Elementy rytmiki w edukacji szkolnej jako forma wspomagania procesów terapeutycznych (w zakresie zaburzeń motoryki ciała oraz czynnika porządkującego i stymulującego ruch)

Wpływ muzyki na psychikę człowieka dostrzegano już w starożytności, lecz dopiero Jan Jakub Rousseau i Jan Henryk Pestalozzi byli tymi, którzy wskazywali na rolę muzyki w wychowaniu dziecka.1 Nawią-zując do ich postępowych programów pedagogicznych, ruch Nowego Wy-chowania z końca XIX wieku włączył wychowanie muzyczne, oparte na dorobku ówczesnej wiedzy psychologicznej i fizjologicznej w system od-działywania na dziecko. Wychowanie przez muzykę miało odegrać rolę w rozwijaniu aktywności i spontanicznej twórczości dziecka.2

Muzyka oddziałuje na emocjonalną sferę osobowości człowieka, stąd jej wpływ jest kojący czy wręcz leczniczy. Oto wypowiedzi z różnych epok dotyczące właściwości muzyki w znaczeniu terapeutycznym.

- A kiedy zły duch napadał na Saula, brał Dawid cytrę i grał. Wtedy Saul stawał się spokojniejszy, czuł się lepiej, a zły duch odstępował od niego (1 Sm 16, 23)- Do zmieniania ludzi, ich zachowywania sie i zwyczajów nie ma lepszego środka jak muzyka. (Shu-Ching, chiński myśliciel, VI w. przed Chr.)- O laborum Dilce lenimen medicumqe – O słodki i leczący balsamie na zmartwienie (Horacy Quintus, poeta łaciński, I w. przed Chr.)- Musica mentis medicina moesta, musica multum minuit malorum – Muzyka jest najlepszym lekarstwem zatroskanego umysłu, muzyka niweczy wiele zła (Walter Haddon 1516-1572, pisarz łaciński – De musica)- Muzyka jest lekarstwem umysłu (szkocki poeta religijny 1748-1875)

1 M. Przychodzińska: Wychowanie muzyczne – idee, treści, kierunki rozwoju. WSiP Warszawa 1989, s. 113.2 Tamże, s. 115.

1

- Gdzie słowa zawodzą, muzyka mówi (Hans Christian Andersen 1805-1875) - Emocje, a nie myśli są domem muzyki. Pewnego dnia muzyka stanie się potężnym środkiem terapeutycznym (H.R. Haweis 1838-1901, teologiczny pisarz angielski, kaznodzieja) 3

Patrząc na sztukę z perspektywy historycznej, można powiedzieć, że zawsze miała ona swoje określone miejsce, czas i pełniła różnorodne funkcje. Od najdawniejszych czasów przypisywano sztuce funkcje wychowawcze – od traktatów Platona i Arystotelesa, poprzez romantyczne „Listy o wychowaniu estetycznym” Fryderyka Schillera, koncepcje zawarte w dziełach i pismach Kamila Cypriana Norwida, szlachetną utopię „Wychowania przez sztukę” Herberta Reada, aż do licznych propozycji współczesnych. Wszystkie te koncepcje łączyło pozytywne postrzeganie roli sztuki w kształtowaniu człowieka, przekonanie o jej różnorodnych możliwościach oddziaływania. 4

Wykorzystanie muzyki dla doskonalenia zdrowia w płaszczyźnie psychicznej, socjalnej czy też duchowej było znane od zarania naszej cywilizacji. 5

„Musica animea lavamen” – Muzyka jest lekarstwem dla duszy

Muzyka ma bezpośredni dostęp do naszej podświadomości. Powinniśmy się zatem starać obchodzić z nią w pełni świadomie. Dla zachowania higieny psychicznej powinniśmy wybierać to, co najlepsze i tak, wbrew naszej woli, wpycha się nam dzisiaj wystarczająco dużo bezwartościowej muzyki, w której dominują takie elementy jak rytm i dynamika.

Na przykład utwory klasyczne niosą w sobie wielki duchowy potencjał, posiadają ogromną siłę porządkującą i dzięki temu mają wartość

3 S. Zięba: Wpływ muzyki na psychikę człowieka. Warszawa 2000, s. 79.4 Muzyka w życiu osób niepełnosprawnych. AM Warszawa 2004, s. 9.5 M. Janiszewski, H. Kuński: Muzykoterapia w promowaniu zdrowia. AM Łódź 1998, s. 5.

