eokolg19

IV Dziennik Pomorza - 15 lutego 2011 - nr 7www.portalpomorza.pl

red tech. KK

POMORSKI EKOLOG

Dodatek dofi nansowany został przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Fundusz nie ponosi odpowiedzialności

za treści zawarte w dodatku.

10 proc.Tylko tyle rzek w Polsce nie jest zanieczyszczona.

Gdy pada śnieg, dro-gowcy natychmiast za-sypują jezdnie solą. Jej nadmiar może być jed-nak szkodliwy dla śro-dowiska.

Sól obniża temperaturę topnienia śniegu, więc wy-sypywana na drogi i chod-niki zapobiega oblodzeniu. Efekty są widoczne bardzo szybko � śnieg i lód znika, jezdnia staje się czarna. Jednak sól, likwidując je-den problem, powoduje inne. Mokra nawierzchnia także jest śliska i niebez-pieczna (chociaż w mniej-szym stopniu), a topniejący śnieg szybko zamienia się w kałuże lub tzw. błoto po-śniegowe. Narzekamy także na białe ślady na spodniach i butach. Skarżą się także zmotoryzowani, bo słona

breja wywołuje korozję ka-roserii.

Ale najbardziej pod-stępnym i wyniszczającym działaniem soli drogowej jest negatywny wpływ na przyrodę. Sól nie wyparo-wuje z drogi � razem z wodą wnika w ziemię, spływa do kanalizacji a potem do rzek, dostaje się też do wody pit-nej.

Wzrastające zasolenie ma ogromny wpływ na florę i faunę. Zmienia struktu-rę gleby, przez co blokuje przyswajalność składników mineralnych. Utrudnia ro-ślinom pobieranie wody po-wodując ich obumieranie.

Niestety, w każdym sezonie zimowym na uli-cach pojawiają się kolejne porcje białych ziarenek, a ich zawartość wciąż się kumuluje.

Biała śmierć na drodze

Zabronione jest mycie samochodów przy domu lub nawet na własnym podwór-ku. To dlatego, że szkodliwe substancje mogą przedosta-wać się do wód gruntowych i powierzchniowych.

Przydomowy parking nie jest dobrym miejscem na ką-piel auta. Smary, oleje i de-tergenty nie są substancjami obojętne dla środowiska, ale je zanieczyszczające. Niektó-re ze środków chemicznych, jakie współcześnie stosuje się

do mycia samochodów, są naprawdę trudno rozkładal-ne. Tymczasem wraz z wodą mogą trafić do kratki ścieko-wej i później, wraz z deszczów-ką, wpłynąć prosto do rzeki.

500 złMandat w takiej wyso-

kości może zapłacić każ-dy, kto myje samochód na własną rękę. Jeśli mandatu nie przyjmie, sprawa może trafić do sądu, a ten może nałożyć karę finansową się-gającą nawet 5 tys. zł.

Nie myj auta pod chmurką

Sól wysypywana zimą na drogi szkodzi głównie przyrodzie.Źródło: gddkia.gov.pl

Mycie samochodu poza myjnią może okazać się zgubne dla środowiska, ale i dla kieszeni. Fot. Archiwum

Tęcza w kałuży

Jak działa separator?W pierwszej kolejności wykorzystywane jest sito, umożliwiające odseparowanie z przepływających wód burzowych odpa-dów oraz większych ciał stałych. Moduł separacyjny zawiera też specjalny nośnik, który oddziela ciała stałe od cieczy oraz po-woduje odseparowanie substancji oleistych od wody. Mniejsze osady są wyłapywane w labiryncie przypominającym swoją budo-wą plaster miodu i ostatecznie opadają na dno zbiornika, skąd są w prosty sposób usu-wane. Wpadające do systemu substancje ropopochodne ulegają łączeniu w większe zespoły wypływają na powierzchnię wody, skąd są usuwane. Czysta woda deszczowa jest następnie kierowana do przegrody wy-lotowej oraz rury ściekowej, skąd łączy się ponownie z główną siecią wód burzowych lub odpływa do odbiornika.

Możemy zachwycać się wielobarwną plamą oleju na mokrej jezdni. Jednak mina nam zrzednie, gdy wyobrazimy sobie, że te substancje ropopochodne traÞ ą wprost do rzeki, w której sąsiad łowi ryby.

Nawet najbardziej uważ-nie tankując, można rozlać nieco paliwa. Podobne za-nieczyszczenia pojawiają się na wszystkich drogach, pla-cach i parkingach, po czym wpływają do kanału burzo-wego. Stamtąd przedostają się do wód powierzchnio-wych, czyli do rzek i kana-łów przepływających przez nasze miejscowości. Czy nie ma rady na wielobarwne plamy ropopochodnych?

Na szczęście aktualnie obowiązujące przepisy na-kładają wręcz obowiązek oczyszczania ścieków opa-dowych i technologicznych odprowadzanych między innymi z centrów miast, te-renów przemysłowych, baz transportowych, stacji ben-zynowych, myjni, warszta-tów samochodowych, dróg, parkingów, punktów ga-stronomicznych, zakładów przemysłowych (ubojnie,

Separatory znajdujące się m.in. na stacjach paliw muszą być regularnie czyszczone, by mogły spełniać swoją funkcję. Fot. Archiwum

przetwórstwo rolno spo-żywcze itp.).

Temu służą separatory, czyli urządzenia przezna-czone do usuwania ze ście-ków substancji olejowych. Są one wykorzystywane do oczyszczania ścieków opa-dowych z terenów zanie-czyszczonych substancjami ropopochodnymi, a więc wspomnianych stacji pa-liw, parkingów, płyt lotnisk.

Służą również do oczysz-czania zaolejonych ścieków technologicznych z myjni samochodowych, warszta-tów samochodowych, za-kładów itp.

Niestety, substancje, które trafiają do rzek, wciąż przyprawiają o zawrót gło-wy. Najczęściej w wodzie znajdą się: m.in. formal-dehyd (jedna z przyczyn nowotworu płuc), substan-cje ropopochodne(zabija unikalną florę podwodną), fenole (silne trucizny), me-tale ciężkie (zatrucie nimi powoduje szereg chorób). Większość z tych substancji jest zabójcza dla naturalne-go środowiska.

Anna Szade

Nie ma mowy, by w pobliżu dystrybutora paliwa znalazła się taka studzienka kanalizacyjna. Odpływ wód deszczowych musi być wyposażony w czynny separator. Fot. Archiwum

VDziennik Pomorza - 15 lutego 2011 - nr 7www.portalpomorza.pl

red tech. KK

POMORSKI EKOLOG



TO CIEKAWETO CIEKAWE

Spacer dżdżownicPo deszczu dżdżownice

chętnie wychodzą. Ale wi-dać je na powierzchni wcale nie dlatego, że bardzo lubią wilgoć. Wręcz przeciwnie, deszczówka zalewa pod-ziemne tunele, w których żyją. Niestety, dżdżownice nie są odporne na ultra-fiolet światła słoneczne-go. Dlatego giną w świetle dziennym.

Owadzie laboratoriumJeśli nad rzeką zobaczysz

roje tańczących wiosną jętek jednodniówek, to znaczy, że woda jest tam czysta. Lar-wy tych owadów są bardzo delikatne i nie znoszą żad-nych, nawet najmniejszych śladów zanieczyszczeń. Obecność muszek oznacza więc, że rzeka jest czysta.

Rozszczelnianie miastNajwiększe miasta na

świecie nie chcą być dłużej �betonowymi dżunglami� i zapraszają zieleń na swoje ulice.

Trzeba bowiem wie-dzieć, że zabetonowanie miast walnie przyczynia się do lokalnych podtopień, zanieczyszczenia wód grun-towych oraz wzmaga tzw. efekt miejskiej wyspy ciepła (a wszyscy wiemy jak uciąż-liwy jest upał w mieście). Na przykład na Manhatta-nie w Nowym Jorku, gdzie ponad 90 proc. powierzchni stanowi beton, temperatura w nocy potrafi być wyższa nawet o 14°C niż na obsza-rze podmiejskim!

Dlatego w centrach miast powstają obszerne pasy zieleni, czyli wydzielo-ne w przestrzeni miejskiej obszary z naturalną roślin-nością. Zielone ogrody po-wstają również na dachach.

W miastach, gdzie duże powierzchnie są pokryte betonem i asfaltem, woda deszczowa praktycznie nie ma gdzie wsiąkać. Dlatego mieszkańcy już praktycznie nie wyobrażają sobie życia bez kanalizacji deszczowej, zwanej również �burzów-ką�. Gdyby jej nie było, nawet przy niezbyt dużych opadach mogłyby pojawić się gigantyczne kałuże, któ-re pozalewałyby wszystko. Prawdą jest również to, że nawet najsprawniejsza in-stalacja nie jest w stanie poradzić sobie z gwałtowną ulewą, bo ilość wody jest tak duża, że sieć nie nadąża z jej odbieraniem. Takie zjawi-

ska zdarzają się zwłaszcza w dużych miastach.

Kanalizacja deszczowa jest odpowiedzialna za od-wodnienie dróg, chodników i placów. W przeciwnym ra-zie woda z opadów atmos-ferycznych, czyli nie tylko deszczu, ale i topniejącego śniegu, zniszczyłaby miej-ską infrastrukturę.

Niestety, to, co wpływa do �burzówki� najczęściej nie jest czyste, bo wody opadowe porywają ze sobą wszystko, co napotkają po drodze: zanieczyszczenia powietrza, trujące metale z dachów, niebezpieczne substancje ropopochodne z jezdni, odpadki, liście.

Z takiej grubej rury wszyst-ko to, co zabrała deszczów-ka, przedostaje się więc prosto do rzeki lub morza. Pół biedy, gdy są to od-pady naturalne, ulegające stopniowemu rozkładowi. Gorzej, jeśli wpuszczamy do rzek toksyczne zanie-czyszczenia. Co prawda woda oczyszcza się podczas swego naturalnego cyklu, bo zawiera mikroskopij-ne bakterie i grzyby, które przetwarzają nawet bardzo niebezpieczne substancje. Jeśli jednak odpady są zbyt liczne lub zbyt trujące, to może dojść do skażenia środowiska.

(AMS)

TO CIEKAWE. Jeśli miesz-kasz na przedmie-ściach we własnym domku spróbuj groma-dzić wodę deszczową i oszczędzać w ten spo-sób na rachunkach.

Deszczówkę można z po-wodzeniem wykorzystywać do spłukiwania toalet, pra-nia, bo jest wodą miękką, w pracach porządkowych czy choćby tylko do podlewania ogródka.

W ten sposób można ograniczyć codzienne wy-datki. To dlatego, że � jak podają specjaliści � spo-śród 150 litrów, który każdy z nas codziennie zużywa, spożywamy zaledwie trzy litry. Jeśli więc zastąpi się �kranówkę� odpowiednio przefiltrowaną wodą desz-czową, to zysk wydaje się oczywisty.

Ekolodzy dostrzegają również dodatkowe zale-

ty � gdy woda deszczowa pozostanie w tym miejscu, gdzie spadła, to zapobiega się w ten sposób m.in. ob-niżaniu się poziomu wód gruntowych czy przecią-żeniom kanalizacji burzo-wej.

Warto się nad tym zasta-nowić, bo deszczówka sama w sobie jest czysta i wolna od zarazków. Wystarczy więc zacząć ją gromadzić w zbiornikach, do których trafi poprzez rynnę i rury. Najlepiej, jeśli zbiornik znajdować się będzie pod ziemią, bo gwarantuje to stałą i niską temperaturę, a brak dostępu światła unie-możliwi rozwój glonów. Tak zgromadzoną wodę trzeba oczyścić z ewentu-alnych zabrudzeń. W przy-padku wykorzystania jej w domu, należy wykonać w budynku dodatkową in-stalację rozprowadzającą deszczówkę.

Złap deszczówkę!

TO ZABRONIONE. Jeśli z kratek ściekowych brzydko pachnie, może to oznaczać, że ktoś nie-legalne podłączył swoją domowa instalację do kanalizacji burzowej.

Choć to nie mieści się w głowie, nadal są całe osie-dla, gdzie nie ma kanalizacji sanitarnej, a posesje pod-łączone są do �burzówki�. To oznacza, że wszystko, co wpada do rur kanalizacyj-nych w domu, przedostaje się prosto do najbliższej rzeki.

Co prawda, ścieki skła-dają się głównie z wody, ale charakteryzują się także dużą zawartością zawiesin oraz związków organicz-nych i nieorganicznych, posiadają również niebez-

pieczne wirusy i bakterie chorobotwórcze. Mogą to być bakterie żółtaczki zakaźnej, duru brzuszne-go, a nawet cholery oraz zawierają jaja robaków pasożytniczych, takich jak tasiemce. Stałym elemen-tem ścieków komunalnych jest pałeczka okrężnicy, znana pod nazwą Escheri-chii coli. Jest to bakteria, która sama nie stanowi większego zagrożenia dla człowieka, lecz jeżeli wy-stępuje w ściekach, jest to wskaźnik obecności czyn-ników wywołujących tyfus, dur brzuszny lub nawet dy-zenterię.

Oznacza to, że pozbywa-jąc się w taki sposób swoich ścieków szkodzimy nie tylko naturze, ale również sobie.

(as)

Karygodne ścieki

Z takiej na pozór niewinnej rury wraz z deszczówką mogą przedostawać się do rzeczki także nieczyszczone ściek, doprowadzając do skażenia wody.

Fot. Archiwum

Z deszczu pod rynnęKiedy pada deszcz, strugi wody zabierają wszystko, co jest na powierzchni. A są to nie tylko odpady organiczne z trawników i ogrodów, ale, niestety, także trujące przyrodę plamy oleju i benzyny z jezdni i góry śmieci. Wszystko to wpływa do kratek kanalizacji deszczowej, a stamtąd � bezpośrednio do rzek i kanałów.

Pieniądze z dachuCoraz więcej samorządów chce nakładać na mieszkańców podatek od deszczówki. Jak tłumaczą władze, takie decyzje wymuszą zarówno dyrektywy unijne, zgodnie z który-mi to „zanieczyszczający płaci”, jak i polskie prawo oraz stan techniczny urządzeń. Dzięki podatkowi deszczowemu będą więc środki na rozbudowę i modernizację „burzówek”. Miesz-kańcy wielu miast są oburzeni, bo dotąd nikt nie kazał płacić za deszcz, jednak ta danina ma przede wszystkim pomóc środowisku na-turalnemu, bo im lepsza sieć kanalizacji desz-czowej, tym mniej trucizn trafi bezpośrednio do najbliższej rzeki. Jak wynika z zapowiedzi, płacić będzie się za te wody deszczowe i roztopowe, które

trafią z dachu do kanalizacji deszczowej – nieważne czy bezpośrednio, czy też poprzez podjazd lub chodnik, z których przedostaje się do kratki ściekowej. Jeśli jednak część z nich trafia do ogrodu – wówczas poda-tek naliczony zostanie za część powierzchni dachu. Wysokość naliczanej opłaty ma być uzależ-niona od wielkości nieruchomości. Dlatego najwięcej mogą płacić właściciele domów jednorodzinnych, którzy będą regulować po-datek samodzielnie. W przypadku budynków wielorodzinnych niewykluczone są podwyżki czynszów, w ten sposób zarządcy nierucho-mości przerzucą na lokatorów koszty pono-szone na opłacenie daniny.

Kałuże w mieście, jak widać, też mogą być przydatne, choć lepiej, gdy sieć kanalizacji burzowej są na tyle sprawne, by odebrać wszystkie wody opadowe� Źródło: blip.pl

X Dziennik Pomorza - 25 stycznia 2011 - nr 4www.portalpomorza.pl

red tech. KK

NIE TRUJ SĄSIADA



TO CIEKAWE. Ciepłownie też palą� odpady, ale przede wszystkim po-chodzenia roślinnego. To głównie różne posta-cie drewna oraz słoma.

Biomasa jest zaliczana do źródeł energii odnawial-nej. Ich używanie nie wiąże się z długotrwałym ich defi-cytem, bo zasoby odnawiają się w krótkim czasie.

Do produkcji energii może być wykorzystane drewno odpadowe z sadów i zieleni miejskiej oraz od-pady przemysłu drzewnego. Mają różną postać. Mogą to być zrębki drzewne, kora drzew liściastych i iglastych, kawałki drewna ze stolarni czy trociny opałowe. Moż-na byłoby do nich dołączyć również połamane opako-wania, palety itp., jednak ich wykorzystanie dla celów energetycznych może być utrudnione ze względu na

ich rozproszenie, niejedno-rodność, zanieczyszczenie związkami chemicznymi i metalami ciężkimi. Zawar-tość metali ciężkich może też ograniczać wykorzysta-nie zasobów drewna odpa-dowego z zieleni miejskiej.

Istnieją również kotłow-nie opalane słomą. Polskie rolnictwo produkuje rocz-nie około 25 mln ton słomy (głównie zbożowej i rzepa-kowej). Najważniejszym efektem ekologicznym wy-korzystywania słomy do celów energetycznych jest redukcja emisji dwutlen-ku węgla do atmosfery. Co prawda powstaje on pod-czas spalania i uchodzi do atmosfery, ale jest to tylko taka jego ilość, jaką roślina przejęła w procesie fotosyn-tezy podczas swojego wzra-stania. Jest to zatem tylko oddawanie do atmosfery pobranego wcześniej dwu-tlenku węgla. (AMS)

Dym z domowego komi-na traktowany jest jako tzw. źródło niskiej emisji. To dlatego, że nie jest wynoszo-ny wysoko, gdzie mógłby się swobodnie rozprzestrzenić, ale ściele się nisko, dlatego jest tak uciążliwy. Bywa, że aż szczypie w oczy. Ale to nie jedyna dokuczliwość. Najgorsze jest bowiem to, czego nie widzimy, a co wdychamy. Śmiertelnym zagrożeniem dla naszego zdrowia są dioksyny i fu-rany. Powstają zwykle jako produkty bezmyślnego spa-lania różnych odpadów. Na tej karygodnej liście są: � drewno meblowe zawierają-ce chlorowane fenole (sub-stancje do konserwacji); � pozostałości farb i lakierów zawierają metale ciężkie np. rtęć; � plastikowe torby i butelki czy papier bielony nieorganicznymi związka-

Warto zapamiętaćCo wrzucać do pieca, a czego unikaćJeśli masz w domu tradycyjny piec, możesz w nim spalać, poza węglem, miałem czy koksem:

papier, tekturę i drewno,opakowania z papieru, tektury i drewna,odpady z gospodarki leśnej, ale nie chemikalia i opakowa-nia z tworzyw sztucznych,odpady kory i korka,trociny, wióry i ścinki,mechanicznie wydzielone odrzuty z przeróbki makulatury.

Absolutnie zakazane jest palenieplastikowych pojemników i butelek po napojach,zużytych oponinnych odpadów z gumy,przedmiotów z tworzyw sztucznych,elementów drewnianych pokrytych lakierem,sztucznej skóry,opakowań po rozpuszczalnikach czy środkach ochrony ro-ślin,opakowań po farbach i lakierach,pozostałości farb i lakierów,plastikowych toreb z polietylenu,papieru bielonego związkami chloru z nadrukiem farb kolorowych.

•••

•••

•••••••

••••

Odpady w kotle

Słoma, zamiast zalegać na polach, lub � o zgrozo � być palona na po-lach, może trafiać do pieca. Fot. Archiwum

Co leci z domowego kominaTO WAŻNE. W sezonie grzewczym narzekamy na dokuczliwe zanieczyszczenia z domowych kominów. Ci, którzy palą w piecach, nie zdają sobie sprawy, ile substancji toksycznych wydostaje się przez komin do atmosfery.

Praca uczniów ze Szkoły Podstawowej w Żukowie, która została wyróżniona w ubiegłorocznym konkursie w ramach projektu �Nie truj sąsiada�.

Niebezpieczne związki• SO2 - dwutlenek siarki powoduje trudności w oddychaniu u ludzi; zanik chlorofilu u roślin (zamierają blaszki li-ściowe). Powstałe siarczany i kwas siar-kowy prowadzą do tworzenia się suchych i mokrych opadów kwaśnych deszczy. Kumulowane w glebie, powodują jej za-kwaszenie i zasolenie. Rośliny stają się nieodporne na szkodniki. Konstrukcje metalowe ulegają szybszej korozji.

• NOx - tlenki azotu podrażniają i uszkadzają płuca. 280 mikrogra-mów NO na metr sześcienny pro-wadzi do śmiertelnego uszkodzenia płuc, a około 47 mikrogramów wy-wołuje bronchit. Kwas azotowy utwo-rzony w powietrzu odkłada się w gle-bie w postaci azotanów. W procesie fotosyntezy roślin jest kumulowany, a potem w łańcuchu pokarmowym

dostaje się do organizmów zwierząt i ludzi.• CO - tlenek węgla (czad) truje ludzi i zwierzęta. Wiąże się z czerwonymi ciałkami krwi i utrudnia transport tle-nu. Działa na centralny układ nerwowy. W powietrzu utlenia się do CO2.• Pył odkłada się w glebie i zanieczysz-cza rośliny metalami ciężkimi. Przyspie-sza powstawanie trójtlenku siarki.

Pszczoły na strażyWładze francuskiego lotniska badają poziom zanieczyszcze-nia powietrza przy pomocy pszczół. Dokładniej, badają miód, któ-ry produkują te owady. Jest on bowiem doskonałym wskaźni-kiem zanieczyszczeń. To dlate-go, że na roślinach, z pszczoły pobierając nektar i pyłki, osa-dzają się wszystkie obecne w powietrzu związki chemiczne. Jeśli więc na kwiatach będą też substancje toksyczne, trafią one do miodu.

20 � 5000 złTaką grzywnę można dostać za spalanie śmieci z tworzyw sztucznych w domowym piecu.

mi chloru z nadrukiem farb kolorowych z dodatkowa zawartością metali ciężkich. Dopuszczalne stężenie tych toksyn wynosi 0,1 nano-grama na metr sześcienny, tymczasem w dymie z do-mowych kominów stężenie dioksyn i furanów może być przekroczone nawet 100 razy.

Specjaliści uznają, że ich emisja pochodzi przede wszystkim zezłych techno-logii spalania zanieczysz-

czonych paliw stałych, biomasy i odpadów domo-wych w małych instalacjach grzewczych nie wyposażo-nych w układy oczyszcza-nia spalin i posiadających kominy o wysokości najczę-ściej do 10 m.

Dioksyny działają pod-stępnie. Ich skutki objawia-

ją się po latach Najcześciej w postaci chorób nowotwo-rowych.

Wykorzystano materia-ły Fundacji Ekologicznej ARKA, która realizuje wiele kampanii na rzecz ochro-ny środowiska. Więcej na www.fundacjaarka.pl.

(as)

XIDziennik Pomorza - 25 stycznia 2011 - nr 4www.portalpomorza.pl

red tech. KK



KROK PO KROKU. Żeby przyłączyć się do ciepła sieciowego, najpierw trzeba skierować pi-semne zapytanie do producenta, czy w ogó-le istnieje taka możli-wość.

Jeśli okaże się, w pobliżu budynku, w którym mieszka-my, przebiegają rury, który-mi płynie ciepło, to jesteśmy szczęściarzami, bo możemy liczyć na jgo podłączenie. W przypadku bloku czy ka-mienicy, w której zawiązała się wspólnota mieszkanio-wa, potrzebne jest podjęcie uchwały o przyłączeniu się do sieci ciepłowniczej. Waż-ne, aby do sieci chciała się podłączyć znacząca więk-szość lokatorów, w innym

przypadku budowa węzła ciepłowniczego służącego do obsłużenia domu, podczas gdy z systemowego ciepła będzie korzystać niewiele ponad połowa mieszkańców � może się po prostu nie opłacać.

Kolejny etap to wy-stąpienie należy wystąpić o wydanie warunków przy-łączenia, dołączając odpo-wiednie załączniki wymaga-ne przez przedsiębiorstwo ciepłownicze. Dostawca cie-pła przygotowuje wówczas ofertę handlową.

Trzeba pamiętać, że prócz węzła ciepłowniczego, trzeba wymienić również in-stalację wewnętrzną w bu-dynku oraz w mieszkaniach. Jeśli w budynku znajdowały się już źródła centralnego

ogrzewania (np. kotłownia na piec olejowy czy gazowy) to pół biedy, instalacje zwy-kle są już przystosowane do podłączenia ich do ciepłow-niczego węzła.

Po uzgodnieniu opty-malnych warunków dla obu stron � spisana zostanie

umowa o przyłącze, w której określony zostanie zakres i sposób finansowania bu-dowy przyłącza, węzła ciepl-nego, termin rozpoczęcia dostawy ciepła oraz wydane zostaną warunki techniczne.

Na koniec mała formal-ność � podpisanie umowy

sprzedaży ciepła. Jej pod-pisanie stanowi podstawę rozpoczęcia dostawy ciepła po spełnieniu warunków technicznych, takich jak odbiór przyłącza i węzła

cieplnego oraz urządzeń pomiarowych. Jeżeli wszystko jest załatwione pozytywnie, to wystarczy wówczas odkręcić pokrętło kaloryfera.

Co zrobić, by korzystać z energii produkowanej przez ciepłownię?Czasami to niemożliwePrzedsiębiorstwo ciepłownicze może odmówić przyłączenia do sieci, jednak tylko wówczas, gdy nie istnieją po stronie fir-my techniczne lub ekonomiczne warunki przyłączenia lub gdy potencjalny odbiorca nie spełnia warunków przyłączenia. Kwestia obowiązkowego zawierania umów wynika z art. 7 Prawa energetycznego. Zgodnie z paragrafem 1 przedsiębior-stwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybu-cją paliw gazowych lub energii jest obowiązane do zawarcia umowy o przyłączenie do sieci, jeżeli istnieją techniczne i eko-nomiczne warunki przyłączenia, a żądający spełni warunki przyłączenia do sieci i odbioru. Warto przy tym pamiętać, iż zgodnie z art. 3 pkt. 1 Prawa energetycznego mówiąc o ener-gii mamy na myśli jej dowolną postać, a więc takie same warunki dotyczą przyłączenia do sieci ciepłowniczej.

Stare kamienice czy domki na osiedlach, któ-re powstały przed laty są zwykle ogrzewane różnego rodzaju piecami. Jeśli w po-bliżu jest sieć ciepłownicza, warto rozważyć, czy się do niej nie przyłączyć.

To przede wszystkim bardzo wygodne rozwiąza-nie, bo nie trzeba kupować węgla, dźwigać go z piwnicy, usuwać popiołu, pamiętać o przeglądach pieców czy przewodów kominowych. Jeśli skorzystamy z ciepła sieciowego, nie będziemy musieli martwić się, że grozi nam zatrucie tlenkiem węgla czy pożar. To także oszczęd-ność czasu, bo zamiast mordować się z domowym paleniskiem, odkręcamy ka-loryfer i gotowe.

Wiele osób przerażają jednak rosnące ceny ciepła. Wydaje im się, że mając własny piec, sami regulują, ile wrzucą do niego opału, a więc, ile przy tej okazji zaoszczędzą. Panuje mit, że np. w wielorodzinnym budynku nie ma się zbyt

WARTO WIEDZIEĆ. Zanim zaczniesz rozważać zmia-nę sposobu ogrzewania, sprawdź, czy możesz uzyskać dotację na takie przedsięwzięcie. Wiele samorządów korzysta z dofinansowania wy-miany źródeł ciepła w ra-mach programu �Czyste powietrze Pomorza� re-alizowanego przez Woje-wódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku.

Fundusz ogłosił konkurs dla gmin miejskich (miast), miejsko �wiejskich oraz gmin wiejskich leżących w pasie nadmorskim (Krynica Mor-ska, Sztutowo, Stegna, Kosa-kowo, Puck, Krokowa, Cho-czewo, Wicko, Smołdzino, Ustka) województwa pomor-skiego. Adresatami są również podmioty realizujące zadania z zakresu zaopatrzenia w ener-gię cieplną. Z udziału w kon-kursie wyłączone są miasta aglomeracji trójmiejskiej � Gdańsk, Sopot i Gdynia.

Jeśli samorząd zdecydu-je się na udział w konkursie, do uzyskanych środków musi dołożyć również pie-niądze z własnej kasy.

Jednym z zadań, które mogą liczyć na wsparcie

WFOŚiGW jest przyłącze-nie do sieci ciepłowniczej. Ale nie tylko, bo na liście zadań, które mogą sięgnąć po te środki znalazły się inne sposoby modernizacji źródeł energii cieplnej: li-kwidacja kotłów opalanych węglem lub koksem i za-stąpienie ich piecami gazo-wymi lub na olej opałowy, zastosowanie pomp ciepła, kotłów na biomasę (drewno kawałkowe, zrębki drzewne, brykiety, pelety), czy kolek-torów słonecznych.

Przedsięwzięcia pole-gające na wyeliminowaniu trujących pieców mogą być realizowane przez właścicie-li domów jednorodzinnych, gdy docelowa moc źródeł po modernizacji wyniesie do 30 kW, przez wspólnoty miesz-kaniowe w budynkach wie-lorodzinnych a także przez samorząd we własnych ka-mienicach czy blokach.

Ale uwaga, do konkursu nie mogą być zgłaszane zadania rozpoczęte lub zakończone.

Wnioski należy skła-dać w terminie do 31 maja 2012 r. Rozstrzygnięcie konkursu i opublikowanie wyników nastąpi w termi-nie do 31 lipca 2012 r.

(as)

Sprawdź dofinansowanie

8 - tyle projektów uzyskało doÞ nansowanie w ramach konkursu �Czyste powietrze Pomorza�. Ich autorami byli: gmina Żukowo, Malbork, Starogard Gdański, gmina Kartuzy, Pruszcz Gdański, Władysławowo, Syndraft EC Słupsk sp. z o.o. i Zakład Energetyki Cieplnej KOSPEC sp. z o.o. z Kościerzyny.

Przyłącz się do sieciOgrzewanie energią dostarczaną przez ciepłownię ma wiele zalet. Jest wygodniejsze bezpieczniejsze i tańsze. A produkcja ciepła mniej szkodzi ludziom i środowisku.

wielkiego wpływu na wyso-kość wydatków związanych z ogrzewaniem. To nie-prawda, bo wystarczy ob-niżyć temperaturę w miesz-kaniu o 1 stopień Celsjusza, by zużyć o 5 proc. mniej energii, czyli i płacić mniej. Im więcej osób w budyn-ku tak zrobi, tym rachunki będą niższe. A więc, zamiast narzekać i otwierać okno, gdy w domu jest za ciepło, lepiej przykręcić kalory-fery. Możemy też wpłynąć na wysokość opłat wymie-niając stare okna na nowe oraz instalując termosta-tyczne zawory grzejnikowe. Jeśli zdecydujemy się na przyłączenie do sieci, war-to pomyśleć o skorzystaniu z automatyki pogodowej. W wielorodzinnym budynku trzeba do takiego rozwiąza-nia namówić administrację. �Pogodynka� sprawi, że do-stępność ciepła nie będzie zależała od pory roku, ale od temperatury zewnętrz-

nej. Tym samym, budynek nie będzie przegrzewany i nie trzeba będzie płacić za utracone ciepło.

Poza tym, nad ceną cie-pła sieciowego nie zależy wyłącznie od widzimisię producenta. Owszem, wiele zależy od tego, jakie są straty ciepła w sieci ciepłowniczej, sprawność produkcji cie-pła czy wykorzystywanego opału i jego ceny. Niemniej opłaty za dostarczaną ener-gię muszą przede wszystkim odzwierciedlać koszty pono-szone przez producent oraz niewielką marżę. Uważnie przygląda się temu Urząd Regulacji Energetyki, który musi zaakceptować pro-pozycje cenowe ciepłowni zanim zaczną obowiązywać klientów.

Za przyłączeniem się do sieci przemawia również konieczność dbania o na-turę oraz nasze zdrowie. Im mniej będzie dymiących ko-minów na dachach budyn-

ków czy małych kotłowni osiedlowych, tym lepsza bę-dzie jakość powietrza, któ-rym oddychamy. Owszem, duża ciepłownia to duży komin, ale systematyczne kontrole zarówno spala-nego opału, jak i poziomu emisji spalin, pozwalają na bieżącą analizę jakości i ilo-ści emitowanych do atmos-fery gazów i innych zanie-czyszczeń. Przedsiębiorstwa muszą bowiem spełniać wy-śrubowane normy ochrony środowiska nie mogą pod-truwać całej okolicy.

I jeszcze jedno � jeśli z miast ubędzie domowych pieców, to czystsze będą również elewacje budyn-ków. Pyły, które wszystko brudzą, zimą widać gołym okiem, zwłaszcza na świe-żym śniegu. Czasami aż trudno uwierzyć, ile sadzy może �wyprodukować� je-den niewinny komin starej kamienicy.

Anna Szade

Stare kominy, które trują i brudzą, a w tle nowa elewacja niedawno docieplonego bloku � tak wygląda wiele pomorskich miast. Fot. Anna Szade

NIE TRUJ SĄSIADA

IV Dziennik Pomorza - 11 stycznia 2011 - nr 2www.portalpomorza.pl

red tech. KK

POMORSKI EKOLOG



Zmiana ustawy o utrzymaniu czystości i po-rządku w gminach to także alert dla samorządu województwa. Od 1 stycznia 2012 r. plany gospo-darki odpadami będą opracowywane na poziomie krajowym i wojewódzkim, a ich aktualizacja na-stępować będzie nie rzadziej niż co sześć lat. Nie będzie więc potrzeby wykonania planów gospo-darki odpadami na szczeblu powiatowym i gmin-nym.

W planie uchwalonym przez sejmik województwa znaleźć się musi m.in. zapis o podziale wojewódz-twa na regiony gospodarki odpadami. To obszary liczące co najmniej 150 tys. mieszkańców lub obszar gminy liczącej powyżej 500 tys. mieszkańców. Ter-min uchwalenia wojewódzkich planów gospodarki odpadami przypada najpóźniej 30 czerwca 2012

r., czyli sześć miesięcy po wejściu w życie nowych przepisów.

Według proponowanego nowego podziału, w województwie pomorskim istnieć będzie siedem regionów:

� Szadółki (ZZO Szadółki), � Eko Dolina (ZZO Eko Dolina), � Północno-Zachodni (ZZO Bierkowo i Sierzno), � Południowy (ZZO Stary Las), � Północny (ZZO Czarnówko), � Południowo-Zachodni (ZZO Nowy Dwór) � Wschodni (ZZO Gilwa Mała i Rokitki). W czterech pierwszych funkcjonują obecnie in-

stalacje mogące przetworzyć odpady komunalne z całego regionu.

(as)

Zdaniem autorów no-wego prawa, ma być tylko lepiej, bo w całości zmieni się postępowanie z odpa-dami komunalnymi. Gmi-ny dostały 18 miesięcy na wprowadzenie w życie wszystkich zapisów znowe-lizowanej ustawy.

Zgodnie z nową zasadą, to samorząd zagwarantuje odbieranie i właściwe zago-spodarowanie wszystkich śmieci, a przede wszystkim � umożliwi mieszkańcom ich selektywne zbieranie, czyli zapewni odpowiednie pojemniki do segregacji odpadów lub określi inny sposób ich gromadzenia. Mniejsze gminy w Polsce decydują się na tzw. system workowy. Czyli do oddziel-nych worków mieszkańcy wrzucają szkło, papier czy odpady ulegające biodegra-dacji. Gmina jest również zobowiązana do zorganizo-wania i wskazania miesz-kańcom punktów odbioru

Pomorze podzielone na regiony gospodarki odpadamiTO WAŻNE. W grudniu ubiegłego roku w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego odbyło się spotkanie dotyczące nowego podziału Pomorza na regiony gospodarki odpadami.

NOWE REGIONY GOSPODARKI ODPADAMI

Źródło: Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego

Śmieci w rękach samorządowcówW GMINACH. 1 stycznia 2012 r. uznany został za początek tzw. rewolucji śmieciowej. Tego dnia weszła w życie zmieniona ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Co to oznacza dla samorządów?

4300Tyle dzikich wysypisk w Polsce naliczyło Ministerstwo Środowiska.

Taki widok wkrótce ma należeć do przeszłości. Nowe przepisy mają zagwarantować skuteczniejszą walkę z dzikimi wysypiskami. Fot. Archiwum

Ważne daty1 stycznia 2012 r. – to początek śmieciowej rewolucji. Gminy mają do półtora roku (do połowy 2013 r.) na wprowadzenie na swoim terenie nowego sposobu zarządzania odpadami, wyłonienie firm przewożących odpady w przetargach i poin-formowanie mieszkańców o nowym systemie.

1 lipca 2012 r. - sejmik województwa uchwala aktualizację wojewódzkiego planu gospodarki odpadami oraz uchwałę w sprawie wykonania wojewódzkiego planu gospodarki od-padami, w której określone zostaną regiony oraz regionalne instalacje do zagospodarowania odpadów, czyli wskazane miejsca, gdzie będą przetwarzane odpady: np. spalane, sor-towane, kompostowane.

1 stycznia 2013 r. – do tego czasu gminy powinny uchwa-lić lokalne regulaminy utrzymania czystości i porządku na swoim terenie. Do tego czasu gminy są zobowiązane również wyznaczyć stawki opłat i szczegółowe zasady ich ponoszenia. Tego dnia rozpoczną się kampanie edukacyjno-informacyjne dla mieszkańców na temat nowych zasad odbioru odpadów w ich gminie.

1 lipca 2013 r. – zatrudnione przez gminy firmy odbiera-ją śmieci na terenie całego kraju – Polska dołącza do eu-ropejskiego standardu zagospodarowania odpadów. Każdy mieszkaniec może oddać dowolną ilość śmieci – w tym np. te wielkogabarytowe.

Podane powyżej daty są terminami ostatecznymi. Gminy, któ-re będą gotowe do wcześniejszego wprowadzenia systemu, mogą wprowadzić go wcześniej.

takich odpadów, jak stary sprzęt RTV i AGD, szafy, przeterminowane leki albo zużyte baterie.

Ale to nie koniec no-wych obowiązków, które spoczywają na barkach urzędników. Muszą ogłosić przetarg, w którym wyłonią firmę zajmującą się odbio-rem odpadów od mieszkań-ców. Co więcej, prócz za-pewnienia wywozu śmieci, muszą jeszcze nadzorować ich dalszą drogę - recykling, odzysk tych, które mogą stać się surowcem produk-cyjnym, kompostowanie, czy spalanie. To dalsze

postępowanie z odpadami zostanie ściśle określo-ne w umowie podpisanej z przedsiębiorcą, który bę-dzie opróżniał przydomowe kosze. Za tę usługę zapłacą

oczywiście mieszkańcy, przy czym stawka opłat ma być kalkulowana lokalnie i uchwalana przez radnych.

Po co to wszystko? Zmie-niona ustawa to nie pró-ba skomplikowania życia i mieszkańcom, i urzędni-kom. Samorządy mają mieć pełną kontrolę nad śmiecia-mi, a jednocześnie wpływy do gminnej kasy z opłat za opróżnianie pojemników mają im umożliwić rozwój infrastruktury do zagospo-darowywania odpadów. Ale przede wszystkim na całej operacji ma zyskać środowisko naturalne. Za

jakiś czas będzie po prostu czyściej, bo nowe przepisy mają zagwarantować sku-teczniejszą walkę z dzikimi wysypiskami. Nie chodzi tylko o względy estetyczne, bo z podrzucanych niele-galnie odpadów do wód gruntowych i do gleby może przedostawać się wiele nie-bezpiecznych substancji. Jeśli jednak wszyscy będą płacić po równo, bez wzglę-du na ilość wytworzonych w danym okresie śmieci,

to nikomu nie będzie się opłacało wyrzucać ich do rowu czy do lasu. Tworzący nowe prawo liczyli również, że z tych samych powodów część mieszkańców zrezy-gnuje ze spalania śmieci w domowych piecach, co jest zjawiskiem nagannym. Ale, choć to nielegalne, nadal część osób pozbywa się wielu odpadków wrzuca-jąc je do ognia i trując w ten sposób całą okolicę.

(AMS)

VDziennik Pomorza - 11 stycznia 2011 - nr 2www.portalpomorza.pl

red tech. KK

POMORSKI EKOLOG



Pomyśl zanim wyrzuciszJeśli prawidłowo posegregujemy odpady, to zostaną one ponownie przetworzone.

Na plastikDo pojemnika na plastik wrzucamy:• puste butelki po napojach,• opróżnione opakowania po chemii gospodarczej, czyli np. po szamponach i płynach,• czyste torby i worki foliowe.Przed wyrzuceniem dobrze jest dokładni opróżnić butelki, a nawet przemyć je wodą. Koniecznie odkręcić nakrętkę. A także zgnieść butelki – zajmują wówczas zdecydowanie mniej miejsca.

Nie wrzucamy:• tłustych i zabrudzonych tworzyw plastikowych, • metalowych puszek po konserwach,• pojemników po farbach i lakierach,• opakowań po lekarstwach,• klisz fotograficznych i rentgenowskich,• opakowań po margarynach. • opakowań po środkach owado- i chwastobójczych,• zabawek.

Na papierDo kosza przeznaczonego na papier możemy wrzucać:• papier,• gazety,• książki w miękkich okładkach lub po usunięciu twardych,• katalogi, prospekty i ulotki,• tekturę, • worki papierowe i papier pakowy.

Nie wrzucamy tam:• zatłuszczonego papieru,• opakowań z jakąkolwiek zawartością,• opakowań po proszkach do prania,• papieru lakierowanego lub foliowanego z folderów reklamowych,• kalki,• opakowań wielomateriałowych, czyli np. kartoników po sokach czy mleku,• jednorazowych pieluch.

Na szkłoDo pojemników przeznaczonych do szkła możemy wrzucać:• czyste butelki i słoiki,• inne szklane opakowania, zarówno kolorowe, jak i białe, np. po kosmetykach.

Nie powinniśmy tam umieszczać:• wyrobów fajansowych i porcelanowych,• opakowań po lekach,• kawałków luster, • szkła zbrojonego i technicznego, • szklanek, kieliszków, naczyń żaroodpornych, • szkieł z okularów, • żarówek, świetlówek i kineskopów.

Na metalDo pojemników na metal można wrzucać:• puszki aluminiowe oraz z blachy stalowej,• naczynia do gotowania,• metalowe narzędzia,• drobny złom,• folię aluminiową,• pokrywki ze słoików,• kapsle z butelek oraz metalowe nakrętki. Przed wrzuceniem można taki metalowy śmieć dobrze zgnieść. Tak można postępować z aluminiowymi puszkami po napo-jach. Wówczas zajmują dużo mniej miejsca w pojemniku.

Nie wrzucamy tam:• opakowań po aerozolach,• baterii, • puszek po farbach,• opakowań po lekach,• opakowań po olejach przemysłowych,• sprzętu AGD.

Okazuje się, że nie warto wrzucać wszystkich śmie-ci do jednego kosza, bo jeśli oddzielnie gromadzi się papier, szkło, metal czy odpady organiczne, ulega-jące biodegradacji, można liczyć na niższe opłaty. Taką korzyść dla mieszkańców przewiduje zmieniona usta-wa o utrzymaniu porządku i czystości w gminach, która obowiązuje od stycznia tego roku.

Co więcej, zostanie-my zwolnieni z wszelkich umów, jakie do tej pory trzeba było podpisywać z przedsiębiorcami odbie-rającymi śmieci. Nie trze-ba więc będzie poszukiwać najatrakcyjniejszej na ryn-ku oferty, bo taką firmę znajdą za nas urzędnicy,

Segregujesz – zyskujeszDLA MIESZKAŃCA. Nowelizacja przepisów dotyczących śmieci oznacza zmiany dla każdego z nas. Premiowane będą dobre nawyki � segregacja odpadów ma oznaczać niższe rachunki. Zysk będzie więc nie tylko dla natury, ale także dla naszych kieszeni.

316 kgTyle śmieci wytwarza jeden Polak. Z danych Ministerstwa Środowiska wynika, że z tej ilości zbieranych i wywożonych na legalne wysypiska jest jedynie 264 kg.

Stare umowyDo 30 czerwca 2013 r. możesz zachować dotychczasową umowę na odbieranie odpadów komunalnych i nie wnosić opłaty do gminy. Należy jednak przekazać urzędnikom infor-mację oraz kopię umowy z przedsiębiorcą odbierającym od-pady komunalne we wskazanym przez urząd terminie.Jeżeli gmina wprowadzi nowy system gospodarki odpadami komunalnymi przed dniem 30 czerwca 2013 r., będziesz miał wybór: możesz korzystać z systemu gminnego (wskazane będzie rozwiązanie umowy z przedsiębiorcą odbierającym odpady komunalne – warunki rozwiązania dotychczasowej umowy powinny być zapisane w umowie) lub korzystać z do-tychczasowej umowy.

Zapłacimy karyNowe przepisy nakładają obowiązki również na lokalne spo-łeczności. Co prawda, mowa jest o odpowiedzialności władz, ale sposób postępowania z odpadami zależy przede wszyst-kim od codziennych nawyków każdego mieszkańca i tego, co robi ze śmieciami w swoim domu.Dlatego warto pamiętać, że każda gmina jest zobowiązana do ograniczenia trafiającej na składowisko masy odpadów komunalnych, które ulegają biodegradacji. Do 16 lipca 2013 r. ma ich być składowanych nie więcej niż 50 proc., a do 16 lipca 2020 r. – nie więcej niż 35 proc. To nie jedyne wyzwania. Do końca grudnia 2020 r. mamy osiągnąć 50-procentowy poziom recyklingu i przygotowania do ponownego użycia papieru, metalu, tworzyw sztucznych, a 70-procentowy – odpadów budowlanych i rozbiórkowych.Jeśli więc gminy stworzą odpowiednie warunki do groma-dzenia tego typu odpadów, to grzechem byłoby z nich nie korzystać. Ostatecznie bowiem wszyscy będziemy za to płacić. Za nieprzestrzeganie ustalonych norm, gminy będą ponosić kary pieniężne. Gminy, czyli mieszkańcy, bo trzeba będzie wygospodarować środki z gminnej kasy kosztem np. innych wydatków.

czałtową stawkę dla jednego gospodarstwa domowego. Będzie ona jednakowa dla wszystkich mieszkańców, bez względu na ilość produ-kowanych śmieci.

Ale ta cena oznacza jed-nocześnie, że skończą się problemy z nietypowymi odpadami � zużytym sprzę-tem elektrycznym czy elek-tronicznym, starymi me-blami, przeterminowanymi lekami lub zużytymi bate-riami. Powstaną bowiem

punkty, do których będzie można dostarczać tego typu śmieci.

O wszystkich zmianach � nowych opłatach, sposo-bach ich uiszczania, punk-tach zbiórki nietypowych śmieci i wielu innych urzęd-nicy będą nas zawiadamiać na bieżąco. Kampania in-formacyjna to jeden z ele-mentów wprowadzanego prawa. W pełni ma zadzia-łać za półtora roku.

Anna Szade

którzy ogłoszą przetarg na opróżnianie przydomowych pojemników.

Każdego mieszkań-ca obowiązywać będzie jedna opłata, której wy-sokość określi w drodze uchwały rada miasta lub gminy. Prócz stawki, sa-morząd ustali także tryb, sposób i częstotliwość jej wnoszenia.

Trudno na razie prze-widzieć, czy ceny za wywóz śmieci będą wyższe niż obecnie. Zgodnie z obowią-zującymi przepisami, samo-rządy mogą wybrać sposób kalkulowania opłaty, biorąc pod uwagę jeden ze wskaź-ników: liczbę mieszkańców, powierzchnię domu lub mieszkania, ilość zużywanej wody lub po prostu ustali ry-

TO CIEKAWETO CIEKAWEBluza z butelekCo można zrobić z plastikowych butelek po wo-dzie mineralnej lub np. coca coli? Zostaną one poddane granulacji, a następnie przetworzone na włókno do produkcji firan lub odzieży pola-rowej Na jedną bluzę potrzebna ok. 30 butelek. Natomiast butelki po chemii gospodarczej moż-na wykorzystać do produkcji skrzynek, rur kana-lizacyjnych, kontenerów, okien i wiele innych.

Recykling szkłaW ciągu roku każdy z nas wyrzuca ok. 56 szklanych opakowań, które mogły-by zostać poddane recyklingowi, czyli po-nownego wykorzystania. Jeśli każdy z nas wyrzuci do kosza choćby jeden słoik, to na wysypiska w całej Polsce trafi w ciągu roku 10 tys. ton szkła.

Miliony puszekW Polsce rocznie zużywanych jest ok. 400 mln aluminiowych puszek, które można powtórnie przetworzyć oraz wykorzystać i to nieskończenie wiele razy. Wyprodu-kowanie sześciu puszek ze złomu alumi-niowego daje oszczędność energii równo-ważną energii uzyskanej ze spalenia litra benzyny.

VIII Dziennik Pomorza - 26 października 2011 - nr 43www.portalpomorza.pl

red tech. KK

Dodatek dofinansowany został przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Fundusz nie ponosi odpowiedzialności


nie truj sąsiada

Można zużywać mniej ciepła i płacić mniej, wca-le przy tym nie marznąc, a dzięki temu spadnie emi-sja szkodliwych gazów do atmosfery, bo w sezonie grzewczym rośnie też liczba kominów, z których snują się różnokolorowe dymy.