2

ponadczasową. Stąd też najlepiej nadają się do tego, by zaprowadzić porządek w naszym życiu wewnętrznym, wzmocnić nasze duchowe i psychiczne rezerwy, pogłębić nasze uczucia. 6

Robert Steiner zwrócił uwagę na rytm jako najistotniejszy element. Twierdził, że jest on odpowiednikiem, przeżywanych przez człowieka, będących niejednokrotnie motorem jego działania i czucia, rytmów wewnętrznych.

Stworzona przez Steinera teoria eurytmii – pisze Maria Przychodzińska–Kaciczak opiera się na idei wyrażania uczuć, a nawet myśli, wszystkich w ogóle treści życia psychicznego – ruchem. 7

Także inni pedagodzy są zdania, że rytm, jako podstawa funkcjonowania organizmu człowieka jest zasadniczą cechą charakteryzującą rozwój psychomotoryczny. Na celowość powiązania rytmu i ruchu wskazywano od dawna.

Współcześni twórcy wychowania muzycznego: Emil Jaques-Dalcroze, Karol Orff i Zoltan Kodaly – włączyli do programu rytmikę, wiązanie mowy i śpiewu z gestem, muzyki z plastyką. Wykorzystując wiedzę psychologiczną, przeprowadzili oni analizę kształcącego wpływu tych zajęć na rozwój psychiki dziecka.8

Prekursorem wszelkich działań w tym zakresie był Dalcroze`a. Emil Jaques-Dalcroze`a (1865-1950) był doskonałym improwizatorem, interesował się solfeżem, harmonią i improwizacją fortepianową. Był twórcą metody wychowania muzycznego zwanego umuzykalnieniem. W 1902 r. tworzy elementy gimnastyki artystycznej. W wyniku prowadzonych z dziećmi ćwiczeń ruchowych i gimnastycznych powstała jako technika rytmiki. Powstają instytuty Dalzroze`a w Genewie i w Dreźnie, gdzie rozwija się metodę i kształci przyszłą kadrę. W roku 1945 Dalroze`a otrzymuje tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Lozannie, umiera w 1950 r.

6 Ch. Rueger: Muzyczna apteczka. Na każdy nastrój od A do Z. Warszawa 2000, s. 14.7 M. Przychodzińska–Kaciczak: Muzyka i wychowanie, Warszawa 1979, s. 18n.8 M. Przychodzińska: Wychowanie muzyczne – idee, treści, kierunki rozwoju. WSiP Warszawa 1989, s. 24.

3

Po 1945 r. jego metoda, głównie dotycząca rytmiki została w Polsce poznana i upowszechniona.Przyczynił się do tego rozwój szkół muzycznych I stopnia, w programie znalazł się przedmiot Rytmika (potem zintegrowany z umuzykalnieniem).Szkoły Muzyczne II stopnia – prowadzą systematyczne kształcenie nauczycielek Rytmiki, w ich strukturach organizacyjnych powstały i funkcjonują - Wydziały Rytmiki.Absolwentki tych wydziałów, przygotowane do pracy z małymi dziećmi, rozpoczęły pracę w przedszkolach większych miast, prowadząc prawidłowe zajęcia umuzykalniające z dziećmi i niejednokrotnie uzyskując wybitne wyniki.

System Dalcroze`a jest systemem zamkniętym, polega na tym, że to co po sobie zostawił nie jest dalej rozwijane, jest tylko jego kontynuacją.

W skład systemu E. J. Dalcroza’a wchodzą ćwiczenia ruchowe całego ciała połączone z muzyką, improwizowanie muzyki i ruchu, kształcenie słuchu muzycznego w połączeniu z rytmiką. Zdaniem Dalcroze`a, rytmika – dzięki odbieraniu wrażeń przez cały system mięśniowo – nerwowy, aktywizuje czynności układu nerwowego dziecka, intensyfikuje czynności mózgowe, harmonizuje czynności psychiczne, pobudza rozwój fizyczny i psychiczny. Rytmika jest wszechstronną metodą wychowawczą, służy wszechstronnemu rozwojowi psychofizycznemu dziecka.9

Muzyka przez metrum, tempo i rytm wydaje dzieciom polecenie, których nie trzeba rozumieć drogą pojęciową, bez ryzyka niezrozumienia słów, którymi musieliśmy tłumaczyć dziecku, co i jak ma robić, kiedy i w jaki sposób reagować.10

Celem wychowania muzycznego jest współudział we wszechstronnym kształceniu człowieka.

9 M. Przychodzińska–Kaciczak: Muzyka ... s. 20-24.10 E. Lipska, M. Przychodzińska: Muzyka w nauczaniu początkowym, s. 136.

4

Emil Jaques-Dalcroze`a dostrzegł istotne możliwości wykorzystania wychowania muzycznego dla celów kształcenia pozytywnych cech osobowości człowieka.Dalcroze`a wpadł na pomysł, aby nie wyklaskiwać (czy też wystukiwać) rytmu, ale ćwiczyć go przy pomocy najlepszego instrumentu, jakim człowiek dysponuje – za pomocą całego ciała.Może być też wykorzystana w pracy z dziećmi upośledzonymi, głuchymi i niewidomymi.W pierwszej swojej pracy o wykorzystaniu rytmiki w terapii osób niewidomych podjął zajęcia rytmiczne z dziećmi niewidomymi i opóźnionymi w rozwoju.Dalcroze stwierdza, że przy wszelkich zaburzeniach (poza chorobami organicznymi – należącymi wyłącznie do medycyny) nabytych w wyniku urazów lub powstałych na podłożu psychicznym, pomocna może być rytmika, pod warunkiem ścisłej współpracy lekarza, psychologa i wykwalifikowanego nauczyciela rytmiki.

Wnioski Dalcroze`a:* wszelkie zaburzenia pochodzenia fizjologicznego i psychicznego powodują arytmię,* arytmia pociąga za sobą niesprawność, której stopień pozostaje w bezpośrednim stosunku do źródła tejże arytmii, stanu napięcia i czasu jej trwania.

Cechy charakteryzujące arytmię wg Dalcroze`a:- niezdolność kontynuacji ruchu przez cały czas potrzebny do jego wykonania,- przyspieszenie lub opóźnienie ruchu wtedy, gdy powinien on być stały, równy,- niezdolność do przyspieszenia lub opóźnienia po usłyszeniu polecenia,- niezdolność wykonania ruchu urywanego (staccato) lub płynnego (legato),- rozpoczynanie i kończenie ruchu za późno lub za wcześnie,

5

- niezdolność powiązania dwóch rodzajów ruchu ze sobą, wolnego z szybkim, energicznego z miękkim, płynnego z gwałtownym, przerywanym, - niezdolność równoczesnego wykonania dwóch ruchów przeciwstawnych,- niezdolność cieniowania dynamicznego, czyli stopniowego przechodzenia z piano do forte i odwrotnie,- niezdolność akcentowania (metrycznego lub wyrazowego).

Zdaniem Dalcroze`a wszystkie te objawy są spowodowane niewydolnością umysłu, z którego impuls nie jest dość szybko przekazywany mięśniom, albo niezdolnością systemu nerwowego, który powinien przekazać bodźce wiernie i spokojnie, bez „pomyłki w adresie”, albo niesprawnością mięśni w bezbłędnym wykonywaniu rozkazów.

Według Dalcroze`a arytmia jest wynikiem braku harmonii i koordynacji między koncepcją ruchu i jego realizacją, albo wynikiem zaburzenia nerwowego.11

Dalcroze`a przeprowadził pokaz rytmiki dla lekarzy genewskich, gdyż przez to chciał przedstawić, wpływ rytmiki na harmonię funkcji nerwowych. Pierwszy psychiatra Drezna powiedział: „Entuzjazm dalcrozistów nie jest przesadzony, ta metoda jest objawieniem w dziedzinie psychofizycznej i wychowawczej”.Dyrektor Kliniki Pediatrycznej powiedział: „Uważam, że metoda nie powinna dotyczyć tylko zdrowych (...); podczas gdy gimnastyka szwedzka odnosi sie tylko do mięśni, rytmika ogarnia cały system nerwowy”.12

Według J. Stadnickiej – „ruch służący wyrażaniu muzyki – jest dla dziecka niewidomego zjawiskiem o wiele trudniej dostępnym niż muzyka, choć w takim samym, a może nawet większym stopniu potrzebnym dla prawidłowego rozwoju”.13

11 M. Brzozowska-Kuczkiewicz: Emil Jaques-Dalcroze i jego Rytmika. WSiP Warszawa 1991,s.43n.12 H. Brunet-Lecomte: Jaques-Dalcroze – sa vie et son oeuvre.13 P. Cylulko: Muzykoterapia w rehabilitacji ruchowej dzieci niewidomych i słabowidzących. Warszawa 1998, s. 11, 13.