Oszczędzanie ciepła wcale nie oznacza szczęka-nia zębami podczas oglą-dania ulubionego serialu i konieczności chodzenia po domu w grubych swetrach i wełnianych skarpetkach. Chodzi raczej o zwrócenie uwagi na drobiazgi, dzięki którym mniej energii po-trzebnej do ogrzania miesz-kania będzie marnotrawio-na. Poza tym, zredukowanie niepotrzebnej utraty ciepła jest kluczowe dla zmniejsze-nia emisji dwutlenku węgla do atmosfery i dla ochrony klimatu.

Według ekspertów, im niższa temperatura za oknem a wyższa w miesz-kaniu, tym więcej ciepła ucieka. Gdy na zewnątrz jest około zera, a wewnątrz ok. 23 stopni Celsjusza, to stra-cimy o ok. 15 proc. więcej niż wtedy, gdy w pokojach jest ok. 20 stopni. Dlatego war-to zacząć zwracać uwagę, co pokazują termometry.

Gdy popołudnia i wie-czory spędzamy w domu, lubimy, gdy jest ciepło. Ale gdy wychodzimy do pracy lub wyjeżdżamy, wówczas temperaturę w pomieszcze-niach spokojnie można ob-niżyć. To samo w nocy. Le-piej śpi się w chłodniejszym pomieszczeniu. W większo-ści mieszkań grzejniki są już zaopatrzone w zawory termoregulacyjne. One „myślą za nas”, bo ich praca polega na automatycznym zwiększaniu lub zmniejsza-niu przepływu gorącej wody przez grzejnik w zależności

Żeberka na zimnoKoszty ogrzewania pochłaniają mnóstwo naszych pieniędzy i to bez względu na to, czy mieszkamy w budynku jednorodzinnym, czy we własnym domku. Jest na to rozwiązanie.

Zysk w portfeluEkonomiczne efekty rozsądnego ogrzewania na pewno prę-dzej zauważą ci, którzy mają w mieszkaniach ciepłomierze lub podzielniki ciepła. Wówczas można finansowo odczuć zysk z oszczędności. Tam, gdzie wciąż funkcjonuje system roz-liczeń ryczałtowych, czyli wg powierzchni mieszkania, trudniej zauważyć różnicę w rachunkach. Nie oznacza to wcale, że gdy w pokoju jest za ciepło, to moż-na sobie pozwolić na otwarcie okna zamiast przykręcenia kaloryfera, „bo i tak płacę tyle samo”. Wyobraźmy sobie, że zrobią tak wszyscy lokatorzy w bloku i ciepło bezpowrotnie ucieknie. Wtedy solidarnie będą musieli zrzucić się na pokry-cie kosztów jego zużycia. Jeśli natomiast obniżyliby tempera-turę w swoim mieszkaniu, to wówczas opłaty dla wszystkich mogą się obniżyć.

Ekolodzy namawiająWedług WWF Polska, obecnie ok. 40 proc. zużywanej w kraju energii przeznaczane jest na przygotowanie ciepłej wody oraz ogrzewanie naszych domów i budynków. Energia ta w więk-szości oparta jest na spalaniu węgla kamiennego. W Polsce zużywa się ponad dwa razy więcej energii na jednostkę po-wierzchni mieszkaniowej niż w krajach zachodnioeuropej-skich o podobnym klimacie. Dlatego ekolodzy namawiają na jednorazowe inwestycje w termomodernizację budynków, bo to się opłaca - nie tylko dla naszych kieszeni, ale przede wszystkim dla klimatu i środowiska.

Bez przesady

Jeśli część mieszkańców wielorodzinnego domu zaczęłaby przesadnie oszczędzać ciepło, mogłoby się to źle skończyć. Doszłoby wówczas dojść do nadmiernego zawilgocenia lub wręcz zagrzybienia ścian, a to wymagałoby poniesienia do-datkowych nakładów finansowych na remonty. Rozprzestrze-nianie się wilgoci następuje bardzo często w wyniku wychło-dzenia ścian. Jeśli nie zapewnimy odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach (ok. 20 stopni C), pojawienie się grzybów i pleśni to tylko kwestia czasu. Dlatego coraz częściej mówi się nie o oszczędzaniu energii cieplnej, ale o jej racjonalnym wykorzystaniu lub o zarządzaniu energią. Chodzi więc o to, by obniżając koszty ogrzewania, nie zaszkodzić mieszkańcom, ani budynkowi.

Nadmierne oszczędzanie ciepła może skutkować pojawieniem się wilgoci w mieszkaniu. Fot. Archiwum

5-10 proc.Tyle oszczędności może przynieść obniżenie temperatury w mieszkaniu o zaledwie 1 stopień Celsjusza.

od temperatury powietrza. Dlatego warto poćwiczyć, np. w weekend, w jakim po-łożeniu powinny znajdować się pokrętła, by ograniczyć pobór ciepła. Podczas nie-obecności w domu, w nocy oraz w pomieszczeniach rzadko używanych tem-peratura może być niższa - warto zatem ustawić za-wory przygrzejnikowe na minimalny poziom poboru ciepła. Grzejników nie na-leży bowiem wyłączać cał-kowicie, wystarczy obniżyć temperaturę o dwa, trzy stopnie. Udowodniono, że stała średnia temperatura daje większą oszczędność niż włączanie i wyłączanie ogrzewania na zmianę.

Bardzo ważna jest dba-łość o czystość grzejników. Zakurzone grzeją gorzej, przez co rośnie zużycie energii. Istotne jest również, by kaloryfery, które znajdu-ją się zwykle pod oknami, nie były zasłonięte gruby-mi firanami czy zasłonami albo zastawiać meblami, bo w ten sposób uniemożliwi-my prawidłowe rozchodze-nie się ciepła w pomieszcze-

niu – więcej ucieknie przez okna i ściany, a mniej prze-płynie w stronę pokoju. Naj-częstszym jednak grzechem przeciw energooszczędności grzejników jest używanie ich jako „szybkiej” suszar-ki do prania i kładzenia na nich wilgotnych ubrań czy ręczników. Wtedy ciepło nie przenosi się właściwie na pomieszczenie. I następuje jego strata, a tym samym większe zużycie energii.

Warto pamiętać, że „ubranie” okien w wymyśl-ne i gęste tkaniny unie-możliwia dopływ energii z zewnątrz. A to dlatego, że zatrzymają ciepło promieni słonecznych, które mogłyby całkowicie za darmo ogrzać mieszkanie w ciągu dnia. Im „głębiej” promienie słonecz-ne wpadną do pokoju, tym mniejsza szansa, że część ich energii zostanie wypro-mieniowana na zewnątrz.

Specjaliści radzą też, by zamontować ekrany za-grzejnikowe. Chronią one ściany przy kaloryferze przed niepotrzebnym na-grzaniem i ucieczką ciepła na zewnątrz. Można też za-

stosować mały trik – nad grzejnikami powiesić półki. Dzięki nim ciepłe powietrze uniesie się na środek poko-ju, a nie pod sufit.

Z głową trzeba też wie-trzyć mieszkanie. Należy wówczas całkowicie otwo-rzyć okno, ale tylko np. na kilka minut. Chodzi o to, by wietrzenie było krótkie i in-tensywne. Z punktu widze-nia finansowego opłaca się bowiem szybka wymiana powietrza, nawet krótko-trwały przeciąg. Unikniemy dzięki temu nadmiernego wychłodzenia ścian i mebli, a w związku z tym – potrze-ba będzie mniej energii, by wszystko ponownie ogrzać. Ale należy pamiętać o jed-noczesnym zakręceniu za-worów termostatycznych na grzejnikach. Jeśli się tego nie zrobi, zaczną grzać jeszcze mocniej.

Warto pamiętać, że długie wietrzenie, np. sta-le uchylone okno lub nie-szczelność stolarki, może wpłynąć na zwiększenie zużycia ciepła, bo znaczna jego część zwyczajnie wydo-staje się na zewnątrz. Tym bardziej, że grzejniki zwykle znajdują się pod oknem.

Przy tej okazji warto wspomnieć, że jednym z najbardziej wymiernych inwestycji skutkujących oszczędnościami energii cieplnej jest wymiana okien. Stare są zwykle nieszczel-ne. Decydując się na nową stolarkę, możemy liczyć się z ograniczeniem strat ciepła nawet o połowę.

Anna Szade

Ustalając temperaturę w pomieszczeniu, warto skorzystać z zaworów termoregulacyjnych. I nie zasłaniać kaloryferów, zapewniając właściwą cyrkulację ciepła. Fot. Iwona Skopińska

IV Dziennik Pomorza - 12 października 2011 - nr 41www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Na Pomorzu obecnie funkcjonuje 89 aglomeracji: • 27 z nich wyposażonych jest w oczyszczalnie, które nie wymagają inwestycji, • w siedmiu planowana jest budowa nowych oczyszczal-ni, • w 15 władze przymie-rzają się do rozbudowy i mo-dernizacji części obiektów, • w kolejnych 14 konieczne jest zwiększenie przepu-stowości, • 10 samorządów przewiduje poprawę jakości oczyszczanych ścieków, • 16 – planuje modernizować tylko część osadową istnie-jących oczyszczalni.

W dwóch aglomeracjach – Domachowo i Sobowidz w gm. Trąbki Wielkie – brak jest gminnych oczyszczalni ścieków i nie przystąpiono tam jeszcze do ich budowy.

- Na 31 grudnia 2010 r. zbiorczym systemem kana-lizacji sanitarnej obsługiwa-nych było około 1742,9 tys. mieszkańców aglomeracji (tj. około 86,3 proc.), przy rzeczywistej liczbie miesz-kańców tych aglomeracji około 2019,0 tys. W wyniku realizowanych inwestycji planuje się wzrost liczby mieszkańców korzystają-cych z tych systemów o oko-ło 79,1 tys. do poziomu oko-ło 1822,0 tys. (tj. około 90,3 proc.). Docelowo do końca 2015 r. powinno być obję-tych zbiorczymi systemami co najmniej około 1871,0 tys. mieszkańców aglomeracji – informował we wrześniu Tadeusz Styn, kierownik Re-

Oczyszczanie ścieków to proces polegający na usu-waniu substancji szkodli-wych (zanieczyszczeń), ma-jące na celu jak największe zmniejszenie ich negatyw-nego wpływu na środowi-sko, a więc wody powierzch-niowe i glebę. Maksymalne oczyszczenie jest niemożli-we, jednak można oczyścić ściek w ponad 90 proc.

W całym procesie, któ-remu poddawane są nie-czystości z naszych domów, stosowane są trzy metody oczyszczania. Pierwsza, mechaniczna, polega na stosowaniu krat i sit, które filtrują ścieki. To pierwszy stopień, w których usuwa-ne są wszelkie ciała stałe, bo grube sita i kraty za-trzymują większe śmieci

Dalsze losy domowych nieczystościTO CIEKAWE. Rzadko zastanawiamy się nad tym, co dzieje się ze ściekami, które wpływają do rur kanalizacyjnych. Tymczasem w oczyszczalni ścieków wiele się dzieje.

znajdujące się w ściekach. To najróżniejsze substan-cje, m.in. zawiesiny orga-niczne lub nieorganiczne zawierające piasek, popiół, żużel, czy rudę. Tego typu zawiesiny oddzielane są

w odkrytych typach zbior-ników (tzw. osadnikach). Polega to na tym, że ciężar takich zawiesin nieorga-nicznych jest większy niż wody i osiadają one same na dnie.

Druga metoda, chemicz-na, to zobojętnianie wpły-wających do oczyszczalni substancji przy użyciu środ-ków chemicznych. Trzecia, biologiczna, polegająca na stosowaniu zespołu bakte-

rii i pierwotniaków, które – rozmnażając się w odpo-wiednich warunkach, roz-kładają wszystkie substan-cje organiczne na m.in. tlenek węgla, wodę, azota-ny. . W czasie biologicznego procesu oczyszczania ście-ków 45-80 proc. substancji szkodliwych ulega rozkła-dowi.

Powstające podczas oczyszczania ścieków osady zostają poddane kolejnym przeróbkom. Ich celem jest odwodnienie, ograniczenie ilości organizmów choro-botwórczych, a także sta-bilizacji, które zapobiega gniciu.

Wielkie czyszczenie na PomorzuREGION. Jak samorządy województwa pomorskiego radzą sobie z oczyszczaniem ścieków?

To oficjalny moment oddania do użytku oczyszczalni ścieków w miejscowości Swornegacie (gm. Chojnice). In-westycja, polegająca na rozbudowie i modernizacji, kosztowała ponad 9 mln zł. Została sfinansowana ze środ-ków własnych gminy, która przeznaczyła na ten cel 1,7 mln zł. EkoFundusz udzielił dotacji w wysokości 4 mln 290 tys. zł, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej przekazał 3 mln zł pożyczki.

Źródło: www.wfosigw-gda.pl

Co to za aglomeracja?Zgodnie z ustawą Prawo wodne, „aglomeracja oznacza teren, na którym zaludnienie lub działalność gospodarcza są wy-starczająco skoncentrowane, aby ścieki komunalne były zbie-rane i przekazywane do oczyszczalni ścieków komunalnych”.Przepisy mówią o tym, że „aglomeracje o równoważnej liczbie mieszkańców (RLM) powyżej 2000 powinny być wyposażo-ne w systemy kanalizacji zbiorczej dla ścieków komunalnych, zakończone oczyszczalniami ścieków, zgodnie z ustaleniami krajowego programu oczyszczania ścieków”. Za jednego rów-noważnego mieszkańca rozumie się ładunek substancji orga-nicznych biologicznie rozkładalnych wyrażony, jako wskaźnik pięciodobowego biochemicznego zapotrzebowania na tlen w ilości 60 g tlenu na dobę”.

Powinny być wszędzieTO WAŻNE. W traktacie akcesyjnym Polska zobowiązała się do wdrożenia unijnej dyrektywy dotyczącej oczysz-czania ścieków komunalnych do 2015 r.

Zobowiązanie to oznacza budowę i modernizację oczyszczalni ścieków i systemów kanalizacji tak, aby spełniały unijne stan-dardy, zarówno jeśli chodzi o ilość przetworzonych ścieków, jak również jakość procesu oczyszczania. Zgodnie z unijnymi przepisami, oczyszczalnie powinny mieć wszystkie miejscowości, które produkują ścieki w większej ilości, niż wytworzyłoby je 2 tys. osób. Podczas negocjacji akcesyjnych Polska uzyskała przesunięcie obowiązywania przepisów dotyczących oczyszczania ścieków do końca 2015 r. Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, przy-jęty przez rząd w 2003 r., określa, w jakich miejscowościach i kiedy powstaną oczyszczalnie. Od 2003 r. program był ak-tualizowany trzy razy.Ostatni raz rząd zaktualizował Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych w lutym tego roku. Dzięki temu Polska będzie mogła spełnić za cztery lata unijne wymogi ochrony środowiska. Program dotyczy gmin, które muszą zbudować lub rozbudować systemy kanalizacyjne i oczyszczalnie ście-ków. Lutowa aktualizacja KPOŚK przesuwa terminy zakoń-czenia 126 inwestycji, spośród wszystkich 1577 zawartych w dokumencie. Zmiana dotyczy czterech mniejszych i 122 większych miejscowości, w których zakończenie inwestycji w zaplanowanym terminie nie było realne.

feratu Polityki Ekologicznej Departamencie Środowiska i Rolnictwa Urzędu Mar-szałkowskiego Wojewódz-twa Pomorskiego. - W po-zostałych 49 aglomeracjach, a w szczególności w tych których poziom skanalizo-wania po zrealizowania ww. przedsięwzięć nie przekro-czy 60 proc. (Gniewino, Prabuty, Karsin, Chmielno, Smętowo Graniczne, Wicko, Osiek, Jabłowo, Choczewo, Łęczyce, Szemud, Luzino, Wielki Klincz, Łebień, Sub-kowy, Suchy Dąb, Ostasze-wo, Sobowidz i Domachowo – łącznie 19 aglomeracji)

będą musiały zostać podjęte działania w poprawy sytu-acji w zakresie wyposażenia w przedmiotowe systemy kanalizacyjne.

Zdaniem urzędników, są również aglomeracji, w któ-rych poziom skanalizowa-nia, nawet po zrealizowaniu wszystkich przedsięwzięć nie przekroczy 60 proc. Tak może być m.in. w gm. Gniewino, Prabuty, Kar-sin, Chmielno, Smętowo Graniczne, Wicko, Osiek, Jabłowo, Choczewo, Łęczy-ce, Szemud, Luzino, Wielki Klincz, Łebień, Subkowy, Suchy Dąb, Ostaszewo, So-

bowidz i Domachowo. Dla-tego będą musiały zostać podjęte kolejne kroki, które przybliżą mieszkańców do unijnych standardów, przy-najmniej w zakresie doty-czącym systemów kanaliza-cji sanitarnych.

Według ekspertów, ko-nieczne może być również zweryfikowania obszaru i granic aglomeracji – wy-łączenie terenów o dużym rozproszeniu zabudowy, gdzie realizacja sieci kanali-zacyjnej może być technicz-nie i ekonomicznie nieuza-sadniona.

Anna Szade

Źródło: projektbiologia.hpu.pl

VDziennik Pomorza - 12 października 2011 - nr 41www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Toksyczne nie do ruryFarby, lakiery, rozpuszczalniki itp. surowce posiadają na opakowaniu umieszczone informacje, jak nie należy ich się pozbywać. Etykiety przestrzegają, by nie wylewać toksycznych substancji do kanalizacji. Każdy ekspert ochrony środowiska zgodzi się, że karygodną jest praktyką usuwanie bezpośrednio do zlewu różnych niebezpiecz-nych substancji, bo zawierają szkodliwe związki, poza tym, mogą także powodować zagrożenie ze względu na możliwość wybuchu łatwopal-nych oparów.

Myj z głowąDo mycia nie powinno się używać środków silnie żrących. Mogą zatruć nasz organizm w dwojaki sposób. Po pierwsze, mimo płukania, pozostają one na powierzchni mytych przedmiotów skąd trafiają również do naszego organizmu. Po drugie - wraz ze ściekami trafiają do wody, którą zanieczyszczają. Jako że woda krąży w przyrodzie kiedyś z powrotem trafią do nas i doprowadzą do zatrucia naszego organizmu – w myśl zasady, że w przyrodzie nigdy nic nie ginie jedynie może się skumulować. Nie należy też wylewać do kanalizacji wody po umyciu pędzli malarskich.

Uwaga na olejOdpływ w kuchennym zlewie to niezbyt dobre miejsce dla zużytego np. podczas smaże-nia oleju spożywczego. Nie zaleca się wylewania żadnego rodzaju oleju do kanalizacji. Lepiej jego resztki wytrzeć z patelni jednorazowym ręczni-kiem i wyrzucić do odpadów komunalnych. Natomiast większe ilości, np. z barów czy restauracji, należy oddać do punktów przyjmujących zużyty olej spożywczy. Takie rozwią-zanie zapobiega zanieczysz-czaniu środowiska, w którym każdy z nas egzystuje.

Kanalizacja to nie śmietnikPamiętajmy, że rury kana-lizacyjne to nie śmietnik. Dlatego nie można do nich wrzucać odpadków, zwłaszcza piasku, szkła, ścinków tkanin czy skór, bo zwyczajnie się zapchają. To samo dotyczy pieluszek jednorazowych czy innych materiałów higie-nicznych, które nie powinny lądować np. w sedesie. Kanalizacja sanitarna nie jest również dobrym miejscem do wrzucania odpadów z hodow-li zwierząt.

• Nie odkręcaj niepo-trzebnie kranu z wodą, na przykład na czas mycia zębów czy golenia. W cią-gu minuty z odkręconego kranu wylewa się do kana-lizacji około czterech litrów ścieków. Używaj kubka do płukania zębów po umyciu. Nabieranie wody w usta bezpośrednio z kranu powo-duje, że bardzo dużo jej się marnuje. Gdy zastosuje się do tych zaleceń cała rodzina, oszczędności wyniosą kilka-dziesiąt litrów dziennie.

• Zlikwiduj wszelkie nie-szczelności. Wprawdzie ciek-nące krany i zawory to już dzisiaj rzadkość, ale jeśli ktoś ma starą armaturę, może się natknąć na taki problem.

• Zadbaj o to, by baterie były wyposażone w perla-tory – nasadki mieszające wodę z powietrzem. Dzięki temu do umycia na przykład rąk wystarczy nawet o poło-wę mniej wody, niż gdyby jej strumień wypływał z kranu bez perlatora. A więc jeśli jeszcze go nie masz, kup go.

• Nie wyrzucaj śmieci do sedesu. Ograniczysz dzię-ki temu jej spłukiwanie, zmniejszymy też ryzyko za-pchania odpływu.

• Zadbaj, by spłuczka nie wylewała do kanalizacji zbyt dużo wody za każdym razem – można ją wyregu-lować tak, by nie napełniała się do końca. A najlepiej ku-pić taką, która ma funkcję stop lub dwa przyciski (3/6 l) i jak najczęściej opróżniać tylko część zbiornika.

• Bierz prysznic zamiast kąpieli w wannie – ścieków będzie mniej. Ale tylko pod warunkiem, że będzie to szybki prysznic. W przeciw-nym razie oszczędności da raczej korzystanie z niezbyt dużej wanny. Starajmy się nie napełniać jej wodą po brzegi.

• Jeśli masz taką możli-wość, korzystaj z oszczędno-ściowych programów pralki i zmywarki. Uruchamiajmy je dopiero, gdy będą w peł-ni załadowane – mogą mieć z tym kłopot osoby samotne. W ich wypadku ręczne my-cie naczyń może dać lepsze efekty niż zmywarka, którą musiałyby uruchamiać z nie-pełnym wkładem lub bardzo rzadko (zaschnięty brud wte-dy trudno domyć).

• Jeśli myjesz naczynia ręcznie, rób to w wypełnio-nych komorach zlewu, a nie pod bieżącą wodą.

• Wiele możesz zyskać, wykorzystując wodę dwu-krotnie. Woda, w której się myliśmy lub robiliśmy pra-nie, może posłużyć do spłu-kiwania toalety.

Tymczasem do rur ka-nalizacyjnych wpływa mie-szanina zarówno zużytej wody, jak i różnego rodzaju substancji płynnych. Ale nie tylko, mogą to być też substancje stałe, gazowe, radioaktywne oraz ciepło usuwane z terenów miast i zakładów przemysłowych. Ścieki zawierają przede wszystkim wodę, a jej ilość dochodzi nawet do 99,9 proc. To oznacza, że zanie-czyszczenia zajmują nie-wielką część , a jednak mogą to być substancje szkodliwe dla zdrowia i życia.

Sporą część ścieków pro-dukują ludzie w domach, budynkach gospodarczych czy miejscach użyteczno-ści publicznej i zakładach pracy. Do kanalizacji tra-

fiają m.in. odchody, resztki jedzenia z mytych naczyń wraz z płynem, brudy z pra-nia z proszkiem i środkami zmiękczającymi. Nieczy-stości te to nie tylko wiele zawiesin oraz związków or-ganicznych i nieorganicz-nych, ale również niebez-pieczne wirusy i bakterie chorobotwórcze, na liście których są m.in. żółtaczka zakaźna i dur brzuszny. Stałym „gościem” ścieków jest pałeczka okrężnicy, znana pod nazwą Escheri-chii coli. Jest to bakteria, która sama nie stanowi większego zagrożenia dla człowieka, lecz jeżeli wy-stępuje w ściekach, jest to wskaźnik obecności czynników wywołujących tyfus, dur brzuszny lub na-

WSkaZóWkINie lej wodyWARTO SPRÓBOWAĆ. Ścieki to spory kłopot. Każdy z nas produkuje ich około 150 l dziennie. Można zmniejszyć ich ilość oszczędzając wodę, co przełoży się na wysokość płaconych rachunków.

Ile zyskasz?• Jeśli czteroosobowa rodzina zrezygnuje z mycia zębów pod bieżącą wodą, zaoszczędzi ponad 36 m sześciennych wody rocznie. Skrócenie czasu kąpieli do pobytu jedynie pod prysz-nicem w skali roku przyniesie oszczędności rzędu 150 m me-trów sześciennych (podobne oszczędności zapewnia napełnia-nie wanny do połowy). • Używanie spłuczki z przyciskiem dwudzielnym pozwala za-oszczędzić do 46 m sześciennych wody rocznie. • Używając zmywarki (przy założeniu, że na jeden wsad zmy-warki przypadają średnio trzy zmywania ręczne), rocznie za-oszczędzimy minimum 90 m sześciennych wody. • Korzystając z funkcji „pół wsadu” w pralce, zużywamy około 20 proc. mniej wody w porównaniu z pełnym programem. Zastosowanie powyższych praktyk zaowocuje zmniejszeniem wydatków na wodę i odprowadzanie ścieków o kilkaset zło-tych rocznie.

Im mniej wody zużyjesz, tym mniejsze rachunki będziesz płacić za ścieki. Źródło: kropladokropli.pl

O czym szumią… ściekiWARTO WIEDZIEĆ. Wyciągasz korek z wanny, spuszczasz wodę w toalecie i zwykle nie zaprzątasz sobie głowy domowymi ściekami.

Masz obowiązki wobec naturyJeśli jesteś producentem ście-ków, musisz więc zadbać o to, by nie zagrażały środowi-sku naturalnemu i trafiały do oczyszczalni. Zgodnie z usta-wą o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, każdy właściciel nieruchomości ma obowiązek przyłączenia jej do istniejącej kanalizacji sanitar-nej. A jeśli sieci nie ma, bo jej budowa jest technicznie lub ekonomicznie nieuzasad-niona, musi wyposażyć swo-ją posesję w bezodpływowy zbiornik nieczystości ciekłych, czyli szambo lub wybudować przydomową oczyszczalnię ścieków. To jeszcze nie wszyst-ko, bo nie wystarczy zbiornik na ścieki, trze-

ba jeszcze podpisać umowę z firmą upoważnioną do wywozu ciekłych nieczy-stości. Jeśli nie spełnisz tych obo-wiązków, musisz liczyć się z sankcjami, także finanso-wymi, bo takie postępowa-nie może być potraktowane jak wykroczenie. Poza tym brak umowy na wywożenie ścieków może spowodować, że w tzw. trybie zastępczym zajmie się tym twój urząd gminy. Jednak czyniąc to, może obciążyć cię kosztami,

stosując karne stawki. A te mogą być znacznie wyższe niż cenniki firm zajmujących się opróż-nianiem szamba.

5 tys. złNawet taką grzywnę możesz zapłacić, jeśli w porę nie zadbasz o to, co dzieje się z nieczystościami powstającymi w twoim domu.

Myjąc ręcznie naczynia zużywasz 50-100 litrów wody, czyli produkujesz w tym czasie tyle samo ścieków, w których znajdują się dodatkowo resztki jedzenia i płyn do zmywania. To wszystko trafia do sieci kanaliza-cyjnej i dalej – do oczyszczalni. Źródło: ekorodzice.pl

wet dyzenterię. Skażenie powierzchniowych i pod-ziemnych wód ściekami bytowymi jest poważnym zagrożeniem higienicznym oraz bakteriologicznym.

Innym rodzajem ście-ków są ścieki przemysłowe, które powstają w zakładach produkcyjnych i usługo-wych, jako skutek różnych procesów technologicz-nych. Najwięcej zanie-czyszczeń spowodowanych jest działalnością przemy-słu górniczego, metalur-gicznego, elektromaszy-nowego, włókienniczego, chemicznego, paliwowo-energetycznego, celulozo-wego, garbarskiego oraz spożywczego. I to właśnie te dziedziny przemysłu, na skutek działania ludzi propagujących ekologię, są szczególnie i restrykcyj-nie badane pod względem ochrony środowiska.

(as)

IV Dziennik Pomorza - 21 września 2011 - nr 38www.portalpomorza.pl

red tech. KK

nie truj sąsiada



Wiadomo już, którędy ciepło ucieka z naszych domów. Naj-więcej energii przenika przez:• ściany – 35 proc.• dach – 30 proc.• okna i drzwi – 20 proc.• fundamenty i piwnicę – 15 proc. Te właśnie miejsca powinny być przede wszystkim dobrze zaizolo-wane, by z jednej strony obniżyć straty i… nasze rachunki, a z dru-giej – poprawić komfort cieplny w pomieszczeniach, w których przebywamy na co dzień.

System wspierania in-westycji termomoderniza-cyjnych jest korzystny dla wszystkich zainteresowa-nych stron. Inwestorowi ułatwia, a niekiedy wręcz umożliwia uruchomienie i realizację inwestycji po-prawiającej warunki użyt-kowania obiektu mieszkal-nego, przy jednoczesnym obniżeniu kosztów z tym związanych.

Zyskuje również pań-stwo, bo uruchomie-nie inwestycji termomoder-nizacyjnych p r z y n o s i bezpośred-nio skutek w postaci obni-żania sumarycz-nego zapotrzebo-wania na energię na potrzeby grzewcze. Pośrednio prowadzi to do polepszenia warunków

ekologicznych i zmniejsza-nie emisji dwutlenku wę-gla do atmosfery. Poza tym termomodernizacja odby-wa się przy zaangażowaniu relatywnie niskich środków finansowych z państwowej kasy, przy czym część tych wydatków wraca do bu-dżetu w postaci podatków od zakupionych urządzeń i materiałów oraz podatku od dochodów osobistych z płac wykonawców.

(as)

Koszty ogrzewania i cie-płej wody są coraz większym obciążeniem dla domowych budżetów. Wysokie rachun-ki, które płacimy, są zwykle spowodowane dużym zuży-ciem ciepła, które zamiast ogrzewać wnętrze, przenika przez źle zaizolowane ścia-ny czy nieszczelne okna. W przeszłości nie przywią-zywano do tego szczegól-nej wagi, bo energia była po prostu tania. Teraz, gdy jej koszty są coraz wyższe, zaczynamy trzymać się za portfele, zwłaszcza że pro-gnozy dotyczące cen energii

przewidują, że będą one ro-snąć, nie maleć.

To dlatego warto przyj-rzeć się, czy z budynku, w którym mieszkamy, cie-pło nadmiernie nie ucieka. Właśnie temu służy termo-modernizacja. Polega ona na wprowadzeniu takich zmian, które przełożą się na oszczędzanie i ciepła, i pie-niędzy. Co więcej, z ulepszeń skorzystamy także latem, bo gdy jest gorąco, uszczel-nione ściany uchronią nas przed upałem z zewnątrz, nie będziemy więc musieli korzystać z klimatyzatorów

czy wentylatorów, które są pożeraczami prądu i mogą spustoszyć nasze kieszenie.

Ale ograniczanie zużycia energii to nie tylko wymier-ne oszczędności finansowe. To także mniejsza produkcja ciepła czy prądu w ciepłow-niach i elektrociepłowniach, a więc i mniejsza emisja szko-dliwych gazów do atmosfery, które mają wpływ na nieko-rzystne zmiany klimatyczne. W prosty sposób zadbamy nie tylko o ciepło domowego ogniska, ale mamy również wpływ na globalne zjawiska pogodowe. Anna Szade

Złap ciepło nim ucieknieDlaczego warto zająć się termomodernizacją? Bo poszanowanie energii to jej mniejsze zużycie, a więc i niższe rachunki związane z ogrzaniem budynku. A im mniej ciepła zużywamy, tym mniej szkodliwych substancji emitowanych jest do atmosfery.

Co trzeba zrobić?Jak twierdzą specjaliści, docieplanie budynku należy zaczynać od stropu, gdyż jest ono o wiele tańsze od docieplenia ścian. Polega jedynie na rozłożeniu izolacji. Nie ma kosztów związanych z pracą, klejami, zamocowaniami, a także elewacją zewnętrzną. Efekty zależą w dużej mierze od jakości materiału izolacyjnego (jak na przykład styropian, wełna mineralna), dlatego nie warto tu szukać oszczędności. Grubość warstwy izolacyjnej ze styropianu lub wełny mineralnej powinna wynosić ok. 15-20 cm pod dachem, ok. 10-12 cm na ścianach zewnętrznych i ok. 10-12 cm w podłodze na gruncie. Ale warto przyjrzeć się też zewnętrznym ścianom. Na przykład ściana wykonana z betonu o grubości 50 cm ma taką samą izolacyjność cieplną, jak mur z cegły dziurawki o grubości ok. 35 cm lub płyta izolacyjna z wełny mineralnej lub styropianu o grubości 2,5 cm. Przez wełnę mineralną lub styropian przenika około 20 razy mniej ciepła niż przez beton. Wpływ na wielkość strat energii ma także szczelność i powierzchnia okien. Przez szczeliny w sta-rych framugach wieje, ale i ucieka ciepło. Dlatego warto albo starannie je uszczelnić, albo wy-mienić na nowe. Niemniej istotna od dociepleń jest również modernizacja instalacji centralne-go ogrzewania. Jak twierdzą specjaliści z branży, główny potencjał tkwi w węźle ciepłowniczym, dzięki któremu można regulować pracę całej instalacji, a co za tym idzie sterować temperaturą we wnętrzach. Najbardziej polecane jest stosowanie systemów automatyki pogodowej, która pozwala dostosować temperaturę w budynku do warunków atmosferycznych na zewnątrz. Taki system pozwala także wprowadzić harmonogram czasowy pracy instalacji - w pomieszczeniach będzie chłodniej, kiedy domowników nie ma w domu, a cieplej, kiedy jest to potrzebne do pełnego komfortu zamieszkiwania.

Dodatkowymi zyskami z termomodernizacji jest poprawa estetyki ocieplonego budynku, a także wzrost war-tości rynkowej nieruchomości. Fot. Archiwum

Skąd wziąć pieniądze?Osoby fizyczne i prawne,

m.in: właściciele domów jednorodzinnych, spół-dzielnie mieszkaniowe oraz wspólnoty mieszkaniowe mogą ubiegać się o premię termomodernizacyjną.

Premia jest udzielana ze środków Funduszu Termo-modernizacji i Remontów, którym zarządza Bank Go-spodarstwa Krajowego. Wa-runkiem otrzymania premii jest zaciągnięcie kredytu w banku komercyjnym na pokrycie kosztów realizacji inwestycji termomoderni-zacyjnej, a także wykazanie przez wnioskodawcę real-nych oszczędności energii, jakie zapewni przedsię-wzięcie. Podstawą musi być jednak audyt energetycz-ny, który określi korzyści, którymi mogą dotyczyć

m.in. zmniejszenia zapo-trzebowania na ciepło do ogrzania budynku lub pod-grzania wody, zmniejsze-nie rocznych strat energii w sieciach ciepłowniczych, zmniejszenie kosztów po-zyskania ciepła w wyniku likwidacji lokalnego źródła ciepła i przyłączenia budyn-ku do sieci ciepłowniczej czy zmianę źródła energii z tra-dycyjnego na odnawialne.

Z takiej formy wsparcia mogą korzystać właścicie-le lub zarządcy: budynków mieszkalnych, budynków użyteczności publicznej sta-nowiących własność jedno-stek samorządu terytorial-nego i wykorzystywanych przez nie do wykonywania zadań publicznych, lokalnej sieci ciepłowniczej, lokalne-go źródła ciepła.

Termomodernizacja się opłaca

Świadectwa energetyczneOd 1 stycznia 2009 r. wszystkie nieruchomości wprowadzane do obrotu na rynku muszą posiadać świadectwa energetyczne. Obo-wiązkowi temu muszą się poddać także nieruchomości, których charakterystyka energetyczna uległa zmianie w wyniku prze-budowy. To sposób na promowanie budownictwa efektywnego energetycznie i zwiększanie świadomości społecznej w zakresie możliwości uzyskania oszczędności energii w budownictwie. Świadectwo energetyczne to dokument określający wielkość zapotrzebowania energii niezbędnej do zaspokojenia potrzeb związanych z użytkowaniem budynku czy lokalu, czyli do jego ogrzania, do przygotowania ciepłej wody, chłodzenia, wentyla-cji oraz, w przypadku obiektów użyteczności publicznej, także oświetlenia. Dzięki informacjom zawartym w certyfikacie właści-ciel, najemca lub użytkownik obiektu może określić orientacyjne roczne koszty jego utrzymania.

Którędy znika?

Na zdjęciu zrobionym kamerą ter-mowizyjną widać miejsca, którymi ciepło ucieka z domu.

Źródło: dobryklimat.pl

Współczesna technika pozwala na bardzo dokładne wskazanie miejsc, w których powinniśmy coś poprawić, aby zaoszczędzić ciepło. Bardzo pomocna może być kamera termowizyjna, czyli widząca promieniowanie podczerwo-ne, którego ludzkie oko nie jest w stanie zarejestrować. Kamera termowizyjna jest więc „rentgenem” tego, co należy wykonać w budynku. Tworzenie obrazu polega na rejestracji promieniowania emitowanego przez obser-wowany obiekt, a następnie przetworzeniu na kolorową mapę temperatur. System ter-mowizyjny jest więc rodzajem niezwykłego termometru, któ-ry pozwala mierzyć temperatu-rę na odległość, bezinwazyjnie diagnozuje izolację cieplną budynku. Na podstawie zdjęć termowizyjnych widać jak na dłoni te miejsca, w których tracona jest energia.

Jak to sprawdzić?Każdy budynek ma właściwie inne zapotrzebowanie na ciepło, a zależy to między innymi od jego wieku, stanu, wielkości okien, liczby ścian zewnętrznych itd. Może to potwierdzić audyt energe-tyczny. Polega on na szukaniu najsłabszych punktów domu czy innej budowli, czyli tych, gdzie tracimy najwięcej ciepła. Dokładnie stwierdza więc nie tylko, w jakiej klasie jakości energetycznej znajduje się obiekt, ale także określa czas i sposoby jego najbardziej eko-nomicznej termomodernizacji.

Okiem kamery

IV Dziennik Pomorza - 7 września 2011 - nr 36www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Nie tylko rolnicy, którzy powinni stosować się do zasad Dobrej Praktyki Rol-nej. Także my wykonując nawet codzienne czynności decydujemy o losie Morza Bałtyckiego.

Oto wskazówki, jak mo-żesz postępować, by wpły-wać na ochronę Bałtyku:

• Wybieraj te środki czystości, które ulegają bio-degradacji (naturalnemu rozpadowi biologicznemu) i nie szkodzą środowisku.

• Używaj tych proszków do prania, które nie zawie-

rają fosforanów. Są równie skuteczne jak te z fosfora-nami, a nie zanieczyszczają Morza Bałtyckiego nadmia-rem fosforu.

• Nigdy nie wylewaj ście-ków bezpośrednio do rzek, jezior czy morza.

• Substancji niebez-piecznych (jak np. kwasy, silne chemikalia) nigdy nie wylewaj bezpośrednio do kanalizacji.

• Nie stosuj nawozów sztucznych i środków ochro-ny roślin na działce bądź w ogrodzie. Stosuj nawóz naturalny - samemu wypro-

UNIA EUROPEJSKA. Fos-forany nie służą jako-ści wody i podwodnym ekosystemom. Dlatego Komisja Europejska chce zakazać ich doda-wania do proszków do prania. Głosowanie nad tym projektem zaplano-wane jest na listopado-wej sesji plenarnej.

Fosforanów używa się do zmiękczania wody, co ułatwia czyszczenie. Mają jednak bardzo zły wpływ na nasze zbiorniki wod-ne. Przyczyniają się m.in. do eutrofizacji zbiorników wodnych, a tym samym do

nadmiernego zakwitu glo-nów, które zabierają rybom niezbędny do życia tlen. Jak informuje Parlament Eu-

ropejski najgorzej pod tym względem jest w Bałtyku i Dunajcu.

Dlatego eurodeputowa-ni chcą nie tylko zakazać stosowania fosforanów w środkach do prania, ale tak-że walczą o to, by wprowa-dzić zakaz stosowania tych związków w zmywarkach do naczyń.

Niektóre kraje Unii Eu-ropejskiej już wprowadzi-ły przepisy ograniczające stosowanie fosforanów, jednak według Parlamentu Europejskiego nie są one jednolite. Zakaz dotyczący środków do prania obo-

wiązywałby od 2013 r., a od 2015 r. dotyczyłby również środków używanych w zmy-warkach do naczyń.

Według brytyjskiego po-sła Billa Newtona Dunn, są już dostępne mieszanki bez fosforanów, a przemysł cią-gle wprowadza kolejne in-nowacje i prawdopodobnie za cztery lata producenci będą mogli się przestawić na produkty bez fosfora-nów, które będą jednocze-śnie bardzo skuteczne w zmywaniu naczyń. Komisja Europejska zachęca produ-centów do pracy nad takimi zamiennikami.

Morze dotknięte eutrofi-zacją jest jak organizm, któ-ry nie jest w stanie strawić spożywanego w nadmiernej ilości pokarmu i wskutek „przejedzenia” zamiera.

Bałtyk jest najmłodszym morzem na naszej planecie. Powstał ponad 10 tysięcy lat temu z wód topniejącego lodowca. Do początku XIX wieku Morze Bałtyckie było bardzo czystym akwenem. Jednak podczas następnych dwóch stuleci zamienił się w jedno z najbardziej zanie-czyszczonych mórz świata.

Jak podkreślają ekolo-dzy z WWF Polska, Bałtyk jest morzem śródlądowym, położonym w głębi konty-nentu europejskiego. Jedy-nym miejscem, gdzie łączy się przez Morze Północne z Oceanem Atlantyckim są wąskie cieśniny duńskie. W związku z tym wymiana wody w Bałtyku następuje bardzo powoli. Musi minąć 30 lat, aby została odświe-

Morze w twoich rękachJak twierdzą działacze WWF Polska, każdy z nas może mieć wpływ na to co dzieje się z Bałtykiem.

Szacuje się, że nieczystości z toalet statków pływających po Bałtyku mogą być spuszczane do morza nawet 100 milionów razy rocznie.

Źródło: bip.hel.eu

Będzie zakaz używania fosforanów w środkach do prania?

Europosłowie w listopadzie zde-cydują, czy pranie będzie przyjaź-niejsze dla natury. Fot. Archiwum

Bałtyk wciąż jest zagrożonyWARTO WIEDZIEĆ. WFF Polska ostrzega: największym zagrożeniem dla Morza Bałtyckiego jest eutrofizacja. Jej nazwa, którą należy tłumaczyć dosłownie jako dużo pożywienia (od greckich słów eu i tropy), wcale nie oznacza pozytywnego zjawiska.

żona tą z oceanu. Dlatego wszystkie wprowadzane do niego substancje pozostają w Morzu Bałtyckim przez ponad ćwierć wieku!

- Jeszcze dwieście lat temu Bałtyk był czysty. Jednak wraz z rozwojem przemysłu i rolnictwa, a przede wszyst-kim ze wzrostem liczby ludzi, mieszkających w jego ba-senie, doszło do jego zanie-czyszczenia. Ilość tych zanie-czyszczeń rosła, a możliwości wymiany wody z oceanem przez cieśniny w Danii były wciąż te same – tłumaczą ekolodzy. - Tymczasem już teraz 10 proc. powierzchni Morza Bałtyckiego to tzw. pustynie wodne, gdzie nie ma żadnego życia. Dlatego możemy powiedzieć, że sta-jemy się świadkami śmierci Bałtyku. Śmierci, której cią-gle możemy zapobiec.

Jak co roku w Morzu Bałtyckim dochodzi do za-kwitów toksycznych sinic, które mogą być groźne dla zdrowia człowieka. Jedną z głównych przyczyn po-wstawania nadmiernych zakwitów sinic jest właśnie eutrofizacja, czyli przeżyź-nienie. Oznacza to, że do Bałtyku dociera zbyt duża ilość składników odżyw-czych: azotanów i fosfora-nów. Morze Bałtyckie w ta-kim stanie można porównać do organizmu chorego z przejedzenia. Związki azo-tu i fosforu pochodzą przede wszystkim z nawozów, sto-sowanych w rolnictwie, ale także ze środków piorących zawierających fosforany.

- Każdy z nas ma wpływ na to ile fosforanów trafia do Bałtyku! Wybierając bezfosforanowe proszki do

prania pomagamy chronić morze – mówi mówi Anna Marzec z WWF Polska. - Oczywiście szczególnie ważną rolę do odegrania mają rządy nadbałtyckich państw jak i Unia Europej-ska. Mamy nadzieję, że po-litycy zdadzą sobie wreszcie sprawę, że los Bałtyku i to czy będziemy mogli odpo-cząć nad czystym morzem zależy w dużej mierze od ich decyzji. Szczególnie ważna jest tu rola, którą może ode-grać Polska w czasie swo-jego przewodnictwa w UE, gdyż właśnie teraz decydo-wany jest kształt Wspólnej Polityki Rolnej .

Więcej na temat za-grożeń dla Bałtyku można przeczytać na stronie inter-netowej www.wwfpl.panda.org.

(AMS)

Fosforany są w chwili obecnej jednym z dwóch największych zagrożeń dla Bałtyku. Według Komisji Helsiń-skiej, gdyby wszystkie kraje nadbałtyckie wstrzymały się od wykorzystania fosforanów w proszkach do prania, ilość tych związków w Bałtyku zmniejszyłaby się o jedną czwartą. Źródło: viditur.com.pl

Opróżnianie ścieków za statków prostu do mo-rza to jeden z ważniejszych czynników tzw. eutrofizacji. Każdego roku z promów i statków, które pływają po Bałtyku korzystają tysiące pasażerów. Mało kto zdaje sobie sprawę, że powstałe na ich pokładach ścieki są zrzucane wprost do wody.

Szacuje się, że nieczysto-ści z toalet jednostek pływają-cych mogą być spuszczane do morza nawet 100 milionów razy rocznie. Ponieważ więk-szość przewoźników promo-wych nie informuje o tym, co robi ze ściekami, należy przypuszczać, że są one pom-powane wprost do Bałtyku.

Zrzucane ścieki są nie tyl-

ko źródłem związków azotu i fosforu odpowiedzialnych za eutrofizację Morza Bał-tyckiego. Kryją się w nich bakterie, wirusy i inne patogeny oraz detergenty i metale ciężkie. Biorąc pod uwagę słabą wymianę wody w Bałtyku i długi czas usu-wania wprowadzonych do niego substancji, nieczysto-ści z promów i statków pa-sażerskch mogą pozostawać w morzu nawet do 25 lat.

Problem nieczystości ze statków pasażerskich można rozwiązać już teraz. Wystarczy, że bałtyckie promy zaczną zostawiać ścieki w porcie, skąd trafią do oczyszczalni. Jednak potrzebna jest dobra wola

Podróż bliżej naturyWybierając się w podróż promem po Bałtyku, sprawdź czy przewoźnik zrzuca ścieki prosto do morza i wybierz takiego, który nie szkodzi środowisku

VDziennik Pomorza - 7 września 2011 - nr 36www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Kropla wystarczyJeśli często myjesz ręce płynnym mydłem, zwróć uwagę, ile go aplikujesz. Wystarczy jedna kropla, by dokładnie usunąć brud. Trzy krople to już przesada, którą odczuje przyroda. Płynne mydła zawierają zwykle fosforany, przez które ginie życie w rzekach. Pamiętaj, że tradycyjne mydło w kostce zanieczysz-cza środowisko dużo mniej, a jest przecież równie skuteczne.

Orzechy w pralceFurorę robią ostatnio indyjskie orzechy piorące (Sapindus Mucorossi). Mówi się o nich jako ekologicznej alternatywie dla chemicznych środków do prania i czyszczenia. Łupiny tych orzechów za-wierają bowiem saponiny, które wydzielają się pod wpływem temperatury, tworząc pianę. Jak podaje Wikipedia, saponiny „wy-kazują zdolność obniżania napięcia powierzchniowe-go roztworów wodnych. Pienią się w wodzie jak mydło (szczególnie dobrze w ciepłej), dlatego organy roślinne bogate w saponiny stosowano jako namiastkę mydła, do prania.” Sprzedawcy twierdzą , że orzechy mogą w pełni zastąpić proszki do prania lub tabletki do zmywarki. Są wydajne (można ich używać kilkakrotnie), wielofunkcyjne (mogą służyć do prania, mycia i czyszczenia czegokolwiek), tanie, zdrowe (nie zawiera-ją optycznych wybielaczy, chemicznych dodatków, nie alergizują) i ekologiczne (ulegają biodegradacji). Jednak nie nadają się do prania białych rzeczy – ubrania szarzeją. Nato-miast kolorom orzechy nie szkodzą.

Nie wszyscy czytamy ety-kiety proszków do prania, szamponów, środków zmiękczających i czysz-czących nasze toalety. A przecież każdy taki środek nie jest obojętny dla środowiska natural-nego, nawet jeśli nasze domowe ścieki trafią do oczyszczalni. Substancją czynną w większości kon-wencjonalnych środków czyszczących są detergenty. Sprawiają one, że brud czy tłuszcz „odkleja się” od tka-niny czy innej rzeczy. Więk-szość detergentów zawiera w swoim składzie jakieś związki fosforu. To jeden z biogenów, który przyczynia się do tzw. przeżyźnienia. Nieoczyszczone ścieki zawie-rające detergenty, gdy trafią do wód powierzchniowych, przyczyniają się do zakwitu glonów i w konsekwencji na-wet do śmierci ryb, którym glony zabierają tlen.