6

M. Brzozowska-Kuczkiewicz w książce „Emil Jaques-Dalcroze i jego Rytmika”, ukazuje troskę o wszechstronny rozwój wychowanków. Dalcroze`a odkrył ich zróżnicowanie pod wieloma względami. Próbował je uzasadniać zakłóceniami funkcjonowania systemu nerwowego, poziomem różnych – nie tylko muzycznych – uzdolnień. Zdawał sobie sprawę, że to, w jaki sposób odkrywa przed uczniami muzykę jest formą realizacji idei Nowego Wychowania, którego podstawowym założeniem było uznawanie indywidualizmu, swobody i potrzeb dziecka. Nie jest to przypadek, że psycholodzy i pedagodzy uznali metodę Dalcroze`a za interesującą i wartą rozwijania. Zauważyli, że taki styl pracy wpływa na rozwijanie dziecięcych zdolności muzycznych, że kształci wiele innych dyspozycji fizycznych i umysłowych. Udział w takich ćwiczeniach dalcroze`owskich wymaga od ucznia aktywności „słuchowej, ruchowo-przestrzennej, intelektualnej i emocjonalnej”.14

Ćwiczenia te rozwijają wyobraźnię, kształcą pamięć, uwagę, słuch fizjologiczny i muzyczny, umiejętność dłuższej w czasie koncentracji, poprawiają samopoczucie fizyczne i rozwijają układ kostny i mięśniowy, co w wieku dziecięcym ma istotne znaczenie.Te walory rytmiki Dalcroze`a szybko wyznaczyły jej ważne miejsce w profesjonalnej i powszechnej edukacji muzycznej oraz w terapii różnych rodzajów zaburzeń.

Rytmika to termin rozumiany obecnie bardzo szeroko, który uwzględnia wszystkie aspekty jej możliwości kształcących i terapeutycznych. Rytmika uwzględnia związki z innymi dziedzinami wiedzy, takimi jak:Rytmika- pedagogika zdrowia- pedagogika specjalna- pedagogika ogólna- pedagogika korekcyjno-wyrównawcza- psychologia- medycyna

14 M. Brzozowska-Kuczkiewicz: Emil Jaques-Dalcroze i jego Rytmika. WSiP Warszawa 1991, s. 20.

7

- pedagogika muzyki- muzykoterapia

Inaczej będzie rozumiana i realizowana rytmika, której celem jest wspomaganie kształcenia muzycznego, a inaczej, gdy służyć ma celom terapeutycznym.Podczas dobrze zorganizowanych zajęć muzycznych w danej instytucji np. w szkole, rytmika jest elementem zabiegów terapeutycznych w odniesieniu do każdego dziecka, którego funkcjonowanie fizyczne, intelektualne lub emocjonalne jest zaburzone w stopniu lekkim. Dysfunkcje, które występują u dzieci hamują lub utrudniają harmonijny rozwój dziecka. Ten problem zauważyła uczennica Dalcroze`a, która współpracowała z zakładem pedagogiki specjalnej w Zurichu i zaczęła stosować rytmikę w terapii zaburzeń u dzieci „ze słabą koncentracją i niepewnością ruchową”.15

Przeprowadzono badania, ich wyniki są niepokojące, a mianowicie stwierdzono: - u chłopców w wieku 10-11 lat syndrom nadpobudliwości,- około 50% dzieci cierpi na różnego rodzaju zaburzenia rozwojowe,- w obecnym czasie obserwuje się nasilanie wad wymowy, wad postawy, nerwice i nierównomierny rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny.Wprowadzenie elementów rytmiki w każdym zespole dziecięcym wydaje sie być uzasadnione i pożądane.

Elementy rytmiki możemy spostrzec w koncepcji wychowania poprzez ruch. Bliższą rytmice – ze względu na związki muzyki z ruchem – jest koncepcja wychowania tanecznego R. Labana.Kształcenie poczucia ciała i jego części, czasu i przestrzeni, świadomości i realizowanych rytmów występuje zarówno w rytmice jak i w tańcu. Jednocześnie zadania te w różnym stopniu mogą być wykorzystywane w terapii. Elementy rytmiki znajdują także zastosowanie w różnych koncepcjach muzykoterapeutycznych.

15 R. Klöppel, R. Vliex: Rytmika w wychowaniu i terapii. PNO Warszawa 1995, s. 10.

8

Podstawowe założenia metody Weroniki Sherborne to rozwijanie przez ruch:1. świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego2. świadomości przestrzeni i działania w niej3. dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego

kontaktuUdział w ćwiczeniach metodą W. Sherborne ma na celu stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia swojej siły, sprawności i związku z tym, możliwości ruchowych. Ponieważ dzięki temu zaczyna mieć ono zaufanie do siebie, zyskuje też poczucie bezpieczeństwa. Metoda W. Sherborne ukazuje szerokie możliwości stosowania metody w pracy z dziećmi z różnego rodzaju odchyleniami w rozwoju. Może być przydatna do pracy z dziećmi z zaburzeniami intelektualnymi, motorycznymi, emocjonalnymi i trudnościami w nawiązywaniu kontaktów społecznych.16

Potrzeba zgodności ruchu z muzyką jest tak duża, że dzieci wykazujące skłonności do ruchów mimowolnych, dzieci nadpobudliwe czynią ogromne wysiłki, w celu opanowania ruchów zbędnych tak, aby wiernie odtworzyć rytm muzyki. Eliminują wtedy wszystkie ruchy, które nie prowadzą do celu. W ten sposób uczą się panować nad swoim ciałem.

W pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, muzyka niejednokrotnie jest pierwszym sposobem nawiązywania kontaktu z wychowankiem. Wtedy, gdy w początkowej fazie procesu rewalidacyjnego zawodziły inne sposoby nawiązywania z nimi kontaktu, pozostawała muzyka. Muzyka z rytmiką pomaga również w uspołecznianiu dzieci upośledzonych umysłowo, łagodzi, bowiem pierwsze, a ułatwia kolejne kontakty z rówieśnikami. Muzyka narzucając w czasie ćwiczeń wszystkim dzieciom jednakowe tempo, rytm, a także nastrój, niweluje indywidualne, wypływające z upośledzenia i zaburzeń, zachowania, reakcje i pomaga we współdziałaniu.

16 M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnyska: Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. Warszawa 1994, s. 38n.

9

Specjalną odmianą rytmiki jest logorytmika, której zadaniem jest dobór i prawidłowe wykorzystywanie ćwiczeń muzyczno-ruchowych w logopedii korekcyjnej.17 Korekcja wad wymowy oparta jest na wspólnych zjawiskach dla muzyki i mowy, „a więc na rytmie, tempie, wysokości dźwięku (melodii), akcentacji, frazowaniu i artykulacji”.18

Wykorzystywanie ćwiczeń rytmicznych nad usuwaniem wad wymowy jest istotnym zadaniem dla każdego nauczyciela zajmującego się małymi dziećmi, tym bardziej, że zaburzenia te występują coraz częściej i powinny podlegać terapii. Ponadto zaburzeniom mowy często towarzyszą inne dysfunkcje, trudności w analizie dźwiękowo-literowej, trudności w czytaniu oraz zaburzenia emocjonalne i behawioralne.19

Z przeglądu literatury przedmiotu zauważamy, że rytmika jest nie tylko jedną z metod nauczania muzyki, ale poprzez swe szerokie oddziaływanie wnika w problematykę różnych dziedzin wiedzy i praktyki edukacyjnej. Zatem chcąc zajmować się nią w procesach edukacyjnych, należy mieć świadomość tych wszystkich funkcji, które tkwią immanentnie w procesach jakie obejmuje. Każde bowiem zajęcia z rytmiki są procesem kształcącym muzycznie i rozwijającym wszystkie dyspozycje psychiczne i fizyczne dziecka.

Nasuwa się pytanie: „Jaki jest sens wprowadzania rytmiki lub jej elementów do powszechnej edukacji?”

Aby wdrożyć zajęcia rytmiczne do codziennej praktyki edukacyjnej muszą być spełnione pewne warunki.Nauczyciel powinien:- mieć świadomość korzyści jakie płyną z tych zajęć dla rozwoju dziecka,- umieć te zajęcia przygotować i przeprowadzić, - umieć rozpoznać zaburzenia rozwojowe u swoich wychowanków oraz stosować adekwatne do nich typy zajęć,- przyjąć nie autorytarny styl pracy z dziećmi tak, aby próby ćwiczeń rytmicznych nie podlegały krytyce,

17 E. Kitlińska-Ewertowska: Logorytmika. UMCS Lublin 1978, s. 12.18 E. Kitlińska-Ewertowska: Ligorytmika. s. 13.19 T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red): Logopedia. Uniwersytet Opolski 1999, s. 20-25.