Czy można radzić sobie bez całej baterii kolorowych butelek i buteleczek, korzy-stając ze sposobów naszych babć i współczesnych tech-nologii, które mają certyfikat ekologów? Oczywiście, że tak. Dom będzie czysty i nie ucier-pi na tym przyroda. A przy okazji – niektóre z tych pro-pozycji są po prostu tańsze.

Bezpieczne związki che-miczne to woda, sól, kwa-

to ciEKaWE

orzechy pienią się w wodzie jak mydło i mogą służyć do prania.

Fot. Archiwum

rady na SprzątaniE

W łazienceW łazience i toalecie

dobrze sprawdza się naj-zwyklejszy ocet. Wystarczy łyżeczka na pół litra ciepłej wody, by zrobić własny płyn do mycia lustra. Wlany do butelki ze spryskiwaczem będzie służył przez jakiś czas, a ze szklanej tafli znik-ną smugi, zwłaszcza jeśli wycierając czyszczoną po-wierzchnię sięgniemy po gazetę.

Do czyszczenia pły-tek trzeba zrobić nieco

mocniejszy roztwór – pół litra wody trzeba zmie-szać z dwoma łyżeczkami octu. Nasączamy mikstu-rą gąbkę i do dzieła. Osad znika, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Chromowane elementy – klamki, krany, kurki moż-na domyć samym octem. Natomiast kamień i rdzę dobrze czyści się cytryną – wystarczy na nalot poło-żyć plasterek i zostawić na kwadrans.

W kuchniNajpopularniejsze środ-

ki do mycia naczyń można zastąpić własnym. Sok z trzech cytryn, półtorej szklanki wody, szklankę d r o b n o z i a r n i -stej soli i ćwierć szklanki octu go-tujemy przez ok. 10 minut stale mieszając, by płyn się zagęścił. Potem trzeba przelać go do szkla-nego naczynia i… gotowe.

Zamiast najlepszych środków chemicznych, do czyszczenia naczyń ze stali szlachetnej można użyć soku z cytryny. Nato-m i a s t

o s a d z kubków

po kawie czy herbacie znik-

nie, gdy zastosu-jemy pastę z sody

oczyszczonej. Na kamień w czajniku działa kwasek cytrynowy lub ocet – trzeba go pogotować z wodą.

Meble najlepiej przetrzeć wilgotną ściereczką z ma-gicznych włókien – kurz nie ma wtedy żadnych szans. Drewniane powierzchnie można wypolerować szmat-ką nasączoną oliwką dzie-cięcą, schłodzoną esencją herbaty lub octem.

Nie wiesz, jak pozbyć się kurzu czy sierści swe-go czworonoga z ulubionej kanapy lub fotela? Przyłóż do tapicerki taśmę klejącą. Natomiast gumę do żucia, która przyklei się do salono-wych megli można potrzeć kostką lodu, a kiedy stward-nienie, można usunąć ją za pomocą szpilki.

Drewniane podłogi i pa-nele dobrze myje się octem,

który znamy już z łazienki – proporcje są następują-ce: Półtorej szklanki octu na półtorej szklanki ciepłej wody. Jeśli nie lubimy cha-rakterystycznego octowego zapachu, można dodać ole-jek eteryczny – będzie przy-jemniej.

Jest też sposób na wy-czyszczenie dywanu lub wykładziny. Wystarczy równomiernie wysypać sodę oczyszczoną na całą powierzchnię, a potem przy pomocy suchej szmatki we-trzeć ją okrągłymi ruchami w dywan. Całość powinna odpoczywać przez noc, a rano odkurzyć dywan.

(as)

W pokoju

Wpływasz na szerokie wodyTO WAŻNE. Coraz więcej środków chemicznych gości w naszych domach. W łazience i kuchni mamy cudowne preparaty, które działają na brud, tłuszcz, osady, rdzę, zagrażające bezpieczeństwu domowników bakterie. Można je zastąpić tańszymi środkami, które tak bardzo nie szkodzą naturze.

Soda czyni cudaSoda oczyszczona to substancja nie tylko skuteczna, ale przede wszystkim eko. Jest całkowicie biodegradowalna – rozkłada się już w temperaturze powyżej 60 stopni Celsjusza. W przeci-wieństwie do powszechnie stosowanych w gospodarstwach domowych środków czyszczących, piorących i wybielaczy, soda nie jest szkodliwa dla organizmu człowieka, ponieważ nie grozi poparzeniem ani zatruciem oparami. Jest substancją niepalną. Soda usuwa nie tylko brud, wywabia plamy z tkanin, ale również eliminuje niepożądane zapa-chy, których dzięki niej możemy pozbyć się z lodówki, pralki czy… butów, a nawet kompostowni-ka, w którym trzeba nią zasypać odpadki i problem znika. Warto więc mieć torebkę sody pod ręką. To kilka przetestowanych sposobów jej wykorzystania: • Mycie kuchenki – wierzch kuchenki można wyczyścić pastą z sody, która nadaje się również do wnętrza piekarnika; szybę w klapie piekarnika można posypać sodą, przykryć mokrym pa-pierowym ręcznikiem, po czym go usunąć, a szybę wytrzeć wilgotną gąbką. Soda nadaje się też do umycia kuchenki mikrofalowej, bo wystarczy pogotować cztery minuty wodę z dodatkiem kilku łyżeczek sody, a potem dokładni e wytrzeć ścianki kuchenki. • Czyszczenie kafelków – wystarczy posypać kafelki sodą i wyszorować szorstką stroną gąbki. • Czyszczenie kabiny prysznicowej – spryskać drzwi octem, po kilku minutach wyszorować gąbką z sodą, następnie spłukać. • Czyszczenie sedesu – zasypać muszlę sodą i wyszorować szczotką; efekt można wzmocnić dodając do sody octu. • Usuwanie kamienia ze słuchawki prysznicowej – do plastikowej torebki wsypać ćwierć szklan-ki sody i wlać szklankę octu, do środka włożyć słuchawkę, torebkę zawiązać, po godzinie torebkę zdjąć, a słuchawkę opłukać.

sek cytrynowy, ocet i soda. To naprawdę niedrogie, a jednocześnie bardzo uni-wersalne środki czyszczące, które ulegają biodegradacji, czyli całkowicie rozkładają się w przyrodzie. Jeśli sko-rzystamy ze starych spraw-dzonych sposobów sprzą-tania, to do kanalizacji nie trafi wiele szkodliwych substancji chemicznych. Nie mówiąc już o tym, że dzięki temu nasze życie sta-nie się zdrowsze. Niewinnie wyglądająca chemikalia do użytku domowego mogą

wywoływać choćby alergie. Właściwie większość

używanych środków czysto-ści można zastąpić kom-

binacjami wody, octu, soli, sody i kwasku cy-trynowego. Co ciekawe,

czasami wystarczy… sama woda. Z po-mocą przyszły nam bowiem nowe tech-

nologie, które stosują producenci szmatek, ście-

reczek czy mopów, którzy sięgnęli po specjalne struk-tury włókien. Ich wadą jest cena. Ale plusem to, że moż-na nimi myć, czyścić i wycie-rać różne powierzchnie bez konieczności sięgania po de-tergenty, a dom będzie lśnił. Pozwalają usunąć tłuszcz z kuchenki, innymi można domyć okna bez stosowania żadnego płynu. Ściereczki wytrzymają długi czas i moż-na prać je w pralce.

Jeśli nie wyobrażasz sobie jednak sprzątania bez dostępnych na rynku środków, to wybieraj sub-stancje bez chloru i dodat-ków antybakteryjnych oraz słabiej pachnące. Są też na sklepowych półkach płyny uniwersalne, nadające się do mycia podłóg, drzwi, glazury itd. Kupując je, ograniczasz liczbę chemi-kaliów w domu.

Anna Szade

zamiast wielu detergentów, do sprzą-tania, mycia i prania można używać domowych sposobów lub środków bezpiecznych dla środowiska.

Fot. Archiwum

IV Dziennik Pomorza - 24 sierpnia 2011 - nr 34www.portalpomorza.pl

red tech. KK

nie truj sąsiada



Połykacze spalinSpecjaliści dowodzą, że przy ruchliwych ulicach, gdzie tylko jest to możliwe, powinno się sadzić żywo-płoty zamiast trawników. Te zielone mogą być nie-zwykle urodziwe, bo kształ-towane w dowolny sposób. Ale funkcja ozdobna jest tylko małym dodatkiem. Przede wszystkim żywopłot „połyka” dwutlenek węgla. Wyliczono, że gęsty szpa-ler roślin rosnący wzdłuż jezdni jest w stanie ograni-czyć rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń wydobywa-jących się z rur wydecho-wych samochodów. Poza tym, nawet do 80 proc. są w stanie zmniejszyć zanie-czyszczenie gleb, których sprawcą są przejeżdżające auta. Poza tym, wysoki żywo-płot tłumi również hałas, którego źródłem jest ruch uliczny. Niestety, w mia-stach częściej można spo-tkać płaskie trawniki niż zielone płoty różnej wyso-kości.

Coraz więcej osób zdaje sobie sprawę, że warto ota-czać się zielenią produkują-cą tlen. Wystarczy spojrzeć na balkony w dużych mia-stach. Rosną na nich już nie tylko tradycyjne pelar-gonie czy surfinie, ale tak-że ozdobne krzewy – tuje, cyprysiki, jałowce, a po ścianach wspinają się do-rodne pnącza. Te ostatnie, prócz tego, że pomagają oczyszczać powietrze, mają dodatkowe walory: stano-

wią naturalną izolację mu-rów. Latem chłodzą ściany naszych mieszkań, a zimą – ocieplają, przez co oszczę-dzamy na ogrzewaniu.

Doniczki warto stawiać także w mieszkaniach, bo ro-śliny tworzą niepowtarzalny mikroklimat i mają niebaga-telny wpływ na jakość tego, co wdychamy na co dzień.

Nie mówiąc już o tym, że wszystkie kwiaty, duże i małe, wnoszą wiele piękna do naszego życia.

Według dostępnych wy-ników badań, na 40 miast w Polsce w 37 odnotowuje się ciągłe przekroczenie norm dopuszczalnych stężeń taki-mi substancjami jak: tlen-kami siarki, tlenkami azotu, formaldehydem, substan-cjami smolistymi, benzopi-renem, ozonem, fenolem, fluorem, chlorem, amonia-kiem, metalami ciężkimi ta-kimi jak: ołów, nikiel, kadm i żelazo oraz pyłami opado-wymi i zawieszonymi, itd. Popracować nad tym może zieleń, jeśli tylko pozwolimy jej wybuchnąć w miejskiej przestrzeni. Rośliny mają niezwykłą zdolność absor-bowania zanieczyszczeń po-chodzących z silników aut. Drzewo liściaste średniej wielkości jest zdolne w ciągu jednego okresu wegetacyjne-go wchłonąć składniki tok-syczne pochodzące ze spala-nia ok. 130 kg paliwa. Nawet na zwyczajnych trawnikach osadza się dość znaczna ilość pyłu z warstw przyziemnych powietrza. Trawiaste place zapobiegają także wtórne-mu pyleniu z podłoża, które w warunkach miejskich jest bardzo uciążliwe.

Tereny zielone w mia-stach mają także inne obo-wiązki. Podstawowe, które wskaże pewnie każdy, to produkcja tlenu i usuwa-nie dwutlenku węgla. Sza-cuje się, że jedno drzewo produkuje w ciągu doby tyle tlenu, że wystarczy go dla kilku osób. Natomiast jest w stanie przetworzyć tyle dwutlenku węgla, ile

to ciekawe

1 tonaTyle dwutlenku węgla może pochłonąć jedno drzewo w ciągu całego swego życia.

2,7 kgTyle ozonu jest w stanie wyłapać rocznie 30-letnie drzewo. Przy okazji pochłania również 0,5 kg dwutlenku azotu i 0,1 kg dwutlenku siarki.

75 proc.Tyle pyłów „wypluwanych” z rur wydechowych samochodów są w stanie oddalić od drogi rosnące wzdłuż niej drzewa i krzewy. Zieleń reguluje bowiem kierunek wiatru, który unosi szkodliwe substancje.

Żywopłot, prócz swych funkcji czyszczących, może mieć również niebanalną formę. Źródło: eko.opole.pl

Balkon tonący w roślinachWYPRÓBUJ. Możesz otoczyć się roślinami nawet jeśli nie masz własnego ogrodu, nawet najmniejszego. Wystarczy taras, balkon albo nawet zewnętrzny i wewnętrzny parapet okienny.

WARTO WIEDZIEĆ. Prawo stoi po stronie słabsze-go, czyli roślin. Trzeba obchodzić się z nimi jak z jajkiem, bo produkują życiodajny tlen. Dlate-go sprawca niszczenia zieleni miejskiej, jeśli zostanie ustalony, nie będzie bezkarny.

Nieważne, kto niszczy zieleń: czy uszkodzi ją bez-myślny wandal, czy działają-cy z premedytacją sprawca. Każdy może zostać pocią-gnięty do odpowiedzialno-ści za wykroczenie gdy:

• stosuje środki chemicz-ne, wykonuje roboty ziem-ne lub korzysta ze sprzętu mechanicznego albo urzą-dzeń technicznych w sposób powodujący uszkodzenie drzew – podlega karze aresz-tu, ograniczenia wolności, grzywny albo karze nagany (art. 106 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska),

• niszczy lub uszkadza roślinność albo depcze trawnik lub zieleniec, lub też dopuszcza do niszczenia

ich przez zwierzęta znajdu-jące się pod jego nadzorem – podlega karze grzywny albo karze nagany (art. 144 par. 1 Kodeksu wykroczeń),

• usuwa, niszczy lub uszkadza drzewa lub krze-wy stanowiące zadrzewienie przydrożne lub ochronne albo żywopłot przydrożny – podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny (art. 144 par. 2 Ko-deksu wykroczeń),

• zanieczyszcza lub za-śmieca miejsca dostępne dla publiczności, a w szcze-gólności drogę, ulicę, plac, ogród, trawnik lub zieleniec – podlega karze grzywny albo karze nagany (art. 145 Kodeksu wykroczeń).

Nie wolno też samodziel-nie wycinać żadnego drzewa, nawet na swoim terenie. Wy-jątek stanowią drzewa owo-cowe. Jeśli z jakiegoś powodu musisz usunąć przeszkadza-jącą zieleń, musisz uzyskać zgodę miejskich urzędników. W przeciwnym razie kara cię nie minie. (AMS)

Nie niszcz, bo spotka cię kara

Nawet żyjąc w wielkim blokowisku można otoczyć się zielenią. Skrzynki można postawić na balkonie, a w domu urządzić roślinne kąciki.

Fot. Anna Szade

Domagajmy się sadzeniaMiejskie tereny zieleni są istotnym elementem całego systemu przestrzeni publicznej miasta. To na skwerach można usiąść na ławeczce, a park stanowi doskonałe tło do rekreacji. Według europejskich standardów, około jednej piątej powierzchni miejskiego osiedla powinny zajmować tereny zielone. Normy określa również Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Stano-wią one, że minimalna powierzchnia terenów zielonych na jednego mieszkańca aglomeracji miejskiej powinna wynosić 50 m kw. Jednak na co dzień te wytyczne rzadko są wypełniane. Kształtowanie zieleni miejskiej wokół budyn-ków wynika z lokalnych aktów prawnych,

czyli miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. A zatem to na etapie przy-gotowywania tych dokumentów każdy miesz-kaniec miasta może zadbać o odpowiednie zapisy regulujące kwestię istnienia skwerów, które stanowią „zielone płuca”. Albo przy-najmniej sprawdzić, czy urzędnicy pamiętają o zachowaniu istniejących drzew i nasadze-niach nowych roślin. Na straży zieleni staje również minister in-frastruktury, który w swoim rozporządzeniu określa, jaką powierzchnię działek pod zabu-dowę wielorodzinną należy zabezpieczyć na tereny zielone.

Ciężka praca zieleni miejskiejTO WAŻNE. W miastach powinno być jak najwięcej skwerów, zieleńców, żywopłotów, bo produkują one życiodajny tlen. Im więcej zieleni, tym ludzie w miastach po prostu mniej się duszą.

Drzewa rosnące na ulicach to nie tylko przyjemny cień. To także pracujące non stop naturalne filtry, które pochłaniają wiele niebezpiecznych sub-stancji ulatniających się z rur wydechowych samochodów. Fot. Anna Szade

„wyprodukują” dwa dom-ki jednorodzinne. Drzewa i krzewy zatrzymują także niezliczone ilości pyłów, które znajdują się w powie-trzu. Zieleń działa jak filtr, który sam się czyści gdy pada deszcz. Nie bez zna-czenia jest również bariera wiatrochronna, którą two-rzą zwłaszcza duże drzewa.

Ale zieleń to nie tylko miejskie płuca. Skwery, klomby, żywopłoty, parki i pojedyncze drzewa wpły-wają na mikroklimat, bo podnoszą wilgotność powie-trza, obniżają temperaturę czy po prostu – dają cień. Nad najzwyklejszym traw-nikiem przeciętna tempera-tura jest w południe niższa o ok. 10 stopni Celsjusza niż nad asfaltową jezdnią.

Kolejną funkcją roślin-ności, wpływającą na polep-szenie warunków życia ludzi w mieście, jest wydzielanie fitoncydów. Związki te są wy-dzielane przez wiele gatunków

drzew i krzewów, np.: sosnę, jodłę, jałowiec, świerk, brzo-zę, jesion, głóg, bez czarny. Działanie fitoncydów przeja-wia się głównie w zwalczaniu drobnoustrojów, a także nie-których grzybów i owadów. Fitoncydy przyczyniają się także do wzbogacenia powie-trza w jony ujemne, które wy-wierają korzystny wpływ na psychikę człowieka.

Ale zieleń może wpływać także na nasze… kieszenie. Okazuje się, że odgrywa niebanalną rolę jeśli chodzi o wartość mieszkania. Są one droższe jeśli usytuowane są wśród zieleni lub znajdują niedaleko terenów zielonych. Dokładne analizy rynku nie-ruchomościami pokazały, że największy wpływ na war-tość mieszkania w przypad-ku zieleni, ma widok na nią z okna. Nie da się ukryć, że prócz całej swej dobroczyn-ności, miejska roślinność po prostu cieszy nasze oczy.

Anna Szade

w liczbach

IV Dziennik Pomorza - 10 sierpnia 2011 - nr 32www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



REGION. Wojewódzki Fundusz Ochrony Śro-dowiska i Gospodar-ki Wodnej w Gdańsku ogłosił konkurs fotogra-ficzny „Kolory Pomorza w inwestycjach”. Wiele z nich ma związek z wodą lub jej oczyszczaniem.

Konkurs poświęcony jest 15 projektom realizowanym na Pomorzu w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowi-sko. Mogą wziąć w nim udział wszyscy mieszkańcy naszego regionu, a najlep-sze zdjęcia będą oceniane w dwóch kategoriach wie-kowych: osoby pełnolet-nie i osoby niepełnoletnie. Każdy z uczestników może

przesłać maksymalnie trzy prace konkursowe.

Zdjęcia należy przesyłać pojedynczo e-mailem pod adresem [email protected], każdorazo-wo podając w treści e-mail: tytuł zdjęcia, opis zdjęcia, imię, nazwisko i rok uro-dzenia autora, jego adres zamieszkania oraz adres poczty elektronicznej. Ter-min nadsyłania fotografii mija 10 września.

Wszelki informacje i re-gulamin konkursu znajdują się na stronie internetowej Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Go-spodarki Wodnej w Gdań-sku www.wfosigw-gda.pl w zakładce Konkursy.

(AMS)

Zużycie wody cały czas wzrasta. Z jednej strony przybywa ludzi, a przecież nikt z nas nie może obejść się bez wody. Jej wielkie ilo-ści pochłania również prze-mysł i rolnictwo. I tu zaczy-nają się problemy. Z jednej strony wzrosło zapotrzebo-wanie, a z drugiej – z powo-du rosnącego skażenia, co-raz mniej zasobów wodnych jest zdatna do picia. Dlatego jak najszybciej powinniśmy sobie uświadomić, że choć woda jest źródłem odna-wialnym, to jednak jej ilość jest ograniczona. Tym bar-dziej, że słodka woda jest nierówno rozmieszczona na powierzchni globu, co spra-wia, że nie wszędzie jest do niej jednakowy dostęp.

W Polsce specjaliści grzmią: grozi nam wodny kryzys.

- Częste występowanie suszy jest jedną z nieko-rzystnych cech klimatu Pol-ski. Deficyt wody w naszym kraju wynika nie z braku wody w ogóle, lecz raczej

z braku wody w odpowied-nim miejscu i czasie oraz odpowiedniej jakości. Do-tyczy to głównie okresu od maja do sierpnia, kiedy pa-rowanie terenowe przewyż-sza opady. Niedobór wody zaznacza się najsilniej w re-gionach o wysokiej koncen-tracji wodochłonnego prze-mysłu, w obszarach objętych oddziaływaniem górnictwa, zwłaszcza odkrywkowego i w dużych aglomeracjach miejskich, obejmując w la-tach suchych znaczny zasięg terytorialny – tłumaczą w Krajowym Zarządzie Go-spodarki Wodnej.

Najbardziej narażone na susze są: Nizina Wielkopol-ska, Pojezierze Wielkopol-skie, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, północne krańce Wyżyny Lubelskiej. Pomorza na tej liście, na szczęście, nie ma.

Po co nam na co dzień woda w Polsce? Według ostatnich danych, na pierw-szym miejscu w jej poborze są cele produkcyjne, pochła-

PRAWO. W naszym kraju od dawna przyglądamy się każ-dej wodnej kropli. Ta troska o środowisko wynika także z polityki Unii Europejskiej.

Ramowa Dyrektywa Wod-na 2000/60/WE (RDW) z dnia 23 października 2000 r., która nas również obowiązuje, ustanawia ramy wspólnotowe-go działania w dziedzinie poli-tyki wodnej. Jest wynikiem wieloletnich prac wspólnot europejskich zmierzających do lepszej ochrony wód po-przez wprowadzenie wspólnej europejskiej polityki wodnej, opartej na przejrzystych, efek-tywnych i spójnych ramach legislacyjnych. Zobowiązuje państwa członkowskie do ra-cjonalnego wykorzystywania i ochrony zasobów wodnych w myśl zasady zrównoważonego

rozwoju.Najważniejszy cel, to

osiągnięcie dobrego stanu wszystkich wód do 2015 r. Jak tłumaczy Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, czyli instytucja stojąca na straży wody, ów cel wynika z wpro-wadzenia do polityki zasady zrównoważonego rozwoju. Dlatego wszelkie podejmowa-ne działania dotyczyć będą:

- zaspokojenia zapotrze-bowania na wodę ludności, rolnictwa i przemysłu,

- promowania zrówno-ważonego korzystania z wód,

- ochrony wód i ekosys-temów znajdujących się w dobrym stanie ekologicz-nym,

- poprawy jakości wód i stanu ekosystemów zde-

gradowanych działalnością człowieka,

- zmniejszenia zanieczysz-czenia wód podziemnych,

- zmniejszenia skutków powodzi i suszy.

Mamy cel: dobry stan wszystkich wód

Ramowa Dyrektywa Wodna„...woda nie jest produktem handlowym takim jak każdy inny, ale raczej dziedziczonym dobrem, które musi być chronione, bronione i traktowane jako takie…”(z preambuły Ramowej Dyrektywy Wodnej)

Ochrona środowiska na fotografii

Pozująca piętnastkaNa liście przedsięwzięć, które zostały wytypowane do foto-grafowania, są inwestycje realizowane w województwie po-morskim w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Do wyboru są:1. Rozbudowa oczyszczalni ścieków w Gniewinie wraz z rozbu-dową sieci kanalizacyjnej i wodociągowej2. Kompleksowe wyposażenie w kanalizację sanitarną miasta Tczew-Etap IV wraz z magistralą wodociągową3. Kompleksowy program gospodarki ściekowej gminy Tczew4. Uporządkowanie gospodarki ściekowej na terenie części gminy Starogard Gdański5. Uporządkowanie gospodarki ściekowej na terenie gminy Szemud w Bojanie, Koleczkowie i Dobrzewinie6. Rozbudowa systemu kanalizacji sanitarnej, deszczowej oraz sieci wodociągowej w aglomeracji Kwidzyn7. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenie gminy Kartuzy8. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej w zlewni rzek Słupi i Łupawy w aglomeracji Sierakowice9. Zabezpieczenie brzegów Morza Bałtyckiego będących w administracji Urzędu Morskiego w Gdyni10. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej w Uzdro-wisku Sopot11. Rozbudowa systemów kanalizacji sanitarnej i zaopatrze-nia w wodę na obszarze Gdyni12. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej strefy nad-morskiej w aglomeracji Władysławowo13. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenie miasta Hel14. Modernizacja gospodarki ściekowej w mieście Łeba15. Przebudowa z rozbudową oczyszczalni ścieków i sieci ka-nalizacyjnej w gminie Ustka

Inwestycje w infrastrukturę na zdjęciach mogą wyglądać bardzo barwnie. Źródło: bydgoszcz.pl

Niebieskiej planecie grozi kryzys?TO WAŻNE. Ziemię możemy nazywać niebieską planetą ze względu na występującą na niej wodę – nasz glob z daleka wygląda przecież jak wielka niebieskawa kula. Jednak niewielka część tej wody może być przez nas wykorzystywana.

niają 73 proc. wyprodukowa-nej wody. 18 proc. trafia za pośrednictwem sieci wodo-ciągowych do gospodarstw domowych. Natomiast nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie to ok. 9 proc. Co ciekawe, woda do celów przemysłowych pochodzi w blisko 96 proc. z ujęć wód powierzchniowych, jedynie ok. 4 proc. poboru stanowi-ły wody podziemne. Tym-czasem w wodociągach 69 proc. wody pobieranej było z ujęć wód podziemnych, a 31 proc. - z ujęć wód po-wierzchniowych.

Co ważne, dostępne dla zagospodarowania zasoby wód podziemnych dla ob-szaru całego kraju wynoszą, wg stanu rozpoznania oko-ło 37 720 tys. m sześc. na dobę, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski daje ilość około 1, m sześc. wody na dobę.

(AMS)

Człowiek może żyć bez poży-wienia ok. 40 dni, natomiast bez wody zaledwie kilka dni. Utrata wody z organizmu czło-wieka na poziomie 10 proc. jest niebezpieczna dla zdro-wia, natomiast utrata 20 proc. wody powoduje śmierć.

Oto zawartość wody w różnych częściach ludzkiego ciała: mózg – 75 proc., kości – 22 proc., nerki – 83 proc., mięśnie – 76 proc., krew – 83 proc.

Wyliczono dokładnie, ile wody dziennie zużywa przeciętny Eu-ropejczyk, a więc także miesz-kaniec naszego regionu. I tak, do gotowania i picia to 3-6 li-trów, mycie naczyń pochłania 4-6 litrów, pielęgnacja ciała 10-20 litrów, a kąpieli i prysz-nic to kolejne 20-40 litrów. Tyle samo wykorzystujemy do spłukiwania muszli i do prania bielizny.Ale zdaniem naukowców, pod-stawowe potrzeby zaspokaja 50 litrów wody dziennie. Nie-stety, nawet miliard ludzi ma do dyspozycji mniej niż 50 li-trów dziennie.

75 proc. – tyle żywego drzewa stanowi zwykle woda.

3 proc. – tylko tyle wody na świecie jest słodka. Ale tylko 1 proc. jest dostępny dla czło-wieka. To szacunki specjalistów z United States Environmental Protection Agency.

57 proc. – tyle światowego po-boru wody przypada na miesz-kańców Azji. To największy użytkownik na świecie. Woda jest tam wykorzystywana głów-nie w rolnictwie.

90 proc. – tyle miejskich ście-ków w krajach rozwijających się jest odprowadzanych do rzek, jezior i wód przybrzeżnych bez jakiegokolwiek oczyszczania

Woda w rzekach azjatyckich zawiera średnio 20 razy wię-cej ołowiu niż rzeki krajów rozwiniętych i średnio 50 razy więcej bakterii pochodzących z odchodów ludzkich niż po-zwalają na to normy Światowej Organizacji Zdrowia.

20 proc. gatunków ryb słod-kowodnych jest na granicy wyginięcia z powodu skażonej wody.

Oto ilość wody potrzebna do wyprodukowania różnych towarów: 1 kg cukru – 80 li-trów, 1 litr piwa – 10 litrów, 1 kg papieru – 40 litrów, 1 kg wełny – 150 litrów, 1 kg alu-minium – 1250 litrów, 1 sa-mochód – 35 000 litrów.

wodne lIczby

choć ziemia zwana jest niebieską planetą ze względu na ogromne ilości wody, tylko 3 proc. z niej jest słodka, czyli przydatna dla nas.

VDziennik Pomorza - 10 sierpnia 2011 - nr 32www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Wiele codziennych czynności związanych jest z odkręceniem kurka. Każ-dy poranek związany jest z myciem. Wystarczy, że nie pozwolimy, by woda lała się non stop podczas szczotko-wania zębów, golenia czy namydlania twarzy. W ciągu każdej minuty z odkręcone-go kranu wypływa 12 litrów wody. Jeśli na to pozwoli-my, trzy minuty tej beztro-ski to zmarnowanych 36 li-trów. Takie mycie dwa razy dziennie, rano i wieczorem, przełoży się w ciągu roku na 26 tys. 280 litrów wodnego marnotrawstwa.

Ekolodzy, którzy dba-ją o zasoby słodkiej wody, przyjrzeli się również kąpie-lom. I zalecają szybki prysz-nic, bo jest nie tylko bardziej higieniczny – nie moczymy się wówczas we własnym brudzie. Przede wszystkim zużywamy trzy razy mniej wody. Do napełnienia wan-ny potrzeba jej 200 a na-wet 300 litrów, zależy od rozmiarów. Tymczasem skorzystanie z prysznica to raptem 60 do 120 litrów, zwłaszcza jeśli będziemy polewać się małym stru-

mieniem. A jeśli już trzeba pławić się wannie, można ją napełnić w jednej trzeciej. Ale przed odkręceniem kur-ka koniecznie trzeba zatkać odpływ korkiem. Począt-kowy napływ zimnej wody, czego tak nie lubimy, może być ogrzany przez dodanie później gorącej. Unikniemy za to bezsensownej straty.

Przyjrzyj się również, w jaki sposób korzystasz z toalety. Nie musisz jej cią-gle spłukiwać. Poza tym pa-miętaj, że chusteczki, owa-dy i inne tego typu śmieci lepiej wynosić do kosza na odpadki, niż do toalety. Na szczęście dzisiaj istnieją już systemy oszczędnościowe, z dwoma guzikami. Mniej-szy uwalnia mniej wody, ok. trzech litrów, większy mniej więcej dziewięć li-trów. Ale jeśli masz jeszcze tradycyjną spłuczkę, mo-żesz zastosować mały for-tel – umieścić w zbiorniku torbę z kamykami, wtedy potrzeba będzie mniej wody do jego zapełnienia.

Wciąż zbyt wiele wody wypływa z kranu podczas prac kuchennych. Średnio dziennie wykorzystujemy

Płynie z kranu i... z kieszeni

Trawnik może być pod-lewany oszczędnie. Reguła mówi, że trawa wymaga wody co 5-7 dni, a nie co-dziennie. Obfity deszcz, a ta-kie mieliśmy ostatnio, elimi-nuje konieczność podlewania nawet do dwóch tygodni. Poza tym, ogród można na-wadniać wczesnym rankiem, gdy temperatura i prędkość wiatru są najniższe. Skutek? Wyparuje mniej wody.

Jeśli korzystacie z au-tomatycznych zraszaczy, ustawcie je tak, by nie mo-czyły ulicy, podjazdu czy chodnika. Beton wcale nie

potrzebuje wody. Poza tym, zamiast spłukiwać wężem ogrodowym swoje podwór-ko, lepiej użyć szczotki.

Część klombów moż-na okryć korą, by zacho-wać wilgotność gleby. Przy okazji pod kontrolą będą chwasty, które rywalizują o wilgoć z naszymi kwiatami czy krzewami. Niektóre ro-śliny w ogóle nie wymagają częstego podlewania. Warto więc tak urządzić ogród, by zgrupować je pod względem zapotrzebowania w wodę.

Można też zbierać desz-czówkę. Wystarczy pod ryn-

Poza domem obserwuj każdą kroplęNA ZEWNĄTRZ. Każde podlewanie ogródka czy mycie samochodu oznacza wiele litrów zużytej wody. Czy zawsze potrzebnie?

nę podstawić sporą beczkę. To co się w niej zbierze, jak znalazł nadaje się dla spra-gnionych roślin.

Sprawdź też szczelność zaworów w zewnętrznej instalacji. Czasami kran na tyłach domu też może prze-ciekać.

Jeśli marzysz o fontan-nie w swoim ogrodzie, nie stosuj takiej, która nie ma zamkniętego obiegu wody. Wybierz też odpowiednie miejsce, czyli takie, gdzie będą mniejsze straty wody spowodowane parowaniem i wiatrem.

Auto w kąpieliSamochód najlepiej jest myć w tzw. bezdotykowej myjni samochodowej, gdzie ilość zużytej wody jest zdecydowanie mniejsza niż mycie wodą z węża ogrodowego lub w tzw. myjni ręcznej. Poza tym część wody może być powtórnie użyta np. do wstępnego namaczania karoserii lub być wykorzystana w wybranych procesach produkcyjnych.Samochody, które są myte koło domu, na ulicy, zanieczyszcza-ją wody odprowadzane do rzek i jezior. Woda z mycia samo-chodów, jeżeli nie jest poddana procesowi recyclingu, szkodzi środowisku naturalnemu.

zgłaszaj awarieMarnotrawstwo możesz również spotkać wokół siebie. Dlatego jeśli idziesz ulicą i widzisz uszkodzoną rurę, otwarty hydrant czy zbędne zraszacze, które nawadniają np. chodnik zamiast trawnika, zgłoś to „wodociągom”, urzędnikom lub właścicie-lom terenu.

ogród warto podlewać z głową, by nie marnować wody. Źródło: wymarzonyogrod.pl

OSZCZĘDZAJMY. Nie wyobrażamy sobie życia bez wody. Towarzyszy nam cały czas. Ale ważne, by nie przeciekała nam przez palce. Wystarczy zmiana nawyków, by zaoszczędzić każdą kroplę i jeszcze odczuć to w portfelu.

tylko od 10 do 15 litrów wody do gotowania i picia, reszta wody w kuchni wyko-rzystywana jest w większo-ści przypadków do mycia naczyń. Jeśli myjesz je ręcz-nie, napełnij jedną komorę zlewu lub miskę wodą z pły-

nem. A spłukuj szybko, pod niewielkim strumieniem bieżącej wody. Nie rozmra-żaj mięsa lub mrożonek pod kranem. Można je odmrozić pozostawiając na noc w lo-dówce lub skorzystać z mi-krofalówki. Poza tym, jeśli

lubisz napić się chłodnej „kranówki”, przechowuj ją w lodówce zamiast, odkrę-cając maksymalnie kurek, czekać aż wypłynie zimniej-szy strumień. W ten sposób również unikniesz marno-trawienia cennej cieczy.

Dużą oszczędność dają zmywarki. Zwłaszcza jeśli mają „inteligentny” system dopasowywania ilości zu-żywanej wody do stopnia zabrudzenia naczyń. Tak naprawdę do jednego spo-rego zmywania potrzebują maksymalnie kilkunastu litrów. To tyle, ile mieści się w dwóch sporych garn-kach. Ale ważne, by włączać ją dopiero wówczas, gdy kosze będą kompletnie za-

pełnione. Unikniemy wów-czas „pustych przebiegów” – wówczas nie zmarnujemy ani wody, ani energii. To rada przydatna również przy korzystaniu z pralki. Jeśli producent określił, ile jed-norazowo zmieści się w niej prania, skorzystajmy z jego wskazówek. Każda niefraso-bliwość to niepotrzebne wy-lanie wody do ścieków.

Spróbuj zrobić choć jed-ną rzecz dziennie, choćby z podanych przykładów, która zaowocuje oszczęd-nościami. Nie musisz się martwić, że będą minimal-ne. Liczy się przecież każda kropla, której nie zmarnu-jemy.

Anna Szade

Szczelność to podstawaSprawdźcie czy domowe instalacje wodociągowe nie mają przecieków. Odczytajcie swój wodomierz przed i po dwugo-dzinnym niekorzystaniu z wody. Jeżeli nie wykazuje dokładnie tego samego, oznacza to nieszczelność, którą trzeba zloka-lizować i naprawić. Taki kapiący kran może być prawdziwą zmorą, także dla kieszeni. Jeśli z powodu wadliwej uszczelki woda kapie z częstotliwością jednej kropli na sekundę, można spodziewać się utraty nawet 11 tys. 935 litrów wody rocznie. Nie dość, że ją zmarnujemy to jeszcze zostanie to dopisane do naszych rachunków za wodę i ściekiWarto skontrolować również spłuczkę w WC. Do zbiornika można dodać dowolny barwnik spożywczy. Sprawdźcie, czy nie wycieka woda ze zbiornika Państwa toalety. Można do-dać do zbiornika barwnik spożywczy. Jeżeli występuje prze-ciek, barwnik pojawi się w sedesie w ciągu 30 minut. Należy wówczas sprawdzić, czy w zbiorniku nie ma zużytych, zardze-wiałych czy zepsutych części. Większość z nich jest niedroga, dostępna i łatwa w montażu.. Co ważne wodę należy spuścić tuż po teście, aby barwnik nie zabarwił zbiornika.

Korzystanie ze zmywarki to nie tylko luksus oszczędzania czasu, ok. 300 godzin rocznie. To także świadome oszczędzanie wody.

Fot. Anna Szade

VIII Dziennik Pomorza - 8 czerwca 2011 - nr 23www.portalpomorza.pl

red tech. KK



Spalanie to proces che-micznego łączenia się paliwa z tlenem zawartym w powie-trzu. Jak mówią specjaliści, spalenie zupełne to takie, gdy w spalinach nie występują gazy palne np. tlenek węgla. Jeżeli spalimy paliwo całko-wicie i zupełnie, wtedy z okre-ślonej jego ilości uzyskamy najwięcej energii, a o to prze-cież chodzi. Jak sprawdzić czy nasz piec dobrze spala? Zobacz, co leci z komina. Widoczny dym to drobne cząstki węgla lub szkodliwe związki azotu. A to oznacza, że z paleniskiem może być coś nie tak. Poza tym ażde paliwo stałe zawiera w swoim składzie chemicznym węgiel, który pali się dwuetapowo.

Najpierw powstaje tlenek węgla, a następnie dwutle-nek węgla. Jeżeli widzimy czarny dym, to spalanie jest nieprawidłowe.

Oprócz węgla i innych pierwiastków, paliwo zawie-ra także wodór. Jest to gaz palny. Spalając wodór otrzy-mamy wodę. Dlatego nawet przy prawidłowym spalaniu w mroźne dni możemy za-obserwować obłoki pary wy-dobywające się z komina.

Znaczenie ma także ja-kość kupowanego węgla. Im tańszy, tym… gorszy. Nie dość, że trzeba go zużywać więcej, to jeszcze – może bardziej truć otoczenie niż droższy gatunek.

(as)

Pod względem ekono-micznym żadne inne źródło energii wciąż nie jest w sta-nie konkurować z węglem – jest po prostu tańszy niż korzystanie z gazu ziemnego czy oleju opałowego. Wiele osób nadal korzysta z węgla, chociaż jest z nim na co dzień dużo problemów. Za takie można uznać transport, skła-dowanie, usuwanie popiołu, a przede wszystkim nadzór nad procesem spalania. Jed-nak, mimo tych ewidentnych minusów węgiel kamienny wciąż jest głównym surow-cem energetycznym świata. Zaspokaja ok. 40 proc. glo-balnego zapotrzebowania na energię. W Polsce wartość ta jest jeszcze wyższa, bo, mimo poszukiwania alterna-tywnych i odnawialnych źró-deł ciepła, wciąż przekracza 70 proc.

Jak widać, węgiel jest powszechnie stosowany, a jednak coraz częściej jest uznawany za paliwo prze-starzałe i nieefektywne, a przede wszystkim – bar-dzo szkodzące środowisku. Przede wszystkim dlatego, że jego spalaniu towarzyszy emisja pyłów i szkodliwych gazów. W przypadku braku urządzeń oczyszczających, spalenie 1 mln ton węgla kamiennego średniej jakości powoduje emisję około 20 tys. ton pyłów, 35 tys. ton dwutlenku siarki, 6 tys. ton tlenku azotu oraz 2 mln ton dwutlenku węgla, którego nie potrafimy się pozbyć. Nie mówiąc o tym, że na składo-wisko trafia prosto z pieca 300 tys. ton popiołów.

Największym zagroże-niem środowiska jest emisja dwutlenku siarki i tlenków azotu powodująca kwaśne deszcze, które niszczą życie w rzekach i jeziorach, de-wastują olbrzymie obszary

Węgiel węglowi nierównyTO CIEKAWE. Węgiel jest od dawna najpopularniejszym źródłem energii w Polsce. Ale jednocześnie jest utożsamiany z dużą emisją związków siarki, tlenków azotu, pyłu i popiołów, czyli substancji, uznawanych za groźne i dla człowieka, i dla przyrody.

Pal z głową,nie truj sąsiada

W zadymionych miastach źle się żyje. A to dlatego, że dym, a przede wszystkim za-warte w nim niebezpieczne związki - tlenki węgla, siar-ki i fluoru, metale ciężkie oraz pyły wpływają na nasze zdrowie. Nie za wszystko odpowiada węgiel. Nie bez znaczenia jest stan pieców, które, zwłaszcza w star-szych budynkach, mogą być w opłakanym stanie. Na szczęście, jest na to rada.

„Czyste powietrze Pomo-rza” to program Wojewódz-kiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku, który wspiera finansowo samo-rządy zainteresowane po-

prawą jakości powietrza. Działanie jest proste – część pieniędzy pochodzi z Fun-duszu, część z miejskich budżetów, resztę dokłada zainteresowany wymianą starego, opalanego węglem, pieca na nowy, czyli gazowy lub olejowy. Dotację można też wykorzystać na podłą-czenie do sieci centralnego ogrzewania albo sięgnąć po odnawialne źródła energii. Bo głównym celem całego przedsięwzięcia jest popra-wa jakości powietrza.

Warto zapytać w swoim urzędzie gminy, czy dba o to, co wdychają mieszkań-cy i wspiera finansowo pro-ekologiczne inwestycje.

Piec to nieprzyjacielWARTO WIEDZIEĆ. Choć za oknem piękny czerwiec, jeśli masz piec w domu, przyjrzyj mu się uważnie. Może wymaga wymiany? Coraz więcej samorządów na Pomorzu wspiera takie przedsięwzięcia.

TO WAŻNE. Co robić, by nie zadymiać całej okolicy podczas opalania domu czy mieszkania węglem?

Autor: Sara Jakubowska, Szkoła Podstawowa Lasowice Wielkie, gm. Malbork.

Jak powstało czarne złotoWęgiel kamienny jest paliwem kopalnym pochodzenia organicz-nego. Powstał w wyniku powolnych przekształceń tkanek roślin-nych i ich rozkładu przez mikroorganizmy w warunkach ogra-niczonego dostępu tlenu oraz działania wysokiej temperatury i ciśnienia panujących pod powierzchnią ziemi. Do powstania złóż węgla kamiennego przyczyniły się zmiany klimatyczne przed mi-lionami lat. Wywołały one masowe wymieranie panującej wów-czas roślinności. W ciepłym i wilgotnym klimacie rozwijały się, a następnie obumierały wielkie ilości roślin. Do dominujących gatunków należały wówczas między innymi ogromne widłaki, skrzypy, paprocie oraz prymitywne rośliny nagonasienne. Tkanki roślin rosnących na podmokłych terenach po obumarciu podda-wane były powolnym procesom fermentacji beztlenowej. Przy-krywane warstwami osadów w warunkach coraz wyższego ci-śnienia i temperatury przekształcały się powoli w węgiel, którego złoża dzięki procesom górotwórczym zostały wyniesione bliżej powierzchni ziemi. O tym, z czego powstał, świadczą odciśnięte fragmenty roślin, które można obserwować na bryłach węgla.

Aż trudno uwierzyć, że dawniejsze ogromne skrzypy miały wpływ na to, czym dzisiaj pali się w piecu. Fot. Archiwum

lasów i powodują korozję konstrukcji metalowych i niszczenie budynków. W Europie straty z tego po-wodu szacowane są na wiele miliardów dolarów. Nie mó-wiąc o powolnym niszczeniu zabytkowych pomników, rzeźb i budowli, których przecież odtworzyć się nie da. Nie da się ukryć, że dym z komina zawiera niebez-pieczne substancje również dla nas samych.

Ale węgiel węglowi nie-równy. Natura ukształto-wała jego pokłady z bardzo dużą różnorodnością. Ko-palnie dwoją się troją, by przekonać odbiorców do sięgania po czarne złoto. Podkreślają, że jeśli stoso-

wać się będzie nowoczesne techniki jego zużycia, spa-lanie węgla nie musi być uciążliwe dla środowiska, a przede wszystkim wpły-wa na stan portfela. Choć węgiel, nazywany przez gór-ników ekologicznym, jest droższy od innych gatun-ków sprzedawanych przez kopalnie, to jednocześnie jest tańszy od alternatyw-nych źródeł energii, które są powszechnie stosowa-ne: oleju opałowego i gazu.

Minusem jest konieczność zainwestowania w specjal-ny typ pieca. Poza tym eko-lodzy kręcą nosem, bo choć węgiel ten ma w nazwie „eko”, to nie można zaliczyć go najprzyjaźniejszych na-turze, bo emituje do atmos-fery znaczne ilości siarki, a podczas spalania powstaje bardzo duża ilość popiołu. Minusem jest konieczność zainwestowania w specjal-ny typ pieca.

Anna Szade

Węgiel zawdzięcza swoją popularność temu, iż w przeciwieństwie do innych skał pali się wydzielając dużo ciepła i dużo energii.

nie truj sąsiada

IV Dziennik Pomorza - 25 maja 2011 - nr 21www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Wcale nie trzeba jechać daleko, by odkryć niezwykłe miejsca.

Tysiące jezior, pagórki, wzniesienia doliny more-nowe, lasy i dzika przyroda powodują, że jest to niezwy-kle piękna okolica. Mowa o Szwajcarii Kaszubskiej, którą, kto poznał bliżej – na pewno pokocha.

Z kolei słynne z najbardziej żyznych gleb Żuławy to z ko-lei kraina wiatraków, domów podcieniowych, zwodzonych mostów i mennonickich cmentarzysk. To spotkanie nie tylko z okiełznaną przez czło-wieka naturą, ale i historią, bo znajduje się tam największa ceglana budowla, czyli pokrzy-żacki zamek w Malborku.

Rower ma wiele atutów. Nie hałasuje, zajmuje mało miejsca, nie emituje spa-lin, można nim dojechać niemal wszędzie. Poza tym pedałowanie dobrze wpływa na nasze zdrowie i kondycję. Rower jest za-wsze gotowy do podróży. A poza tym nie musisz na przystanku czekać na za-pchany autobus czy tram-waj, którego pasażerowie mogą cię zarazić grypą lub okraść. Gdy masz sprawę do załatwienia, po prostu wsiadasz i jedziesz. Choć ilość energii, której po-trzebujesz, poruszając się rowerem, jest porówny-walna do ilości zużywanej

podczas szybkiego marszu, odległość, którą w tym cza-sie pokonasz, jest niemal trzy razy większa. Owszem, zmęczysz się, wjeżdżając pod górę, ale za to zjazd będzie frajdą.

Rower doskonale nada-je się, by pojechać nim na majówkę, bo nie wymaga specjalnych parkingów, nie zatruje atmosfery, nie wy-płoszy dzikich zwierząt, nie rozjeździ łąki.

Na wycieczki rowerowe można jeździć samotnie albo w większej grupie, które, mniej lub bardziej sformalizowane, tworzo-ne są w wielu pomorskich miejscowościach. Rowe-

warto zobaczyć

Arboretum WirtyW Wirtach (pow. sta-

rogardzki) jest najstarszy w Polsce leśny ogród den-drologiczny.

Na 39 kwaterach (zaj-mują 33,61 ha) rośnie bli-sko 145 gatunkó, odmian i form roślin iglastych i 310 liściastych a także około 150 gatunków runa leśnego. W arboretum znajduje się je-dyny w Polsce okaz orzecha pośredniego.

Ogród podzielony na cztery części: ogród dendro-logiczny, roślinność euro-pejska, amerykańska i azja-tycka. Poszczególne części dzielą się na kwatery poprze-dzielane drogami i oznaczo-ne cyframi. Kolekcja arbore-tum dzieli się na dwie części. Część parkowa obejmuje ko-lekcję drzew iglastych i liścia-

stych wysadzanych rzędami wzdłuż ścieżek. Część leśna przylegająca bezpośrednio do jeziora Borzechowskie-go, poprzecinana dolinkami z okazami drzew egzotycz-nych i blisko dwustuletnich drzew krajowych.

Cuda naturyNa terenie województwa

pomorskiego znajdują się dwa parki narodowe, naj-bardziej cenne pod wzglę-dem przyrodniczym.