10

- wykorzystywać niekonwencjonalne sposoby realizacji ćwiczeń muzyczno-ruchowych (np. interpretacji ruchowej muzyki „ciałem, które staje się instrumentem oddającym <kształt muzyki>”, 20

- widzieć, które z zaburzeń rozwojowych podlegają terapii rytmiką, a które winny być leczone przez specjalistów, - wiedzieć, w jaki sposób można zajęciami rytmicznymi wspomagać terapię fachową, specjalistyczną.

Każdy nauczyciel, specjalista pedagogiki wieku dziecięcego legitymuje się pewnym zakresem wiedzy psychologicznej i biomedycznej, gdyż wynika to z toku studiów. Ta wiedza na obecne czasy jest niewystarczająca do diagnozowania nieprawidłowości rozwojowych dziecka w swojej grupie. Nauczyciele kierują takie dzieci do specjalistów i na podstawie wnikliwej diagnozy mogą wspomagać pewnymi zabiegami dydaktycznymi terapię właściwą. Często jednak obserwuje się u dzieci niewielkie dysfunkcje, będące skutkiem zaniedbań środowiskowych. Zdarza się także duża grupa dzieci zaniedbanych w specyficznych środowiskach, i gdy trudna jest współpraca z rodzicami, rola nauczyciela z dobrym warsztatem terapeutycznym jest w takich sytuacjach niedoceniona. Rytmika jest tu szczególnym sposobem docierania do dzieci, do poprawiania ich funkcjonowania w wielu zakresach.

Rodzaje zaburzeń rozwojowych i elementy rytmiki w ich terapii.21

Rodzaj zaburzeń Diagnoza Elementy rytmiki w terapii

Zaburzenia mowy (lekkie wady wynikające z zaniedbań środowiskowych)

Nauczyciel logopeda Ćwiczenia logorytmiczne w powiązaniu z ortofonicznymi, emisyjnymi, oddechowymi

Zaburzenia koordynacji Specjalista psycholog, Ćwiczenia rytmiczne z

20 K. Krasoń: „Muzykowanie ruchem” jako zaspokojenie potrzeby tworzenia u dzieci sześcioletnich. W: red. H. Moroz: Z teorii i praktyki nauczania początkowego i wychowania przedszkolnego. UŚ Katowice 1993, s.50.21 R. Klöppel, R. Vliex: Rytmika w wychowaniu i terapii. PNO Warszawa 1995, s. 72-79.

11

słuchowo-wzrokowo-ruchowej

neurolog wyraźnym pulsem rytmicznym, zmiany kierunku ruchu na sygnały wzrokowe, powtarzanie ruchów w tempach 2 razy wolniejszym i 2 razy szybszym, reakcje na sygnały dźwiękowe, ćwiczenia i zabawy rytmiczne z wyłączeniem wzroku, ćwiczenia na niezależność ruchów rak, nóg i głowy, wiązanie kierunków ruchu ze słyszeniem różnych instrumentów, rytmów, melodii, głosów

Zaburzenia słuchu (lekki niedosłuch)

Laryngolog Ćwiczenia ruchowe z zastosowaniem akcentów i zmian dynamiki w związku z ruchami całego ciała, słuchanie i różnicowanie dźwięków i szmerów

Dysfunkcje narządów ruchu, wady postawy

Lekarz ortopeda Wszystkie ćwiczenia rytmiczne z zastrzeżeniem dużej dbałości o stopień ich trudności i czas

12

wykonywaniaZaburzenia zachowania Psycholog, pedagog

szkolny, nauczycielĆwiczenia rytmiczne, pulsem rytmicznym i metrycznym mogą dyscyplinować dzieci nadpobudliwe i pobudzać zbyt powolne. Udział w nich poprawia samoocenę dziecka, może wspomagać pozbywanie się nieśmiałości i leków. Odpowiedzialność za prawidłowe wykonanie ćwiczeń wzmacnia pewność siebie.

Rytmika stanowi jeden z elementów wchodzących w skład muzykoterapii.Muzykoterapię wykorzystywać można nie tylko jako metodę leczniczą, ale także jako doskonałą metodę w oddziaływaniach psychohigienicznych, psychoprofilaktycznych i psychoedukacyjnych.

Muzykoterapia – leczenie dźwiękiem – nie jest niczym nowym. Jak większość metod tzw. medycyny niekonwencjonalnej, miała wzloty i upadki. Cały czas jest na nowo odkrywana.Z powodzeniem może działać uspokajająco, pobudzająco, ujawnia emocje werbalne, ruchowe, potrafi przenosić w inny, lepszy świat marzeń, harmonizuje osobowość. To, co potocznie nazywamy muzykoterapią, jest w rzeczywistości profilaktyką muzyczną pomagającą ludziom zdrowym w utrzymaniu sprawności psychofizycznej. Muzyka ma przede wszystkim walor profilaktyczny. Nie leczy chorób, ale im zapobiega. Może być niezwykle

13

skutecznym czynnikiem regulującym nasz nastrój, sprzyjać relaksowi, pobudzać do pracy, ułatwić rozmowę.

Rehabilitacyjna wartość muzyki:1. Muzyczne wzruszenie oddziałuje nie tylko na umysł lecz na zmysły. 2. Dźwięk, rytm i dynamika – najdoskonalszy odpowiednik w ruchach

ciała.3. Realizowanie rytmów, powoduje powstawanie niezależności ruchów i

sprawność systemu mięśniowego, wyodrębnienie u dziecka świadomości swojego „ja”, swego stanu emocjonalnego, roli w grupie.

4. Z opanowania trudności fizycznych i psychicznych wyzwala się radość, która jest nowym bodźcem do rozwoju.

5. Kształcenie i wychowanie musi iść jednocześnie trzema drogami: intelektualną – fizyczną – emocjonalną.

Gertruda Orff w swojej pracy „Muzykoterapia metodą Orffa” podkreśla, że rytm może być czynnikiem porządkującym funkcjonowanie dzieci agresywnych.Muzykoterapia wg Orffa jest terapią wielosensoryczną, która wykorzystuje środki muzyczne tj fonetyczno-rytmiczna mowa, swobodny i uporządkowany rytm, ruch, melodia mowy i śpiewu oraz instrumenty perkusyjne.22

Elżbieta Galińska analizując kierunki rozwoju muzykoterapii umieściła zadania rytmiki w nurcie psychomotorycznym wspólnie z choreoterapią oraz rehabilitacją ruchem.23

Kinga Lewandowska wśród różnych form aktywności muzycznej dzieci organizując zajęcia terapeutyczne na pierwszym miejscu wymienia:

22 R. Klöppel, R. Vliex: Rytmika w wychowaniu i terapii. PNO Warszawa 1995, s. 45.23 E. Galińska: Z zagadnień muzykoterapii. W: M. Manturzewska, H. Kotarska: Wybrane zagadnienia z psychologii muzyki. WSiP Warszawa 1990, s. 125.

14

„zajęcia rytmiczne obejmujące poranną gimnastykę z podkładem muzycznym, ćwiczenia choreoterapeutyczne, improwizację ruchową oraz inscenizacje ruchowe piosenek i baśni muzycznych”.24

K. Lewandowska twierdzi, iż muzyka mogłaby pełnić rolę uniwersalnego środka leczniczego. Kontakt z muzyką pozwala na zaspokojenie potrzeb estetycznych poprzez zwiększenie wrażliwości emocjonalnej ułatwia zmiany postaw i zachowania.25

Bierny lub czynny kontakt z muzyką wywołuje odpowiednie doznania emocjonalne, którym towarzyszą przemiany biochemiczne i reakcje wegetatywne organizmu.

W trakcie zajęć muzykoterapii z dziećmi oprócz 2 podstawowych technik tj muzykoterapia receptywna i aktywna, wykorzystuje się elementy technik treningowych, elementy pantomimy, psychodramy, psychorysunku, a także elementy rytmiki i tańca oraz zabaw muzyczno-ruchowych.

Cele muzykoterapii realizowane w czasie poszczególnych zajęć z dziećmi stanowią:- kształtowanie wrażliwości i empatii- kształtowanie umiejętności aktywnego słuchania, koncentracji uwagi- stymulowanie do aktywności i kreatywności- dowartościowanie emocjonalne- wzmacnianie prawidłowych nastawień i postaw- wygaszanie reakcji agresywnych- wypracowanie strategii postępowania, doskonalenie komunikacji- wdrażanie do odpowiedzialności- poprawa koordynacji psychomotorycznej, ze szczególnym uwzględnieniem sprawności manualnej.26

Cele społeczne rytmiki24 K. Lewandowska: Muzykoterapia dziecięca. Gdańsk 1991, s. 64.25 Tamże, s. 65-70.26 D. Kolona-Kasjan: Zastosowanie muzykoterapii w procesie edukacji i wychowania dzieci z zaburzeniami na tle emocjonalnym. W: Zeszyt naukowy AM we Wrocławiu, s.49.