To Słowiński Park Naro-dowy z największą atrakcją ruchomymi wydmami, po-ruszające się z z prędkością od 2 - 10 m na rok i Park Narodowy Borów Tuchol-skich, fragment jednego z największych kompleksów leśnych w Polsce.

Jest też dziewięć par-ków krajobrazowych: Park Krajobrazowy Dolina Słupi,

Kaszubski Park Krajobra-zowy, Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana, Nad-morski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Pojezie-rza Iławskiego, Trójmiejski Park Krajobrazowy, Tu-cholski Park Krajobrazowy, Wdzydzki Park Krajobrazo-wy i Zaborski Park Krajo-brazowy.

W naszym regionie są również, odznaczające się wyjątkową czystością wód, jeziora lobeliowe. Osobli-wością tej krainy jest Jaski-nia Mechowska.

Tam jest pięknie

tak wyglądają Żuławy z lotu ptaka. Źródło: gminyturystyczne.pl

to fragment arboretum w wirtach. Fot. Archiwum

Rower to przyjaciel naturyJazda na dwóch kółkach to jeden z bardziej przyjaznych dla środowiska środków transportu.

wybierz się na dłuższą wyprawęNa Pomorzu jest wiele szlaków ro-werowych, bardziej lub mniej odkry-tych. Dzięki nim poznać region wzdłuż i wszerz. W części północnej województwa pomor-skiego można przejechać pomarańczo-wym szlakiem przez gminę Choczewo. To 21-kilometrowa trasa prowadząca z Lubatowa Kopalino, Osetnik, Sasino, Słajszewo do Lubatowa. Jest też szlak z Helu do Władysławowa oraz z Karwi do Władysławowa. W części środkowo-wschodniej regionu odkryć można szlak Kaszubskie Ścieżki - (częściowo pokrywający się z czerwo-nym szlakiem pieszym - do Gołubia). To

60-kilometrowa trasa z Kartuz i dalej przez Chmielno - Zawory - Ręboszewo - Złota Góra - Brodnica Dolna - Ostrzyce - Wieżyca - Szymbark. To połowa trasy, bardzo. Dalej: Gołubie (tutaj opuszcza-my szlak czerwony )- Stężyca - Zgorzałe - Brama Kaszubska - Wygoda - Łączyń-ska Huta - Lipowiec - Chmielno - Kar-tuzy.!Znany jest także Szlak - Kościersko-Wdzydzki, gdzie do pokonania jest aż 90 km. Start: Kościerzyna PKP - szlak niebieski, rowerowy - Szarlota - Lizaki - Juszki - Wdzydze Kiszewskie (tutaj "prze-siadka" na czerwony Szlak Kaszubski - Czarlina - Loryniec (tutaj przesiadka na

szlak rowerowy - przy pomnikowym klo-nie) - Schodno - Dąbrówka - Piechowice - Dziemiany - Dywan - Sominy - Trzebuń - Raduń - Jastrzębie - Głuchy Bór -Piecho-wice – Dziemiany, skąd można wrócić do Kościerzyny lub wsiąść do pociąguJest też Szlak Doliny Dolnej Wisły, któ-ry przebiega od Tczewa przez Subkowy i Gniew i Szlak Grzymisława - biegnie z Tczewa przez Subkowy, Pelplin, Gniew, Piaseczno, Smarzewo i Smętowo Gra-niczne. Obie trasy liczą ponad 50 kilo-metrów.Ale tak naprawdę można wytyczać wła-sne trasy, bliższe i dalsze, dopasowując ich długość do swoich możliwości.

rzyści skrzykują się na kilka dni przed wyjazdem, ustalają program wyciecz-ki i… ruszają. Najczęściej w weekendy.

W regionie jest coraz więcej tras, przygotowywa-nych z myślą o wymaga-jących cyklistach. Ale tak naprawdę nie trzeba zbyt wiele, by z siodełka po-dziwiać piękne pomorskie widoki. Wystarczy polna droga, którą można doje-chać do wielu uroczych za-kątków.

W czasie jazdy na ro-werze i uprawiania innych sportów twój organizm wydziela endorfiny zwane hormonami szczęścia. Mi-nimalizują one odczuwanie wysiłku i zmęczenie mięśni, poprawiają samopoczucie i zwiększają zadowolenie. Stabilizuje się praca ukła-

du oddechowego. Szybsze krążenie sprawia, że orga-nizm jest lepiej dotleniony i sprawniej funkcjonuje. Jesteśmy zdrowsi. Dodat-kowo jazda na rowerze po-zwala uniknąć stresu i się zrelaksować. Masz przecież tę przewagę nad innymi pojazdami, że bez więk-szego problemu wjedziesz prawie wszędzie. Możesz też korzystać z rozmaitych skrótów. Kierowcom sa-mochodów do wielu miejsc uniemożliwiają dojazd za-kazy albo brak odpowied-niej drogi.

Pamiętaj też, że jeśli przesiądziesz się z samo-chodu na rower, to do at-mosfery przedostanie się dużo mniej dwutlenku wę-gla, no i zaoszczędzisz na paliwie.

(AMS)

Na rowerową wycieczkę można wybrać się całą rodziną. Źródło: mosir.zory.pl

VDziennik Pomorza - 25 maja 2011 - nr 21www.portalpomorza.pl

red tech. KK

PomorskI ekolog



Jeśli na wycieczkę za-bierasz kanapki, napoje w jednorazowych opakowa-niach, pamiętaj, że wszyst-kie opakowania musisz za-brać ze sobą, by wrzucić do kosza. Wydaje się to takie oczywiste, jednak sądząc po ilości odpadków, które leżą później w trawie czy w krzakach, nie wszyscy znają te elementarne zasady.

Zresztą dzika zieleń czę-sto bywa tłem dla innych śmieci – trafia tam gruz, od-pady, które powstały po re-moncie mieszkania, biurowe archiwa, a zdarza się także niejedna pralka czy lodów-ka, którą porzucił właściciel.

Tak nie można! Już nie tylko o względy estetyczne chodzi. Liczba związków che-micznych, które zawierają elektrośmieci czy zużyte bate-rie jest ogromna. To trucizny, które – porzucone – swobod-nie przedostaną się do gleby,

a to jest niebezpieczne i dla przyrody, i dla nas.

Tymczasem stary sprzęt gospodarstwa domowego można bezpłatnie odstawić do punktu zbierania, baterie wrzucić w byle jakim marke-cie do specjalnego pojemni-ka, a pozostałości po pikniku schować do torby.

Gdy otacza nas dzika przyroda, myślimy tylko o relaksie. Zachowujmy się więc tak, jakbyśmy chcieli wtopić się w zielone otocze-nie. W lesie czy na łące po-winniśmy zachowywać się trochę jak w muzeum czy galerii sztuki, by nie zakłó-cać innym kontemplowania uroków krajobrazu. Podsta-wowa zasada, bez względu na to, dokąd się wybierze-my, to zostawić odwiedzane miejsce w nienaruszonym stanie.

Podczas weekendowego wypadu powinniśmy być niewidzialni i niesłyszalni. W głuszy nie powinno się krzyczeć czy włączać radia na cały regulator. W końcu jedzie się tam po to, by usły-szeć śpiew ptaków. Zresztą wszystkie dziko żyjące zwie-rzęta są płochliwe, nie lubią odgłosów cywilizacji. Dlate-go jeśli wjeżdżasz na zielony parking – nie zostawiaj włą-czonego silnika, bo możesz przestraszyć mieszkające tam zwierzaki.

Jeśli wyruszasz na leśną przechadzkę, to nie zbaczaj z wytyczonych ścieżek. Są po to, by nie zniszczyć ro-ślin, by nie rozdeptać żad-nej niedużej norki, w której mieszka jakaś czworonoż-

Unikaj burzyPrzebywając na otwartej

przestrzeni, musisz pamię-tać o zagrożeniach, które się z tym wiążą. Jednym z nich są burze, które mogą być niebezpieczne, zwłasz-cza na otwartym terenie. Nie należy wówczas stawać pod wysokimi drzewami, latarniami, jeździć na ro-werze ani dotykać jego me-talowych części. Na łące nie można też kłaść się na ziemi czy stawać w rozkroku.

Aby uniknąć uderzenia pioruna, najlepiej po prostu kucnąć ze złączonymi noga-mi i w ten sposób przecze-kać burzę.

Dobry strójw plenerze

Majówka to nie rewia mody, ale warto zwrócić uwagę na to, co na siebie wkładam. Jeśli wybieramy się do lasu, lepiej wybrać buty z wysoką cholewką lub kalozse, a także długie spodnie i bluzy z długimi rękawami. A to dlatego, by uniknąć ewentualnych owadzich ukąszeń. Można też stosować specjalne pre-paraty, które odstraszają komary czy meszki.

Ale jeśli ktoś nie lubi środ-ków chemicznych, to może po prostu łykać witaminę B, która pomoże zneutra-lizować zapach wydzielany przez ludzkie ciało, który jest przyjemny dla owadów. Wi-tamina B, jeśli będziemy ją zażywać codziennie, sprawi, że aromat naszej skóry prze-stanie być atrakcyjny i uchro-ni nas to przed bąblami.

Mniej chemiiJeśli zdecydujesz się na

nocleg w dzikim miejscu, musisz pamiętać, że nie ma tam toalety. Załatwiaj się wystarczająco daleko od zbiorników wodnych oraz samego obozowiska. Odchody staraj się zakopać lub przynajmniej przysyp je ziemią. Nie myj się w rzece lub jeziorze, lepiej zrób to na lądzie napełniając miskę wodą, a brudną – wylej na ziemię. Zminimalizujesz w ten sposób zanieczyszcze-nie ekosystemów wodnych. A już na pewno nie myj samochodu w plenerze, bo spłukasz nie tylko płyn do czyszczenia karoserii, ale również resztki benzyny.

to ciekawe

Po prostu nie śmiećIleż to razy podczas majowego spaceru każdy z nas natknął się na dzikie wysypisko śmieci…

Jeśli wybierzesz się do lasu, niewykluczone, że spo-tkasz tam rośliny chronione prawem. Takie działania mają ustrzec je przed wygi-nięciem. Skoro więc są pod ochroną, to znaczy, że pod żadnym pozorem nie moż-na ich zabierać do domu.

Jeśli nie znasz listy chro-nionych gatunków, to kon-centruj się na obserwacji, na fotografowaniu, a nie na zrywaniu. Po powrocie do domu sprawdź, jaka rośli-na wprawiła cię w zachwyt. W ten sposób poznasz przy-rodę, która nas otacza.

Lista chronionych ga-tunków dostępna jest na stronie internetowej www.eko.org.pl.

Zawsze szanuj zieleń, boś przecież nie jeleń

Sasanka na pewno jest pod ochroną. Fot. Archiwum

Nie zostawiaj w lesie choćby najmniejszego śmiecia, bo szkodzisz w ten sposób przyrodzie. Fot. K. Kowalczyk/kacpereko.blox.pl

Ekolog na majówceCiepłe dni sprzyjają wypadom za miasto, nad jezioro, do lasu, na łąkę, by tam podziwiać budzącą się do życia przyrodę. Warto wiedzieć, że obowiązują zasady, których nie można łamać, by nie szkodzić naturze.

na roślina. Absolutnie nie wolno rozgarniać też leśnej ściółki czy łamać gałęzi albo wycinać swoich ini-cjałów na korze drzewa. Wyobraźmy sobie, że zrobi to każdy, kto w weekend odwiedzi taki zielony te-ren. W następną sobotę nie mielibyśmy już dokąd pojechać, bo leśna polana byłaby praktycznie ogoło-cona.

Gdybyś podczas spa-ceru między drzewami napotkał dzikie zwierząt-ko, powstrzymaj się od pogłaskania go, zwłaszcza jeśli to maleństwo. Wie-le zwierzęcych mam po takich pieszczotach nie rozpoznaje potem swoich młodych, bo pachną ina-czej i zwyczajnie je porzu-ca. Lepiej w ogóle unikać

ognisko w lesie można rozpalić tylko w miejscu do tego wyznaczonym, a zwłaszcza – pod kontrolą dorosłych. Źródło: szkolastarepole.dynalias.org

cztery łapy na wycieczceNa wycieczkę lepiej nie brać ze sobą psa, bo może spłoszyć dzikie zwierzęta czy rozgrzebać leśne poszycie. A gdy już ci towarzyszy, to pamiętaj, że musisz go cały czas pilnować. Nie może swobodnie biegać po lesie, koniecznie trzeba go pro-wadzić na smyczy. Gdy oddali się, może się zgubić albo myśliwy uzna go za porzuconego, wałęsającego się czworonoga i cała wyprawa zakończy się tragicznie.

spotkania z czworonożnym gospodarzem terenu. Może nas potraktować jak intru-za i zaatakuje, na wszelki wypadek, stając w obro-nie swego potomstwa. Nie należy też dotykać ptasich gniazd, a już na pewno nie wybierać z nich jaj. Nie niszcz też mrowisk – to dla mieszkających w nich owadów kataklizm równy trzęsieniu ziemi.

Z głową należy również wybierać miejsce do biwa-kowania. Trzeba pamiętać, że jesteśmy gośćmi, więc to właściciel terenu lub leśniczy decyduje o tym, gdzie można urządzić so-bie piknik czy rozstawić namiot. Podczas takiej przerwy w wędrówce lepiej nie używać ognia, ba nawet zrezygnować z palenia pa-pierosów. Każda iskra czy porzucony niedopałek może spowodować pożar, którego skutki będą nieodwracalne dla środowiska. Dlatego na majówce lepiej prze-gryźć kanapkę niż pieczone w ognisku kiełbaski.

Anna Szade

Niestety, taki widok jest dość częsty. Fot. Archiwum

�Dziennik Pomorza - 11 maja 2011 - nr 19www.portalpomorza.pl

red tech. KK

nie truj sąsiada



Maluchy cierpiąZanieczyszczenia naj-

bardziej szkodzą dzieciom, bo gdy idą ulicą, przebywają na wysokości rur wydecho-wych samochodów.

Maluchy bezpośrednio wdychają więc wszystkie wy-dobywające się spaliny prze-jeżdżających obok aut. Warto o tym pamiętać wybierając się na spacer po mieście. Prze-jażdżka wózkiem czy chodze-nie obok ruchliwych tras to więcej szkody niż pożytku. Dlatego lepiej wybierać od-dalone od śmigających samo-chodów skwery i parki. Tam dziecko naprawdę się dotleni.

Trucizny w nosiePrzez nasze płuca każdego

dnia przepływa 15 tys. litrów powietrza, także tego ze spa-linami. Mieszkając w mieście, jesteśmy bardziej narażeni na wdychanie szkodliwych substancji, bo jest ich tam po prostu więcej. Naukowcy zwrócili uwagę, że mieszkań-cy miast częściej skarżą się na niewydolność dróg oddecho-wych i bóle głowy.

2 miliardyTyle samochodów ma

być na świecie do 2050 r.

AKCJA. Miłośnicy jazdy na dwóch kółkach namawia-ją, by w czerwcu jak naj-więcej osób przesiadło się z samochodu na rower w drodze do pracy.

To już trzecia edycja ogólnopolskiej akcji „Zagoń rower do roboty!”

- Chcielibyśmy namówić wszystkich, by przez tydzień pozwolili odpocząć swoim samochodom przed sezo-nem wakacyjnym i by do pracy wybrali się rowerem. Nie ma nic piękniejszego niż świadomość, że możesz spędzić czas z korzyścią dla siebie – mówią organi-zatorzy. - Trochę ruchu na pewno pozytywnie wpłynie na zdrowie i sylwetkę, a to rzecz niebagatelna – prze-cież za moment będziesz się rozbierać na plażach całego świata. Tydzień na rowerze pozwoli odpocząć od stresu, jakiego można nabawić się stojąc w korkach.

Jest też inny aspekt, zwłaszcza dla tych, którzy za kółkiem spędzili więk-

szość życia – poznają świat oczami rowerzystów, z któ-rymi nieraz pewnie wymie-niali uwagi na temat zasad ruchu drogowego.

- Zobaczysz pogodniej-szą, życzliwszą i uśmiech-niętą twarz miasta, której do tej pory nie znałeś. Od-najdziesz zakątki, o których istnieniu nie miałeś do tej pory pojęcia, szczególnie jeśli nie korzystasz z GPS na rowerze – reklamują akcję jej pomysłodawcy.

Więcej informacji na www.zagonrowerdoroboty.pl.

Ekolodzy najbardziej na-mawiają na poruszanie się po mieście piechotą – two-je nogi po prostu w ogóle nie szkodzą naturze. Na drugim miejscu jest rower - używany na co dzień jest jak najbardziej przyjazny środowisku, bo nie wydzie-la żadnych spalin, więc nie truje przyrody, nie hałasuje, zajmuje niewiele miejsca.

Jednak jeśli musimy dotrzeć gdzieś szybciej, skorzystajmy z autobusu, tramwaju, kolejki. Autobus zabiera jednorazowo kilka-dziesiąt osób. Gdyby każdy chciał dojechać na miejsce własnym samochodem, na ulicy od razu zrobiłby się tłok. Taki sznur samocho-

Rosnąca liczba samochodów niszczy krajobraz i naturę betonem parkin-gów i zatruwa powietrze spalinami. Choć to wygodny środek transpor-tu, powoli staje się wrogiem człowieka i natury. Fot. Archiwum

Daj odpocząć swemu autu

TO CIEKAWESpróbuj poruszać się inaczejTO WAŻNE. Po mieście można jeździć nie tylko samochodem. Można skorzystać z komunikacji zbiorowej, wsiąść na rower albo po prostu – przejść się.

dów zużyłby dużo więcej paliwa niż jeden autobus, a więc i z rur wydechowych wydostałoby się więcej trucizn. Tymczasem firmy komunikacyjne sięgają co-raz częściej po ekologiczne pojazdy, z silnikami zasi-lanymi gazem. Jeśli się do

nich przesiądziemy, będzie to nasz wkład w ochronę środowiska. A przy okazji odczujemy to również w kieszeni – przy systema-tycznie drożejącym paliwie bilet jest tańszym rozwią-zaniem.

(as)

W mieście dobrze sprawdza się rower, bo dostaniemy się nim wszędzie i nie utkniemy w korkach. Można też przesiąść się do autobusu zamiast truć naturę spalinami z własnego samochodu. Fot. Archiwum

Spaliny nie pachną jak malinyRozwój motoryzacji przyniósł nie tylko nowe rozwiązanie techniczne, technologiczne, ale również zagrożenia dla naszego środowiska. Samochody stały się jednym z głównych źródeł skażenia, prześcigając przemysł.

Za komfort związany z korzystaniem z własnego auta płacimy… własnym zdrowiem. Zanieczyszcze-nia pochodzące ze środków transportu mają niebaga-telny wpływ na samopo-czucie ludzi, ale również nie pozostają obojętne dla całego otoczenia. Jednak większość z nas to straszne leniuchy, które uważają, że samochód to przede wszyst-

kim wygoda. Dlatego wsia-dają za kierownicę nawet wtedy, jeśli wybierają się tylko do sklepu za rogiem. Niestety, każda jazda zosta-wia ślad w powietrzu. Litr zużytego w samochodzie paliwa to dodatkowe ponad 2,5 grama dwutlenku węgla w atmosferze. Jeśli pomno-żyć to przez to, co ubywa każdego dnia z auta i przez liczbę pojazdów – ilość za-nieczyszczeń wędrujących do powietrza przekroczy możliwości naszej wyobraź-ni. To wszystko, co prze-dostaje się do atmosfery, wpływa na stan gleb, na ro-śliny i zwierzęta oraz na nas samych.

Spaliny samochodowe to trucizna dla ludzi. Są dużo bardziej szkodliwe niż zanieczyszczenia po-chodzące z przemysłu, bo

Samochody emitują• Tlenek węgla, który jest produktem niedokończonego procesu spalania węgla w komorze spalania silnika przy ograniczonej ilości powietrza. Jest gazem silnie trującym, bezbarwnym, bez-wonnym. Wysokie stężenie tlenku węgla może doprowadzić do śmierci, bo odbiera on całą zawartość tlenu z krwi człowieka.

• Węglowodory są niespalonymi lub częściowo spalonymi cząsteczkami paliwa. To związki szczególnie trujące o bardzo negatywnym działaniu na ludzki organizm. Wśród nich jest benzen, który w dużych stężeniach może być śmiertelny.

• Tlenki azotu zaliczane są do najbardziej toksycznych gazów spalinowych. Jest to bezbarwny gaz, który w organizmie szyb-ko reaguje z hemoglobiną. W małych stężeniach wywołuje po-drażnienia dróg oddechowych, w dużych – może doprowadzić do śmiertelnego zatrucia.

• Pyły – wśród nich najgroźniejsze są bardzo drobne cząstecz-ki sadzy, czyli czystego węgla. Z uwagi na mały rozmiar prze-dostają się do płuc i osadzają się w nich w podobny sposób, jak u osób palących papierosy. U człowieka podrażniają oczy, skórę i drogi oddechowe, powodują alergie.

• Ołów jest pochłaniany przez rośliny, a następnie spożywa-ny przez ludzi i zwierzęta, powodując choroby. Mleko krów karmionych skażoną ołowiem paszą jest szkodliwe dla ludzi. Ołów łączy się z czerwonymi krwinkami i zaburza proces krwiotwórczy.

15 tysięcyTyle związków chemicznych wylatuje w powietrze z rury wydechowej samochodu.

rozprzestrzeniają się w du-żych stężeniach w naszym bezpośrednim sąsiedztwie. Specjaliści wyliczyli nawet, że wewnątrz auta jest wię-cej spalin niż w otoczeniu. Kierowca po przejechaniu w mieście tego samego od-cinka co rowerzysta, miał

o wiele większe stężenie tlenku węgla we krwi. Jest on bardzo niebezpieczny, bo może spowodować cięż-kie zatrucie, a nawet dopro-wadzić do śmierci.

Zdaniem lekarzy, od-działywanie zanieczyszczeń powietrza skutkuje wielo-

ma chorobami i dolegliwo-ściami. Należą do nich cho-roby układu oddechowego, z których najgroźniejsze są nowotwory płuc, zapale-

nie spojówek, zaburzenia w układzie krążenia. Spa-liny mogą wywołać także bezsenność czy bóle głowy.

Anna Szade

12 Dziennik Pomorza - 27 kwietnia 2011 - nr 17www.portalpomorza.pl

red tech. KK

NIE TRUJ SĄSIADA



Zmiany gospodarcze i technologiczne sprawiły, że udział przemysłu energetycz-nego w emisji trujących śro-dowisko substancji jest coraz mniejszy. Batem dla polskich ciepłowni są także wyśrubo-wane normy unijne. To dzięki temu z dużych kominów wy-dobywa się coraz mniej szko-dliwych gazów i pyłów. Dużo poważniejszym problemem ekologicznym i ekonomicz-

nym są spaliny pochodzące ze źródeł niskiej emisji, a więc palenisk domowych

wykorzystujących przestarzałe kotły węglowe, lokalnych ko-tłowni, które nie przeszły mo-dernizacji, małych warsztatów i hurtowni, które wciąż same produkują ciepło.

Wszystko dlatego, że duzi producenci energii cieplnej mu-szą spełniać wysokie kryteria ekologiczne nakładane przez przepisy ochrony środowi-ska. Kotły i turbiny, w których produkuje się ciepło są dużo bardziej sprawne od zwykłego kaflowego pieca, czy domowej instalacji centralnego ogrzewa-

nia. Oznacza to oszczędność su-rowców, bo z takiej samej ilości gazu, czy węgla można wypro-dukować więcej energii.

Jeszcze sprawniejsze jest produkowanie ciepła w elek-trociepłowniach - wspólnie z prądem elektrycznym. Takie rozwiązanie pozwala lepiej wy-korzystać opał w porównaniu z osobnym wytwarzaniem cie-pła i prądu. Taka kogeneracja pozwala na zużycie mniejszej ilości surowców, co sprawia, że oprócz oszczędności ekologicz-nej, mamy zysk z mniejszych kosztów, które za te surowce trzeba zapłacić.

Ponieważ firmy energety-ki cieplnej muszą inwestować w ekologię, coraz częstsze staje się wykorzystywanie odnawial-nych źródeł energii w ich insta-lacjach. Zamiast tradycyjnych paliw do pieców trafia biomasa rolnicza, lub leśna. Modernizo-

wane są zakłady i sieć przesyło-wa, by ograniczyć straty ciepła.

Na kominach elektrocie-płowni i ciepłowni montowa-ne są filtry ograniczające ilość pyłów i szkodliwych związków powstających podczas spalania, podczas gdy domowe instala-cje po prostu wypuszczają dym do atmosfery. W dymie oprócz pyłu i sadzy jest dwutlenek siarki, tlenek i dwutlenek węgla oraz tlenki azotu. Z komina tra-fiają one do powietrza, którym oddychamy. Nad tym, by były przestrzegane normy środo-wiskowe oprócz pracowników elektrociepłowni, czy ciepłowni czuwają też inspektorzy ochro-ny środowiska. Takiej kontroli nie ma nad pojedynczymi, do-mowymi instalacjami, w któ-rych czasami oprócz węgla, czy drewna spalane są nielegalnie śmieci, plastikowe opakowania, czy guma. Przyczynami tego zja-

wiska jest m.in. nieświadomość i źle pojmowana oszczędność. W polskich realiach w domo-wych piecach stosuje się paliwa najniższej jakości, bo są tanie, które na dodatek często miesza-ne są z odpadami. To powoduje, że do palenisk trafiają - prócz najbardziej zanieczyszczonych gatunków węgla � również nie-bezpieczne odpady.

Warto pamiętać, że dla ekolo-gii ważne jest też jak korzystamy z zasobów. Ciepła woda, która płynie z kranu dzięki podłączeniu do sieci ciepłowniczej, pozwala na ograniczenie jej zużycia. Nie czekamy już zanim bojler na-grzeje się, czy podgrzana w pie-cyku gazowym woda dopłynie do kranu. Po odkręceniu kurka, od razu możemy myć ręce czy na-czynia. Mniejsze zużycie wody, to przy okazji mniejsze obciąże-nie dla oczyszczalni ścieków.

Anna Szade

Duży komin mniej truje?TO WAŻNE. Dla laika może zabrzmieć to paradoksalnie, ale z wielkich kominów

ciepłowni górujących nad miastami i miasteczkami może wydobywać się mniej szkodliwych substancji niż z domowych palenisk. Wszystko dlatego, że producenci ciepła są cały czas pod kontrolą.

Od 2008 r. kraje Unii Europejskiej zobowiązane są do wypełniania celów

tzw. pakietu klimatyczne-go. Może on być realizowa-ny przez każdego Kowal-

skiego.

Zakłada on redukcję zużycia energii elektrycznej o 20 proc., redukcję emisji dwutlenku węgla o 20 proc. oraz stawia on na od-nawialne źródła energii, których udział w produkcji ma wynieść 20 proc. (warunek dla Polski to 15 proc.). Wszystko to ma być zrealizowane do 2020 r., przy czym punktem odniesienia jest rok 2005. Nad realizacją tzw. pa-kietu 3x20 najczęściej pochylają się eksperci i branża energetycz-na. Ciepłownie rozglądają się za rozwiązaniami, dzięki którymi przy okazji produkcji ciepła mo-głyby produkować prąd, zwracają uwagę na to, co wrzucają do pie-ca, sięgając często po biomasę czy decydując się na kotły gazowe w przypadku lokalnych ciepłowni.

Ale tak naprawdę ta unijna dyrektywa dotyczy każdego z nas. Jak więc można dołożyć swoją ce-giełkę? Warto przyjrzeć się swemu domowi � może warto go zmoder-nizować, by nie uciekało gdzieś ciepło, którym jest ogrzewany? Przyjrzeć się można też źródłom energii cieplnej i elektrycznej � na rynku jest pełno urządzeń wyko-rzystujących promienie słońca, pomp ciepła oraz mikroturbin wiatrowych. Można spróbować i mieć własne źródło ciepłej wody czy energii elektrycznej.

Ale, jak twierdzą specjaliści, najczystszą formę energii ma energia� niezużywana. To praw-dopodobnie również najtańszy prąd i ciepło, bo jeśli ich nie po-bierzemy z sieci, to nikt nie wysta-wi nam za nie rachunku. A więc im więcej energii zaoszczędzimy na co dzień, tym więcej zrobimy nie tylko dla klimatu, ale również dla swojej kieszeni. Korzyści ze zmiany nawyków mogą więc mieć wszyscy.

(AMS)

Bałtycka Agencja Posza-nowania Energii SA opra-cowała �Regionalny Plan Działań BIOMASA dla wo-jewództwa pomorskiego�.

�Regionalna strategia ener-getyki ze szczególnym uwzględ-nieniem źródeł odnawialnych� ma za cel przetworzenie usta-leń polityki energetycznej pań-stwa na szczebel regionalny. Regionalna strategia energety-ki, sporządzona dla horyzontu czasowego obejmującego 2025 r., wprowadza zasadę zrówno-ważonego rozwoju gospodarki energetycznej z uwzględnie-niem zdecydowanych działań termomodernizacyjnych i prooszczędnościowych na ob-szarze województwa pomor-skiego. Opisywany dokument dzieli się na trzy priorytety oraz pięć celów strategicznych.

Cel strategiczny nr 2 �Obniżenie zużycia ener-

gii pierwotnej w paliwach poprzez realizację działań modernizacyjnych zmierza-

jących do poprawy spraw-ności przetwarzania, prze-syłania i dystrybucji energii� odnosi się bezpośrednio do poprawy sprawności prze-twarzania energii w indy-widualnych źródłach ciepła o 25-33 proc., poprzez ich wymianę i modernizację oraz konwersję paliw.

Cel strategiczny nr 3�Redukcja uzależnienia

od tradycyjnych źródeł energii poprzez zwiększenie udziału produkcji energii ze źródeł odnawialnych do po-ziomu, co najmniej 19 proc. w 2025 r.�, a co za tym idzie wprowadzenie źródeł ciepła oraz źródeł skojarzonych opalanych biomasą stałą.

Kierunki działań (w zakre-sie dotyczącym biomasy):

� Promocja i rozwój źró-deł ciepła opalane biomasą stałą (zrębki drzewne, ro-śliny energetyczne, słoma, pelety, granulat, brykiety) � kotłownie lokalne o mocy

cieplnej od kilkuset kW do kilku MW oraz indywidualne kotłownie mniejszej mocy.

� Promocja i rozwój źródeł ciepła opalanych biogazem (biogaz pochodzący z ferm hodowlanych, zakładów przetwórczych, zakładów utylizacji odpadów, oczysz-czalni ścieków, biomasy i in-nych odpadów organicznych) � kotłownie lokalne i indywi-dualne o mocy cieplnej, jak w przypadku biomasy stałej.

� Promocja i rozwój agregatów kogeneracyj-nych, produkujących ener-gię elektryczną i cieplną w układzie skojarzonym o mocy elektrycznej i cieplnej od kilkudziesięciu kW do kilku MW, wykorzystują-cych odnawialne surowce energetyczne i wspomaga-nych gazemziemnym.

� Rozwój plantacji roślin energetycznych.

Źródło: www.bape.com.pl

Jeśli sieć ciepłowni-cza będzie się rozwijać, zyskają wszyscy, nie tyl-ko producenci ciepła.

Rozwój ciepłowni ozna-cza także zalety dla miesz-kańców:

� zmniejszenie wysiłku, bo nie trzeba wciąż doglą-

dać własnego pieca, dźwigać węgiel i wynosić popiół,

� poprawa komfortu cieplnego, bo kaloryfer w każdej chwili można od-kręcić i będzie ogrzewał mieszkanie bez względu na porę dnia czy nocy,

� zmniejszenie niebez-pieczeństwa pożarowego,

bo nie zapalą się już żadne w kominie kamienicy i nie spłonie dach, czy też nie wypadnie żar z pieca, od którego może zająć się całe wyposażenie domu,

� zmniejszenie niebezpie-czeństwa zatrucia spalina-mi, bo każdy sezon grzewczy to doniesienia o śmiertel-

nych przypadkach zatrucia tlenkiem węgla z pieca czy piecyka gazowego ogrzewa-jącego wodę do kąpieli,

� mniej małych osiedlo-wych trucicieli, którzy do ognia wrzucają wszystko co im wpadnie w ręce.

Jeśli po ciepło z sieci zaczną ustawiać się kolejki

chętnych, branża energe-tyczna również może odczuć pozytywne zmiany. To z kolei może przełożyć się na koszty produkcji ciepła, a więc i jego cenę dla odbiorców. Rozwój i modernizacja ciepłowni oznaczać może również:

� zmniejszenie zużycia paliwa na skutek poprawy

sprawności palenisk,� możliwość spalania

gorszych gatunków węgla w dużych ciepłowniach i elektrociepłowniach,

� wprowadzenie gospo-darki skojarzonej cieplno-energetycznej, która przy-nosi oszczędności paliwa w skali kraju.

Sieć ciepłownicza to korzyści nie tylko dla branży

Pakiet klimatyczny w kieszeni Zielona strategia na Pomorzu

nr 15 Dziennik Pomorza/Wspólnota Regionalna

VI

POMORSKI EKOLOG

Dodatek dofi nansowany został przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Fundusz nie ponosi odpowiedzialności za treści zawarte w dodatku.

TO WAŻNE

Robisz remont czy grun-towne porządki? Pamiętaj, by wszelkie odpady budowlane i śmieci z szaf, komórek i ga-raży nie traÞ ły w krzaki.

Przydrożne rowy, podmiej-skie łąki i lasy odwiedzane są przez wielkich śmieciarzy, którzy pozornie mogą ucho-dzić za porządnych � w końcu w swoim otoczeniu mają wszystko wyczyszczone na błysk. Ale chcą przy oka-zji zaoszczędzić parę gro-szy na wywiezieniu śmieci w odpowiednie miejsce, czyli na składowisko. Zdaniem urzędników i leśników, wy-rzucane jest wszystko, co już nie przydaje się w domu czy

w gospodarstwie. Począwszy od sprzętu komputerowego czy AGD przez rozmaite kable, kartony, odkute ze ścian kafel-ki, pokruszone cegły, eternit po całkiem drobne codzienne odpadki.

Słowa potępienia nie wy-starczą. Na tych, co podrzucają śmieci gdzie popadnie nakła-dane są wysokie kary. Z man-datem muszą się liczyć nie tylko ci, którzy zostaną przez służby porządkowe złapani na gorącym uczynku. Dociekliwi stróże prawa potraÞ ą zidentyÞ -kować śmieciarza po odpadach � bywają w nich rachunki albo charakterystyczne przedmioty, które mogą ich doprowadzić do sprawcy.

Masz w domu stary telewi-zor? Zużyły się baterie w pi-locie i przepaliła świetlówka? Nie wyrzucaj ich do kontenera na podwórku.

Elektrośmieci, czyli cały sprzęt elektryczny i elektro-niczny, z którego już nie ko-rzystamy, możemy wymienić w sklepie na nowy. Czyli kupując np. nową pralkę czy lodówkę, starą musi przyjąć od nas sprzedawca.

W większości miast i mia-steczek są też specjalne punk-ty, w których możemy oddać nieużywany już monitor kom-puterowy, suszarkę, lokówkę, telewizor czy stary odkurzacz. Adresy są zwykle dostępne w firmach komunalnych lub urzędach. Takie niepotrzebne elektrośmieci od mieszkańców są przyjmowane nieodpłatnie.

Wszystko po to, by pierwiastki z całej tablicy Mendelejewa, które zawierają zużyte urzą-dzenia, nie trafiły w krzaki. Najpierw zatruć mogą środowi-sko, a w końcu poczujemy to na własnej skórze, bo niebezpiecz-ne związki mogą przedostać się do wód gruntowych i może zatruć nas.

To samo dotyczy wyczer-panych baterii i akumulator-ków. Te trzeba oddawać do punktu zbiórki lub wrzucać do specjalnych pojemników, które znajdują się w szkołach, sklepach i urzędach. Niepo-zorne bateryjki kryją w sobie zagrożenia, bo zawierają metale ciężkie, m.in. ołów, kadm, rtęć i lit. A te mogą się bez żadnej kontroli przedostawać do środo-wiska, jeśli zostaną wyrzucone byle gdzie.

(as)

Pomyśl zanim podrzucisz

Porządni też śmiecą

Taki widok podczas wiosennego spaceru to raczej nic przyjemnego. Źródło: eko.uj.edu.pl

Krety, choć wielu rolników i działkowców skarży się na usypywane przez nich kopce, są bardzo pożyteczne. Przede wszystkim zjadają szkodniki, a drążąc swoje niekończące się korytarze dotleniają glebę niczym mali oracze. Niestety, zarzuca im się podcinanie ko-rzeni. Dlatego wciąż są tępione. Należy jednak pamiętać, że krety są pod ochroną i nie wolno ich zabijać. Jeśli więc nie jest mile widzianym gościem w ogrodzie � można go złapać i później wypuścić na nieuży-tek, gdzie nikomu nie będzie przeszkadzał i będzie mógł spokojnie sobie żyć.

Giną rośliny

Wyginięcie niektórych gatunków roślin może być niebezpieczne dla ludzi. Wiele z nich ma właściwości leczni-cze. Służą do produkcji leków oraz do przygotowywania naparów i herbatek, które pomagają pozbyć się różnych dolegliwości. Jeśli więc ginie roślina, ginie też przy okazji jakieś lekarstwo.

Dlatego wiele roślin leczni-czych znajduje się pod ochroną. Wszystko dlatego, by bezpow-rotnie nie zniknęły � ich zbierać w ogóle nie wolno. Natomiast w przypadku roślin znajdują-cych się pod częściową ochroną, trzeba postarać się o zezwolenie na ich zbiór od władz regionu. Warto pamiętać, że zawsze należy pozostawić część zbie-ranych roślin, by mogły się rozmnożyć lub odrosnąć. Nie wolno też zadeptywać i niszczyć innych gatunków, gdy zbieramy określone zioła.

Kret to przyjaciel

To aksamitne futerko skrywa na-szego wielkiego sprzymierzeńca.

Fot. Archiwum

Światowy Dzień Ziemi

12 miesięcy pomorskich lasówNasz region ma własny ak-

cent związany z Międzynaro-dowym Rokiem Lasów. Sejmik Samorządowy Województwa Pomorskiego ogłosił 2011 r. Rokiem Lasów Pomorza.

Organizac ja Narodów Zjednoczonych ogłosiła 2011 Międzynarodowym Rokiem Lasów. W celu podkreślenia roli i znaczenia lasów w regionie, radni Sejmiku Województwa Pomorskiego podjęli decyzję o ustanowieniu 2011 Rokiem Lasów Pomorza.

- Jeżeli mówimy o lesistości Polski to mówimy o 29 pro-centach. Lasy pomorskie to 36 proc. powierzchni naszego województwa. Znacząca jego część to piękne i bezcenne do-bro, jakim jest las. Trzydzieści osiem procent polskich lasów jest objętych ochroną sieci Natura 2000. W żadnym kraju europejskim taką formą ochro-ny nie objęto lasów na takiej powierzchni niezależnie od formy ich własności. Oznacza

to, że są one cenne przyrodni-czo. Dzisiaj trzeba również w Polsce podnosić świadomość i określić rolę i znaczenie lasów. Mam nadzieję, że po tym roku i po tych inicjatywach, które będą prowadzone przez samorządy i przede wszystkim przez nas leśników, ta świado-mość wzrośnie i wpłynie na poziom troski o nasze dobro narodowe � mówił podczas sesji sejmiku Zbigniew Kacz-marczyk, dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku, cytowany na stro-nie internetowej www.gdansk.lasy.gov.pl.

Lasy, jak czytamy w bran-żowym portalu, zajmują po-nad jedną trzecią powierzchni województwa pomorskiego. Plasuje to nasz region na trze-cim miejscu w Polsce. W 2009 r. zalesiono 331 ha gruntów, co równa się powierzchni 500 boisk do piłki nożnej. Ogólna powierzchnia lasów w woje-wództwie pomorskim wynosi 661 000 ha, z czego 86% pozo-staje w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe.

Regionalna Dyrekcja La-sów Państwowych w Gdańsku zaplanowała w 2011 r. szereg imprez i wydarzeń edukacyj-nych. Jak czytamy kwietniu zorganizowana zostanie akcja �Pomorzanie sadzą las�, w czerwcu � Dni Lasu i konferen-cja �Las � Człowiek � Życie�. We wrześniu odbędzie się festyn edukacyjny, w październiku - plener malarski �Kolory lasu�.

Szczegó łowe informa-cje na stronie internetowej www.gdansk.lasy.gov.pl.

Od 1970 r. 22 kwietnia obchodzony jest jako Światowy Dzień Ziemi. To święto mające ma na celu propagowanie kultury i postaw ekologicznych oraz uświadomienie problemów związanych z naturalnym środowiskiem.

Dniu Ziemi co roku przy-świeca inne hasło, będące od-zwierciedleniem aktualnych światowych problemów ekolo-gicznych. Hasłem tegorocznego święta będzie �Las całkiem blisko nas�. Ma to związek z przypadającymi na cały 2011 rok obchodami Międzynaro-dowego Roku Lasów, ustano-wionego przez Organizację Narodów Zjednoczonych.

W Polsce Dzień Ziemi ob-chodzony jest od 1990 r. W wielu miejscowościach naszego regionu odbędą się tego dnia fe-styny i happeningi, które mają przybliżyć społecznościom aktualne problemy związane ze współczesną ekologią oraz upowszechniać życie w zgo-dzie z naturą choćby przez stosowanie czystych techno-logii. To również doskonała okazja do reß eksji dla każdego � jakie drobne codzienne gesty mogą wpłynąć pozytywnie na środowisko i powstrzymać zagrożenia, z którymi zmaga

17 mlnTyle partnerów i organizacji ze wszystkich kontynentów włączyło się przez 40 lat Dnia Ziemi To największe święto na świecie - obchodzone jest w 192 krajach i uczestniczy w nich corocznie ok. miliarda osób.

Dziennik Pomorza/Wspólnota Regionalna nr 15

VII

POMORSKI EKOLOG


Ustawa o ochronie przyro-dy zabrania wypalania roślin-ności na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, rowach, pasach przydrożnych, szlakach kole-jowych lub streÞ e oczeretów i trzcin. Łamanie tego przepisu stanowi wykroczenie, zagro-żone aresztem lub grzywną. Kary mogą być wysokie - nawet do 5 tys. zł a w przypadkach kiedy zostanie zagrożone mienie lub życie od jednego roku do 10 lat pozbawienia wolności. Odpowiedzialność następuje niezależnie od tego, czy sprawcy można zarzucić nieostrożne obchodzenie się z ogniem, czy nie. Jak tłumaczą specjaliści, jest to bowiem wykroczenie �przyrodnicze� a nie �pożarowe�.

Również ustawa o lasach mówi, że �w lasach oraz na te-renach śródleśnych, jak również w odległości do 100 metrów od granicy lasu, zabrania się działań i czynności mogących wywołać niebezpieczeństwo�. W szczególności chodzi o rozniecanie ognia poza miej-scami do tego wyznaczonymi, korzystanie z otwartego pło-mienia, wypalanie wierzchniej warstwy gleby i pozostałości roślinnych.

Skutki Þ nansowe wypalania łąk mogą odczuć także rolnicy. Agencja Restrukturyzacji i Mo-dernizacji Rolnictwa ostrzega, że za taki brak rozsądku może grozić zmniejszenie wysokości wszystkich rodzajów dopłat bezpośrednich, gdy gospoda-rzowi zostanie udowodnione celowe wypalanie traw. Rolnik nie tylko łamie w ten sposób prawo, ale również działa wbrew �Wymogom dobrej kultury rolnej�.

(AMS)

Płomień może zabijać

Wypalanie traw i zarośli jest jednym z najbardziej brutal-nych sposobów zabijania życia. Może taki argument traÞ do wyobraźni podpalaczy?

Ogień niszczy nie tylko suchą roślinność, ale przede wszystkim żywe rośliny, które już obudziło wiosenne słońce i puszczają pierwsze pędy.

Pożar łąk to wyrok dla niezliczonej liczby drobnych bezkręgowców � dżdżownic, kro-cionogów, pająków, świerszczy, biedronek, pasikoników, motyli,

po wiele gatunków kręgowców � ropuch, jaszczurek. Jedna zapał-ka, której użyjesz, może oznaczać także śmierć czyhającą na ptaki. Niszczone są ich miejsca lęgowe wraz z kwilącymi pisklętami.

W ekosystemach leśnych pożary niszczą kryjówki zwierząt oraz bazę pokarmową dla wielu organizmów. Łąka nie będzie już tak piękna i kolorowa, bo znisz-czysz pszczoły, trzmiele i mo-tyle. Nad całą okolicą zalegnie cisza, będąca niemym krzykiem zabitej przyrody.

Przez kieszeń do rozumu

Jeśli podpalisz suchą trawę na łące, w ogniu zginą m.in. wszystkie żyjące tam biedronki. Fot. Archiwum

Z każdym cieplejszym dniem coraz więcej osób de-cyduje się na porządkowanie przydomowych ogródków czy działek. I pozbywa się odpadów podpalając je.

Zgrabiłeś już liście z trawni-ka, przyciąłeś gałęzie, przerze-dzając korony drzew. Powstała przy tym cała masa odpadów zielonych. Niestety, najczęst-szym sposobem ich utylizacji jest ich spalanie. Tymczasem obowiązuje całkowity zakaz spalania odpadów komunalnych i biodegradowalnych. Domowe śmieci, bez względu co zawiera-ją, muszą traÞ ać na wysypisko. A odpady ulegające biodegracji powinny traÞ ać na kompost.

Działkowcy i rolnicy najczę-ściej tłumaczą się, że w ten sposób walczą z chwastami, bo ich na-siona nie rozsiewają się po całej okolicy. Ale wystarczy dbać przez cały rok, by nie rozprzestrzeniały się tam, gdzie rosnąć nie powinny i nie niszczyły upraw � usuwać je i regularnie kosić.

Poczekaj na zieleń,nie wypalaj traw!Przyroda powoli budzi się do życia. Niestety, dla wielu nierozważnych i bezmyślnych ludzi sprzymierzeńcem wiosennych porządków stał się� ogień.

Gaszenie pożarów, które powstały przy okazji wypalania traw angażuje wielu strażaków i… publiczne pieniądze. Źródło:lasypolskie.pl

Jak Polska długa i szeroka, nad ogródkami, drogami i polami unoszą się kłęby dymu. Tymczasem ludzie zapominają, że wystarczy słabszy wiatr, by ogień wymknął się spod kontroli, szybko rozprzestrzenił i przeistoczył w tragiczny w skutkach pożar. Niefrasobliwość powoduje, że giną ludzie, zwie-rzęta, płoną lasy, zabudowania gospodarcze, domy i altanki w ogródkach działowych. Wiel-kość płomieni zwykle zaskakuje podpalacza.

Niestety, mimo tych zagro-żeń, wciąż utrzymuje się moda na podpalanie wszystkiego, co porośnięte jest uschniętą trawą � na łąkach, w przydrożnych ro-wach, zaroślach, trzcinowiskach wokół stawów. To wypalanie jest niechlubną tradycją w naszym kraju, z którą od lat zmagają się strażacy, policjanci i strażnicy miejscy. Ekolodzy, naukowcy,

przyrodnicy i leśnicy alarmują � wypalanie wcale nie jest efek-tywnym sposobem odnawiania gleby. Zostało bowiem naukowo udowodnione, że spalanie suchej roślinności wpływa na nią nega-tywnie. Ziemia zostaje zwyczajnie wyjałowiona, bo nie dochodzi w niej do naturalnego rozkładu resz-tek roślinnych. Przerywamy więc

w ten sposób proces tworzenia się próchnicy. A przy okazji � do atmosfery przedostaje się szereg związków chemicznych, które są trujące zarówno dla ludzi, jak i dla zwierząt.

Specjaliści szacują, że celo-we podpalanie traw stanowi ok. 70 proc. wszystkich pożarów. Każdy z nich sporo kosztuje.

Sam przyjazd straży pożarnej do ognia kosztuje minimum kilkaset złotych. W skali kraju to dziesiątki tysięcy pożarów, których gaszenie pokrywane jest z budżetu państwa. Czyli to my wszyscy ponosimy ciężar walki ze skutkami bezmyślności wypalaczy.

Anna Szade

Działce też ogień nie służy

500 złNawet taki mandat może nałożyć na palącego śmieci ogrodnika. Sprawa może również trafić do sądu.


IV

POMORSKI EKOLOG


TO CIEKAWE

Skąd prąd?To, że mamy w domach

prąd, zawdzięczamy Benjami-nowi Franklinowi. Ten ame-rykański wielki mąż stanu, wytrawny dyplomata, pisarz, Þ lozof, poliglota i naukowiec był też wynalazcą i bystrym obserwatorem natury. Jego wnikliwe badania nad zjawi-skiem elektryczności przyniosły sukces w 1752 r. Dowiódł wówczas, że burze i pioruny mają związek z elektrycznością. Złapał prąd z błyskawicy do butelki lejdejskiej � specjalnego urządzenia do gromadzenia ła-dunku elektrycznego. To szkla-na butelka, której wewnętrzna i zewnętrzna powierzchnia pokryte są odizolowanymi war-stwami metalu.

Franklin jest też autorem powiedzenia �Nic nie jest słodsze od miodu, prócz pie-niędzy�. A więc � oszczędzanie może mieć całkiem przyjemny smak.

Wieki światła

Pierwsze próby skonstru-owania żarówki elektrycznej podjęto już w pierwszej po-łowie XIX w. Ale za najbar-dziej praktyczną i użyteczną żarówkę uznano wynalazek Thomasa Edisona. Pierwsza paliła się tylko osiem minut, ale w 1879 r. udoskonalo-na świeciła już kilkadziesiąt godzin, a później przedłużył czas jej świecenia do ponad 100 godzin. Historia mówi, że przy następnych próbach wybrano pewien gatunek japońskiego bambusa, którego zwęglone włókna okazały się najtrwalsze. Umieszczone w szklanej banieczce, z której wypompowano powietrze paliły się przez kilkaset godzin jasnym żółtym światłem.

Historycy twierdzą , że podczas prac nad żarówką Edison przebadał ogromną ilość materiałów (około 1600) z których można by zrobić włókno - żarnik. Kosztowało go to około 100 tysięcy dolarów, o czym powiadomił całą Ame-rykę. Pośród jego zachowanych notatek można znaleźć wpis z dnia, w którym włókno chciał zrobić z� włosów z brody rudego Szkota.

Oszczędzanie można zacząć już w sklepie. Jeśli kupujemy nowy sprzęt AGD, warto zwró-cić uwagę funkcje EKO oraz na tzw. klasą energetyczną. Te oznaczone klasą A są energo-oszczędne. Należy za to unikać tych z literą G, jak głodomór, bo zużywają bardzo dużo prądu. Dla przykładu, energooszczędna lodówka klasy A o pojemności 200 litrów zużywa od 0,8 do 1 kWh, a klasy G o tej samej

pojemności � nawet 3,3 kWh. To w przeliczeniu na koszty daje kilkadziesiąt złotych miesięcz-nie a kilkaset rocznie.

Nie warto kupować zbyt dużej lodówki, ale taką dopa-sowaną do potrzeb domowni-ków. Lepiej też zdecydować się na chłodziarko � zamrażarkę zamiast dwóch oddzielnych urządzeń, bo w ten sposób pod-czas eksploatacji zaoszczędzić można ok. 20 proc. energii.

TO JEST WAŻNE

Pożeracze energiiPrzyjemność kosztuje. Jeśli

lubimy przesiadywać przed telewizorem, pamiętajmy, że tracimy nie tylko czas, ale i pie-niądze. �Energożerne� są tra-dycyjne i plazmowe telewizory. Oszczędniejsze są telewizory LCD. Ważne, by nie były włą-czone non stop, bo w niektórych domach grają nawet jeśli nikogo nie ma w pokoju.

Zwróć też uwagę na to, że w telewizorze zawsze pali się światło. Ktoś kiedyś powiedział, że telewizor jest jak wierny pies, śpi z jednym okiem otwartym, gotowy by zareagować, jeśli tego potrzebujemy. Ale to oznacza, że taki niezupełnie wyłączony, wciąż pobiera prąd z gniazdka. W ciągu jednego dnia zużyje w ten sposób więcej energii niż gdy jest włączony. A wystarczy po prostu nacisnąć jeden guzik � światełko znika, a telewizor może spać spokojnie. To samo dotyczy wszystkich innych urządzeń, które mają funk-cję czuwania. W ten sposób masowo marnotrawi się ener-gię. To samo dotyczy wszel-kich możliwych ładowarek, zwłaszcza tych od telefonów komórkowych. Kilka takich

kabli wetkniętych do kontaktu i używanych bez przerwy, daje całkiem spore ilości zużytego prądu. Jeśli nie jesteś pewien, czy zasilacz faktycznie pobiera energię, dotknij go ręką. Gdy jest ciepły, to znaczy, że na pewno pobiera.

Pamiętaj też o wyłączaniu na noc komputera i listwy zasilającej, zwłaszcza jeśli wpięte są nią w inne urządze-nia i zasilacze do modemu, routera, zewnętrznego dysku, głośników. Niepotrzebnie nie włączaj drukarki, te nowocze-sne uruchamiają się bardzo szybko, więc nie muszą cały czas być w gotowości. Ustaw oszczędne zarządzanie ener-gią komputera: automatyczne wyłączanie monitora po 10 minutach nieużywania, usypia-nie komputera po 30 minutach i wyłączanie po godzinie.

Alfabet na zakupach

Ze wszystkich domowych sprzętów, najwięcej energii po-biera lodówka. Wiadomo, że no-woczesne są coraz oszczędniejsze. Ale nie namawiamy od razu na wymianę, bo to spory wydatek. Zwróć uwagę na tę, którą już masz � lodówka nie powinna stać na słońcu i w pobliżu kaloryfera, piekarnika czy pieca. Ta, która nie jest przystosowana do zabudowy, nie powinna być zabudowana � zła wymiana powietrza z tyłu urządzenia zwiększa zużycie prądu. Tak samo stanie się, jeśli wstawisz gorące produkty do środka � lodówka �pożre� na-wet trzy razy więcej energii na ich schłodzenie. Nie rozmyślaj przy otwartych drzwiach, bo to kosztuje. Tak samo, jak szron, który zbiera się w środku. Im go więcej, tym temperatura w lodówce wyższa. 5 milimetrów lodu zmusza urządzenie do zużywania trzykrotnie większej ilości prądu. Dlatego warto regularnie rozmrażać lodówkę. Zwróć też uwagę na uszczelkę, bo przez nieszczelności prze-ciekają twoje pieniądze, gdyż taki sprzęt pracuje praktycznie na okrągło.

Często używamy również pralki. Dlatego ważne, by zabie-rając się do prania, ładować ją do pełna, w ten sposób optymalnie wykorzystujemy jej funkcję. Im mniej ubrań włożyły do środka, tym więcej za takie pranie zapła-cimy, bo pralka zużyje tyle samo energii, czy ma w środku bieliznę wszystkich domowników, czy też jedynie kilka par skarpetek. Warto zajrzeć do instrukcji naszego urządzenia i wybierać program ekonomiczny, bo pra-nie wstępne i gotowanie powin-no być wykorzystane do bardzo brudnych rzeczy. A wyjątkowo trudne plamy można wcześniej wywabić ręcznie zamiast używać dłuższego cyklu prania.

Wielu z nas marzy o zmy-warce, bo to oszczędzacz energii, wody, ale i naszego czasu. Ale i w tym przypadku potrzebne jest minimum wiedzy. Przede wszyst-kim � zmywarka powinna być wypełniona przed uruchomie-

Używaj sprzętów i swojego rozsądkuW każdym domu jest sporo urządzeń, zasilanych prądem. Nie musisz z nich rezygnować, jeśli chcesz obniżyć rachunki za prąd. Wystarczy, że będziesz ich używać z głową.

niem. Warto uważnie przeczytać instrukcję obsługi i na co dzień korzystać z zaawansowanych funkcji ekonomicznego zmywa-nia oraz programów szybkiego mycia. Gdy zanieczyszczenia są świeże, na pewno naczynia będą czyste jak łza. Zwłaszcza jeśli włożymy do środka tabletki do mycia najnowszej generacji. Wówczas można spokojnie używać krótszych programów.

Ale tak czy inaczej � zmy-warka to dobre rozwiązanie � na jedno mycie zużywa przy-najmniej dwa razy mniej wody niż podczas mycia ręcznego. To bardzo ważne, zwłaszcza jeśli ma się elektryczne przepływowe ogrzewacze wody.

Jeśli w kuchni masz elek-tryczną płytę, też możesz zadbać to, by nie przeraziły cię rachunki za prąd. Wystarczy, że nie zapo-mnisz o używaniu pokrywek na garnkach. W ten sposób można zużyć nawet o jedną trzecią mniej energii Gdy twoja potrawa już się zagotuje, zmniejsz moc grzania płyty. Używaj naczyń o płaskich dnach i nie mniejszych niż grzejące go pole. Jeżeli garnek nie przywiera całą powierzchnią, kuchnia zużyje nawet 50 proc. więcej prądu.

Niepotrzebnie możesz pod-wyższać sobie opłaty za energię bezmyślnie gotując wodę w czajniku elektrycznym. Zawsze wlewaj do niego tyle wody, ile faktycznie potrzebujesz. Odka-mieniaj też czajnik, bo kamień oznacza dłuższy czas gotowania.

Starty można też ograniczać mając piekarnik elektryczny. Przede wszystkim � lepiej nie otwierać drzwiczek podczas pracy, bo ucieka wtedy spo-ro ciepła. Urządzenie można wyłączyć kilka minut przed zakończeniem pieczenia, bo przez ten czas utrzyma się po-trzebna temperatura, a licznik przestanie już bić.

Jeśli regularnie odkurzasz mieszkanie, często wymieniaj worki w odkurzaczu. Im peł-niejsze, tym urządzenie pracuje z większą mocą, przez co rośnie zużycie energii. (as)

Nim włączysz zmywarkę, załaduj ją do pełna. „Pusty przebieg” to strata energii i zbędny wydatek. Źródło: yaacool-eko.pl

30 złTyle możesz stracić w ciągu roku, jeśli gotując wodę w czajniku elektrycznym zawsze wlejesz do niego o szklankę za dużo. Tak wyliczyli specjaliści, zakładając, że w ciągu dnia osiem razy korzystamy z czajnika.


V

POMORSKI EKOLOG


PRZYŁĄCZ SIĘ. Dokładnie o godz. 20.30, w sobotę, 26 marca, setki milionów osób i instytucji na całym świecie po-nownie zgaszą światła podczas niezwykłej akcji zainicjowanej przez organizację ekologiczną WWF.

Jak mówią pomysłodawcy kampanii, gaszenie świateł pod-czas Godziny dla Ziemi WWF to globalna, najbardziej doniosła i wyrazista akcja setek milionów ludzi na świecie dla Ziemi. Nie chodzi o oszczędzanie energii, bo nie powstrzymamy zmian klimatu, oszczędzając energię raz do roku przez jedną godzinę. Symbolicznym gestem gaszenia światła, przekraczając bariery religijne, kulturowe, społeczne, pokoleniowe i geograÞ czne po-łączymy się podczas globalnej demonstracji zaangażowania w ochronę naszego wspólnego domu - Ziemi.

W Polsce akcja przeprowa-dzona zostanie po raz czwar-ty. W ubiegłym roku wzięło w niej udział ponad 40 miast, w tym 15 wojewódzkich. Zgasło oświetlenie najważniejszych budynków m.in. Pałac Kultury i Nauki, Te-a t r W i e l k i i Z a m e k Królewsk i w Warsza-wie, Sukien-nice i Kopiec Ko ś c i u s z k i

w Krakowie, Spodek w Kato-wicach, Katedra w Gnieźnie, Ossolineum we Wrocławiu, Dwór Artusa i Bazylika Mariac-ka w Gdańsku, Pałac Poznań-skiego w Łodzi oraz Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu.

- Bez względu na zamiesz-kiwaną przez nas szerokość geograficzną, każdy ma taki sam wpływ na stan środowiska naturalnego na Ziemi. Kiedy odbyły się pierwsze edycje Godziny dla Ziemi WWF, tym, do czego zachęcaliśmy, było symboliczne zgaszenie światła w celu wyrażenia naszej troski o naszą planetę � mówi Małgo-rzata Kosowska z WWF Polska. � W tym roku chcemy, aby stała się ona okazją również do zmiany codziennych nawyków, z których możemy zrezygnować bez straty dla nas samych, a z korzyścią dla środowiska.

Przesiadając się z samo-chodu na rower, korzystając z komunikacji miejskiej, wyłą-czając światło lub urządzenie pobierające energię, jeśli nie jest nam to potrzebne, segregując

śmieci, to tylko niektóre z postanowień, zaś ich podjęcie nie

wymaga wielkich wyrzeczeń.

Więcej infor-macji o akcji Godzina dla Ziemi na stro-nie www.wwf.pl.

(AMS)

Godzina dla Ziemi 2011Spraw by trwała dłużej

Śpimy krócej27 marca, a dokładnie w nocy z soboty na niedzielę, zmieniamy czas zimowego na letni. Zegarki przestawimy z godz. 2 na 3. To w praktyce oznacza, że będziemy niewyspani. Ale argumentem podnoszonym przez zwolenników czasu letniego przemawia-jącym za jego stosowaniem jest to, że wiosną, latem i wczesną jesienią �przedłużany� jest o godzinę zegarowego dnia. Dzięki temu korzystamy wtedy dłużej z dnia i naturalnego światła, oszczędzając ponoć energię elektryczną, choć eksperci do tych oszczędności nastawieni są bardzo sceptycznie.

Okazuje się, że zamiast oszczędzać prąd, można maksymalnie wykorzystywać naturalne światło. Nie dość, że nic w ten sposób nie wydamy, to jeszcze jest zdrowsze dla naszych oczu. Ale warto sko-rzystać też z kilku wskazówek, by jak najdłużej cieszyć się z promieni słonecznych, tak dla nas zbawiennych: � poma-lować ściany jasnymi kolorami, � zastosować jasne materiały na podłodze, � wybrać białe framugi okien, � regularnie myć szyby w oknach � osa-dzający się brud niepotrzebnie pochłania część światła, �

nie używać ciemnych Þ ranek i zasłon. Poza tym można jeszcze efekt wzmocnić i za-stosować w pomieszczeniach duże lustra, które będą światło odbijały i wybrać wewnętrzne drzwi z okienkami. A przede wszystkim � nie pracować w nocy, bo wtedy potrzebne jest światło�

Chwyty z lampąSpecjaliści mają też w za-

nadrzu kilka innych rad, któ-re mogą sprzyjać naszym kieszeniom. Bez względu na to, jakie stosujemy żarówki, warto przyjrzeć się lampom

Oszczędzaj i ucz oszczędzaćWiosną dni są coraz dłuższe, ale wciąż nie możemy obejść się bez światła lampy. Co zrobić, by oświetlenie w mieszkaniu nie rujnowało nam portfela?

Wybierając żarówkę warto dopasować ją nie tylko do lampy, ale i swoich potrzeb, bo zużycie energii to nie tylko nasze koszty, ale wpływ na naturę, bo mniej zużytego prądu to mniej zanieczyszczeń.

Źródło: dom.pl

80 proc. � tyle energii można zaoszczędzić stosując świetlówki lub świetlówki kompaktowe. Rocznie w portfelu może zostać ok. 50 zł, jeśli zamiast dawnej 100-watowej żarówki użyłbyś 23-watowej świetlówki.

15 tys. godzin � tyle czasu mogą świecić najlepsze nowoczesne świetlówki. Dla porównania, żywotność tradycyjnej świetlówki to ok. 1000 godzin. Rachunek jest prosty � rzadziej wymieniasz, mniej wydajesz na nowe.

Koniec żarówekUnia Europejska stopniowo wycofuje z rynku tradycyjne żarówki. W tym roku zakaz wpro-wadzania do sprzedaży obejmie żarówki 60-watowe, a od 1 września 2012 r. � 40 i 25-watowe. Jako pierwsze ze sklepowych półek zniknęły żarówki 100-watowe, w ubiegłym roku pożegnaliśmy 75-watowe. Projektodawcy uznali, że tradycyjne żarówki marnują aż 90 proc. zużywanego prądu na emisję niepotrzeb-nego ciepła, a na produkcję światła wykorzystują zaledwie 10 proc. pobieranego prądu. Dlatego UE stawia na nowocześnie źródła światła

i oprawom. Klosze powinny być jak najjaśniejsze i w mia-rę możliwości � przejrzyste, wówczas doc iera do nas większa ilość światła. Warto też pamiętać, że na naszych lampach osadza się kurz, który z czasem może działać jak przesłona. Dlatego warto od czasu do czasu czyścić nasze lampki i żyrandole. W większym pomieszczeniu lepiej używać kilku źródeł oświetlenia � lampek nad łóżkiem, nad stołem w ja-dalni, nad biurkiem czy nad kuchenką. Wówczas główne oświetlenie pod sufitem może być słabsze. Ale uwaga, lepiej użyć jednej mocniejszej ża-rówki niż kilku mniejszych � dają mniej światła a czerpią tę samą ilość energii elek-trycznej.

Wkręcaj z głowąW przedpokojach, łazien-

kach, toaletach i piwnicach eksperci, póki co, radzą stoso-wać tradycyjne żarówki, dosto-sowując ich moc do potrzeb. Wiadomo, są miejsca, gdzie musi być jasno, np. nad łazien-kowym lustrem. Ale w garażu, wokół domu czy na klatce schodowej dobrym rozwiąza-niem może być czujnik ruchu. Lampa zapali się wtedy, gdy faktycznie będzie potrzebna.

Wyobraźmy sobie, ile energii tracą mieszkańcy wieżowców: ktoś chce wieczorem wsiąść do windy na siódmym piętrze. Potrzebuje oświetlenia tylko w tym na swojej kondygnacji, ale pstrykając kontakt zapala wszystkie lampy o parteru po dach. Gdyby zarządca za-stosował �inteligentniejszą� lampę reagującą światłem na ruch � zapaliłaby się tylko jedna i to na czas oczekiwania na windę.

W po m i e s z c z e n i a c h , w k t ó r y c h p r z eb y wa m y d łużej niż dwie godziny, czyli głównie w pokojach, lepiej stosować żarówki tzw. energooszczędne. Wraz z ich pojawieniem się, w domach nie słychać już pouczeń ad-resowanych do dzieci i nasto-latków w stylu �Zgaś światło, gdy wychodzisz z pokoju�, bo tak się sk łada, że nie warto tego robić jeś l i nie będzie ich tam krócej niż pięć minut. A na tyle mniej więcej dzieciaki opuszczają swoje królestwa. Zbyt częste wyłą-czanie świetlówki zwyczajnie skraca jej życie.

Coraz popularniejsze staje się również oświetlenie wypo-sażone w diody LED � pobie-rają mało prądu i dają dużo światła.

Anna Szade


VII

NIE TRUJ SĄSIADA


Przypilnuj grzejnika, to poczujesz różnicę w swojej kieszeni, a koszty ciepła prze-staną mrozić ci krew w żyłach. Zasłonięcie grzejnika zasłoną spowoduje, że ogrzane powie-trze będzie praktycznie od razu wywiewane przez nasze okna, zwłaszcza jeśli są nieszczelne. Ciepło to zostanie bezpow-rotnie stracone, a pokój i tak będzie niedogrzany. Dodat-kowo zasłonięcie meblami lub zasłoną grzejnika powoduje także nieprawidłową pracę za-woru termostatycznego. Utrud-niona wymiana ciepła między grzejnikiem a pomieszczeniem spowoduje, że powietrze wo-kół takiego grzejnika bardzo szybko się nagrzeje, co spo-woduje zamknięcie się zaworu termostatycznego, mimo, że temperatura w pomieszczeniu jest za niska.

Samorządy coraz częściej decydują się na tworzenie pro-gramów tzw. likwidacji niskiej emisji. W ten sposób mogą pozyskiwać środki na wymianę przestarzałych źródeł ciepła na nowocześniejsze, np. z na-rodowego lub wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Władze zwykle pulę do podziału mię-dzy mieszkańców powiększają o pieniądze z gminnej kasy.

Zakres udzielanej pomocy jest różny, zależy od decyzji władz konkretnej miejscowości. Ale każdy zastrzyk Þ nansowy przy modernizacji źródła ogrzewania jest ważny. Dlatego warto zajrzeć do swojego urzędu miasta lub gminy, o wydziału zajmującego się ochroną środowiska, i zapytać, czy istnieje możliwość uzyskania dotacji. Najczęściej odbywa się to na zasadach konkursu, w którym oceniane są efekty ekologiczne tych inwestycji.

Gminy, które zaczęły dbać o czystość powietrza na swoim terenie, adresują swoje programy do właścicieli domków jednoro-dzinnych, którzy zdecydują się wyrzucić piec węglowy a kupić kocioł na ekologiczny opał lub zastosować do ogrzewania któ-rąś z dostępnych technologii, choćby pompy ciepła. Z dotacji mogą korzystać także wspólnoty mieszkaniowe, które planują np. przyłączenie się do miejskiej sieci ciepłowniczej. (as)

Wiosną ci, którzy mają własny piec, wreszcie łapią oddech. Z domowego budżetu znika bowiem pozycja �wydatki na ogrzewanie�. Przy tej okazji warto zastanowić się, czy nie zmienić wieloletnich nawyków i przestać wrzucać do paleni-ska co popadnie. Co prawda pokutuje przeświadczenie, że najtańszym rozwiązaniem jest ogrzewanie gorszymi gatunka-mi węgla lub jego pochodnymi. Inni, w trosce o środowisko, sięgają po wszelkiego rodzaju ekogroszki, będące rezultatem przeróbek węgla. Jednak trudno zaliczyć je do paliw ekologicz-nych. Podczas spalania emitują bowiem znaczne ilości siarki. No i pozostaje po nich sporo popiołu, od kilku do kilkunastu procent, przy czym jego część, w postaci pyłów, trafia do atmosfery.

Jeśli więc faktycznie chce-my poczuć różnicę w powie-trzu i w portfelu, możemy sięgnąć po alternatywny opał. Do kotłów trafiać mogą w po-staci nieprzetworzonej: kora, igliwie, liście, zrębki, gałęzie,

EKOLOG OSZCZĘDZA

Przykręcaj kaloryfer

Masz gęsią skórkę, gdy myś l i sz o rachunkach za ogrzewanie? Czasami wystar-czy regulować kaloryfer, bo każdy z nas ma indywidualne odczucie komfortu cieplnego. Statystyka mówi, że osoby w wieku do 45 lat najlepiej czują się w pomieszczeniach, w których temperatura wy-nosi 19-21 stopni Celsjusza. Niemowlaki i osoby starsze preferują temperaturę o 1-2 stopnie wyższą. Nocą, gdy śpimy i jesteśmy zdrowi, tem-peratura w pomieszczeniu nie powinna przekraczać 18 stopni Celsjusza. Starajmy się tak wyregulować zawory ter-mostatyczne, aby temperatury w poszczególnych pomiesz-czeniach dostosować do indy-widualnych potrzeb każdego z nas oraz pory dnia.

Nie zasłaniaj

WARTO WIEDZIEĆ

10 proc.O tyle mogą zmniejszyć się twoje rachunki za ogrzewanie, jeśli obniżysz temperaturę w pokojach tylko o 2 stopnie Celsjusza.

Gmina pomoże

Ekologiczne grzanie,czyli alternatywa dla węglaZima nadszarpnęła nasze kieszenie. Ogrzewanie domu czy mieszkania tradycyjnym opałem jest kosztowne. Czy są tańsze i mniej zatruwające naturalne środowisko źródła energii?

Energię do ogrzewania może pozyskać z powietrza, gruntu, wody powierzchniowej lub podziemnej. Specjaliści odkryli, że zawierają one nieocenione ilości energii. Za pomocą pomp ciepła już przy głębokości od 1,5 m możemy czerpać ciepło, które zaspokoi nasze codzienne potrzeby ogrzewania. Cała energia pobrana z gruntu zostaje zregenerowa-na przez energię promieni słonecznych, której jest więcej niż Ziemia jest w stanie pochłonąć. Słońce dostarcza bowiem 5000-krotnie więcej energii niż świat rocznie potrzebuje. Cała ta energia jest maga-zynowana w ziemi. Warto więc z niej korzystać. Pompy ciepła działają identycznie jak lodówki, lecz w przeciwieństwie do nich wykorzystuje się tu nie zimną, lecz gorącą stronę obiegu termody-namicznego.

Pompowanie ciepła do domu

Piec na węgiel to najbardziej przestarzały i najmniej ekonomiczny sposób ogrzewania domu lub mieszkania. Fot. Archiwum

Tak przy pomocy pompy można pobierać ciepło z gruntu. Źródło: zielo-

nedomy.pl

wióry i trociny. Ale na rynku obecne są również pelety i brykiety, czyli przetworzo-ne drewno. Brykiety mają cylindryczny kształt i mogą mieć od kilku do kilkunastu centymetrów długości. To nic innego jak mieszanina trocin, kory, pozostałości po wycince drzew, poddane obróbce ciśnieniowej. Nato-miast pelety to sprasowane trociny, które mają ok. 2,5 centymetra długości. Coraz popularniejsze jest również drewno wiklinowe. Wierzba z krzewiastych gatunków rośnie bardzo szybko: z 25-centymetrowej sadzonki wyra-

sta w ciągu roku kilka pędów, które ścina się w zimie. Z tego samego pnia w następnych se-zonie wyrasta już 40-60 łodyg. Rocznie z jednego hektara ta-kiej uprawy otrzymuje się 12-15 ton suchego drewna. Taka ilość to odpowiednik 6-7,5 tony węgla kamiennego, bo wartość opałowa wikliny jest dwa razy mniejsza. Do pieca można też wrzucić słomę. Jej wielką zaletą jest dostępność, bo rocznie w Polsce zostaje na polach ok. 25 mln ton słomy. To nie jedyny walor. Spalić 1,7 tony sprasowanych słomia-nych brył, to jak wrzucić do paleniska tonę węgla.

Szacuje się, że stosując roślinny opał można zmniej-szyć koszty ogrzewania od 30 do nawet 70 proc. Ale to nie wszystkie zalety tego eko-logicznego paliwa - spalaniu towarzyszy przyjemny zapach, a po spaleniu pozostaje niewiel-ka ilość popiołu, który można wykorzystać jako ekologiczny nawóz do roślin doniczkowych czy ogrodowych.

- Obojętne czy z powodu chęci zaoszczędzenia, czy też w trosce o klimat, ważne że ludzie coraz częściej rezygnują z węglowych pieców � mówią ekolodzy.

Anna Szade


VI

POMORSKI EKOLOG


Azbest znany był już sta-rożytnej Grecji. Pierwsze wzmianki znajdują się w za-piskach Teofrasta z Eresos pochodzące z 300 r. p.n.e.! Ze względu na miękkość, giętkość i odporność na ogień uważany był za �mineralny jedwab�.

Przez wieki nadawano mu wiele nazw. Znany był jako kamień bawełniany, len kamienny, skalny oprzęd, płótno niepalne. W średnio-wieczu alchemicy przypisywali azbestowi magiczne właści-wości, głosząc, że stanowi on owłosienie ogniotrwałych salamander (stąd też jedna z jego nazw).

Tajemnicze właściwości azbestu wzbudzały podziw wielu uczonych i filozofów. Wzmianki o minerale azbestion (grec. nie-ugaszony) zamieścił Pliniusz Starszy w �Historii naturalnej�, stamtąd też naj-prawdopodobniej wzięła się obecna nazwa. Aktualnie uży-wane nazwy azbest i amiantus. Azbest to znaczy �niegasnący" (z ang., niem., inne); nato-miast amiantu - �nieplamisty" (z franc.), a wywodzi się stąd, że minerał wrzucony do ognia nie spala się i nie traci na wadze, a staje się jakby czyst-szy. Tkane z włókien azbestu - już w czasach starożytnych

- obrusy, chusteczki do nosa czyszczone były przez wrzu-cenie do ognia.

S ta rożytn i Rzymianie używali azbestu do wyrobu płótna zwanego �linum vivurn" (�żyjące płótno"), w które owijali zwłoki władców, aby po spaleniu zachować ich prochy. Stosowanie azbestu stwierdzono już ok. 4,5 tys. lat temu, na pod-stawie wykopalisk w Finlandii. W Europie Północnej znany był już od ponad 2,5 tys. lat.

Wzmianki w różnego ro-dzaju kronikach świadczą, że azbest od XV do XIX wieku dodawany był do różnych su-rowców w celu uzyskania m.in.: knotów do świec, niepalnego papieru, skóry, do wyrobów tekstylnych, np. sukna na płasz-cze żołnierskie. Prawdziwą karierę azbest rozpoczął w XIX wieku, za sprawą maszyn paro-wych. Stosowanie azbestu jako izolacji polepszyło znacznie bezpieczeństwo ówczesnych kotłów parowych. Technologia rozwijała się, a azbest uważany za rewelacyjny wynalazek, znajdował coraz szersze za-stosowanie. W 1853 r. opa-tentowano smary do łożysk z domieszką azbestu. W 1868 r. zaczęto używać niepalnej papy zawierającej ten minerał do pokrywania dachów, bo w tym czasie prawdziwą plagą były pożary budynków.

To już historia

Włókienka azbestu są bar-dzo małe, niewidoczne dla oka i niewyczuwalne w dotyku. Są zadrą, która na zawsze może utkwić w organizmie człowieka, wywołując wiele zagrażających życiu chorób.

Zdradliwość azbestu pole-ga na tym, że pyłki azbestowe widoczne są dopiero pod bar-dzo dokładnym mikroskopem elektronowym. Są bowiem czterokrotnie cieńsze od ludz-kiego włosa. Takie kompletnie niewidoczne gołym okiem

włókienka, uwalniane w trak-cie łamania czy kruszenia, podczas wdychania docierają do płuc, gdzie zostają już na zawsze.

PotraÞ ą wbić się jak drzazga w tkankę komórkową i � po-dobnie jak drzazga � powodują obrzęk. Ich szkodliwe działanie może się ujawnić nawet po wielu latach. Azbest może wywoływać choroby układu oddechowego, nowotwory zło-śliwe i inne poważne zmiany w płucach.

(as)

Groźny dla zdrowia

TO CIEKAWE

Ważny zakazRaptem 14 lat temu wpro-

wadzono w Polsce zakaz sto-sowania azbestu i wyrobów, które go zawierają. Produkcja wyrobów zawierających ten niebezpieczny minerał roz-poczęła się w naszym kraju na przełomie 1907 i 1908 r. Trwała przez 90 lat. Szczyt popularności azbest przeżywał w latach 70. ubiegłego wieku, kiedy to zużycie wynosiło ok. 2 proc. światowej produkcji. Jeszcze w latach 80. XX wieku Polska zajmowała 16 miejsce na świecie jeśli chodzi o zużycie wyrobów azbestowych na jed-nego mieszkańca. Wyliczano je wówczas na 1,7 kg rocznie.

Staruszek eternit

Eternit skończy w tym roku 127 lat. Najbardziej znany i zarazem najbardziej zabój-czy wynalazek, czyli płyty azbestowo-cementowe zostały opatentowane w 1884 r. To nic innego jak słynny eternit, który zrobił w kolejnych latach wielką "karierę". Najwięcej wyprodukowano go w latach 70. ubiegłego wieku. Płyty były lekkie i bardzo wytrzymałe, o czym świadczy ich obecność do dzisiaj na wielu dachach.

W kosmosie

Azbest, mimo że został uznany za chorobotwórczy, w Stanach Zjednoczonych jest ważnym elementem za-awansowanych technologii. Na przykład aktualnie jest wy-korzystywany w amerykańskim programie wahadłowców ko-smicznych. Ich silniki rakietowe pokrywane są osłoną impregno-waną azbestem. Amerykanie stosują mniej szkodliwy rodzaj azbestu także w przemyśle okrętowym.

Amerykanie nadal wykorzystują azbest do osłony silników rakie-towych. Fot. Archiwum

Nadal istnieje skażenie środowiska pyłem azbestu, pochodzącym z tzw. dzikich składowisk odpadów, szcze-gólnie w lasach i odkrytych wyrobiskach.

Nigdy nie wyrzucaj zde-montowanych wyrobów azbe-stowych, na przykład eternito-wych płyt, w krzaki lub na łące. Nie zakopuj go też w swoim ogródku. W ten sposób bardzo szkodzisz środowisku. A taka bomba może bardzo długo tykać w trawie. Za kilka czy kilkanaście lat cement płyty ulegnie rozkładowi, a azbest może przenikać do wód grun-towych. W ten sposób cała okolica może pić wodę, nie wiedząc, że może zawierać niebezpieczne minerały.

Bomba tyka w trawieNie wyrzucaj na dzikie wysypiska

Odpadów azbestowych nie można wyrzucać gdzie popadnie, muszą trafić na wyspecjalizowane składowisko. Fot. Archiwum

Nielegalne składowanie pozostałych po remoncie po-kruszonych płyt azbestowych jest nie tylko naganne, ale i niezgodne z prawem. Bez-piecznie składować można je wyłącznie na wyspecjalizowa-

nych wysypiskach. Nim tam trafią, podczas demontażu muszą być ułożone na pa-letach i zabezpieczone folią. Bo z azbestem naprawdę nie ma żartów.

(AMS)

Zapukaj do samorządu po pieniądzeFINANSE. Jeśli planujesz wymianę eternitowego pokrycia dachowego, sprawdź w urzędzie gminy lub starostwie, czy możesz skorzystać z dofinansowania.

Obowiązujące przepisy zale-cają, by jak najszybciej pozbyć się niebezpiecznych wyrobów zawierających azbest. Problem w tym, że trzeba to zrobić na własny koszt. To jeden z pro-blemów, z którym nie potraÞ my sobie poradzić. Niektórzy tłu-maczą, że problemem jest bieda, i że ludzi zwyczajnie nie stać na nowe dachy w miejsce starych, zawierających azbest.

Tymczasem na usunięcie materiałów czy wyrobów za-wierających azbest, czyli np. eternitu, można dostać dotację pokrywającą nawet 100 proc. kosztów. Takich subwencji udzielają niektóre urzędy gmin-ne, starostwa powiatowe oraz wojewódzkie fundusze ochro-ny środowiska i gospodarki wodnej.

Można też wystąpić o dota-cję unijną na ten cel. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 dostępny jest dla wszystkich, którzy mają dom na wsi pokryty eter-nitem. Finansowane są z niego działania związane obiektów na ternach wiejskich. Źró-dłem doÞ nansowania budowy lub modernizacji składowisk

Fundusz wspieraW ubiegłym roku Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku podpisał umowy z samorząda-mi, których wnioski zostały zakwalifikowane do dofinansowania w ramach konkursu �Usuwanie wyrobów zawierających azbest z terenu województwa pomorskiego�. Po środki zgłosiło się 50 jednostek samorządu terytorialnego województwa pomorskiego. Drugi etap dotyczyć będzie zadań przewidzianych do wykonania w 2011 r. Koszt realizacji wszystkich inwestycji to około 9 mln zł. Środki finansowe na realizację zadań konkursowych pochodzą z dotacji Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospo-darki Wodnej w Gdańsku z udziałem środków udostępnionych przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach Programu priorytetowego �Gospodarowanie odpadami innymi niż komunalne � część III: usuwanie wyrobów zawierających azbest�.

odpadów azbestowych oraz modernizacja i wyposażenie obiektów związanych z ochroną zdrowia jest Program Operacyj-ny Infrastruktura i Środowisko, którym zarządza Ministerstwo Środowiska. Natomiast gminy,

spółdzielnie i wspólnoty miesz-kaniowe mogą szukać pieniędzy w regionalnych programach operacyjnych. Oferują one środ-ki na rewitalizację obszarów miejskich związanych z usuwa-niem azbestu poprzez renowację części wspólnych wielorodzin-nych budynków mieszkalnych oraz renowację lub adaptację socjalnych budynków miesz-kalnych, będących własnością władz publicznych. O szczegóły warto więc zapytać w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego.

(AMS)


VII

POMORSKI EKOLOG


By ł s z lag ie rem w ś ród materia łów budowlanych w ubiegłym wieku. Wykorzy-stywano go do produkcji płyt dachowych i elewacyjnych oraz rur. Ale nadal znaleźć go można także w postaci płyt na balkonach, w rurach wodociągowych i kanal i -zacyjnych, w przewodach wentylacyjnych i przewodach kominowych.

Jeszcze do niedawna stoso-wany był również w sprzętach używanych w domu � żelazkach,

piecach akumulacyjnych czy płytkach kuchennych. Zresztą niewykluczone, że nadal ktoś korzysta z takiego urządzenia, nie zdając sobie nawet z tego sprawy.

Szacuje się, że w całej Polsce wciąż na usunięcie czeka kilka-naście milionów ton wyrobów, które zawierają ten szkodliwy minerał. Według publikowanych danych, na jednego mieszkańca naszego regionu przypada śred-nio aż 68 kilogramów wyrobów z azbestem.

Gdzie go szukać?Azbest można znaleźć w mniej więcej 3 tys. wyrobów przemysłowych.

Płyty faliste, czyli eternit – najbardziej znany wyrób zawierający azbest. Fot. Archiwum

Produkcja i handel wyroba-mi zawierającymi azbest są w na-szym kraju zakazane. Jednak ich użytkowanie dopuszcza się w Polsce do 2032 r. Producenci płyt azbestowo-cementowych, stosowanych przede wszystkim w budownictwie, określali czas użytkowania swoich wyrobów na 30 lat. Wynikało to z kilku-dziesięcioletnich doświadczeń, mówiły o tym, że prawidłowo położone i zamontowane płyty, pomalowane farbą akrylową oraz konserwowane co pięć, siedem lat. Przy założonym okresie usuwania do 2032 r., wiele z tych wyrobów przekro-czy wszelkie normy i granice bezpiecznego użytkowania. Dlatego niezwykle istotne jest

ustalenia kolejności usuwania wyrobów zawierających azbest. Obecnie wszyscy, między in-nymi właściciele i zarządcy budynków, mają obowiązek inwentaryzacji i kontroli stanu wyrobów zawierających azbest oraz wykonania oceny moż-liwości ich dalszego bezpiecz-nego użytkowania. Natomiast samorządy gmin i powiatów zostały zobowiązane rozporzą-dzeniem ministra gospodarki do sporządzenia inwentaryzacji budynków zawierających ma-teriały azbestopochodne wraz z oceną ich stanu technicznego, a tym samym oceną szacun-kową czasu, w którym muszą zostać usunięte. Sprawozdania z tych inwentaryzacji muszą

Azbest musi zniknąćTO WAŻNE. Ze względu na zagrożenia, jakie wywołują, wyroby azbestowe są nazywane bombą z opóźnionym zapłonem. W Polsce wszystkie mają być usunięte w ciągu najbliższych 21 lat.

Nie używaj młotkaNa co dzień można zaobserwować różne zachowania, wyni-kające przede wszystkim z braku świadomości. W małych miejscowościach zdarza się, że dzieci bawią się eternitem z pokruszonego dachu. Albo ktoś zdejmuje takie pokrycie, rozbija go młotkiem i rozsypuje je na drogę, po której jeżdżą samochody. W tumanach kurzu są też włókna azbestowe, które wdychają przejeżdżający. Strach pomyśleć, ale może się to skończyć tragicznie, bo skutki będą odczuwalne za 10, 20 czy 30 lat.

Poczytaj w sieciwww.bazaazbestowa.plwww.biblioteka.itb.plwww.ciop.plwww.gios.gov.plwww.gunb.gov.plwww.imp.lodz.plwww.izolacje.com.plwww.mg.gov.plwww.pip.gov.plwww.pzh.gov.pl

być co roku składane w wo-jewództwach. W przypadku ujawnienia widocznych uszko-dzeń powierzchni wyrobów zawierających azbest, zarządca lub użytkownik powinien taki wyrób usunąć w pierwszej kolejności.

Azbest staje się on niebez-pieczny dla otoczenia i dla zdrowia ludzi wówczas, gdy jego włókienka znajdują się w powietrzu. Odpowiednio zabezpieczony, uniemożliwia uwalnianie włókien i właściwie nie stanowi zagrożenia dla zdro-wia. Dlatego eksperci uspokaja-ją � wyroby zawierające azbest znajdujące się w budynkach, jeśli są w dobrym stanie tech-nicznym, nie stanowią samo-czynnego zagrożenia dla jego mieszkańców i nie trzeba ich natychmiast usuwać. To samo dotyczy sieci wodociągowych. Rury zawierające w swoim składzie azbest nie są szkodliwe

dla otoczenia do momentu, kiedy nie zostaną uszkodzone, ponieważ procentowe stężenie rakotwórczego minerału nie jest w nich wystarczająco wysokie.

Jednak jeśli elementy wy-konane z azbestu znajdują się wewnątrz obiektów, zwłaszcza tych, które są użytkowane bez przerwy, choćby domy, w któ-rych zastosowano izolacje azbe-stowe, należy je bezwzględnie wymienić.

Azbestu nie można wymie-nić tak po prostu. Na własną rękę zgarnąć z dachu pokry-cie, zapakować i wyrzucić do śmietnika na podwórku. Trzeba to zrobić zgodnie z prawem budowlanym. Zatajenie infor-macji o remoncie, którego ele-mentem są wyroby zawierające azbest powoduje odpowiedzial-ność prawną. Do usuwania np. eternitu powinno się wynająć specjalistyczną firmę, która zagwarantuje zabezpieczenia przed emisją niebezpiecznych azbestowych włókienek w cza-sie wykonywania prac. Zwykle lista Þ rm zajmujących się tego typu robotami znajduje się w urzędzie gminy lub staro-stwie. Ich usługi nie są bardzo drogie. Istotne jest również to, by demontowane w odpowiedni sposób wyroby azbestowe traÞ ły na specjalne składowisko.

Anna Szade

Wyrobów azbestowych nie można usuwać samodzielnie, trzeba wynająć do remontu przeszkolonych pracowników. Źródło: e-dach.pl

Minusy i plusy minerałuAzbest jest nazwą handlową. Z naukowego punktu widzenia to nic innego jak włókniste minerały z grupy serpentynów i amfiloli, występujących w formie włóknistych skupień. Pod względem chemicznym minerały te są uwodnionymi krzemianami różnych metali, takich jak magnez, wapń, żelazo, mangan, sód, glin i in. W zależności od metali, z jakimi związane są krzemiany, wyróżnia się kilka typów azbestów o różnych szkodliwościach dla zdrowia: � niebieski (krokidolit) � najgroźniejszy,� biały (chryzotyl) - szkodliwy, powszechnie stosowany w przemyśle, � brązowy (amosyt) - mniej szkodliwy, powszechnie stosowany w przemyśle. Choć jest niebezpieczny, przez wiele lat doceniano głównie jego zalety, bo jest praktycznie niezniszczalny � nie reaguje na wyso-kie temperatury, działanie mrozu, kwasów i substancji żrących i wodę morską, jest odporny na ścieranie, ma dużą sprężystość i wytrzymałość mechaniczną. Jest również izolatorem termicz-nym i elektrycznym. Jednak skutki, które mogą wywołać wyroby zawierające azbest, przyćmiły te właściwości.

(as)


IV

ZAPAMIĘTAJ. Jeśli chcesz być odpowiedzialnym kon-sumentem, nie bez znaczenia jest to, co wrzucasz do koszyka. Sprawdź, jak oznaczane są produkty bezpieczne dla środowiska.

Ten symbol informuje konsumenta, że produkt nie zawiera freonów, które niszczą warstwę ozonową, przyczyniając się do globalnego ocieplenia klimatu. Na produktach (często są nimi kosmetyki) można też spotkać napis „Ozon Friendly” (Przyjazny dla ozonu).

Znak Ecolabel (zwany też Stokrotką lub Marge-rytką) został ustanowiony przez Komisję Europejską w 1992 r. i jest głównym europejskim wyróż-nieniem przyznawanym wyrobom spełniającym wyższe normy środowiskowe. Informuje konsumenta, że produkty nie są szkodliwe dla środowiska - tj. speł-niają określone kryteria unijne. Margerytką oznaczone są różne produkty i usługi, poczynając od pralek i telewizorów, przez wyroby papierowe na hotelarstwie kończąc.

Znak ten został wymyślony przez niemieckie Ministerstwo Środowiska. Po raz pierwszy przyznano go w 1978 r. Jest najstarszym oznaczeniem ekologicznym tego typu na świecie. Można go spotkać na produktach różnego rodzaju - od piły mechanicznej, przez zegarki, do komputerów. Pomaga identyfikować ponad 10 tys. produktów. O przyznaniu znaku decydują m.in. oszczędność w zu-życiu energii, wpływ zastosowanych materiałów na środowisko i możliwości przetworzenia produktu.

Znak rolnictwa ekologicznego jest przyzna-wany ekologicznym gospodarstwom. Liczy się przyjazna środowisku produkcja. Powinna ona przebiegać zgodnie z unijnymi rozporządzenia-mi i pod nadzorem jednostek certyfikujących. Produkty oznaczone tym znakiem pochodzą bezpośrednio od producenta lub są sprzedawane w zamkniętym i zabezpieczonym opakowaniu.

Energy Star to ekologiczny znak spe-cjalnego programu Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska i Amerykańskiego Departamentu Energii (U.S. Department of Energy). Jest przyznawany jako wyróż-nienie dla energooszczędnych produktów. Energy Star istnieje od 1992 r. Jest spotykany na całym świecie m.in. na sprzęcie biurowym, RTV, AGD, sprzęcie ogrodniczym, urządzeniach klimatyzacyjnych i systemach oświetleniowych. Od 2006 r. w programie uczestniczy również Unia Europejska.

Zielony punkt widnieje na kartonach, puszkach, butelkach i innych produktach. Jest jednym z najczęściej stosowanych znaków na świecie. Oznacza, że producent wniósł wkład finansowy w budowę i funkcjonowanie systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych. Zie- lony punkt jest zarejestrowany w ponad 170 państwach. Korzysta z niego 98 tys. przedsiębiorstw. Każdego roku umieszcza się go na około 460 mld produktów.

PoMorskI ekolog

Dodatek dofinansowany został przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Fundusz nie ponosi odpowiedzialności za treści zawarte w dodatku.

Nieważne czy jesteś młody czy masz już swoje lata, czy je-steś bogaty, czy też masz gruby portfel. Ważne, byś podczas robienia zakupów nie tracił głowy. Nieważne czy wybierasz się do osiedlowego sklepiku czy hipermarketu – przed wyjściem zrób listę wyłącznie potrzeb-nych rzeczy . Po co? Po to, by nie reagować na promocje i wszelkie obniżki. W ten sposób uchronisz się przed kupieniem wielu zbędnych przedmiotów, z którymi nie wiesz co później począć. Dotyczy to zarówno jedzenia, bo wiele produktów szybko się zepsuje i trafi do kubła na odpady, jak i trwałych produktów, które zamiast zale-gać w sklepowych magazynach, zapycha nasze półki.

kupuj mniej, dwa razy zastanawiając się,

czy naprawdę w kuchni potrzeb-ny będzie wielofunkcyjny robot jeśli w tygodniu nie masz czasu na gotowanie. Jeśli nie lubisz kawy z ekspresu, niech nie skusi cię promocja tych urządzeń. Je-śli masz trawnik przed domem i do jego pielęgnacji przydałaby się kosiarka, zapytaj sąsiada czy nie możecie jej kupić na spółkę albo poszukaj odpowiedniego modelu w sklepie z używanym sprzętem. Decydując się na nowy telewizor, pralkę czy lodówkę, koniecznie sprawdź, ile zużywa prądu. W Polsce

produkcja energii elektrycznej oparta jest głównie na węglu ka-miennym. A więc jeśli będziesz pilnował swoich rachunków, przyczynisz się również do zmniejszenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery.

Staraj się spożywać krajowe produkty sezonowe. Najlepiej, by owoce i warzywa pochodziły z regionu, w którym mieszkasz. W ten sposób będziesz miał wpływ na zużycie paliwa po-trzebnego sprowadzenia towa-rów z zagranicy. Jeśli to możli-we, unikaj mrożenia artykułów spożywczych – zaoszczędzisz energię elektryczną. Poza tym świeża żywność jest zdrowsza i tańsza. Nie kupuj fermowych jajek, ale te od kur hodowanych w sposób naturalny. W fermach zwierzęta są często traktowane w sposób niehumanitarny, stłoczone w małych pomiesz-czeniach.

Koniecznie

zwracaj uwagę na opakowania. Jeśli kupujesz pastę do zę-

bów, to tubka wcale nie musi być dodatkowo zapakowana w kartonik. Ten, gdy tylko wej-dziesz do domu i rozpaku-jesz torby, wyląduje przecież w koszu. Jeśli lubisz ryż, to nie musisz wybierać tego pako-wanego w woreczki – przecież je wyrzucisz, a ryż w kilogra-mowej torbie jest zwyczajnie

Nim wrzucisz do koszyka

Czy wiesz co kupujesz?

Warto na co dzień robić drobne gesty dla natury

Koniecznie bierz rozsądek na zakupyZbliża się najgorętszy w roku okres zakupowy. Tak naprawdę w sklepie można bardzo wiele zrobić i dla środowiska, i dla swojej kieszeni. Nie tylko od święta, ale i na co dzień.

Pamiętaj, by zakupy zawsze robić z głową. Im mniej kupisz, tym mniej później wyrzucisz. Nie tylko zaoszczędzisz pieniądze, bo zyska również środowisko naturalne. Fot. strefabiznesu.gp24.pl

Weź swoją torbęWybierając się do sklepu, warto wziąć ze sobą własną torbę, naj-lepiej z naturalnego materiału – bawełny lub lnu albo koszyk. Na pewno w dostępnej na rynku ofercie każdy znajdzie coś odpowiedniego dla siebie – torby mają zwyczajne uszy, ale i długie, dzięki którym nie trzeba dźwigać zakupów w ręce, bo siatkę można zawiesić na ramieniu. Współczesne torby są i gładkie, i kolorowe, i z nadrukiem. Ale najważniejsze, że są wielokrotnego użytku i wystarczają na lata. Po złożeniu mieszczą się w damskiej torebce czy męskiej kieszeni, a gdy się zabrudzą – można je po prostu uprać i znów z niej korzystać. Lepiej unikać jednorazowych torebek, zarówno papierowych, jak i z tworzywa. Jedne i drugie są szkodliwe dla natury. Pla-stikowe rozkładają się bardzo długo, do wyrobu papierowych wycina się lasy. Jeśli ma się przy sobie własną siatkę z tkaniny, unika się dylematu: lepsza plastikowa czy papierowa. Poza tym coraz sklepy każą sobie płacić za te „reklamówki”. Mając w co zapakować zakupy, za każdym razem oszczędza się kilkadzie-siąt groszy. Spróbuj policzyć, ile takich plastikowych torebek

Do wyboru do koloru – producenci toreb na zakupy prześcigają się w ofertach. Fot. zielonemigdaly.pl

„zaoszczędzisz” każdego dnia jeśli podziękujesz sprzedawcom, którzy uwielbiają w nie pakować praktycznie wszystko - ubrania, kosmetyki, książki, warzywa i owoce.

tańszy a smakuje tak samo. Pamiętaj, że im mniej opako-wań, tym lepiej dla środowiska. Przeciętny mieszkaniec Polski, wytwarza kilkaset kilogramów śmieci rocznie. Część z tego jest segregowana i powtórnie wykorzystywana jako surowiec.

A i to nie jest rozwiązaniem idealnym. Po co wytwarzać coś co z góry wiadomo, że będzie składowane na wysypisku? Może dało by się obejść bez części opakowań nic przy tym nie tracąc? Bez sensu jest wy-twarzać rzeczy, które kupujemy


V

PoMorskI ekolog


Są tanie, proste w użyciu i… bardzo szybko wyrzucane do kosza. Przyzwyczailiśmy się do wielu jednorazowych produk-tów, które używamy na co dzień. Czy warto?

Mowa o plastikowych sztućcach, papierowych serwet-kach, długopisach, maszynkach do golenia, zapalniczkach. Wydaje się, że nie potrafimy się już bez nich obejść. Gdyby-śmy jednak znów zaczęli korzystać z serwetek z materiału, wiecznego pióra i wkładów do długopisu i wymienialibyśmy żyletki zamiast całej maszynki, znacznie mniej odpadów trafiałoby do kosza. Lepiej kupić coś, co jest lepsze i choć nieco droższe, to ten wydatek i tak się zwróci, bo jest dokonywany rzadziej.

W sklepach kuszą nas też piękne miniopakowania jogur-tów, miniporcyjki deserów, pojedynczo pakowane ciasteczka. To dotyczy również np. wody mineralnej, rozlewanej do mniejszych butelek. Zwykle nie zastanawiamy się nad tym, że kupując wodę mineralną w butelce 1,5-litrowej zużyjemy mniej plastiku niż w trzech butelkach 0,5 litra. Poza tym większa wychodzi taniej. Ta sama prawidłowość dotyczy wielu innych produktów, głównie spożywczych i artykułów gospodarstwa domowego. Większe opakowania to mniej mniej ale i po prostu tańsze zakupy. W ten sposób zadbamy też o naszą planetę, bo byłaby mniej zaśmiecona. Poza tym jej zasoby byłyby znacznie lepiej wykorzystane.

(AMS)

Latające tacki

Kupujesz mięso, sery , owoce i warzywa ułożone na tackach i jajka zapakowane w plastikowe foremki? Wyglą-dają estetycznie, ale są wyko-nane z polistyrenu, odmiany tworzywa sztucznego, trudnego do przetworzenia. Dodatkowo jest bardzo lekkie i lubi sobie pofruwać z wiatrem, lądując na łonie natury.

Dlatego poszukaj alterna-tywy – po jajka możesz iść na targ z własnym koszem albo wybrać z półki te w wytła-czance ze sprasowanej masy papierowej.

Bez ulotekNa pewno niejeden raz

zdarzyło ci się wziąć ulotkę reklamową na ulicy lub w mar-kecie. To zwykle kartka papieru zadrukowana informacjami, które… zupełnie cię nie inte-resują. Chcąc uwolnić się od niej, dyskretnie wrzucasz ją do śmietnika, a jeśli nawet upy-chasz w kieszeni lub chowasz do torby, to prędzej czy później i tak trafi do kosza. Dlatego najlepiej ich nie brać. Mniej rozdanych ulotek to mniej wyprodukowanych ulotek, czyli mniej zużytego papieru. A ulotkarze i tak zarobią tyle samo – mają płacone za go-dzinę, bez względu na to, ile osób obdarują materiałami promocyjnymi.

ZAsTANÓW sIĘ

100 gotowych

kartek papieru wymaga

wycięcia 2-metrowego

drzewa, energii 50

żarówek i 50 litrów

wody.

Na 100 kartek

papieru z makulatury

wystarczają 2 gazety,

8 żarówek i 8 litrów

wody.

PAPIer W lICZBACH

Nietrafione prezenty

Pod choinką na pewno znajdą się kupowane w ostatniej chwili podarunki. Obdarowani nie zawsze bywają nimi zachwyceni…

Kolejne ciepłe skarpetki, krawat w znienawidzony wzór, gliniany wazonik, szkatułka na biżuterię czy książka, której na pewno nikt z domowników nie przeczyta. Pewnie coś z tej listy znajdzie się wśród gwiazdkowych upominków. Część z nich będą upchnięte w szufladach i szafach i przez lata przekładane z miejsca na miejsce. Inne – od razu trafią do kosza na śmieci. Ale wcale nie musi tak być! To, co jest nietrafionym prezentem dla nas, bo np. nigdy nie włożymy swetra z reniferem, innej osobie może sprawić wiele radości. Wszak o gustach się nie dyskutuje. Zastanówmy się więc, komu podarować taki nie-przydatny przedmiot, by nie trafił na składowisko odpadów. Coraz częściej takie niechciane podarunki są sprzedawane w Internecie na portalach aukcyjnych. Oczywiście należy całą akcję przeprowadzić w taki sposób, by darczyńca nigdy się o tym nie dowiedział.

Jednorazowe przekleństwo

Unikaj prezentów, z którymi darczyńca nie będzie wiedział, co ma zrobić. Pomyśl, zanim wybierzesz upominki dla najbliższych.

Fot. maximus.pl

Koniecznie bierz rozsądek na zakupy

Tanie, czyli gorsze?Starsi ludzie często powtarzają: biednego nie stać na tanie rzeczy. Ta prawda sprawdza się do dzisiaj i ma również zna-czenie dla natury. Jeśli kupimy niedrogie żelazko, za rok trzeba będzie wydać pieniądze na następne, bo tanie zwyczajnie się zepsuje. W ten sposób po pięciu latach w domu będzie jedno sprawne, a cztery wylądują na składowisku odpadów. Lepiej od razu kupić żelazko wyższej jakości, droższe, nawet kosztujące tyle, co pięć tanich. Wytworzy się w ten sposób mniej śmieci. Zasada ta dotyczy praktycznie wszystkich trwałych produktów – butów, które nie rozpadną się po miesiącu, toreb i plecaków, rowerów, sprzętu RTV i AGD.

Pamiętaj, by zakupy zawsze robić z głową. Im mniej kupisz, tym mniej później wyrzucisz. Nie tylko zaoszczędzisz pieniądze, bo zyska również środowisko naturalne. Fot. strefabiznesu.gp24.pl

i wyrzucamy do śmietnika. Ma to przecież również przełożenie na zasobność twojej kieszeni. Każda dodatkowa folia, ozdob-ne pudełeczko, sznureczek, wstążeczka, błyszczący nadruk ma wpływ na cenę.

Kupując proszki, płyny do kąpieli czy mycia, wybieraj te w większe, bo są tańsze i na dłużej wystarczą. Rzadziej wy-rzucisz butelkę po szamponie, a więc wyprodukujesz mniej odpadów.

Sprawdzaj też skład ko-smetyków. Z czasem wszystkie szampony, płyny i sole do kąpieli przedostaną się wraz ze ściekami do kanalizacji. Następnie będą one musiały być unieszkodliwione w oczyszczal-niach ścieków. W przypadku kosmetyków, ważne jest rów-nież to, by nie były testowane na zwierzętach, bo przyczyniasz się do ich cierpienia.

Ale jeśli już kupujesz opako-wane artykuły,

zanim je wyrzucisz – pomyśl. Może w pudełku po butach

zmieści się kolekcja rzadziej używanych płyt CD, w kubkach po jogurcie możesz przygotować rozsadę ziół, słoik po dżemie wykorzystać do przechowywa-nia długopisów i kredek? Jeśli masz wyobraźnię, podpowie ci ona dużo więcej rozwiązań.

Oczywiście, bycie świado-mym konsumentem ma pewne wady. Możesz odczuwać pewien dyskomfort, bo kupowane luzem

ekologiczne warzywa brudzą ręce i siatki, podczas gdy sąsiad wy-pakuje w tym czasie elegancko umyte, idealnie równe ziemniaki i marchewkę z plastikowych tore-bek… Możesz również narzekać, że poszukiwanie informacji o ekologicznych produktach zabiera czas. Ale ten wysiłek na pewno się opłaci. Na przykład kupując przyjazne dla natury urządzenia, choć kosztują trochę więcej, są zdecydowanie tańsze w eksploatacji.

Anna Szade


VIII

NIE truj sąsIada


Przez nasze płuca każdego dnia przepływa 15 tys. litrów powietrza. Nic dziwnego, że zanieczyszczenia, które wdy-chamy wraz z nim, mogą nam szkodzić. Naukowcy zaobser-wowali, że w zadymionych miastach dużo częściej wy-stępują niewydolność dróg oddechowych i bóle głowy. Mieszczuchy częściej chorują też na astmę.

Wciąż czekamy na prace uczniów pomorskich szkół podstawowych.

Trwa konkurs na plakat ilustrujący hasło „Nie truj sąsia-da”. Adresujemy go do uczniów szkół podstawowych z całego regionu. Można startować in-dywidualnie, ale zapraszamy do udziału także całe klasy i re-prezentantów poszczególnych placówek.

Prace mogą być wykonane dowolną techniką plastyczną. Li-czy się pomysł, bo najlepsza praca zostanie opublikowana w katalo-gu, podsumowującego cykl "Nie truj sąsiada", który ukaże się 12 stycznia 2011 r. Chcemy ją rów-nież wykorzystywać w kolejnych publikacjach, przygotowywanych w ramach prowadzonej edukacji ekologicznej.

Przewidujemy również nagrody dla najlepszych, bo nadesłane plakaty oceni jury.

Na prace czekamy do 17 grudnia. Można je przesyłać pod adres naszej redakcji w Malborku: ul. Sikorskiego 13, 82 200 Malbork. (AMS)

To dlatego do atmosfery przedostają się pyły zawie-rające metale ciężkie, tlenek węgla, tlenki azotu, cyjano-wodór i rakotwórcze związki – dioksyny i furany. Same tylko dioksyny to jedne z naj-groźniejszych substancji jakie znamy – bo mogą uszkodzić płód i wywołać raka. A za-nieczyszczenia z domowych kominów słabo się rozprze-strzeniają. Przy niekorzyst-nych warunkach pogodowych i zwartej zabudowie często po

prostu ponownie trafiają do mieszkań.

W gospodarstwach do-mowych można spalać tylko czyste (niezanieczyszczone chemikaliami i impregnatami) drewno. Nie wolno palić mebli, opakowań plastikowych, karto-nów po mleku i sokach, butów, odzieży itp.

- Jedynym ratunkiem jest świadomość ekologiczna, która przegrywa, niestety, z rachun-kiem ekonomicznym. Problem wynika ze stosowania złej

tO WaŻNE. Niska emisja to spaliny, które wydobywają się z niskich kominów, głównie 10-20 metrowych, czyli z domów jednorodzinnych, kamienic i małych kotłowni. Zawierają one więcej zanieczyszczeń niż spaliny kotłowni przemysło-wych. Najgorsze jest to, że nikt tej emisji tak naprawdę nie kontroluje. Tymczasem emi-tują one bardzo szkodliwe dla zdrowia substancje. Nie tylko je wdychamy, bo jeśli opadają na ziemię, przedostają się do wody i roślin, zgodnie z zasadą, że „w przyrodzie nic nie ginie”.

Niska emisja od dawna jest w centrum uwagi nie tylko ekologów. Plan działań napraw-czych dla Pomorza zawarty jest m.in. w programach ochrony powietrza Pomorza, które zosta-ły uchwalone przez samorząd województwa. Podstawowy wniosek jest wspólny dla całego regionu: w miastach należy podłączać budynki wielorodzin-ne ogrzewane indywidualne do miejskich sieci ciepłowniczych lub wymienić piece na gazowe

lub takie, w których można palić ekologicznym paliwem.

Ciepłownicy chętnie za-opatrywaliby w ciepło całe kwartały starych kamienic. Ale modernizacja ogrzewania łączy się z wydatkami, które muszą ponieść przyszli klienci. Jednak większość mieszkań z piecami już dawno należy do prywat-nych właścicieli, a ci nie zawsze chcą lub mogą ponieść koszty związane z podłączeniem do centralnego ogrzewania.

W tym mogą pomóc lokalne władze, przystępując do opraco-wania programu ograniczenia ni-skiej emisji, którego celem będzie ochrona zdrowia mieszkańców. A że na zdrowiu oszczędzać się nie powinno, w miejskich bu-dżetach można wygospodarować pieniądze na dofinansowanie wymianę pieców na ekologiczne. Wkrótce samorządy znów będą mogły dofinansować wymia-nę pieców na ekologiczne. Od początku 2010 r. nie jest to możliwe. Co ważne, na mocy znowelizowanych przepisów, o dotację z miejskiej kasy będzie

tO CIEKaWE

NasZ KONKursNamaluj plakat

Płuca czują

Niska emisja jest szczególnie uciążliwa w sezonie grzewczym. Wtedy z tysięcy palenisk domo-wych do atmosfery przedostają się tony zanieczyszczeń. Nie chodzi tylko o „gryzący” dym, bo niektórych groźnych dla nas substancji po prostu nie widać gołym okiem. Ale problem jest ogromny – według europejskich raportów, w Polsce z powodu zanieczyszczeń powietrza umie-ra rocznie ok. 28 tys. osób. To najwięcej spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej.

(AMS)

Zimą gorzej

Piece na celownikuSpecjaliści alarmują: za to, co dzieje się z powietrzem w miastach odpowiedzialna jest przede wszystkim emisja niebezpiecznych związków pochodzących z indywidualnych pieców opalanych głównie węglem.

Jakość powietrza zależy od ciebie

95 proc. Tyle kamienic na tczewskiej starówce ma prywatnych właścicieli. Z tego prawie nikt nie jest podłączony do centralnego ogrze-wania.

Kominy w centrach miast uznawane są za główne źródło niebezpiecznych dla zdrowia zanieczyszczeń powietrza. Fot. Anna Szade

Sprawdź u siebieWiele samorządów finansowało wymianę źródeł ciepła z tradycyjnych na ekologiczne. Wypłacanie dotacji musiało zostać wstrzymane. Wymusiła to nowa ustawa o finansach publicznych, na mocy której zniknęła możliwość dofinan-sowania małych inwestycji ekologicznych. Istniały specjalne programy, dzięki którym można było otrzymać dotację na ten cel. Gdy prawo zostanie już zmienione, sprawdź, co dzieje się w twojej gminie, nim zdecydujesz się na instalację pieca przyjaźniejszego dla środowiska.

Jeśli masz w domu piec, nigdy nie wrzucaj do niego śmieci!

Spalanie odpadów to najgorszy z możliwych sposobów ogrzewania domu czy mieszkania. Choćby dlatego, że domowy piec nie jest do niego przystosowany. Osiąga się w nim temperaturę od 200 do 500 stopni Celsjusza. To stanowczo za mało, by skutecznie spalić śmieci.

mógł ubiegać się każdy właściciel mieszkania.

Dotacja z budżetu gminy na wymianę źródła ogrzewania tak naprawdę nie jest niczym nowym. Takie działania od lat prowadziło wiele pomorskich samorządów.

M.in. władze Kwidzyna i Staro-gardu Gdańskiego realizowały własne program likwidacji niskiej emisji. W ten sposób ograniczano stopniowo liczbę groźnych dla środowiska i zadymiających całą okolicę źródeł ciepła w miastach. Samorządowcy, przekazując dota-cje na wymianę pieców lub przyłą-

cza do sieci ciepłowniczych, liczyli nie tylko na efekty ekologiczne całego przedsięwzięcia. Jednym ze skutków walki z zadymieniem miasta było również zażegnanie konfliktów sąsiedzkich. To, co leci z komina sąsiada, często bywa przedmiotem sporów.

Anna Szade

jakości paliw do spalania, ale i wszelkich odpadów z gospo-darstw domowych. Jedynie mówienie ludziom, że sami siebie trują i jakie to niesie za sobą konsekwencje, może w jakimś stopniu ograniczyć niską emisję – mówi Bogusława Luterek, naczelnik Wydzia-łu Środowiska i Rolnictwa w Starostwie Powiatowym w Malborku. - Jeśli uda się nam udowodnić, że ktoś pali niedo-zwolonym paliwem, możemy nałożyć na niego karę.

(as)

Do domowego paleniska nigdy nie wrzucaj śmieci.

W ten sposób trujesz siebie i powietrze. Fot. Archiwum


VI

pomorski ekolog


TO WAŻNE. Przystępując do Unii Europejskiej, nasz kraj zo-bowiązał się do ograniczenia ilości odpadów, które trafiają bezpośrednio na wysypiska.

W Polsce w ciągu roku po-wstaje ponad 11 milionów ton odpadów. Z tej gigantycznej góry śmieci przetwarzanych jest zaledwie nikłe 5 proc. Tymczasem zgodnie z naszymi zobowiązaniami wobec UE, od 2013 r. na wysypiska trafiać ma najwyżej połowa odpadów. Natomiast druga połowa ma być przerabiana na surowce wtórne albo spalana.

Na razie niewiele udało się zrobić w tym zakresie. Jak

wyliczyli eksperci, w tym roku zmniejszyliśmy ilość śmieci wyrzucanych na wysypiska za-ledwie o 8 proc., a powinniśmy o 25 proc. Wątpliwe więc, czy zdążymy wypełnić unijne zale-cenia. A to oznacza, że czekają nas słone kary za to, że dotąd nie potrafiliśmy sobie skutecznie poradzić z problemem odpadów. Od 16 lipca Komisja Europejska liczy nam grzywnę sięgającą 40 tys. euro dziennie. To ma zmobilizować polskie władze do działania. Tym bardziej, że od 2013 r. stawka może być znacznie wyższa – każdy dzień zwłoki może nas kosztować nawet 250 tys. euro.

(AMS)

W GMINACH. W wielu do-mach nie wrzuca się wszyst-kiego do jednego kosza na śmiec i . Obok pojemnika rośnie sterta przeczytanych gazet i ulotek, odstawiamy opróżnione plastikowe butelki po napojach i szklane słoiki po przetworach. Co się później z nimi dzieje?

W Kwidzynie tak wyselek-cjonowane odpady zbierane są do oddzielnych pojemników nim trafią do Zakładu Utylizacji Odpadów w Gliwie Małej. Posortowane śmieci groma-dzone są albo w specjalnych pojemnikach, albo w workach, które sprawdzają się w domkach jednorodzinnych. Podobnie jest np. w Starogardzie Gdańskim, który szykuje się do budowy nowoczesnego składowiska odpadów.

Powoli rozwija się selektyw-na zbiórka w Malborku, gdzie ustawione są pojemniki na szkło, papier i plastik. Tczew na razie uczy swoich miesz-kańców segregacji. Za dwa, dwa i pół roku będą zmuszeni wybierać ze swoich koszy wszystko, co da się zagospoda-rować. Tczewianie, podobnie jak mieszkańcy ponad 20 innych gmin w regionie, będą dostarczać swoje śmieci do nowoczesnego zakładu, który powstanie w ramach tczew-skiego Regionalnego Systemu

Wspólnotowe ograniczenia na składowiskach

Lekką ręką wyrzucamy śmieci wprost na wysypisko, tymczasem zgodnie z normami unijnymi, powinniśmy stopniowo ograniczać ilość trafiających tam odpadów. Fot. Archiwum

Jak radzimy sobie z segregacjąPowoli uczymy się wyjmować z pojemnika szkło, plastik, papier, bioodpady. Selektywna zbiórka odpadów – na różną skalę – prowadzona jest w większości pomorskich miejscowości.

300 kgTyle śmieci w ciągu roku produkuje statystyczny mieszkaniec naszego regionu.

Śmieciowe doświadczeniaW Gdańsku, oprócz tradycyjnego systemu segregacji odpa-dów, od 1 kwietnia tego roku mieszkańcy niektórych dzielnic oddzielają śmieci suche od mokrych, czyli m.in. wszystkie kuchenne odpadki, które ulegają biodegradacji. Od stycznia 2012 r. taki sposób selekcji śmieci ma objąć całe miasto. To na razie jedyne miejsce na Pomorzu, w którym wprowadzono śmieciowy system dualny na taką skalę. Kompostowane są również bioodpady pochodzące z miejscowości należących do Komunalnego Związku Gmin Dolina Redy i Chylonki, czyli Gdyni, Redy, Rumi, Wejherowa, Sopotu, Kosakowa i Szemu-du. Ale do kompostowni halowej, która działa w zakładzie unieszkodliwiania odpadów EKO DOLINA, trafiają odpady wyodrębnione tam z innych domowych śmieci, a nie przez samych mieszkańców.

Gospodarki Odpadami. Tam-tejsza firma komunalna pozy-skała ok. 150 mln zł z funduszy unijnych na ten cel.

(AMS)

Segregacja odpadów w naszym regionie dopiero raczkuje. Tymczasem powinniśmy dość szybko się jej nauczyć w trosce o środowisko. Fot. Anna Szade

Na metalDo pojemników na metal można wrzucać:• puszki aluminiowe oraz z blachy stalowej,• naczynia do gotowania,• metalowe narzędzia,• drobny złom,• folię aluminiową,• pokrywki ze słoików,• kapsle z butelek oraz metalowe nakrętki.

Przed wrzuceniem można taki metalowy śmieć dobrze zgnieść. Tak można postępować z aluminiowymi puszkami po napojach. Wówczas zajmują dużo mniej miejsca w pojemniku.

Nie wrzucamy tam:• opakowań po aerozolach,• baterii, • puszek po farbach,• opakowań po lekach,• opakowań po olejach przemysłowych,• sprzętu AGD.

Na lekiPrzetermino-

wane leki trakto-wane są jak odpa-dy niebezpieczne. Nie wolno ich wyrzucać do zwy-kłego pojemnika na śmieci czy wy-lewać do zlewu, by to, z czego się składają, nie trafiło do gleby czy wód gruntowych. Leki to przede wszystkim wiele związków chemicznych, które po terminie do przydatności stanowią potencjalne zagrożenie dla zdrowia a nawet życia, szczególnie najmłodszych.

Nieprzydatne lub przeterminowane medykamenty można wrzucić do pojemników, które są ustawione w wielu aptekach.

Na baterieBaterie po zużyciu stają się

odpadami niebezpiecznymi dla środowiska. Zawierają metale cięż-kie: ołów, kadm, rtęć, lit. Dlatego nie powinny trafiać na wysypiska razem z innymi śmieciami, bo mogą doprowadzić do skażenia gleby lub wód gruntowych. Stamtąd, poprzez łańcuch pokarmowy, mogą one trafić do organizmu człowieka, powodując poważne konsekwencje zdrowotne.

Rozejrzyj się dookoła – w większych sklepach i w szkołach są ustawione specjalne pojemniki, do których można całkowicie za darmo wrzucać zużyte baterie i akumulatorki.

(AMS)

Instrukcja do kosza


VII

pomorski ekolog

TO CIEKAWE


Na plastikDo pojemnika na plastik wrzucamy:• puste butelki po napojach,• opróżnione opakowania po chemii gospodarczej, czyli np. po szamponach i płynach,• czyste torby i worki foliowe.Przed wyrzuceniem dobrze jest dokładnie opróżnić butel-ki, a nawet przemyć je wodą. Koniecznie odkręcić nakrętkę. A także zgnieść butelki – zajmują wów-czas zdecydowanie mniej miejsca.

Nie wrzucamy:• tłustych i zabrudzonych tworzyw plastikowych, • metalowych puszek po konserwach,• pojemników po farbach i lakierach,• opakowań po lekarstwach,• klisz fotograficznych i rentgenowskich,• opakowań po margarynach. • opakowań po środkach owado- i chwastobójczych,• zabawek.

Na papierDo kosza przeznaczonego na papier możemy wrzucać:• papier,• gazety,• książki w miękkich okładkach lub po usunięciu twardych,• katalogi, prospekty i ulotki,• tekturę, • worki papierowe i papier pakowy.

Nie wrzucamy tam:• zatłuszczonego papieru,• opakowań z jakąkolwiek za-wartością,• opakowań po proszkach do prania,• papieru lakierowanego lub foliowanego z folderów rekla-mowych,• kalki,• opakowań wielomateriałowych, czyli np. kartoników po sokach czy mleku,• jednorazowych pieluch.

Na szkłoDo pojemników przeznaczonych do szkła możemy wrzucać:• czyste butelki i słoiki,• inne szklane opakowania, zarówno kolorowe, jak i białe, np. po kosmetykach.

Nie powinniśmy tam umieszczać:• wyrobów fajansowych i porcelanowych,• opakowań po lekach,• kawałków luster, • szkła zbrojonego i technicznego, • szklanek, kieliszków, naczyń żaroodpornych, • szkieł z okularów, • żarówek, świetlówek i kineskopów.

(AMS)

Instrukcja do koszaŚmieciu, rozłóż sięW przyrodzie jednorazowa

papierowa chusteczka rozkłada się przez trzy miesiące, zapałka przez sześć miesięcy, guma do żucia przez pięć lat, puszka przez 200 lat, a plastikowa butelka od 100 do 1000 lat. Ale jeśli odzyskamy i przetworzymy plastik, to będzie z niego można zrobić wąż do podlewania, meble ogrodowe, podeszwy do butów, piankę do wypełnienia poduszek czy kurtek. Nawet bluza z polaru powstaje z udzia-łem odzyskanych butelek po wodzie.

Kupujemy…odpady

Wychodząc ze sklepu, siatki mamy wypełnione opakowa-nych produktów żywnościo-wych. Mamy w nich konserwy w metalowych puszkach, tek-turowe pudełka ze słodyczami, słoiki z dżemem, kartony z mle-kiem i sokami… Te wszystkie opakowania trafiają najczęściej na śmietnik. Co roku każda rodzina może kupić nawet 3,5 tys. opakowań, czyli dziennie ok. 10.

Pierwszy kosz Wszys tko zaczę ło s i ę

w 1883 r. we Francji. Prefekt departamentu Sekwany, Eugene Poubelle, wydał rozporządzenie dotyczące składowania śmieci i sprzątania ulic. Zobowią-zał zarządców budynków do umieszczania śmieci w po-jemniku nowego rodzaju. Tak narodził się śmietnik. Wymagał on segregacji odpadów.

Nie wyrzucaj.Używaj!Nie powinniśmy wszystkie-

go wyrzucać, istnieje bowiem recykling domowy. Słoiki moż-na wykorzystać jako pojemniki w kuchni, opakowania po jogur-tach mogą służyć jako doniczki dla małych roślin, w pudełkach po butach zmieści się kolekcja zdjęć czy płyt kompaktowych. Możliwości powtórnego użycia wielu przedmiotów są praktycz-nie nieograniczone.

(AMS)

WAŻNE. Powinniśmy przy-zwyczajać się do segregowania odpadów „po nowemu”, czyli dzieląc je na suche i mokre. W ten sposób łatwiej będzie poddawać je dalszemu prze-twarzaniu.

Jeśli z kosza wyjmiemy szkło, plastik, papier, metal i bioodpady, okaże się, że… prawie nic w nim nie zostanie. Gromadząc oddzielnie śmieci suche, sprawimy, że pozostaną one czyste i będą podlegały dalszej segregacji i zagospodaro-waniu. Odpady suche to: puszki metalowe, kartony po mleku i sokach, pojemniki z reszt-kami jedzenia, pojemniki po kosmetykach, tubki po paście do zębów, fajans, pampersy, tekstylia. Ale także wszystkie śmieci, które są segregowane od lat, czyli papier, szkło i plastiki. Te ostatnie można będzie nadal

Odpady ulegające biode-gradacji to ok. 70 proc. tego, co wyrzucamy do kosza. Właściwie nie są to odpady, bo po prostym kilkumiesięcznym składowaniu można zwracać je glebie w posta-ci znakomitego nawozu. O tym doskonale wiedzą działkowcy, którzy mają w swoich ogródkach kompostowniki i tam gromadzą wszelkie roślinne resztki.

Jednak przede wszystkim bioodpady trafiają na składo-

wiska. W ten sposób zatruwa-my środowisko. Samorzutna fermentacja beztlenowa odpa-dów biodegradowalnych, która występuje na wysypiskach, oznacza emisję do atmosfery głównie metanu. To gaz dużo gorszy w skutkach dla ocie-plenia klimatu niż dwutlenek węgla. Tymczasem, jeśli będzie-my takie odpady kompostować i poddawać kontrolowanemu procesowi rozkładu, to powsta-

nie głównie dwutlenek węgla a nie metan.

Zgodnie z unijną dyrektywą, powinniśmy ograniczać ilość od-padów ulegających biodegradacji składowanych na wysypiskach. Przede wszystkim ze względu na środowisko. Ale sprawa ta ma również aspekt finansowy. Jeśli nie osiągniemy wskaźników określonych w dokumentach Unii Europejskiej, będziemy karani.

Anna Szade

Śmieci suche, śmieci mokre

W domu można segregować odpady, zbierając je do kolorowych wor-ków. Ten prosty sposób na pewno opanują wszyscy domownicy.

Fot. Archiwum

Bioodpady szkodzą naturzeResztki roślin pochodzące z ogródków, odpadki kuchenne i spożywcze z domów, restauracji i sklepów oraz z zakładów przetwórstwa nie powinny trafiać na wysypisko. Choć są naturalne, to rozkładając się, są groźne dla środowiska.

Kuchenne odpadki nie powinny trafiać na składowisko, bo gdy się tam rozkładają, do atmosfery emitowany jest metan. Fot. Archiwum

wrzucać do oznakowanych pojemników.

Gdy będziemy zbierać w innym pojemniku śmieci mokre, zostaną one poddane kompo-stowaniu. To wszelkie resztki żywności, obierki z owoców i warzyw, fusy po kawie i herbacie, skorupki po jajkach i orzechach, zużyte ręczniki papierowe i

chusteczki higieniczne, mokry i zabrudzony papier bez dodat-ków innych materiałów, czyli np. folii, trawa, zgrabione liście, rośliny i ziemia po kwiatach, po-piół z pieców i kominków, kurz z odkurzaczy. A także wszystkie inne odpady, które mogłyby pobrudzić suche śmieci.

(as)


IV

pomorski ekolog


DoBre WZorCe. Pierwsza w kraju biogazownia rolnicza powstała na Pomorzu. W 2005 r. zbudowała ją przechlewska spółka Poldanor SA, producent trzody chlewnej w powiecie człuchowskim.

Pierwsza biogazownia Pol-danoru została wybudowana w Pawłówku, a kolejne powstały w Płaszczycy i Kujankach. Uruchomiona w 2009 r. bioga-zownia w Koczale jest czwartą pomorską inwestycją tej spółki, piąta powstała w tym roku w Nacławiu w województwie za-chodniopomorskim. Wszystkie traktowane są jako inwestycje proekologiczne.

- Budowa b iogazowni rolniczych wynika z reali-

zowanej przez nas misji. Jej bardzo istotnym elementem jest przyczynianie się do po-lepszania stanu środowiska w obszarze naszego działania, czyli w rolnictwie, poprzez wprowadzania nowoczesnych i przyjaznych dla otoczenia technologii. W latach 2011-13 planujemy budowę kolejnych sześciu o łącznej mocy ok. 7 MW. W rezultacie, prawie przy każdej naszej fermie hodow-lanej powstanie biogazownia – mówi Grzegorz Brodziak, prezes Poldanor SA.

Wyprodukowana w nich energia odpowiadać będzie zapotrzebowaniu energetycz-nemu dla około 35-40 tys. gospodarstw.

(as)

koNTroWersJe. Część Po-morzan z niechęcią spogląda na plany budowy biogazowni w pobliżu swoich domów. Tak jest na przykład w Malborku.

Firma, która chce usytuo-wać instalację biogazową na pograniczu Malborka i gmi-ny Malbork, natknęła się na znaczący opór. Część miesz-kańców obawia się brzydkich zapachów ulatniających się z biogazowni. Ich zdaniem, odór może pojawić się nie tylko przy wytwarzaniu biogazu, ale także podczas transportu odpadów, które mają trafiać do biogazow-ni oraz podczas składowania odpadów pofermentacyjnych. Dlatego uznali, że będzie to zbyt kłopotliwe sąsiedztwo.

Choć przedsięwzięcie miało być realizowane poza miastem, przeciwników mocno wspiera malborski samorząd, który powiedział stanowcze „nie” dla tej inwestycji, bo uznał, że może uprzykrzyć życie całej okolicy.

Wartość biogazowni, która mogłaby zostać zrealizowana w gminie Malbork, szacuje się na ok. 30 mln zł. Ma mieć moc 2 MW, a jej właściciele chcą również produkować ciepło i energię elektryczną. Na razie plany realizacji przedsięwzięcia zależą od decyzji Samorządo-wego Kolegium Odwoławcze-go w Gdańsku, dokąd trafiła sprawa.

(AMS)

ANAliZA. Biogaz, w tym biogaz rolniczy, wciąż jest s ł abo wykorzys tywanym źródłem energii produko-wanym z biomasy. Szacuje się, że w naszym regionie wykorzystanie ekologicznych źródeł energii wynosi obec-nie zaledwie kilka procent. Władze województwa chcą to zmienić, dlatego już kilka lat temu uznały, że biogazownie rolnicze powinny być umiesz-czone na liście przedsięwzięć priorytetowych.

Produkcja biogazu z od-chodów i odpadów rolniczych przyczynia się do redukcji za-wartych w nich zanieczyszczeń oraz pozwala na uzyskanie wysokoenergetycznego źródła energii odnawialnej w postaci biogazu rolniczego. W naszym regionie znajdują się 133 go-spodarstwa hodowlane, w oparciu o które można zasto-sować nowoczesne technologie produkcji biogazu. Potencjał produkcji biogazu, możliwy do uzyskania z odchodów zwierzęcych pochodzących z większych ferm szacuje się na ok. 217 mln m sześc. w ciągu roku

Instalacje biogazowe po-winny powstawać tam, gdzie znajdują się fermy drobiu, trzody chlewnej i bydła.

Pierwsza w regionie

Poldanor SA zasłynął z budowy pierwszej w kraju biogazowni rolniczej. Źródło: poldanor.com.pl

Woń z sąsiedztwa

Pomorze ma duży potencjałW ciągu najbliższych 15 lat w naszym regionie może zostać zbudowanych nawet 150 biogazowni. Taki program inwestycyjny został zapisany w dokumencie „Aktualizacja Regionalnej Strategii Energetyki z uwzględnieniem źródeł odnawialnych do roku 2025”.

Źródło: woj-pomorskie.pl

Strategiczne powiatyAnaliza wielkości potencjalnych zasobów produkcji biogazu w woj. pomorskim wykazała, że najlepszymi powiatami do lokalizacji biogazowni są:• powiat człuchowski – 14 gospodarstw hodowlanych trzody chlewnej powyżej 2000 sztuk,• powiat malborski – 10 gospodarstw hodowli bydła (powyżej 200 szt.) oraz trzy hodowle trzody chlewnej (powyżej 2000 szt.),• powiat starogardzki – 10 dużych gospodarstw hodowlanych trzody chlewnej,• powiat tczewski – cztery gospodarstwa hodowli bydła i siedem gospodarstwa hodowli trzody,• powiat bytowski – pięć hodowli bydła i sześć gospodarstw hodowli trzody chlewnej,• powiat słupski – pięć gospodarstw hodowli bydła i siedem gospodarstw hodowli trzody chlewnej.

- Optymalnym rozwiąza-niem, uwzględniającym lo-gistykę dostawy surowców, jest utworzenie biogazowni scentralizowanych lub sieci współpracujących z sobą mniej-szych biogazowni, przetwarza-jących i utylizujących odpady produkcyjne z terenów o dużym zagęszczeniu gospodarstw ho-dowlanych – uważa inż. Teresa Jakubowska z Departamentu Rozwoju Gospodarczego Urzę-du Marszałkowskiego Woje-wództwa Pomorskiego.

Anna Szade

Źródło: woj-pomorskie.pl


V


pomorski ekolog

Różne powodyW zależności od kraju, róż-

ne bywają powody budowania biogazowni. W Indiach i Chi-nach służy do wytwarzania energii na potrzeby oświetlania i gotowania. Inaczej jest w Eu-ropie Zachodniej, gdzie istnieje nacisk na rozwijanie energii odnawialnej, jako alternatywy dla tradycyjnych źródeł, uzna-wanych za bardziej szkodliwe dla środowiska naturalnego. Dla tamtejszych rolników, którzy budują i eksploatują bioga-zownie, oznaczają one przede wszystkim stały dochód.

Dwa w jednym

Obornik, czyli kłopotli-wy produkt uboczny hodowli zwierząt, może służyć nie tylko do nawożenia pól uprawnych. To doskonałe źródło bioga-zu. Wykorzystanie go w ten sposób nie oznacza, że nie można zastosować go ponow-nie. Wręcz przeciwnie, jeśli trafi do biogazowni, wcale nie pomniejszy to jego właściwości jako doskonałego nawozu. Nikt więc na tym nie straci, a wręcz przeciwnie – zyska. Bo z jednej strony wyprodukowana zosta-nie energia, z drugiej – po prze-tworzeniu nadal może służyć do wzbogacenia gleby w składniki pokarmowe.

Gaz na drodzeBiogaz może zostać stać się

atrakcyjnym i czystym pali-wem do napędzania silników. Niektóre kraje poddają go obróbce, polegającej głównie na oczyszczeniu, a następnie sprężają i zużywają w pojaz-dach. Technologia ta przyjęła nazwę CNG.

W Szwecji z biogazu korzy-sta nawet komunikacja miejska. W jednej z miejscowości na pół-nocy kraju jeżdżą dwunastome-trowe autobusy niskopodłogowe z napędem na sprężony gaz, pozyskiwany jako produkt ubocz-ny w procesie utylizacji odpadów komunalnych. Co ciekawe, pojaz-dy szwedzkiemu przewoźnikowi dostarczyła polska firma.

(AMS)

WARTO WIEDZIEĆ. Produk-cja biogazu to bardzo skom-plikowany proces, w wyniku którego powstaje plany gaz pochodzenia organicznego. Dużo prostsze są surowce, tzw. substraty, których używa się w biogazowni.

Trafiać tam mogą rośliny energetyczne - kukurydza, pszenżyto, pszenica, jęcz-mień, rzepak, lucerna, burak pastewny, burak cukrowy, ziemniak, ale również słoma,, odchody zwierzęce – gno-

jówka, gnojowica, obornik, odchody drobiu, opady prze-mysłu rolno – spożywczego, w tym np. poubojowe czy cukrownicze, a nawet odpady komunalne.

To oznacza, że za jednym za-machem, realizując inwestycję, rozwiązujemy problem, co robić z odpadami z różnych źródeł, które na dzisiaj w większości trafiają na tradycyjne składo-wiska lub muszą być poddane kosztownej utylizacji.

(AMS)

TO WAŻNE. Biogaz należy do odnawialnych źródeł energii (OZE) cieszących się sporym wsparciem Unii Europejskiej.

Polityka Wspólnoty ma ścisły związek ze światową strategią przeciwdziałania zmianom klima-tycznym oraz ograniczania emisji dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych do atmosfery. Wszystko dlatego, że – zdaniem ekspertów - pozyskiwanie ener-gii w biogazowniach rolniczych rozwiązuje problem składowania odpadów, ograniczając jedno-

cześnie przedostawanie metanu do atmosfery ze swobodnie skła-dowanych odpadów.

Jeśli jesteś zainteresowany produkcją zielonej energii, możesz poszukać wsparcia finansowego z UE. W województwie pomorskim w Regionalnym Programie Opera-cyjnym przewidziano Działanie 5.4 Rozwój energetyki opartej na źródłach odnawialnych. Dotacja może wynieść do 75 proc. kosztów inwestycji, przy czym wartość przedsięwzięcia nie może być niższa niż 1 mln zł.

Pieniędzy można szukać w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko (obowiązuje dla całego kraju), w którym przewidziane są na-stępujące działania: • Działanie 9.1: Wysokosprawne wytwa-rzanie energii, • Działanie 9.4: Wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych, • Działanie 9.5: Wytwarzanie biopaliw ze źródeł odnawialnych, • Działanie 10.3: Rozwój przemysłu dla odnawialnych źródeł energii.

(AMS)

TeCHNologiA. Wiele wska-zuje na to, że tego instalacje biogazowe, choć na razie wciąż mało w Polsce rozpowszechnio-ne, powinny zostać docenio-ne. Tym bardziej, że zgodnie z przepisami, które obowiązują w Unii Europejskiej, składo-wanie odpadów organicznych może odbywać się jedynie w sposób zabezpieczający przed niekontrolowanymi emisjami metanu. Dlatego odchody zwie-rzęce muszą być poddawane fermentacji, a gaz powstają-cy na wysypiskach – spalany w pochodni lub w instalacjach energetycznych.

Biogaz, który jest wykorzy-stywany do celów energetycz-nych może powstawać w wy-

niku fermentacji odpadów organicznych na wysypiskach śmieci, odpadów zwierzęcych w gospodarstwach rolnych lub osadów ściekowych w oczysz-czalniach. Jak tłumaczą spe-cjaliści, szybkość rozkładu materii organicznej zależy od szeregu czynników. Na przebieg procesu fermentacji korzystnie wpływa utrzymanie stałej wysokiej temperatury, wysokiej wilgotności (powyżej 50 proc.), korzystnego pH (po-wyżej 6,8) oraz ograniczenie dostępu powietrza. Biogaz powstający w wyniku fermen-tacji beztlenowej składa się w głównej mierze z metanu (od 40 do 70 proc.) i dwu-tlenku węgla (około 40-50

To ciekawe

Z wielu źródeł Unia zielonej energii

Jak powstaje biogaz?Jedna biogazownia może jednocześnie produkować prąd, ogrzewać i jednocześnie – utylizuje odpady. Taką skutecznością nie może pochwalić się żadne inne odnawialne źródło energii.

Zielone plusyEksperci widzą głównie zalety wynikające ze stosowania instalacji biogazowych, akcentując przede wszystkim to, że są one źródłem zielonej energii. To również skuteczny sposób na ogra-niczanie emisji gazów cieplarnianych poprzez wykorzystanie metanu. Produkcja biogazu wpływa również na obniżenie kosztów składowania odpadów. Nie bez znaczenia jest również fakt, że zapobiega się w ten sposób zanieczyszczeniom gleb oraz wód gruntowych i rzek i zbiorników wodnych. Eliminuje się również brzydkie zapachy, które – niczym całun – otaczają większość miejsc, w których gromadzone są odpady organiczne.

Magia chemiiBiogaz powstaje w procesie beztlenowej fermentacji odpadów organicznych, podczas której są one rozkładane są przez bakterie na związki proste. W procesie fermentacji beztlenowej do 60 proc. substancji organicznej zamienianej jest w biogaz. Przy temperaturze 32-35 stopni Celsjusza pracują bakterie mezofile, a fermentacja trwa 18-38 dni. Jeśli temperatura jest wyższa 52–55 stopni Celsjusza (działają bakterie termofilne) – proces może trwać 14-16 dni.

To schemat działania biogazowni rolniczej, w której do produkcji biogazu używane są głównie odchody zwierzęce i kiszonka z kukurydzy. Źródło: eco-watt.pl

proc.), ale zawiera także inne gazy, m. in. azot, siarkowodór, tlenek węgla, amoniak i tlen.

Do produkcji energii cieplnej lub elektrycznej może być wykorzystywany biogaz za-

wierający powyżej 40 proc. metanu.

Anna Szade


VIII

NIE truj sąsIada


500 złTyle możesz stracić z portfela, jeśli zo-staniesz przyłapany na paleniu śmieci. Gdy sprawa trafi do sądu, możesz zostać ukarany nawet 5 tys. zł.

Twój piec nie śmietnik

Nie wolno palić starych mebli, ponieważ zawierają szkodliwe kleje, farby i powło-ki, z których podczas spalania wydzielają się szkodliwe sub-stancje. Do ognia nie można także dokładać śmieci – np. plastikowych opakowań czy torebek, butów, ubrań, resztek wełny czy skór. Nie chodzi tylko o nieprzyjemny zapach, który czuć w powietrzu. Palenie odpadów w niskich temperaturach, czyli od 200 do 500 stopni Celsjusza, a właśnie takie osiągają domowe piece, sprawia, że do atmosfery przedostaje się wiele trucizn. Nie tylko pyły zawierające me-tale ciężkie, ale także tlenek i dwutlenek węgla, tlenki azotu, dwutlenek siarki, cyjanowodór i chlorowodór. Wraz z dymem, z komina mogą wydobywać się również rakotwórcze związki, bardzo niebezpieczne dla nas i dla natury.

Ci, którzy nie chcą truć siebie i najbliższej okolicy, decydują się na odnawialne źródła energii cieplnej: drewno, trociny lub słomę. Ekopaliwa, prócz tego, że są przyjazne dla środowiska, mają jeszcze jeden niepodważalny atut: są od 30 do 70 proc. tańsze od tradycyjnego węgla.

(AMS)

To wrzucajW gospodarstwach do-

mowych można spalać tylko: papier, tekturę, drewno i opako-wania z nich zrobione, a także drewniane odpady, czyli korę, korek, trociny, wióry i ścinki. Można także dorzucać do pieca mechanicznie wydzielone od-rzuty z przeróbki makulatury.

Ekopaliwa

Każdy kierowca może znacząco przyczynić się do ograniczenia emisji szkodli-wych substancji. Wystarczy, że… zrezygnuje z jazdy swoim autem.

Jeśli chcesz sprawić, by w twojej okolicy było mniej toksycznych spalin, zacznij regularnie korzystać z komu-nikacji zbiorowej: autobusu czy tramwaju. Jednorazowo przewożą kilkadziesiąt osób,

KONKURS. Zapraszamy ucz-niów szkół podstawowych z Pomorza do stworzenia plakatu promującego naszą kampanię edukacyjną „Nie truj sąsiada”.

Konkurs plastyczny adre-sowany jest do wszystkich uczniów podstawówek. Tech-nika jest dowolna. Ważne, by zilustrować przesłanie naszego

cyklu, że to my najbardziej zanieczyszczamy powietrze wokół siebie.

Młodzi artyści mogą już przesyłać gotowe plakaty pod adres redakcji „Gazety Mal-borskiej”: ul. Sikorskiego 13, 82 200 Malbork. Najciekawsze wykorzystamy w naszych pub-likacjach w ramach cyklu „Nie truj sąsiada”.

(red.)

Komisja Europejska we-zwała Polskę do jak naj -s zybszego dos to sowan ia norm jakośc i powie t rza . Powodem jest przekroczenie dopuszczalnych poziomów koncentracji cząstek PM10. Głównym źródłem tych czą-stek jest tzw. niska emisja, na którą składają się lokalne kotłownie węglowe, paleniska indywidualne oraz transport – alarmuje portal Chrońmy-Klimat.pl.

Zgodn ie z dy rek tywą w sprawie jakości powietrza, dopuszczalny poziom dzien-nej koncentracji cząstek PM10 wynosi 50 mikrogramów na m sześc. i może być przekroczony maksymalnie 35 razy w roku kalendarzowym. Norma rocz-na wynosi 40 mikrogramów na m sześc. i jej przekroczenie nie jest dopuszczalne. Jak tłu-maczy Bruksela, nadrzędnym celem dyrektywy jest ochrona zdrowia Europejczyków. Ko-misja Europejska tłumaczy, że poprawa jakości powietrza pozwoliłaby zmniejszyć liczbę

Samochody nas trują

10 kgO tyle mniej dwu-tlenku węgla trafi do atmosfery, jeśli zaoszczędzisz cztery litry paliwa. Jadąc samochodem, spró-buj nie przyspieszać i nie hamować gwał-townie i nie prze-kraczaj dozwolonej prędkości. Wszyscy to odczujemy.

Namaluj naszą akcję

a produkują znacznie mniej zanieczyszczeń niż gdyby każ-dy pasażer użył swego auta. Tam gdzie możesz, dojdź po prostu na własnych nogach, to najbardziej ekologiczny środek transportu. Możesz też jeździć rowerem, to również pojazd przyjazny naturze.

Jeśli jednak musisz podróżo-wać własnym samochodem, dbaj o niego, zwłaszcza o silnik i ciś-nienie w oponach. Jedź spokojnie, maksymalnie 100 km na godzinę, bez gwałtownego hamowania, bo możesz w ten sposób zmniejszyć zużycie paliwa, co odczujesz w kieszeni, a i spalin będzie wówczas mniej.

Jeśli zatrzymujesz się np. przed przejazdami kolejowymi czy w korkach, a więc na dłużej niż 30 sekund, wyłączaj silnik. Z rury wydechowej wydostanie się w ten sposób mniej spalin. Pracujący na biegu jałowym przez trzy minuty, zużyje tyle paliwa, ile potrzeba do prze-jechania jednego kilometra z prędkością 50 km na godzinę.

(as)

W miastach często tworzą się korki, nad którymi unoszą się toksyczne dla nas i dla środowiska spaliny. Fot. Archiwum

Pył wisi w powietrzu

Co to jest PM10?Pył PM10 zawiera m.in. rakotwórczy benzopiren. Grupami lud-ności wrażliwymi na przekroczenie poziomu alarmowego dla pyłu PM10 są dzieci, osoby starsze oraz cierpiące na choroby dróg oddechowych i układu krwionośnego. Pyły, osiadając na ściankach pęcherzyków płucnych, utrudniają wymianę gazową i mogą powodować podrażnienia naskórka i śluzówki, zapa-lenie górnych dróg oddechowych oraz wywoływać choroby alergiczne, a także nasilać reakcje astmatyczne. Specjaliści zale-cają nawet osobom wrażliwym pozostanie w domu i unikanie długotrwałego przebywania na otwartej przestrzeni.

Domowe piece i paleniska są uznawane za jedno z największych źródeł zanieczyszczeń powietrza. Fot. Anna Szade

tO WaŻNE. Wciąż odstajemy od europejskich standardów jakości powietrza. Na jego zanieczyszczanie wpływ mają przede wszystkim osiedlowe kotłownie, domowe piece oraz samochody.

zgonów o 60 tys. rocznie i zaoszczędzić na ochronie zdrowia blisko 42 mld euro.

Tak naprawdę podstawo-wą przyczyną złej jakości powietrza w Polsce jest sto-sowanie węgla kamiennego jako głównego źródła energii cieplnej. Tymczasem nasze Ministerstwo Środowiska tłumaczy, że dostosowanie się do unijnych standardów na dzisiaj jest prawie nie-możliwe z powodu kosztów, jakie pochłonęłaby wymiana przestarzałych instalacj i . Rząd szacuje je na ok. 50 mld zł.

Do źródeł niskiej emisji należy również transport. Zmniejszenie emisji tych czą-stek możliwe jest dzięki bu-dowie obwodnic, rozbudowie i modernizacji komunikacji miejskiej oraz wdrażaniu zintegrowanych systemów zarządzania ruchem. Duża rola przypisywana jest tu rów-nież Inteligentnym Systemom Transportowym, poprawiają-cym płynność ruchu i likwidu-jącym zatory komunikacyjne w aglomeracjach miejskich.

Więcej na www.chronmy-klimat.pl.

(AMS)


VIII

NIE truj sąsIada


Portret akcjiTo my najbardziej zanie-

czyszczamy powietrze wokół siebie. Takie jest przesłanie zainaugurowanego właśnie cyklu edukacyjnego „Nie truj sąsiada”, dofinansowanego ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środo-wiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku.

Z ap ra s z a m y u c z n i ó w szkół podstawowych z Po-morza do stworzenia plakatu promującego naszą kampanię edukacyjną. Autorzy prac, które jurorzy uznają za naj-lepsze, zostaną nagrodzeni. Dodatkowym wyróżnieniem będzie wykorzystywanie pla-katu w naszych publikacjach w ramach cyklu „Nie truj sąsiada”. Młodzi artyści już mogą projektować swoje prace, bo czekamy na nie do połowy listopada.

Więcej informacji na te-mat konkursu plastycznego na stronie internetowej www.portalpomorza.pl w zakładce „Pomorski ekolog” oraz w lo-kalnych tygodnikach.

Nasze jezioro,nasza sprawaWo j ew ó d z k i F u n du s z

Ochrony Środowiska i Go-spodarki Wodnej w Gdań-sku zachęca uczniów, by zainteresowali się jeziorami. Właśnie ogłoszony został konkurs „Nasze jezioro – na-sza sprawa”, adresowany do gimnazjalistów. Zgłaszane zadanie powinno obejmo-wać działania polegające na monitorowaniu jakości wody i badaniu jej parametrów fizyko-chemicznych oraz na opracowaniu raportu z prze-prowadzonych działań. Po zakończeniu zadania uczest-nik konkursu zobowiązany jest do zorganizowania dla społeczności lokalnej semi-narium podsumowującego osiągnięte rezultaty.

WFOŚiGW czeka na wnio-ski do 30 listopada. Rozstrzyg-nięcie ma nastąpić do 28 lutego 2011 r. Najlepsze zadania mogą liczyć na maksymalne dofinan-sowanie do 30 tys. zł.

Więcej szczegółów oraz regulamin konkursu dostęp-ne są na stronie internetowej www.wfosigw-gda.pl.

(AMS)

KONKURSY

• Kominy – te domowe, ale i kotłowni, elektrowni czy fabryki. Ze wszystkich wydostają się spore ilości dwutlenku węgla, siarki, azotu i wiele innych groźnych substancji, które mają wpływ na wszystko, co żyje, nie tylko na człowieka. • Ruch na ulicach – spaliny, które emitują samochody, są szcze-gólnie niebezpieczne dla przechodniów. To oni są bezpośrednio narażeni na toksyczne substancje. Spacer wzdłuż ruchliwej miejskiej alei to nic dobrego. • Cywilizacja – bo chcemy żyć coraz wygodniej, a to oznacza rozwój przemysłu. W czołówki dużych trucicieli należą: branża zajmująca się wydobyciem i transportem surowców, przemysł chemiczny i metalowy, rafinerie, cementownie oraz składowiska odpadów. • Sama natura – emituje zanieczyszczenia poprzez wybuchy wulka-nów, erozję wietrzną skał, pył kosmiczny czy pożary lasów i stepów.

(AMS)

Do atmosfery, wskutek naszej codziennej działalności, przedostają się setki tysięcy róż-nych substancji. Niektóre z nich są przedmiotem stałych badań. Taki monitoring na Pomorzu regularnie jest prowadzony przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gdań-sku. W ten sposób oceniana jest jakość powietrza w regionie. Pomiary prowadzone są nie tylko w Trójmieście, ale także we wszystkich większych po-morskich miastach.

Jeśli chodzi o zawartość w powietrzu drobinek pyłu, wskaźnik jest uzależniony od temperatur, jakie panują w se-zonie grzewczym. Prowadząc badania przez kilka ostatnich lat badacze WIOŚ stwierdzili, że im zima łagodniejsza, tym mniej pyłów, bo wówczas mieszkańcy ograniczają ogrzewanie. Obec-ność pyłów zawdzięczamy zwłaszcza wszelkim źródłom ciepła. Przede wszystkim do-mowe piece są odpowiedzialne za zanieczyszczenie powietrza. Przekroczony też bywa do-

Człowiek wdycha dziennie około 16 kilogramów powietrza. Nic więc dziwnego, że jego jakość nie jest dla nas bez znaczenia. Im więcej trucizn przepływa przez nasze płuca, tym bardziej to odczuwamy.

Z zanieczyszczeniami nie ma żartów. Nawet niewielkie ich stężenie może wywołać negatywne skutki. Dwutlenek węgla najczęściej atakuje drogi oddechowe i struny głosowe. Bardzo niebezpieczny jest tlenek węgla, bo może spo-wodować ciężkie zatrucie, a nawet śmierć. Za to dwutlenek azotu działa drażniąco na oczy i nasz układ oddechowy, może również wywołać choroby alergiczne.

W powietrzu obecne są również metale ciężkie, głównie ołów, kadm i rtęć, odkłada-jące się w szpiku kostnym, śledzionie i nerkach. Mogą wywołać anemię, zaburzenia snu, pogorszenie sprawności umysłowej, agresję, a także by-wają odpowiedzialne za zmiany nowotworowe.

Zagrożeniem są również pyły, zwłaszcza te najmniej-sze, do pięciu mikrometrów, które swobodnie przedostają się do naszego organizmu. Odpowiadają za podrażnienie naskórka, śluzówki, zapalenia górnych dróg oddechowych. Mogą też wywołać bardzo poważne schorzenia: pylicę płuc oraz nowotwory płuc, gardła i krtani.

(A)

Co nam szkodzi?

Stąd się biorą zagrożenia

Co czujemy w powietrzuW powietrzu jest bardzo dużo zanieczyszczeń. Ich ilość jest na bieżąco monitorowana przez służby ochrony środowiska. Wszystko po to, byśmy wiedzieli, czym oddychamy na Pomorzu.

Z lotu ptaka powietrze wydaje się idealnie przezroczyste, ale tak naprawdę jest zanieczyszczone, często bardzo niebezpiecznymi dla nas substancjami. Fot. Archiwum prywatne

3kg wody

1 kg jedzenia

16 kg powietrza

Właśnie tyle zużywasz każdego dnia

Na pewno sprawdzasz, jaką pijesz wodę, sprawdzasz również przydatność żywności, którą zjadasz. Czy tak samo troszczysz się o powietrze, którym oddychasz?

1000 kmTaka gruba jest atmosfera, czyli warstwa gazu, która otacza i chroni naszą planetę.

Jakość w sieciTo, czym oddychamy, możemy śledzić na bieżąco na stronie internetowej Fundacji Agencja Monitoringu Regionalnego Atmosfery Aglomeracji Gdańskiej. Na www.armaag.gda.pl dostępne są aktualne dane, bo fundacja non stop prowadzi monitoring powietrza. Pomiary prowadzone są w Gdańsku, Gdyni, Sopocie i Tczewie. Wkrótce stacja pomiarowa ma zacząć pracę w Malborku. Jak wyjaśnia AMRAAG, wybrano te miejsca jako reprezentatywne dla jakości powietrza w regionie, albo jako "gorące miejsca" wyjątkowo wysokich stężeń substancji zanieczyszczających.

puszczalny poziom dwutlenku węgla. Z danych uzyskanych ze stacji pomiarowych wy-nika, że dotyczy to głównie aglomeracji trójmiejskiej i ma związek z wysoką emisją spalin samochodowych.

Zgodnie z obowiązującym prawem unijnym, od kilku lat w Polsce przy okazji badania jakości powietrza oceniania się również zawartość benzopire-nu. To bardzo silny czynnik, zwiększający ryzyko rozwoju nowotworów. Najgorzej jest w aglomeracji trójmiejskiej, strefie kwidzyńsko-tczewskiej, kartusko-kościerskiej i pucko-wejherowskiej. Fachowcy stwier-dzili, że najczęstszym źródłem najgroźniejszych zanieczyszczeń powietrza są domowe kominy.

- Wysokie notowania ben-zopirenu odnotowywane są w okresie grzewczym, latem spadają praktycznie do zera. Głównym źródłem emisji są przestarzałe, niskoenergetyczne paleniska domowe ogrzewane paliwami stałymi – tłumaczą in-spektorzy ochrony środowiska.

To ciekaweObserwując przyrodę, sami możemy stwierdzić, jaka jest jakość powietrza. Np. mech jest rośliną niezwykle wrażliwą na skażenia i znika tam, gdzie występują zanieczyszczenia. Aby to zbadać, wystarczy przejść się do parku czy nawet własnego ogrodu.

Szczegółowe raporty i oceny jakości powietrza na Pomorzu są dostępne na stronie interne-towej Wojewódzkiego Inspek-toratu Ochrony Środowiska: www.gdansk.wios.gov.pl.

Anna Szade

Częstym źródłem emisji groź-nych pyłów i związków są do-mowe kominy.


VI

pomorski ekolog


Są tacy mieszkańcy na-szych ogrodów, za którymi nie przepadamy. To szkodniki, które potrafią zniszczyć to, co z takim zapałem hodo-waliśmy.

Jeśli na twojej rabatce doj-dzie do spustoszenia i stwier-dzisz, że zaatakowały ją owady lub gryzonie, nie musisz od razu biec do sklepu po środki chemiczne. Są inne skuteczne sposoby na pozbycie się niepro-szonych gości.

Są rośliny, które mogą peł-nić rolę strażników na grządce. Na przykład bazylia może być skuteczną towarzyszką pomido-ra nie tylko na talerzu, bo może odstraszyć również szkodniki od pomidorowej uprawy. Owady nie lubią zresztą wielu innych roślin przyprawowych, np. zapachu czosnku, tymianku czy mięty rosnących obok innych roślin. A na przykład ślimaki, za którymi nie przepadają doświadczeni działkowcy, bo wiedzą, jakie spustoszenie może zrobić ich wizyta, omijają wiele bylin, m.in. orlika, piwonię, krwawnik czy lawendę. Moż-na też walczyć ze ślimakami usypując bariery z trocin, po-piołu, kory czy skorupek jaj,

które uniemożliwią dotarcie do roślin.

Są również preparaty ekolo-giczne, które można stosować zamiast chemii. To gnojówki, wywary i wyciągi z roślin. Najczęściej wykorzystuje się do tego celu pokrzywę, wro-tycz, skrzyp polny, czosnek, żywokost, paprocie - narecznicę samczą i orlicę pospolitą oraz rumianek.

Denerwujące dla myszy i szczurów, którym smakują na-sze uprawy, mogą być butelki, zakopane w ziemi do połowy wysokości. Wiatr pogwizdywać będzie na otwartych wlotach, co jest denerwujące dla gry-zoni. Ogród może również demolować kret, mimo że jest naszym sprzymierzeńcem, bo żywi się larwami owadów, które niszczą kwiaty i warzywa. Ale krety, kopiąc podziemne korytarze, uszkadzają korzenie drzew. Kreta można spróbować odstraszyć przy pomocy pustej puszki, którą zawiesza się na pręt wbity w kreci kopiec. Bo te objęte ochroną zwierzęta nie lubią hałasu, a ten przeniesie się w głąb podziemnych korytarzy. Nie jest to jednak najestetycz-niejszy sposób.

(AMS)

Nieproszeni goście na grządce

Biedronka jest przyjaciółką ekologicznego ogrodu, bo potrafi zjadać dużo więcej mszyc niż ma kropek na swoich skrzydłach. Działa jak odkurzacz, likwidując nawet 100 tych owadów, których nie lubią ogrodnicy. Fot. Archiwum

Na grzyby…Wiele naturalnych preparatów działa na choroby uprawianych przez nas okazów. Możemy je zrobić sami, bo rośliny mamy na wyciągnięcie ręki – w naszym ogrodzie lub na łące. Wywar z suszu z aksamitki zwalczy choroby grzybowe, podobnie jak napar z cebuli. Przeciętym ząbkiem czosnku można posmaro-wać liście pokryte plamami chorobowymi. Wywar z pokrzywy to sposób na szarą pleśń i rdze. Wyciąg z rumianku podziała profilaktycznie przeciw infekcjom grzybowym.

Bez wody nasze ogrodowe okazy mogą nie przetrwać, zwłaszcza w wielkie upały. Ale podlewanie to sztuka, zwłaszcza że wodę należy oszczędzać.

Nie można marnotrawić wody, bo Polska jest stosunkowo uboga w jej naturalne zasoby. Warto w ogrodzie postawić zbiornik, w którym gromadzić będziemy wodę podczas opa-dów. Choćby beczkę. Można z niej czerpać wodę konewką i podlewać grządki z roślinami.

Wyjątkowo leniwi, mogą stwo-rzyć system nawodnień, oparty na zbieranej deszczówce. Warto to rozwiązanie zastosować, bo w ten sposób oszczędzamy nie tylko wodę pitną, ale i pieniądze. Jak wyliczyli specjaliści, średnia roczna wartość opadów w Polsce to 600 milimetrów na metr kwa-dratowy, a więc rocznie z dachu o powierzchni 200 metrów kwadratowych możemy zebrać 120 metrów sześciennych desz-czówki. Nawet jeśli w okresie najintensywniejszych opadów nie będziemy mieli gdzie jej

Ogród w zgodzie z naturą wcale nie oznacza dzikiego, bo pozostawionego samemu sobie, gąszczu. To przede wszystkim miejsce nawiązu-jące do środowiska, w któ-rym żyjemy, do krajobrazu. Powinien więc obfitować w roślinność przystosowaną do miejscowego klimatu. Nie obsiany na całości trawą i obsadzony iglakami, chyba że w sąsiedztwie mamy las, do którego ma nawiązywać. Raczej trochę jak ogródek naszych babć, z rabatami wie-lobarwnych kwiatów. Ale nie tych egzotycznych nowości, których nazw nie potrafimy wymówić, ale raczej lokal-nych roślin. Będą doskonale rosły i nie wymagały szcze-gólnych zabiegów. A zatem bez sensu w okolicy, w której brakuje wody, sadzić rośliny nieodporne na suszę. Musimy pamiętać także o zimach, bo bywają mroźne, więc nie mo-żemy otaczać się roślinnością, która uwielbia ciepło.

Tajemnice prawdziwego ekologicznego ogroduNieważne, czy sadzisz rośliny przy domu, czy decydujesz się na działkę na peryferiach miasta, czy chcesz mieć zieleń na tarasie. Ważne, byś znał tajniki ekologicznej uprawy.

Ekolog podlewa rośliny z umiarem

Aby nie marnować wody pitnej, warto zbierać deszczówkę.

Fot. siec-otwocka.pl

gromadzić i zbierzemy tylko część, to i tak się to opłaci.

Stosowane są również inne rozwiązania nawadniania ro-

ślin, jeśli nie chce się do tego wykorzystywać wody pitnej. Można wykorzystywać tę, która jest odzyskiwana w przydomo-wych oczyszczalniach z osad-nikiem. Oczyszczają ścieki do poziomu, który umożliwia ich wykorzystanie w ogrodzie.

Ważne również, jak się pod-lewa. Latem – najlepiej wieczo-rem, bo w pełnym słońcu woda od razu wyparuje, a rośliny nie zdążą się jej napić. Za to zimą – rano, by w nocy woda nie zamarzła.

(AMS)

Zaprzyjaźnijmy się z chwa-stami. Niektóre bywają bardzo ozdobne. Ale nie tylko ich uroda ma znaczenie, bo pozwalają przywrócić glebie równowagę. Udostępniają „naszym” ro-ślinom składniki odżywcze z głębszych warstw ziemi poprzez wydzielanie korzeniowe lub wtedy, gdy się rozłożą.

Jeśli konieczne jest ogro-dzenie, bo w sąsiedztwie są inne domy lub ruchliwa ulica, to wybierzmy żywopłot. To naturalny sposób, by odgro-dzić się od świata. Chroni

glebę przed wiatrem i erozją, utrzymuje wyższą temperaturę i wilgotność gleby, filtruje kurz i spaliny.

Jeśli dobrze zaplanujemy nasz ogródek, w którym traw-nik będzie zajmował tylko niewielki jego fragment, okaże się, że niepotrzebna będzie kosiarka, nieważne spalinowa czy elektryczna. Obydwie są głośne i pochłaniają energię. A jaka to ulga dla uszu! Nie warto wydawać też pieniędzy na inne elektronarzędzia – pilarka czy narzędzia do żywopłotu. Ekolog

wykorzystuje w swoim ogrodzie narzędzia do pracy ręcznej.

Projektując nasz teren zielo-ny, warto sięgnąć po naturalne materiały. Jeśli musimy wyty-czyć alejki i drogę dla samo-chodu, niech będą wykonane z drobnych elementów ułożonych na podsypce piaskowej. Nie-przepuszczalne powierzchnie to duża szkoda dla środowiska. 50-90 proc. wody opadowej z przydomowych szczelnych podjazdów spływa kanałami burzowymi do rzek.

Anna Szade

Ekologiczny ogród może być trochę „nieuczesany”, niedostrzyżony. W takim miejscu aż chce się odkrywać tajemnice natury. Fot. darmowe-zdjecia.org


VII

pomorski ekolog


Jeśli nie masz szans na własny ogródek albo czasu na jego regularne uprawianie, wykorzystaj do tego balkon lub parapet okienny.

Na tarasie czy balkonie możemy hodować przepiękne odmiany kwiatów, które będą nie tylko cieszyły oczy, ale rów-nież produkowały tlen. A także wieloletnie pnącza, oplatające bezbarwne mury. Niektórzy w sporych donicach sadzą nawet zimozielone krzewy. W obydwu przypadkach trzeba pamiętać o odpowiednim zabezpieczeniu roślin przed mrozami. Bardziej zaawansowani eksperymentują również z warzywami – minia-turowymi pomidorami czy pną-cymi truskawkami. Przyjemnie zerwać czerwoną kulę, jeszcze ciepłą od słońca, i poczuć, jak rozpływa się w ustach. Nie mó-wiąc o dekoracyjnych walorach takiej uprawy.

Nie trzeba być bardzo do-świadczonym ogrodnikiem, by hodować rośliny na okiennym parapecie. To nie muszą być wy-szukane gatunki. W kuchni moż-na mieć wtedy własne przyprawy pod ręką, bo kto nie da sobie rady z gotową rozsadą bazylii czy tymianku? Trzeba pamiętać tylko o regularnym podlewaniu. By mieć na przedwiośniu szczypior i natkę pod ręką, wystarczy donicz-ka z ziemią, w której umieszcza się pietruszkę lub cebulę.

Za to pokojowych roślin ozdobnych jest całe mnóstwo. Początkujący mogą poprosić o sadzonki znajomych i zapytać o wymagania poszczególnych gatunków. Są bowiem kwiaty, które mogą rosnąć praktycznie w każdych warunkach, inne wymagają bardziej skompli-kowanych zabiegów pielęg-nacyjnych. Wszystkie jednak odwdzięczają się zielenią.

(AMS)

Jeśli masz ogród, zostaw jeden kąt, którego nie bę-dziesz uprawiał. Wyrosną w nim dziko trawy i kwiaty, które bywają równie piękne, jak te, które zasadziłeś na rabatach.

Ten dziki fragment będzie służył jako schronienie dla pta-ków i jeży, wielkich amatorów gąsienic i ślimaków. Tę twoją własną łąkę bardzo chętnie odwiedzać będą również wie-lobarwne motyle. (AMS)

Za oknem posadź bluszcz

Łąka w kąciku

Motyle uwielbiają kwiaty w ogrodzie. Fot. yunphoto.net

Aż chce się żyć, gdy ma się trochę zieleni po obydwu stronach okna. Fot. Anna Szade

l Najpospolitszym drze-wem Polski jest sosna.

l Fusy z kawy i herbaty są bardzo pożytecznym nawo-zem. Można je stosować za-miast torfu, gdyż rozluźniają zbyt zbitą glebę, a dodane do ziemi piaszczystej powodują, że trzyma ona dłużej wodę. Je-żeli mamy w domu niewielkie ilości fusów, wykorzystajmy je rozkładając pod szczypior-kiem. Podobno tak zasilony rośnie dwa razy szybciej.

l Magnolie, obok lilii wodnych, to pierwsze z roślin, które w drodze ewolucji pojawiły się na Ziemi i do dziś się prawie nie zmieniły. W Chinach kwiaty magnolii uważane są za symbol czystości i szczerości.

l Jeśli nie udało się nam pokonać kretów buszujących w ogrodzie, pozostaje nam je pokochać, a ziemię z usypanych kopców wyko-rzystać do doniczek. Jest ona wypchana z niższych, nie skażonych wartstw gleby i zazwyczaj nie ma w niej bakterii chorobotwórczych ani groźnych grzybów. Idealnie nadaje się więc na rozsady.

l Największym chwastem, na jaki można natrafić w naszej strefie klimatycznej, jest barszcz z rodziny baldaszkowatych. Może on mieć wysokość 3,5 metra, liście o długości 90 cm i średnicę baldacha (rodzaj kwiatostanu) dochodzącą nawet do 40 - 50 centymetrów. Jeżeli zobaczycie kiedyś tę roślinę, nie dotykajcie jej, gdyż jej sok ma własności drażniące i może wywołać alergiczne reakcje skóry.

l Mak polny jest naj-starszym chwa-stem, znanym już od epoki kamiennej.

l Bluszcz pospolity kwitnie pierwszy raz dopiero po 8 latach i dożywa na-wet do 1000 lat.

l Mszyce z rodziny miodow-nicowatych to główni produ-cenci spadzi - substancji, którą zbierają pszczoły, by wytwo-rzyć z niej miód spadziowy.

W naszym naturalnym ogródku nie używamy nawo-zów sztucznych. Częste ich stosowanie doprowadziło do tego, że stężenie pestycydów na działkach jest o wiele wyższe niż na intensywnie uprawianych polach. Tymczasem nawozy chemiczne mogą przedostawać się do wód gruntowych. Dlatego lepiej wykorzystywać naturalne metody nawożenia. Jedną z nich wymyśliła sama natura, a my możemy stosować w kompostow-niku. To tam odbywa się natu-ralny rozkład obumarłych roślin i innych organicznych odpadów pochodzących z ogrodu i z domu. To najtańszy i jednocześnie od początku do końca samodzielnie wyprodukowany nawóz.

Właśnie teraz, jesienią, jest doskonały moment na kompo-stowanie, bo to okres sprzątania. Najczęściej nie wiadomo, co zrobić

z odpadami, których na działkach pod dostatkiem – zgrabionymi

liśćmi, skoszoną trawą, resztkami roślin jednorocznych. To właśnie najlepszy surowiec do produkcji własnego nawozu. Możemy usypać zwyczajną pryzmę, ale można również postarać się o drewnianą ażurową skrzynię lub plastikowy kompostownik. Warto pamię-tać, by usytuować go w mniej uczęszczanej, także przez sąsiadów, części ogródka. Zapachy, które się unoszą podczas kompostowania, nie są najprzyjemniejsze.

To CiekAWe Naturalnie szpikujemy rośliny nawozemW ekologicznym ogrodzie ważny jest sposób dokarmiania roślin. Unikamy chemii, bo przyroda zorganizowała doskonały sposób nawożenia.

Gotowy kompost powinien mieć przyjemny zapach leśnej ściółki i przypominać wilgotną czarną ziemię.Fot. kompost.ch

Dobre źródłoNa kompost nadają się:

skoszona trawa,wyrwane chwasty (bez nasion),opadłe liście,rozdrobnione gałęzie,popiół z kominka i grilla,obierki warzyw i owoców (prócz cytrusów),opadłe owoce,muł i glony z oczka wodnego,podarta tektura i papier (z wyjątkiem kolorowych czasopism),fusy z kawy i herbaty,skorupki jajek,odchody zwierzęce.

••

••••

•••

•••

Nie dorzucajNie należy komposto-wać:materiałów nieorganicz-nych (plastiku, szkła, metalu),liści porażonych przez choroby,solonych i tłustych odpadów kuchennych (sól i tłuszcz spowalniają rozkład),owoców cytrusowych i skórek po nich,kłączy perzu,resztek gotowanych potraw (bo ściągają szczury).

•

•

•

•

•

••

Jedni mówią, że nawóz jest gotowy już po trzech miesią-cach, inni że po pół roku, jeszcze inni twierdzą, że trzeba czekać nawet trzy lata. Wszystko zależy od tego, co wrzucimy do kom-postowania, jak bardzo resztki były rozdrobnione, ale też od temperatury i wilgotności masy. Gotowy kompost powinien mieć przyjemny zapach leśnej ściółki i przypominać wilgotną czarną ziemię. Najważniejsze, że to, w co zamienią się odpad-ki, to uczta dla naszych roślin. Wyprodukowany w ten sposób nawóz możemy stosować do użyźniania rabat, dodawać do podłoża przy sadzeniu drzew, krzewów, a po przesianiu przez rzadkie sito - wzbogacać nim nawet ziemię do kwiatów do-niczkowych.

Kompost to nie jedyny spo-sób na odżywianie roślin. Są inne nawozy organiczne, stosowane w ogrodach. To m.in. obornik, gnojówka, gnojowica czy torf. Na rabatach można również uprawiać tzw. poplon, czyli ro-śliny na nawóz zielony. Mogą to być np. facelia, gryka, seradela, łubin, wyka ozima, koniczyna inkarnatka, rzodkiew oleista, gorczyca biała, rzepak ozimy. nostrzyk i koniczyna biała. Siane w sierpniu, przekopywane są zwykle przed pierwszymi przymrozkami. Zielony nawóz wzbogaca podłoże w materię or-ganiczną (próchnicę), poprawia strukturę gleby a w najbliższej przyszłości - zwiększa plony.

Anna Szade

��

��


��

�� !�"�� #��$�%� &'� �� (�� $�� (�� )� ��(�� *� �� *�� $�� (�� $�� (��*��$� �� $�� )+

�� $*� ,� �� -*�� . � �� *��$�� * � �� $�� (�� .�� *�� $� �� *�� $�� $��(��.�� )� /�� 01�#�� (�� $�� $�� $�� 2 �$��)� �� (�� $�� )

�� .��$��$��.�� $�� )(��(� �)��)�

��

��3��*��(�� # ��)*�� $��$��$� ��. � �� (�$� .�� $� �� *��$) )� ��$�� *� ��(�� (��)�� *�� $�� $ � �� )� 4��*� �� (��*� �� $ �� $�� )�

�� $� �� $�� $ �� *� �� $��$��$�� )�� $� ��*� �� )� 3�� 5 �� )�6�� *�� (��$ � � ��(�� )��

3��(��$��$ ��

�� $��

/�*��$�� *�� $� �$�� (�� )��7�� (��$(�*��(�� (�� *�� (�� $�)� -�� $ �� )� 1�� (�� *� ��(�� $�*�(�� )�3��$*��$�� $(�� *��(��)� '�� $�� (�� *� �)� �(��

��(�� (��)�8��(�� (�� *��2�$��)�� )�1�� *2� "� �*9� ��)� �� )�

�� 5��

�� $� ��$��:��*� �� $��$� $�$�!2��)��*�� (�� )�6�� $� �� (�� *� �� (�� )� /��(�� $�

��

�� )� �� $�� )� ;�� $(�*�� (��(��3��$*�� *� ��*�� (��*� ��(�� )�

��(�� $��$�� $ �� $�� *�� (�� $ � ��(�$��)�'��$�� (�� (�� )�

6�� *� �� (��*� �� *��*� �$�� *� �� )�

� ��!�� "3��

�� ( ��$� �� %�(�� $�� )�6��$��.��*�� $�� $�� *�� .��$� ��*��$��$ ��(�� $�� $��(��

�� !�� "�� "��

#!�� $�$�� "��%�$� ��!� � ��$��"�� #�� $�� #�� #�� #�� %�� &�� '�� #��

&� �'�'�� (�!��) � %�� (�� $'��*� $�� %��(!�� *��!�'�!% �� %� ��'�� +'� ��'��%�

3�$��<��

��

�


��

��)�3�� $��(�� )�� $)� 3�� *�� $� �� *�� )�

-��*��$�� (�� $� �� )�

�� )�6�� *� �� $�� (�� )�;�� (�� *��$ �� )� 3�� *� ��)� ��"�� $� ��$�� $� ��$�� )�

�� $� �� $)�� $��$�� $�� *� ��$� �� (��$�� )�

�� (�� (�� )�5�� $�(�� (��(�� )��(�� $� �� (� �� )��(�� (�� "� �� "� ��$�� $��$�)�

�� *�� #2 � �� = ��)�1�� *� �� *� �� *� ��$�� )�5�� >� ��?��)��)

��

��!�� )�%�$�!%��)��!�%�,�'�� '� ��*�'�� $�� '��%��

+� -�'�� )��!�%�,� '�� '� �� ,� �� $ �!��% �� *�!� ��(�' �� ',��$ �!�� !��% ��

��%�� )��

6�� $�� $��$�*�$�� $��$� ��)�

� %�� '�� 3��$�(��

�� $*�� $�� $�� 9*2�$��)� ��(�)�

6�� $ �� *� ��( �� (��)�� *� (��$��(�� $��)�

�%�� $�!%�3��$��$� �

��$��$��$��(�� (��)� '�� 3��$�(�� $*� �� (�� $��(�� $�� 9*2�$� ��)� �� (�)�� $�� (��$�� )

� %�%!��(� ��

��(�� *�� $��@�� (� �A�� $�� )�3��$��$�� $*��$�� 3�� )�6�� (�� $ �� 2�$� ��)� ��(�� *� �� (��*� ��$�� (�� )�6�� $�� $�� *� �� $ �� = �� $�� *��$)�6�� = �� *�$�� )�

��

��&�� *�� $ �� (� �� (� �� )� '��*��$�� $�� $��$(�$*�(�*� �� )�8�� $��*� �� *�� $�� *�� &(��+)�-� �� *�� (�*��*��(�� )

8�� *�� *� �� (�� (�� (��)�5�� (��(�� *��(�� *� �� (�� *�� $��)� ��$� ��$� ��$� ��$� ��

6�� *��*��$��*�� $��(�� )�� *�(��(�� )�5��(�� $��*� �)��$� *�� $�� *�� *�� (�� *� (�� (��)�� (�� *� � �� $�(��(��)�

6�� *� �� *�� $�� )��*��)�

�� (�� $��*��(�� *� �� (��*��$��

1��

7��

�� %�� )� %!��!��, '�*�� %�,��%�� + �� )�1�� /��(� �� $ �� $�)��

��7��$�� (��)�6��$��(�� *� �� *� �)�$��*� � ��(�� $��)��$�� $�)�� (� �� $��$�� )�

��7�� $�� *� �� $��$��B�� (�� *��$��*�� (� �� )�7�� (�� $�� *� (�� $��(�� )��

��

�� ,��%��,��!��'��(��%)��% ��%�(��'�� '��'��)�% !��'�!� � �� %!��)�-��$�� *�� <�� )� 6�� (��*� �� $�� *� ��*�� (�� .��*� �� (�� (� �� )�

.�� "��

�� $ ��$� (��$� �� $� �� $�� $� �� (�� $)�-��$��*��(��(� �� )�8�� *��$�(�� *�� $�� )�3��$ ��(�� *� �� (�:��*��(��$�� $�� $�*��)�

��

3�$��<��

�� ()

��

3�$��<��


< �� $� ��$� ��(�� @.�� A)�7��$�� )��3�� $��)�� $� �� $� �� $�� )�/��$�� .� �� )�1��(�� )�� $� �� (�� @(��A�� *��$��*��$�� (�� *� �)�� (�� )�

/0��0-��*� �� ( �� (�� )� � �� *�� .��$�� $��)�1�� (��)�

�� &'�� < ��+)� �� (*� �� 3�$�� )�5�� (�� $�� *��(��*��$�� (�� *� �)��)�

1�� $��$�� $�2 ��)�"�# �$� ��)�� 92��)�� )�6�� =��)��)�� $�� # � ��)�7�� )�3�� $��(��$��$�� )�

�� !�� "�� !��#��$�� !�� %�!��&�� '(��)��*�� !��+*�� ,-,-��.�

6�� *� .��$� $��

�� *� �� 3�� !C�?C�<� �� $�� )� ;�� $�� $�� (�� $�� (�� *�� $� �� *� � �� 3��

< �� 3�� = ��)� 6��$ ��; ��< �� *�� $� ��$� ��5 �� $�� )�� $�� *�(�� $��#*��)�� (�� $�� (��$��$�

�� $� ��$��.��$)�

1� .�� (�� $� �� $��$�� 3��*� ��D��5 �� $ �� *�- �� 1��*�$ ��6� ��D��*� �� 7�� )

�� .��$�� )��)��)

��

3��$� ��3��

6��*��3��*�� *�� )�! �## ��C$��)�/�� *��$��(��(�� $�� (�� ? �! ��)�� (�� *�� E2��)�8�� > �� $��(�� $��)�2 �� 8��)�/�� $�� )�/�� $��$�$��$*�� )��(��$�� )�

D��

6��$��$�*�� *��(�� :�7�� *��$�� $��(��$ �� (�$�� )�; �� $ �*��$��)�� (�� *��(��( ��)��*��(�� (�� $��$ �� $ ��E ��)��*�$� ��$ ��*�� (��(��(��(�� )�

��

�� F

��$�% �! '1�%*�� '1��% �� '�+�� ,'��'��,� ��!�%��% �� (��'��)��,��

��-��$

7��$��

&��

��!��!�� !�� "�� !�� #��

�1'� ��) � %��%��%� ��%�"�-��(��,�)��!�� !�� % �� %,�,��%� ��',��)��

-)� %!�� '��(��*�� +��,� �� -��-��#�� &�� +,��.(.��/��#�� #��.(.��0�#��&�� +,��#��$�12�3.(�)(�)��1(��14��55�

7�� $� �� %��$� �� (�� *�� $�� *�� *��$� �� (�$��)� 7��$� �� *�� )��

�� ()

��

3�$��<��


8��(��<�� *� � ��

��$��(�� $*��(�� *� �� $�� *��*��*� (�� (�� )�� *� ��$��$�*� �� $�� $� �� (�� %�� $��)�3��$��*��#*2�$� ��)� �� (�)�� *��(�� *��*��(�� )� ��(�� # ��)��)

��

5��*��$�� :�8��$��.��*�(�� $�� $.�� )��$��*��(��>2�� $�� *��$�� #!��#�� 8��)�7�$��(��.��$��#�� )�7��*��$��$��*��$��$�� #?�� 8��)��$��$�� *��(��$�� $�� (�� )�

-�� -�&��D�� 3��$�� )�/��$��&��$��+� ��$�� $��)�� $�� *�� $�� $� ��$��)� 7�� @��$��A)�/�� *�(��2*2�� $ �� *�� *�� )�/�$�� $� &�� $ ��+)

�� !� �)� �� !>�(�� $�� $� �� *� �� #>� *>?� $��)� �� $*�#=?��$��(��$�� $� � � �� " � .��$�� 5�� 4�� 5�� )�� 3�� $*� ��$� �� $� �� 2*E�$�� (�� $�5��,�� #�)�� $� . � ��$*� �� *�$ �� =#� ��$�� #2?*�?�$��)

; �� 7��5�� $�� >E��)�=?E��)��$�� #2��)��$�� $ ��)�

��$��$��$�� )�; �� ##�$ ��$��)� /�� &�� 3��

��

3��.��

�� %� !�� !��'�*� �� )�� +!� �� '��!� ��'��)� *�$� �� !(�� )'��,��%� )��2��*�%�! ,�'� )��!�� '��)��$��

��)�- ��

7�� *��*��)�� *�(�� ( �� $�� )�6�� *� �� *�� )�6�� *�$� ��##��)�!=2�� )�'�� )�,��(�� $�� )�7��*�(��(�� (�$��)�� $�� (��)�5�� $��*��$�� $��$� �$�(��)�'�� $��$��)�-��*�� (�� $�� *�� )�/��$��)�

��

4��

7�� 3�� *��

�� *�� $��)�'�� *�� (�� *�� )�8�� (�� *��(�� )�� $�(��$��(�� $�� )�4�� $� ��$�� $��$�� $��*�� (��(�� *��$� ��$�� *�$$�*��$��$�� )

<�� $��(�� )�7�� (�� (�� *� (�� $��*� (�� $�� )�6��$��*��(�� 3�� *� � �� (�� $�� $ �� $�� $��.�� -�� (�� (��.��*�(��$ ��(�� )�

0�� .��

1�� *� �� *�� 8��)�/�$�� $)�7��5�� 3� �� $�� (�� #2 �$��)� '�� (�� 2#*?� ��)�� $�� 2 ��)�� )��

7��

��!�� $��%��

3.446 �� 7�� '��7�� (3�� ((��

��2��)�� (�!��8�� ,� �� 9�� 7�� 8�� :�� -��9��#�� #�� &�� 2..�� 8�� :�� -��'��6��&�� *��

��+*� �� $� �� $�� )�=> �(�� =2��(�� (�� )�� )� 2 �$� � ��)�7�� $�� $�� )��$��.� �� )��( �� )� -� ��

$��*�(�� )�� *� �� (��(�� *�(�*��*��$��$*��$� �� )�

'� �� 5��(��)� 6�� .��$��(��$��*� �� *��(��(�� $��(��$� �� $)�- ��*� �� 7��$�� )�

�� *��/�� $*� �� ( �� )�7�� *� ��1�� )�4�� $� �� $� ��$�� )�

��

� �� ,�!�� (�� )��,� )�� ,�'�'1� ��(��'��)�� !�� !� %� ��'1� ,� ��(��%� )%��'�� )�� )��

�� (1

��

3�$��<��


5�� %��'� �� ) ��'��D�� *� ��

�� *�� )�7��.��$�� *��(�� )�6�� $��*� �� *�(��$��$��$��)�7��$�� *�(�� $� ��$�� $�� )�

�$�,��,� %,�� %��*��

��$��)�5�� )�� )�� *�� *� �� )� # �

��)�6�� $�� *��

�� *�� *��)�;�� (�� )�

�� $�� 0<�)� 6��

��*�� (�� (�� $��$��$��$�(�� $�� *�� )�/�� (��$� �� $� � �� (�� )�3��$*��$�� (�� )�3 � � � � � *� �� $��

�� $��*� �� $� �� 4G� � �� )�7�� )�6�� *� ��

��(�� )� ��0<�� # �� )�##��*��$�� )�� *�� E �� *� �� E �� )�7�� *�� $�$�� 2 � �� $�� $ ��)�

��%��)�� '��)��!�7�(��*� �� *� �� "� �� *�� $�

�� *�� *� �� ( �� )�5�� (�)�� $��$��$*�� (�$�� $*�� *�� (�� )� /�� *��$�$��$��(��*�� $�� )�7�� &��+�� )�6��*��$��$��$�� .� �� (�� $��)�� )� 6�� *�� *�� )�� $��*��$��(�� ? �$� ��)�

3�$�� *�(��&�� +�� $��$��)�

�� )))��

3�� .��$�� $� �� (�� $��*� �� $�� )��(�*��$��$��

��(��.��$*��(�� *�� $�� )�

� � 1�� *� �� *�� )�� $�� *��$�� (��*� ��*� ��)�3�� $ $�� 6��5��*� ��3�� < ��)

; ��*� �� .��$��(�� *��(��$� �� *�(�� )�/�$��$�� (��*��$��$��(�� )�

��3�� $� �� *� �� $� �� )� �� *��$��

�� (��*�� *� ��(�� $�� $�� $� ��*�� '�$��"� ��$�� 3�� < ��)�

,�� (�� $*�� .��$��$�� $��)��$*�� $� ��*�� $�� (� �� (��$�� )� 6�� $��$��*�� (��$�� *��(��$�� )

��$�� $� ��)�6��$��*�� (�� )� D�� $��)�-�� .��$��(�� (�� $�� $)� 3��3�<�� )�� )��)�� )�7�� .�� *� �� (��

)��&�� &��

��!�� ! �� *��), %�� %� �� %�) �,�� ,$� �*� �� '�*� �� ) ��,��%� ��'1� �� ',�� '��,�� )�;�� 1��

&�� 1 � �� #�� !�� 1.��4.�� .��1�� !�� 31.�� .�� 8�� 5.�� !�� '��7�� :�� :�� 0� �� "�� *��

� ��)!� )�', �� !��8�� ,��6�� ,� �� '�� 7�� 7��

�� 9��*�� *��.)�3��$�� ,��*� �$�� (�� .��$�� *� ��(�� $�� * 2��)�'�(�� 4 ��

�� 3�� .��$�� *�� $�� (�� $��(��)� '�� (�� (�� .��$��*�� (�� (��)

�� (1

�

3�$��<��


-)� %!�*�'��)�,� �4��$��$��*�

�� (��$�� )� �� F��)�� *��.��.� ��<1�)�7��$ ��&��+��

�� $(��$�-HH*�-H��(�-)�1�� )� �� *� � �� -��$ �� *?� �� #�� (�*��

�*��$��$ ��*� ��=*=��)�� *��)�� $�� *�� "� ��2 ��)�

��%��!�%��)�� 6�� $�� *� ��

�� (�� *� (�� $� �� )�5�� $ �� $� �� *�(�� (�� $�� $�� (��&�� +� ��)� 1�� $��(��$*�(��$� �� $�� = � ��)� � �� $*� �� )�

3�� )�7�� (��.�� )�'��(��$�� *�(�� $ ��(��*�� >�9�� 8��*��$�� #?�� )��$��$ �� >�� *�� (�� )�7��( �� $�� *� (�� )�� %� �� )� �� (�� *� �� *� ��(�� $� �� )� ��$� �� )�1��$�$�� $�� )��$�� *�(��$�� $� ��(��)�

-)�� ,�%��(!�� 6�� $ �� *��

��*��(��>�� )�8��)��(��*�(�� (�� *�(��(��$�� 2 ��)�� )�5 �� *��$��)�3�� $� �� )�� *� ��$�� $�� .� �� )� 3�� )� � � ��)��)�

%��!��%�( � '�� 6�� (�� (��

��$��*� �� (� &�� +)� '�� $�� *� (�� (�� ( �� )�6�� (��$�� #E�$ ��*�� )�#E�$ �� ( �� &��+)�7�� *�� $��)�'��(��*�(��)�

�� )))�� "�� $��$�� )�� 9?��# 2�$�� )�> �>2�$)�� *�� 3��1�� 7�� #E9�$�@��"��= �$A)�

�"��(�� $�� $��)�/��( �� *�$� �� $� ��)�� (� �� *� �� $�� )��$�� $� �� $��$��$�� $� ��$��$�� (� �� $��$��(��$��)

��"��$�� )�D�$� �� (��=�>�$� �� )�� 2�$� �� )�� 2�$C��@�� ! ��$� �� A*�� (� �� (�� *�� )

��"��(�� $� ��(�� $�� )��$�� *�� (��)�'�� *�� $��*�� *�� )�< �� *�� $��*�� $�� $��1��$��<�� *�� )

��

��

��(��

�� $�� *��&��+�� )�3�� &�� +�� $��(��<��*� �� 4 �<��)� '� ��$� �� *�� $ �� #2� ��)�� $�� *� �� $� �� *� ��*� (��$��(��)�5�$��)�7��I�� (��$��2=��)� ��( ��$�� )�

8�� $��<��:�8��(��5��,��*�� *��*� �� $�� (�� .��$��*�� *� �� $��)��$�3�$�� :� 3��$��*��$��$��$�� )�6�� ; ��< �� &�� 3�� +*�� 3�� < ��*�� .��$��

/� �� 0'��

��!��*� '1�)��!��'�� #�� *�� *�� '��,�� '��9�� #�� "�� 8��1�� (��+�� '��,�� 0�#��

��(�� )�-�� )�� *�(�� ( ��*�� *�� (�� *� �� )�8��*�$�� ( � ��$��

�� ==�$� � �� )�

6�� (�� *� ��

�� )�3��$��

��*�(��$ ��$�� $��)��*��$�� )� $�� #��$� ��)�3� ��$�� *��)�6�� $� �� *�$��.�� # �$� �� )��$��$�$��(�� (��$� ��(�� #EE� ��)� �� @�� (�� !��)A)�

D�� $�� )�7��$�1� �� (�� (�� #2 � ��)��()� '�� # � �� $�� (�� =2 � ��)� 1�� .��$�� 3��)�7�� ?��)�&��+�� ()� 6�� *� �� )�� (�� $�� (�� EE��)��()�

�� 1(

��

3�$��<��


; �� <��*��$��)�'�$��&��$��<�� 3��"��(�� !+�� *�� $��&7�� +� �� (�� )��*� �� @#!*?��)A��(�� <�� @#>*E� ��)A)� �� (��

7�� *��$�� $�� @$$�*�� )�(�� $�� (��

-�� *�� *��(��& ��+*�� A)�

,�� (��*� �� $�� $��$�� $�$�� )� ��(��

�� (�� $��$�@2�*#��)��(��=*#��)A)

3� �� 7�� %� �� @2>*?��)A*�$�� $�� @2>*=��)A*� ��(� �� #2 ��@2=*!��)A��$�� $��"�=?*E��)

�� (�� !��)� ��# ��(�� 3��)�

<�� <�� 7�� (�� 4 �<��)� 6�� $��*�� *�(�� $�� $��(��*�� (�� <��)�/�� (�� *� � �� $�� )��(��(�� )�5�� (��$�� @�� *��*�� (��A� �� (�� @ �)��(�� $��(�� $�� A)�1�� $��

�� $� ��$)�� (�� @��A� �� )��3��*�� (�� @��A�� ;;;��)�

��(�� $��*�� JJ;�� $�� *�� *� �� .��$)�� (��(�� )�� $� ��*�$�� (�� )�

��7�� *�� (��(�� )�8�� $�� (�(��

�� *��7�� &�� $��+*��$� ��$�� $��"��$�� )��

'�� *� �� $� �$�� $*� �*� �� (��$�� )�'�� $�$� ��*��(�� *� ��$�� $)�

��$�� *��$��$�� $�� $)�

��(��$�� *�� $��(�� "�� *� ��7�� )�"�3��$� �� (�� *�� *� �� (��$�� $�$��)�

*�� ()))�� &� ��

5� ��'1��!��)��!��)��!�'�%�� ',�*�$�� $�� )�- ��

7�� 63*7�)�'�6 ��'�� "��...��

��%��)� %"�� "�� ...� ;�<� �� "��...��34��(�� 3��..2��

�� $��"�� !"#$%&�"��'()%*+��#,*��+-�� 8�� 6�� "��%��-��

�� '()%*+��!"#$%&�"$��#,*��+-��8��8�� '�� *�� #��=��

�� .�� !"#$%&�"��'()%*+��#,*��+-��8��

�� '()%*+��!"#$%&�"$��#,*��+-��8��8��

�� !"#$%&�"��'()%*+��#,*��+-�� (1.�� %��'�� "�� 3..��-�� *�� 8��

�� '()%*+��!"#$%&�"$��#,*��+-��8��8��

��/�� !"#$%&�"��'()%*+��#,*��+-��&�� #�� %��6��

��7�� #��%��6��

�� 0� �� !"#$%&�"��'()%*+��#,*��+-�� 8��-�� *�� 1.�� )4��!�� (..�� (1�� .�� &��-�� '�� #��7��%��#��/�� #�� 7��%��/��,��6��#��#�� 8�� #��$��*��*�� 8��;��1�� <� �� .�� =�� *�� ,�� #��

�� 1(

�

�� $��"

3�$��<��


��>�� 1.�

��1.�� (�1� �� #��? ��#�� !�� 7�� 6��#�� $�� 7�� #�� #��

�� '()%*+��!"#$%&�"$��#,*��+-��/� �� '��&�� $� �� %�� 1�� !"#$%&�"��'()%*+��#,*��+-��'�� !��'�� ;�� <�� %��#��7��!�� 7�� %�� 7�� ((�� '�� ,�� #�� #�� '�� 1.��%��%�� #�� '��&�� 6�� 8��-�� '�� '��&�� ? �� ,�� %��%�� #�� #��&��-��

�� '()%*+��!"#$%&�"$��#,*��+-�� '�� %�� %�� .� �� .�� ..�� '�� >��!��'��8��3��/� �/�� '��6��#�� 7��'��8�� *�� %�� "�� ;%�� &�� %��<�� !�� '�� *�� '�� /� ��

��

-��$� �(��$��

�� (��$�� (��(�� *� �� (�� )�'�� 3��8�� 1��'�� *�� )��$��(�� (��(��$� � �� (�*��(�� *��<��)�

-��%�� '��

�� 3�� $�� *�� )��)�#? ��$*��$��$�� )� 8�� $� ��$�$��.�� $�$�� *�� *�� (�� )�� $�,��*�� (��*�(��(��$�� )�

#!��)��"7��3�$��#9��

�� )�7��(��(�� -��$��1�� 8�� 3��/�� 3�� &��$� ��+)�/�� (�� $�� !=� �(��3�$�� .��*�(� ��*�� )�� $�###?� ��%�2?� ��*�E�� 7��*� 2� �� *��#?� ��*�2�$�� *�=� �� *�#�!�� (�� #?�$��)�

6�� (�� (�� *�� *� �� *� ��(�� $�� (��)�

��7��

�� $��)��*� �� (�*�$��

��$)��

��*� �� $�� )�'��(��*��(�� )�

��

��$�� *�

�� (�� )��$�$� �� $��$��)�

��7��

�� *� �� )� 7��$� �� $�

�� )�

�� 7��(��

� �� *� �� $�� $��$)�/��(�� $��$*� ��)

"��*��,---�� !�!��!��

1�� (� ��*� �� $�� (�� (�� <��<�� 7�� *�$�� $��)�/�� (��(��*�(��(��$�� $��$��)�<�� (�� $� � �� *��$��(�� *�$�� *�� *� ��$�� )�8�� (��$�� $�)�

��(��

�� D�(��

��'1'� ��) � %��2 ��%� ��%�� $ � ��$,�� 3444*�� '� ��%' ��*��%� ��$�!��%� ��'��%�'��5�� )(!��*�� %��,�� '1��)� �'1� ��!�� %�(��% �� )�;�� 1��

-��'�� "��...�� @�7��#�� 0�� #��

; �� .��$�� (��*�� $� ��%� ��*� ��*��*� ��(�� )�� *� ��(�� (�� (�� )�

��$�� *� �� $�� (�� (�� *� �� $��)�� (��$ $�� $ ��

��)� 3�� *� ��(��*��(�� (�� )�/� ��$*� ��$�� $�� *�� .��$��3��*��$*�� )�/�� )�� $�� (�� )�,�� (�� )�

�� 5

��

3�$��<��


6�� )�/��$��(��(� ��)�

7(�� (�� )� �� (�� *� $� �� $ ��# �$��# �$�� (�� )� �� $�� (��$��)�7�� *� �� $�� $*� $�� )� ��(��(��)�; �� (��$��(�� *� �� (� �� $�� )�

��$� �� )�6�� *�� $�� $�� *��$��$�� )� -�� *�� $�� (��(��

�� $� ��(�$� �� )�

�� *� �� $��$�$��*�� $��)�/��(�� )�-��*��*��(�� (��.��(��*��$��$�� $��.�� (�� )� 8�� $� ��(��$�� $�� )

'(��$�)�/��*�� (�� )�/��.� �� )� 8�� (��(�� $:

��*�� (�� )� 3�� $*�� $�*�� *�� ( � � � � � )�-� �� *�� *� �� (�*� �� *� �� )� D�� $�� $�� (�� *� $$��

� � �� $��)� 3��$��(�� (�)�

�� (�� $��)�6��$�� *��$�� $��

� ��$�� *�(�� $��*� �� $��(�� )� /�$�� $ � � � � �� *� �� $� ��*�� $�� $�� (�� $� �� )�6��

��*� �� $�� *� ��$�� (��F� ��$��*� �� $�� *�� )�

�� $��

3��(��$��

.44��6 �� 1��

��(�� .� �� $� � �� $��)�� (�� $� �� $� �� (��)�� *� (�� (��*�� *��# ��)�� )�,�� *� (�� $�� )��(��$��(�*��$�� $�� $��$�$��*� �� $�� )� /�� *��(��(�� )�-� �� *�� (�� $��(�� )�'��*��$��$��*�(��(�� $� �� )�/��$��(��(�� *��

�� (�� )�

7��*� �� (�� $�� )��(�� $�� *� �� *� (�� )�-�� $��(��(�� (��)��$� �� )� 7�� (�*�� $� �� $� �� )�7�� $�� *� (�� .��.�� )� ��(�� *� �� *� �� )�� (��$�� $��)�/�� (�� $��(��)�

'�� *�� )�

%��"� ,-'- �� +1�� .�!��

-� ��D��5�� D�� $ �� $��*�� $�� # ��)�8�� *��(�� (�� *�� (�� (�� )��7�*��$��$��$�� )�

�� # ��)�� *�� *� �� (�� (� ��$ �� 2� $� ��)� �� (�� (� ��*�$�� $�� $�� )�

3�� $*� �� $�� $� ��(��*��*�� $ ��$� �� $��)� 1�� .�� $*�� $� �� *��(��

2��!�� *��&� ��

��'�� (��5 ��)�%��*�$�%�! ��

1�� "��(��*��

�%'��*� �� '��%� �(!�� ,�!�� 0��)�, ��

3��$�(�� $�� $�� )�/�� *�� )� 3�� *� �� )�-�� )�

,�� *� (�� *�� (�� (�)� 3�� $�� $��*��$�� )�'��

�� 5

�

3�$��<��


- � �� %��7�� *� ��

��$ �� )� -�� *��(��$�� $��(�� *�(�� *�� $��$��)��? �! ��)�� $�� $�$*� �� )��*�� $��*��%��*��*�$��)�; �$��$��$��$��(��$��*��)�

��)��, '��7�� *� ��

�� $��$)�7�� (��(�� )�7�� $� �� (�� $�� )�-��$��$��*�� $�� (�� (��%�� *�� (�)�7��*�� $�� $*��(��)�/�*� �� $� �� *�� *� (�� $��)�6�� (�� "��3�� )�

� ,��'��(��!��8�� $��

�� :�'��$ �� (��)�5��$� �� )� 3�$��(�� $��)� /�� *�� $�� *�(�� "�� (�� )�'�� $��)�3��$� �$��$��(�� *�� $�� K�$�� # �� )��$�� *�(�� )�6�� "��$�� )�

��

�,� �'��(��%*��%� �'� ��( ��%��'1� ��%�!�� '��'��%�� )�-��$��

� � ��$�� $� ��)

7�� $�� *�(�� $�� $�� (��*�� *� ��*� ��$� �� (��*� �� )�3�� 9� �� $�� ##��)*� �� $� �� )� D�� *� �� $��(��$�� *�� $��$�$�$��*� ��$��

�� $�� (�� $�� (�� (�� )�3�� (��$�� *� �� (�� (�� $*�� $�� $��*� �� (�)�-(��*��( ��(��$� ��)�

7�� $� � (�� -D5D� � �� *� �(�� )��%*� �� !�� (� ',��

��)�- ��

��$��(��"�$�� $��*�� )� 3�� $� ��)�7�� *� �� "��(�� )�

D��

�$��$�� *�� (�)��$�� $� �� $��*��$� �� $) )�� *� �� (�� @�� A*�

�� &�� +� �� )�7��(�� (�� *� �$��$�� *� ��)�-(��$�� *�$� ��$� �� )�

�� 0%��3� �� 1��

�� 8�� (��:� �� )� /�� *� ��$��(�� )�

�� $� ��$��:�7��$��(�� $)� 6�� .��$�� $*�(��$�� (��$*��(��$��$)�7��(��*�(��$��)��$��$��(��*��(��$��$*�� (��$��$�$�� )�

�� 7�� $ �� )�'�� (�� $�� (�� $�� (��)�� *� �)� �� $�� *�� (�� )�/�� $�� $�� *��$ �� (��*�� (�� )�

�� *� �� $�� (�� (��)� �� (��*� �� $�(��$)�6�� $�� $��*�$) )��*��$�*��*�� (��*� �� )��$��*� �� $��*� �� $��*�� )�� (��(�� *��(�� $��$�� *� ��$� �� )

�� 6�� *��$��*��$��*�(��$�&�� +��$��)�6�� ( ��L� ��(��$��"�� $��(�� $��)�

�� '�� $��$�� )�5�� (�� $��(�$�� ()�

�� '�$�� *�� $��$�� (��)�� *�� *��(� �� *�� *� .��(��"�� (�� $��$ ��)�5 �� $��$�� $)�7��$� �� (*� �� )�

�� 1 � � � � �� $(�)�6�� "��$�� *�(��$�� (�� $�� (�)�� (�*�(��$�� )� ��*��$�� )��$�� $ ��)

5��*�� /��

�� )!��' ,� ��'��%� �� ! �� '��)�� , ��%�(��! "��)�- ��

��$ ��'��%��!� )�+', ��(�),�� *�� %� � %� +��%� �� '1*��! '1�� ) '1��

��)�- ��

��

��

3�$��<��


4�� !�� 5�� 5� ��

7�� *� (�� $�*�� (�� $)�

�� .�� )� /�� *� �� (�� *�� $� �� (�)�3��( �� *� �� $� ��$��.��

'�$��)�-��*�� *� �� %�� *�� .�� *��.��$�� $�� )� �� $� ��*�� $� �$� �$�� $�� $�� (�)��$�� (�� $�� )�� $� �� $� � ��$�� )�

$��!� �� +�� .'6� �� !�� !��

7�� $�� $�� )�;� �� )� /�� *�(� � $�� *�� $��)�� *�$��

��(�� )�

5��@�� *��$��A*�� $*�� )�� $�*� ��(�� *�� $��*� ��*�$��(�� $� �� )�7��(�� *�� $ ��*�� 2�$��$��*� �� $�)� �� *� �� )�5�� *�� *��*�� )�

*�� !�� &��!��

'�� (�� )�� (�� (�� $) )�� (��1�� -��-�� )�7�� $ �)�

7��(�� $� ��$�� )�D�� &��+��*�� $��*� �)� ��

�� $��.��*�� *�� (�� )�7�� *� �� *�� $��$� ��(�� ) � '� �� $�� *� �� $��$��*�� $��*�(��(��)� 3��$��$��$�� (�� $��*�� $��)�

7�� *�� *��$�*�� (��$� �� )� �� ; �� )�3�$�� /��$��*�� $��3�$��)� ,�� (��$�� *� �� *�

��$�� *� ��( ��$ �� $��$��*� �� *�(� �� *� �� *� ��$��*��$�*� �� *��(� �� )�

7�� (�� )�6��( ��*� ��;�� *� �� $� �$� �$�� 9� �)*� ��$�� 2�� E� �� )� '��$�� $��$�$*�� $� �� $�� )� -� �� *�� $�� *� �� )�'�� $�� *� �� $� �� *�� $�� $��*��

6�� : 7�� -��

� ��'�� '�� )%��%)��% �� % �� *�'�%�! ��)��,� ��!% ��,��$��

��)�-��$

$�� *��$�� (�� (�� )�'� �� (��$��*��((��*�(�� $� ��*��(��)

7��

%�� %��

�� $�� $��)�

�� *� �� $��$��$*� �� 3�� (� �� *�

�� $� �� $� ��$�� )�4�� *�� *� ��

�� !��"�� *��

��&��

��7�� =��$�� #��

��7��

8�)�'�6��

/ '1%'��%��'��% (�*�� ,'�� !�� '�� +'��)%�� !�%��*��'1�%�!$�% � ��%�� '��'1� �$ � �',��)�- ��

�� )�7�� $�� $��*� �� *� �� )� �� $��$�� ?�� @��#)2�� $��)A)�

�� (� ��

��$�@��$��$�

�� A)� 6�� $��$� �� *� �� $�� $��$�"��$�� )� ��'�� $��(� �� $� �� .�� @(�� *� ��(��*�$��(��$��A*�� (��$� �� )

��

��

��

�

��

3�$��<��


4 �� !� ��3 �� "�!�� 4�� 4 ��

6�� '��*�� $��

��$�$)�5��(�� (�� *�� )�� $�� $�� *�� $�� )�8�� $�� *� �� "��$��$�*��

3�� )�8�� )��*�� $�*�� )� 6�� $) )� �� $�� *� ��

�� .��$�� *��(�*��.��*�� *�� )�5 ��

"�� $�� !��

7�� $��%�� *� ��$� �� )�� (��$��*�� (�� $�� ?�# �� $��)�-�� *�(��$�� $�� $��)�'��)�� *�� $��.��)�3�� $� �� *�(��(�� )�3�� *��$��(�� (�� *��$� ��

�� ((�� )�

<�� *� �� $�� $�� (�� )�� $�� $��$ �� $��(�� *�� )�-�� F� ��(�� )� -� �� *�� *� �� $�� $ $�$��$.�� )�; �� *�(�� $��)�3��$�� *� �� (�� *��$��(�� $�� )�

*�� !�� 7�� !��

1�� $�� $�� *� ��$��$ �� )�'�� *� � � �� *� (��$��(�� )�� $� �� $��*�� )� '�� *�� (�� "� �� )�'��$ ��(�� *�� $��$� ��$��)�7��$ �� *��& ��$��+�� .� � ��$��)�3� �� $�� $�$�� )�� $�� *� ��*�� $�$�� #2�#?� �� 8��)�/�� *� ��

? �� @�6��

!�� '�� ()52��

��'�� #��(.�� ,��

6�� #��#�� "��

�� $�,��+�� ;'�� <�

:�� 7�� 9�� 9��,� �� 9�� 8��:��

�� 0��())�� ,��..4�� A��:��

��

�� &� �� ()��

!��

�� 8�� :��

3��(��$��

�$��$�� *� ��$��$�� $�� $� ��(��(��*�� $��)��$��(��$�� )�� (��$�� .�$��

�� $�� )�3��(��(��$�� )�� (�� $��(�� $��(�$�� )�3� ��$��$�� (�� (�� $�$��$��)

'�� .�(��

��$ "8�� 1�� 0��

�� $*��)�

D�� $�$��(�� *� ��$��$�� $�)�,�� )�'�� $�� )�3��$�� *��$��$��$��(��$��$�� *� �� $�)�� *�� $��(�� $��$��*�(��(�� )

��%��)�!��',��%��(�)%�� %� � �� +)�%��!��'��%��

��)�- ��

��(��$��.��(�

�� .��*� (�� (�� $�� )�

�� *� �� $�� *� ��$�� $� ��(��(�� )� 8��$�� (�� *�(�� $�� )� -� �� (�� $��$*� �� (��

(� �� )� 3�� $��$�� (�� )� -� �� $��(�� $� �� "�� )�

�� *� �� $�)�5�� (�� *�� $�� *�� (�� %�(�� *��(��.��)

�� $�� $��)�� $ ��*��$�� )�3��$��$� �� )��$��*��! )��3�� $��=��)*�� #2��)*�� #>��)�-��$$�� ( �� )� /��$�� $��)��*� �� $� �� (� �� )� 1�� (�� )�/��$�� *�� $�� )�� *�� *��$�� )�

5��$�� )�/�� $��$�� $��.��*�� $��)�6�� $��$�*� ��$��$��*��$��(�� )

� ,��)��,� ,�� !�� ,��! ��'1� � ��$�!��'��!��'�*�� %��'� ��$�!��%��)�- ��

�� 32

��

3�$��<��


6��*�$��(�� $��)��*�� (��(��$�� )�;$�� *� ��$��*�(�� *�� 2 � �$� �� )� <.�� )�3��"� ��(��$��)�3��"��$ ��*�� $��$ ��

�� )�-� �� .��)��$�� $�� $)�

8��*��*�� $�� $��)��(�� ?��(��*��"��# ��(��)�5�� *� (�� (�� *��.�� $�� *��$��)

��#E�� (�� (��$��<��/�� '�� /�� )�-�� <��(��$��)�I�� $�� &3��$�� $��+)�� *�� $�$�� $�� $�� (��$��$�� (��*�� (�� )� /�� *�(�� $�� $��)�8��$�� (�:�'�� (�� *�� $��)�7��$�� $��$� ��

"��*�� (�� $�)� '�� *� ��(�� "� ��$�� $��*�� (��)��*� �� $� �� .�� $�� $�"�� *��(� �� )�6�� $��*�(�� $�� *� (�� $��$�� $� �� )�

�� *� �� <��/�� '�� /�� *�(��$�� $�� $*�� $*� ��$)�'��(��$*�(��$��$��)

4�� !�� *�� !��

�� *� �� $�� $�� *� �� %� �� (��*�� $��*�� *��$��$�� )��$�� $�� *��$�� )� 8��(��*��$�� #��/��*� �� $��5��(�� 22�� 7��$*��1�� )�

-��(�� )� ;�� (��$�� (�� $��*� �� $ �� :� ;�� $��$�� *�� .�$� ��$� �� :�7��$�� $��$��*��$�� F�� )�'��(��*��$��$�%�$�$��*��(�� & �� +)� 3�$��$��*� �� $�(�� $��

4��/8"��'9-'�� $��4 ��:- ��

D�� &'�� $� "� �� #!!!�"�� !+��*�� (��$��$�� 22��)� �� )�'�� "� >E��)�(�� *��$*��#!��)�"��)�

��7��(��$�� $� ��

��2E��)�� *��>E��)�� *�� $�� ==��)*�� $��*�� 2��)*� ��$�� #��)*��$�� *��*��#��)�"��$��)��=9��)�� $�� $�� (��*��#��)��(�� $*��#��)�� )

'� ��(�� *� �� *� ��$��

�� (�� *� �� )

�� (��$�� $�� )�'�� $��*�$�� .��*�� $��$��)�8��*� �� (�� $��$��*�(��$�� )

'(�� (��$36�)�'��6 �� 4��

5��

��!� �1 � �� !�!��2��32�4�� 3��4�� 3��4�� 2��35�4��22��4��

��(��$�� B

�� !�� '1!�� %�� $� !��, ��(� ��$� ��%��'�,�� '�%�)!�,�� !�'��,�*��%�� '1�$�!��,��'��(��(��)�-��$

%��

� ,(��,�,� ��%� � ��!��%��!��(�� ,%�'1*�� %��&�'��(��!$��)��'��5 �$�� )��,��!� �'�� ,��,�� '�� '��), �!�%��%� ��!� ��(�!�%��'1� ��%�,� �� '��%��)�;�� 1�� $*�� $��(�� *� ��$�� $*� ��$�� (�� (��)��$��& ��$�*��(�� $��+)�

7�� $�� $��*�(�� $�� )�� *� �� *� �� *�� )�6�� (��*��$�� ( ��(��*� �� $�� $�� )�8��

�� *�� (��*��$�� (��$�� *�(��*� ��*� ��$� �� )� 7�� (�� *� �� $�� (�� (� �� *�� (�� *� �� $��(�� )�

-��$��*��(��$��(�� :� ��$��5��!�(�� )�� $� �� $�� .��

�� *� �(��$�� $ ��3��)�� (�� (�� (��(��$�� *��(�� *� ��(��*� �� (�� $��(��$��$�� (��$�� $��)��(�� *�(��$ � �� .�� $ ��*� (�� $��*� �� $�$��*� �� )� 6�� $�*� �� )

�� 32

�

3�$��<��


"�� 2��!��

/�$��*��)�;$�(��*��$��$��$�� )�'$�� (��*�� $�� )�D�� *� �� $��$� �� )�'��*��$ ��)�D��$�� *�� (�� *�� )� /�$��$� �� $� ��$� �� $��$��(��$�� )�

�� (�� $��)�7�� $��(�� $�� *�� $ �� (��)�3��$�� *��

��*�� )��(��(�� )�3��$�� )�'�� (�� )�3��(�� )��*�� $�� *�� )�3�� 3��)�� $��$�$��(��$� ��*��$��)�

7�� !�� ';��,-�� !�� *�� !��'((9��

�� $�*��(�� "�3�� (�� *��$�� )�0��(�� (��$�� 3�0�0��3�� $�� )�-�� $�� (�� 5�� $��$��)))�-�� *��(�� $��*�� (�� .��$� ��*� �� $��*��$��(��$�)

6�� $�� *� ��

�� $�� *��(�� $�� B�7��$�� (��$��*��$��$ �*��$��$)�/��( �� )�3�� $�� $*��$��$��$��$)� ' �� $�.�� $��$� �� 5�� 5��*� �� &�� "�3��+)�

5�� (�� *�$�� $�&3�$��$��'�$�"� �� +)� /�� 3��1�$�� '�� D��*��$�� )�� ) ��$�)��)�

<�� *�� !��

��?2��(��$�� *� �� *�� $�)�,�(� ��(��*�� $�� #� ��(��)�-��$� �� (�� (�� (�� )�

/�� )�7��$��"��(�� *�� *�(��*�� )��*�$�� )�3��

7�� % ��

7�� *� �� *� ��$��)�� $��*� �� $�*�(�� $�� )� /�$�� *� (�� (�� )�6��$��$�� *�$��$�� (�� *� ��$��$�� (�� )�� (�� *�� (��(�� *� ��$� �� )�� *�(�� $� �� )�

7��*� ��$�.� ��$��(�� ( �� (��)�8��$� �� $�� *� ��*� ��$�� $��*� �� $*� �� *�� $�� (��

�� !�%��6��$��*�

�� 8� �� (�� )�&1�� (��7��*� ��(�� *��*��(��(�� $�� *�� $��*� ��(��$�� +� "� �� )�

0 ��) �� ,�7��

�� > � ��)� ��)��$�� .�� $�� $�� $��)��$�� .$�� (��$� �� $��.� )

-��'1�� '1 �� $�$��

$�� *� (��(�� )� 6�� $ �� $��*� ��*�(��)�8��$��:�3��$�(�� $�$�*��*��$�� )� �� *��$� �� )

� �� !%�'�

3�� $�� )� ��# ��(��)�7�� $�)�5� �� $�� $��F�� (��*�� (�� )� 7��*� ��$��(�� )�

/�� '��

��%��(�� (�,�� 1 � ��-��*��) ��'��$,�� $��1�� %� ��+%�'1�)�� !��)�-��$

��$��

*��

��!��*��!'�� ,��!�'��$��!�%��%��*��,� �'��2��!�,� �� %�� !! ��%��$!�'�*�%��'� ,�'�,�!�'��+��%��!��*��!�� ,�'*� � ,�� !��1 � ��

��)�;�� 1��

�� !�%��'�� @�!�� *��6�� 0��*�� '�� .��%��3.��%�� #��

�� $��*��

�� *�� ' >�� $��!��6�"$��4�� ()"&"��&6�#67�()"!�-�� 2��4�� #6()��%�*�)��8%7�9�6%*:�8%�6"�;��;*%$#"�*%46�7�;��6"$()%�*�)��8%-�� 2��3��4�� *9#,�9&6#)�+7�;��%��9)+:%-�� 3�� 4�� ,%�%(� #6�%*�8:67��#+:&%� '")� ��9�6:%7�(%��&��9��4*)9��8";�-�� !�8+�"$��4�� !<�":(!&�)$%-��

�� *��$��(�� )�6�� *� ��$�� $��*��(��(��(��*��

�� *� �� (�� (�� $� �� (�$� $�� $��)��(��*��$��(�� $��*� ��(�� ( � �� )

��$��$*��"�� )�� $�� )��'��*�(��

�)�� $�� *�� $��*��)

�� )

��

3�$��<��


�� $�� *� �� (�� $ �� )� 6�� $��(�� (�� *�� $��L � � ��L )��(�� )�

/�$*� �� *� ��L � ��(�� *� (�� .�� $�� )��(��1�$�� <�� *�� L �*�� $��2�=2M)�D�� (�� #2 ��

��$��*�� )��(�� $��$�� (�� *� �(�� *��(�� )� /�� *� �� $��

�� )��1�� )� 8��$� �� $�� $�(�� )��$�� *� �)��*�� )�

�� *� ��(�� $�� $�� ?2N# � �$C�)� ;$� ��(��$�*� ��$�� $�� (�� )�� *� �� $� ��)� ��$�� $� �� *�� )�� *� ��$�� )� 3�� $� �$� ��(�� (��*�� (��$�� 2 ��(�� $ ��)�� $�� *�� $�� (� �� )� 6�� (�� *�� )�4��$�� $�� $� ��$�(�� (��@� �= ��(��

D�� *�(�� $�� *� �� *� �� )� 3�� $� �� (�� *� �� $�� )�'�� *��(�� $� �� $�� 3�$��*��)�6��$�� $��*� ��

(��$��$�� (��$�� *� (�� (��$��$�� *�� )� -� �� $*� �� (�� *� �� $��*� (�� $�� *� ��$�� $�� )�6�� $��*�$�� $�� $��*� �� $�� (��:�

6�� $� �� $�� $��)�3�� ,��8��$��$� �� (�� *�� $ � �� )�-�� (�� $�� $�� )��

1� �� *� �� $��$�� #= ��$C�*�� $�� O7�(��$��P�$�� 2 �

��$��)�

#�� =��>� %��!��$�� =��

'�� $��-5�8��-��'��)�-��# �$ ��$�� # ��$)��$��

(��$�� ! ��$C�)�/�� (*� �� )�-�� $ ��$� �� *��$�� )�'�� $�� =��)�/�$��$�$�$�� $�� (�� )�6�� $� ��)�/�$��$��*�� (��# � ��

�� $��)�3 � � � � � ��$�� $��)

7�� +�� %��

-��)� % ��(�� !�� :�� &��!�� 8�� !�� :�� &�� +��,� �� -��7��8��5.� � �� #��

!�� !�� 6�� (4.� �B�� (..��1.��B��.��2.��B��.�(4.��B��

��!�� ( �� /'-�� -�� 6�� 7�� 7��

�� $ ��A)�;�� )�3�� (�� $�� *��$ ��$� ��$��*�� *��$�� )� 3�� $� ��(��(�� *��(�� *�� )�3�� $��$�� $*� ��(�� )�

�� (�� $��)� 7�� $��(��

�� *� ��(�� $�� $��.��)�3� �� >2� ��)�3��*�� 2��)� �� # ��)��)�

3�$�� *� �� $�� )�� @��$��A)� 3�$�� *� �� @�� ? ��$A�� *�� *�$��(��$ ��

��!$�� )� ��,� �� %,��)!��*�� %�%� �,�'�%�� %�,�'��'� �)�� '�� %�)'��*� �� ) ��%��)��!�

��(��

7�(��

3��

��)��)(��).�

��)��)$��L�)��*

�� )

�

3�$��<��


�� &��!��

/�� *��(�� *� �� (�� $�� $)��$�� )�6�� *� �� (��

��*� ��

�� $��$�� $�� (�� )�

��*�� $��.�� (�� $�� )�� $� �� (�� $��.�� $�� )%�,�� 9=9�2 ��2�� *�,�� 9E9�� E�� *�-/D�9�� *>�� )��(��$ �*�(��*��$�� $��N��$��)

3�� (� ��$�� )�'�� $� $�� $�� )�/�� (�� *� (�� .��*� �� )� �� )�

� � � � � � � � � � � � � �� $)�� $��(��(��

�� $�� *�(�� $� ��

�� $�� (��*�� $� �� $��)� �� *�� (�� (��*��$�� *�� (��$��(��)�

<�� %��$��*�� *�� 9 ��$)�5 �� $� �� )��$)�/�� (��(��*�� (��*��(�*�� *� �� $��$)

' ��$��$� ��$�� (��)�3�� $� *�� N�� *��$��)� ; .�� (�� )�7�� $ � ��)�8*��(�� $*� �� )�/��$��(��$��)�,�� )�

; �$� ��(�$��$�� $�� )�� /��$��

I��*� �� $�� $�� $ ��)� 6��$��(��%�� $��$�� $��(�� $��$��(�� *��(��)

,�� (��

��

$��!��!�� %� �� !� � ��

�� *� (��$�� (�� (�� (�� $ �� $��*� ��(�� $��*� (�� $)�3�� $� ��$� �� (��$.�� (��*� �� $�� )�'�� $�.��*�(��(�� (� �� *� ��(�� ( �� )�

-�� *�� (�� *�� )�/��*�� $�� $��)�6�� (�� *��(��*��(�� $� ��*� �� )� 7��

=�� *� ��

6�� $��(��*�$�� (��)� 7�� *�� (�� )�

-� �� *� �� $�� *�� $�� $)�5�� $� �� (�� )� ��:� ��(��(�*� �� $��2 � �$��$��$�� )�6�� (��(�� $��$��$*�� (��(��(�� *� (��

��(�� *� ��*� �� (��)�7��$��$�� )� 6�� *� ��*� �� $ �� $��.�� 2 ��$��)�

7�� (�� (�� $��$*��(�� $ �*� �� $��)��*� �� $�� %�� 9 � ��)�$ �� $� ��$*� ��$��.��$� �� $� ��)�-��$�� *� �� )�> ��)*��$�� $��$��*� �� $.��)�

��

�$�� $��)�� $�� $ �� >N2��)��@�� *>N *E��A)

8�� $�� (��*��$��$��)�6��$� ��(�� (�� *� �� (�� (��(��(��)�1�� $� �� *��)�� $��*� ��$��*�(�� $� ��( ��(��)�1��# ��*��(��*�� $ �� *#�� # ��$)�

6�� *��$ �� $��*� �� 9� �$)�'$ �� (�� # � $ ��*� �(�� (�� .�� )�4 �� )� �� (�� $ ��$�� $��.��)�7�� $��*� �)� �� *�� )�/� �� $�� )�

=��

� '1�� '��!�� %�� ) �$�� )�5��

��

��(��$:

�� % �!� ��%,�� -�� &�� 7�� "�� 8��-�� 7�� 7�� 6�� 9��C��'??��'��6�� &�� .� ��7� ��"�� 8��-��6�� 7�� 7��'��

�)�� (�'��,� ��, �!��)'��(�� )!��!� �� ,��,�� '�� '�� '1!��

��)�5��

�� $�� (�� *� �� (�� *� �� ( �� )�� (��*�� .��

�$�� *��$��(��(�� )�

5$�� )�6�� (�� $� �� $�� $ �� $��.�� $)�

��)��)�� )��

��)�-��$

��8<

<

�� .

��

3�$��<��


6�� $�� $��(� ��(�� *�� #?� ��*� ��$��$�� *�(�� (�� )��*�� $��$�� $*� �� (�� $)�7��$� ��$��)�

�� (��*��(��$��(��(�� (�� $� ��$)�7��*�(�� )�6�� *�$�� )�6�� (��$��(�� $� ��*�$�� ( �� )

� � � � � � � � � � �� $�� (��)�� (�� $�� $� �� %�� $��*� ��$�� $�(��$��*�

�� $� �� *� ��(��*��*� � �� )� �� $��)�-� ��(�� *�(�� *�� (��$��)

D��*� �� $��*� ��$�� $�� .� ��$��)� 3�� *� (��

�� *� �� $�� )�� *��(�� $�� *� �� Q��$��P� � �� $��)

��$� ��

�� !�� ,��!�� %��*�%� � �� '��(��,� )�� $��!��*��)�%��!��%,��

��)�5��

1� ��

��*� ��B

8�� (��$��(��$��)� 6�� $�� *�� $��$� ��$��#!!?� ��)�3�$�� $� �� *��3��*��(��$�� (��

��$�� )�1�$�� <��/��'�� /�� *�� .��$�� $�� $�� *� �� $� ��)

6�� (��

&�5��6�� (�� $��(�$��$�� *�� $��*��)�D�� $��(�� *� �� (�� *� �� )��(��$*��$� ��(�� (��)�7�� $� �� )�7�� Q�$��P*� �� $�� (��)� -�� (�� (��$��*��$��$�� $� (�� $�� )

&� �� *� �� '��,�5��(��*��$�

$�� =?��)��*��!*2��$��*��$�� )�7��$�� (�$��$� �� $�� $��)�7�� 1�� *�� $�� 7��$)

��8�� $�� $�$��)�� *�� *�� $�� N�� - ��1��.��*� (��$��1�� )�

3��( �� $��1��

��

2��?��@�� 0,� �-� �� .�� !�-�� "�#� ��.� �� /-�� $/�� 0�� $ "�

�� *�%'��(��! �� %�!��%�� '1�� '19��%��'��( ,��)�'1!��$��)��'1!��%*�$�� %��'��,��'��!� ��%��%��)�- ��

��*� �� )�7��Q��P��$� �� $�� *� � ��*� ��(�� $�� )�� 3��(��$� �� (�� 1�� N� ��$�� )��7�� *� �� $��$�� $� �� *��(��(��$��)� 6�� *�� *��(��(� ��$�� $� ��

�� $�� *� ��$�$��(��

-��'1 ��'��%��'��7�� #�� 6��#�� #�� 9�� 9�� 6�� 6 �� 6�� 9�� 1��

744�� 6��

� ��)� �� *�� )

&�,1��%�% �'��/��

��8�� Q�� P��$��)�� $� �� $��$*�$�� $��$�$��)� 6�� $��(�� (��$��$�$��*��$��(�� $��$*�� $��$�� )�

��>E�� $�� $�*�(�� (�� )��$��)�

�� )�� *� �� *�� *��

�� *� �� N�$��$�� $�/��8��)

�'��% �� )�$��'��92��(��

$��(�� # ��/��*� �� (��92 ��$��)�/�� $��3��*�� $��$��$��%� �� 1��*� ��*� �� $�� )��$(�� $� �� .��$��<��)��$�� ,��3��$�� *� ��(�� .��$�� $��.� �� $� ��/��*� .��*� �� (��$��)

7��$�� *��$��)

�� ;�� *� �� $� ��*� �� $�$��)�-�� $��*�� :�N��0��1��*� �� ,��3��$��4��5��$)� ��/��(�� )��*�� $�� (�� *� (�� $� �� $� ��$*��(�� $� ��$�� )��$� �� *��$�� *��(��(�� )��

�� .

�

3�$��<��


�0��-�� $�� )��$�� *� �� )� 3�$��$�*� �� *� �� $��)�� $�� *� �� (�)�

3�$�� $�� $�� )�8��$ *��$�� *�� )�7��$ ��(��*�� .� ��$��4 �<��)�� $� ��

�� )� 7�� (�� .��$��*��0�� 8��*� �� $��)�5�� $� �*� �� (�� )�'� �� $�� R� ��)�6�� (�� 3��5��8��)��$� �� $�� )�� $ � ��$�*��(��(� �� $� ��$� �� )�/��(��-�(�� < �� )� 6��$�� *�� $�� )

8��

7��!� ��

%�� 1��$��/ 2�� !$�� 1�� 0� �-� �� /�� !�� !��2�"�

��/��-��0��0��8*� �� $��*�� (�� )�7�� *��*��(��(��(�� )�

5�� $�� .��*�� (��(�� *� ��Q��P�� *�(�� )� �� *� (�� $ �� *� ��$�� $�� )�� *� (�� (��(�� *� ��(�� *� (�� )�/�$��$�� $�$� ��(��*�� $�� *� �� )�,�R�� )�-��$ ��.� �� *�(��$�� (�� $��)�8�� (��(��.��*�(�� $.��*�� $��)�8��

�� *�$��$��$*�(�� $� ��(�� (�� )�

-�� *� ��$� �� (��$��*�(�� *�� (��*� �� (�� )�� %��$*� �� $�� $*� �� (��$*��$)��$��*�� $��(�� *� ��(��$��)�/�$�.� �� Q��P��*�� $�� (��*� ��$� ��(�� )� �� $��*� �� .� �� *��)��(��*��$�� *��5��@�� A*��)�

7�� *�(��*��(�� .�� $*�(��$�$��)�

��

5�� $��&�� .��

��!��, -� � �� "�� 9�� %�� 6��

-�, ��)��!�� !�� )��*��!��*� ��'��'�*�� '�!�� ,��%��%�

��)�5��

��

�

' � � ��

D��

6�� (�� *�� .� �� )��$��*�� (�� $ ��*�� (�� $��$�� )�� .�� *��$��*�� $�� )�

D�� (�� (*� �� )� 6�� $��*�� $�� $� $�� $��)�

6�� $� �� *�� *� �� *�� )��

� %��)� �� %��(��'� �% ��%�� %� �� ,$� � ��)�5��

��*� ��$�$� �� 3�$��)�'�� 1��(�*�1��3�� $� ��$*� ��$��$�� (�� )�� $ �� $�� *�(�� *��(�� $�� $ �� )�'��*�$�� $� �� $�� *� (�� )�7�$��$�� *� �� (�� )�

7��*� ��$�� *� ��

�� $�� $��*� ��(��

� � � � � � ( ��$�� .��$��

��$�� )�

��

��

��

)��$��)��

�� (4

��

�� *�� *� �� $�A*� $�� (��$� �� *� �� $��(�� )�� *� ��(�� $�� (�� (��$�� )�

�� $�� $�� $��)� 3�� %�� $�� *� ��*� (�� $��*�$�� )� �� $ �� (�� *� �� $�� $�

�� $ �)� /��$�� *�(�� *� �� $��*�$�� )�-�� $��$��$��*� �� *�� (��(�

��$��$��(�� (� �� )�8��$�$��$*� ��$�� (��(�� $�*� ��*��$�� (�� )� /�� *� ��$��(��(�� $�; �� )�6�� *��$��2��)��2 ��)��)�

'�� (�� (��$�� )�7�� $�� (�� )� ��$� �� $�� *� ��$�� (�� *�(�� )��

��

3�$��<��

��&��D�� $� ��3��*�8��$� ��)��$� �� $��*� ��$�� )�� .� ��<�� <�� ,� ��7�� D��*� ��$�� (�� D�� 1�$�� <�� )��*�� $��

�� *� ��$� �� (�� )�7��*�� $�� *� 3�� $��$)7��$�� (�� .� ��#�� $��)�3�� $��#*��$��*�� $� ��$)�<�� $��*�� $��$��*��$��$��J;J��*��JJ;�� )�

��


- �� 3��

1��$�� *�� (�� $�� )�8�� $� �$�� *� �� *�� )�

<��$�� (�� *� �� $�� *� �� $� (�� $�� *�� $�� $��(�� )�3�� $��(�� )�'�� $� �� $� � �� $*�� (� ��(��%� ��*� ��*��$��*��(�� (�� *�� )�<��$�� $�� (� �� *�� $��$�$�(�� )� ��(�� @ �)�.�� *��

�� (��$�� '�$)/�� *� (�� *� �� )�

< � � � � � � �� ' � $ )�� *�(�� $ � �� $�� )�� $��

$�� $��*� �� )� ��*� ��

�� $��

� � � �� *��$ ��

��

�� )-��

�� *�� *� �� $��)�5�� )�5��$� �� $��)�-�(��$�(�� N��(�� *��)�;�� (�� *� �� )�5��(��(�� (��$� N� (�� *� �� (��)�

��'�$��(�� #!9 )��3��(��$�� #!! ��)� �� $(�� $��$��(��$� �� $�� )

��'�$��

�8��!�� 8��!�� !"��#�

� �� #$%#��

!��

*�� $��

� ��%�!�� '1%�'�� )�%��(�� (�,��%�� )�� %��!��*�$�!��'�'�%��%$�'��!%� � ��)�-��$

��!� )�� ) ��:��:��'�� '�� 3��..4��#�� 9-8��*6D��#�� 8�� #��#�� '�� #��

- ��'�!�� 5�� $�4�2��4�� 1�4��3�2��(�)��(�5��!�� #�� #�� $� ��

:��(6 �� '�� "�� .�5(�� ..5��

�� (4

�

3�$��<��

��!�� "'�� $��$��(�� (�� (� ��)� '�� $*�� $�� (� �� 2 ��)

#!��!! �"1��

�*�� *�$�� $��)��(��$� �*�� A)�1�� $��*��)�3�� $��$�� (�� *� �� $�� $��$ �)�

��$ �)� '��"<��$��$� ��

��(�� *�� (�� )�3�� $�*��$�� )� -�� *��$�� )�7��$�� (�� *��.�� $)�

��! ��,"�� (��

�� D/G*� -��*��$�� )��$�� *��(�� $� ��)��$�*��(�� *�� *�� )

/��

&� � �� !�� )��% �� )�� %�!$�% �� % �� )!�� )��

��)�-��$

/�� (�� (� �� )�-�� )� 3�� $�� ( ��(�� @�� *�� *� ��*� ��*� �� *�$��*�$��*� ��*� ��A� �� @��*�� A*�� )�� $�� $��

�$)�� $��.��*� �� (�� $�� )�

�� $��.��)� /�� $�� *�� (�� $�� )��$��)��.�� $��)�

?�� (�� ,��*� �� 1�$�� D�� <�� *�� 4 � <��1�$��<��.� �� )�'�� $��@�� $� � �� $A�� )�

3�� 1�$�� <��*��#�� !�� .� �� # ��)�� #��$� �� (��)�5�� $ �� $�� )�#2�$�� )�-��$� ��(��$�� $�� *�� $��

7��

�� &��

��)�6��

&�) � �� %�� )��!��% �� $�� '��*��'�� $ �!��!� �' ��(��

��)�-��$

A��:��

*��&��$�� '��

��!*�#<6 ��

�� 2�$��)�

'�� $� ��*�� (�� )�'�� )� ��

��$ �� *��$ ��$�� $��.�� (�� $� ��$��)�� $��

��$� �� '��'��%��%��*��'1�� )�%+��%�� %'�%*��'1�$��%��

��)�-��$

&�� %��/*)";�*)��:*)+!#)%:7�!*")"(�)%*)49�&":�*�:��*;%�6)%#$6��4)+(:9��!*)�9�&":�*+#)�";��6�&":�*��6#)�";�� :��:�� !�� '�� 5.� �� 6 ��(4��

��!! ,�!� ��)�!�� '�� !�� !�� #��

��*� �� $�� )��$�� $��$�� $�� $��(��(�� $��.� �� $�$��(�� )�� (�� $�� (��$�� )�

��


7�� $��*�(��$� ��$��(� �� $*� ��(��

��N��N� �� *��(�� JJ;��)�

6�� (�� *�� *� ��

�� $�� ()��$�� $� �� *� �� )�� $��$�� )�� $��(�� *� �� (�� $� ��$��(��(��()��

�� ((

��

3�$��<��

4�� A�� !��

/�� .��$� ��*��)�7��(��$�� *� �� )� 5�� (�� $� ��$�� ( �� )� /�� *�(�� %� �� $ �� )�

3�� 3�$�� 3��*�� (�� )�/�� *� �� (��$� �� 3��*� ��$ ��*��#E �� )

�� #=��3��$�� $ ��#�$��$� ��)� (��*�� $�� 5 �� D�� )�� $�� )� '�� $�� $�$�� $*� ��$�� (��*�� (��$�(��)

�5��5�� (�� $�� )�

N� �� $�� $��$��(�� (�� 3��*�� )� �� (�� (�� *� �� $�� $��*� �� )�� (�� $*�� $�� *�� (�� )� 3��$�*�� 3�$��*�� $�� $�� $��$� � �� 9 � ��)� ��(�� $�� $��)�/�� *�� *� ��

<�� !�� *��

3�� $�� $��.�� *��$��(�� $��$��$)�'��$� �� $�� *� �� *�� )�

��7�� $��$� ��*��$��.�� N� �� 7��'�$�)��-�� )�/� � �� $� ��%� �� *��*�� *�� $��.�� $)��#��$�� 3G8� @(�� *�.�� )A��$�� ? ��*� �� )�/��$�� (�*� ��$��$�� *�

�� $�� *��$�� )�� $�� $�� $� �� $�� (�� )

/� ��

7��(��$

��%�%��!��%�%'�� '��%��!��*� ��!+��%��!� ��!%� � *��!� �� *��!��)�-��$

.�� 6 �� &��

:�� $��

/� �� 0$��34��5�� %��6�� 7��

�� $� ��*�(��$�� )�

��7��$�� .�� *�� )�� .��)� 3�� $�� (�� *��(��(�� $� ��N�� (�� )� �� < �� $��$�� )��

�� *� �� (�� (�� )�3�� .�� '�DD��4�-)�/�� (�� $��)�'��8�� (��4�� ,��)�7�� (��$�� $�� $�� $)�

��

��%��,�!�%�� , ��'��) �%�9��,��!� �� 2��) ��%!�� !��$��)��'��'1�!) !�%��)�-��$

�� #�� #�� #�� '�� (�� 1��

�$��!) !�%"�� ,�� 6�� "�� '��"��,�� ,�� #��

�� (�� *� �� $�� $��(��$*� �� $� ��$�$�(�� ( �� 3�$�� N� ��$�� 6� �1��*�$�� $��)�

'�� $� �� *�$� �� (��$�� $�� $)�

��1� �� (�� *� (��$�� *�� *� �� $� (�� N� �� 6� � 1��)��

3�� *� �� *�� (�� *�� $�� *�� $��)�

D�� $��O �P)��

�� (� �� N��$�� /��)

-��$��$�� )� 7��


�� ((

�

3�$��<��

)�� !�� $�� B-�:-��

�� (�� (��(�� )))� �� *�� )� ; �� $��)�

3��

��$�� $��)� 8�� (��*�(�� (��)� �� $� ��$�� $�� #�$� � �� O�� 3�$��P)� �� $�� $� �� $ �� (�� *��$�� (�� $� �� )�

O,��P��

�5��D�� 3�$�� )�� # �� $� �� $�� ?��*�� #=��N�##��)*�� 2�� N� #!� ��)�� $��$� ��$� �� )�7�� *��(�� ( *�(��$�$�� )�; �� (�� $��%� ��

��(��*� ��*�(�� *� ��$�� )��

7�� $� ��*� �� $)��*�(��(�� *��$��$�� )� > �$��)�5��(��(�� *�(��$��$��= �> �$�� (��)�� *� (�� )�3��( ��

� �� )� 6��*� ��(��$�� '�$*�$��(��$�� =2 �� (��$�)�

-��

��,;��!��,-�C- � �� D5�� E� *� �� B-�� !�� !��

O�� '�$P� �� $�� )� 6��$�� (�� $�� *� ��$� �$��$��)�

�� '�$�� *��$��*�� $��$� �� $�� *�� ( ��$��$� �)��J;J��)��*�� $�� *9S8)

/�$��$��(� ��*�$) )��5��3� ��7'��)�'$� �1�$�� @;388A*� ��*�� S8��*�� *� ��$�� (�� $��)�5�� #C=� �� '�$)

7��*��$�� *�� $��$�� 2*?S8)�3�� $� ��$�� $��

�� *�� $�� )�� (�� *��(��$�� N��$��)�

-��*�(��

�� (�� *��$�*��$��*�� $ �� (�� )�

6�� $�*�� 3�$�� .�� $��%��5��(��)�8�� O�� '�$P� � �� $ �� $��(��5��$�'�$��)�� *�� <�� E �$ ��$ ��)�' �� (��(��(��$� ��*�(�� $�� $�� $��*� �� 3��1��7��*� ��$ ��8��'(��D�*�5�� *�� *�� 5�� $��8��*�� 1��)� 6�� $�*�� $� �� 9 �$��9?�� *��$��=9�� $��$ ��)�

1��*��(�� *�$�� %� ��)��.)��C�� $)

%�� !�� !�� !��

��*�� *� ��.� �� 3�$��*��(�� )�= �� )� 6��*� ��3�$��#*?��)��(�� )�3�$�� (��$�� )�� $�� )�

�� $*� �� )� ,�� $��$��;;� �� *� �� $��)�<�� $��$�� *� 1��$� ��$)�

7��*�$$��*�� (�� *� ��(�� $ �� $�� $��.��*�$�� $�� )� /��$��(��)�

D��$��$

7��

$��8�� 9��&��

�� )�8��*��( ��(��)�; *��(��$� �� (�� )�6�� $� ��*� �� (��$��)�

5$�� *� �� $�� $� �� )� �� )�-��(��

�� *�� (�� (�� *��(�� )� /�� $�� %�� (�� $��.��*� �� (�� *� �� (��$)�

��

��$��%� ��%��%)� �� ,��%�� ,$� ��%�� %�� )�-��$

9��

�� '�$

� ��%�5 �$��*�,�!� �� ,'1 � �� '��, ��'1�$�+!%�� *�3;�� ' ��(!��34�64�� (!��)(�� %�'��'� '1��)��)$��).��)��


eokolg19

Documents

Transcript of eokolg19