15

Ćwiczenia:- zachowań społecznych,- kontaktowania się z innymi,- tolerancji,- odpowiedzialności,- samokontroli,- zdolności spostrzegania.27

Współczesne badania pedagogów i psychologów szkolnych dowodzą, iż w środowiskach przedszkolnych, szkolnych, domach dziecka, obserwuje się wzrastającą liczbę dzieci z zaburzeniami rozwoju osobowości. Dzieci te mają trudności w nauce, dostosowaniu się do otoczenia, nierzadko sprawiają kłopoty wychowawcze rodzicom i nauczycielom. U wielu uczniów stwierdza się znaczny stopień nadpobudliwości – mają obniżone procesy hamowania, słabo kontrolują swoje zachowania, z trudem odróżniają to, co dobre, słuszne od tego, co niepożądane. Są nadmiernie ruchliwi, impulsywni, przekorni, często używają obraźliwych zwrotów.Wielu psychologów i pedagogów szkolnych zaleca, aby w trakcie zajęć lekcyjnych, przerw śródlekcyjnych, zajęć świetlicowych wprowadzać ćwiczenia, które pełnią funkcje dydaktyczne i terapeutyczne. Naprzeciw temu wychodzi właśnie muzykoterapia. Zajęcia z elementami muzykoterapii można prowadzić w każdej placówce po spełnieniu odpowiednich warunków.28

Kolejne pytanie„Czy i w jakim stopniu rytmika jest obecna w przedszkolach i w klasach młodszych szkół podstawowych?Odpowiedź jest szokująca, nauczyciele bardzo często rezygnują w nauczaniu zintegrowanym z muzyki w ogóle, uzasadniając to brakiem czasu.

27 R. Klöppel, R. Vliex: Rytmika w wychowaniu i terapii. PNO Warszawa 1995, s. 49n.28 B. Piotrowska: Muzykoterapia. Jelenia Góra 1998, s. 5n.

16

Okazuje się, że zmiany w organizacji nauczania, zmiany odnoszące się do możliwości wyboru programu nie zawsze sprzyjają dziecku i nauczycielowi. Dyskomfort psychiczny jaki wprowadzono do szkół wraz z reformą z 1999 roku, nacisk na formalne wykształcenie, bez liczenia się z faktycznymi umiejętnościami nauczycieli, egzekwowania realizacji „wybranego” programu nauczania (często słabego, niezgodnego z możliwościami dzieci) i w końcu zwykły strach przed utratą pracy doprowadziły nauczycieli do bezwzględnego podporządkowania się władzom oświatowym. Jednocześnie widzimy tendencję do obniżania kosztów edukacji przejawiającą się m.in. w rezygnacji z różnych form kształcenia estetycznego. Stąd zajęcia umuzykalniające i rytmika nie odbywają się wcale albo są obecne, gdy rodzice pokrywają ich koszty. Ogranicza się również i tak już skromny czas na kształcenie muzyczne nauczycieli przedszkoli i szkół podstawowych. Te i wiele innych jeszcze przyczyn współdecydują o niewykorzystywaniu możliwości rytmiki w procesach edukacyjnych. To tak, jakbyśmy zabierali dzieciom część ich potencjalnych możliwości rozwojowych. Szczególnie zaś krzywdzące jest to dla uczniów z niewielkimi zaburzeniami rozwoju, gdyż zaniedbania te nie poddane właściwej terapii mogą się pogłębiać i rzutować na ich przyszłe, dorosłe życie.29

Muzykoterapia powinna być w coraz szerszym stopniu wykorzystywana do wspomagania procesów dydaktyczno-wychowawczych. Szkoła bowiem dostarcza nie tylko wiedzy. Często sformalizowany stosunek: nauczyciel – uczeń, prowadzi do powstawania niekorzystnych stanów emocjonalnych, co w konsekwencji przyczynia się do niepowodzeń i tzw. „nerwicy szkolnej”. Stąd konieczność rozszerzenia programu terapii pedagogicznej o tzw. muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię, arteterapię czy felinoterapię. Nauczycielom powierza się młodego człowieka po to, aby nie tylko nauczyli go wiedzy praktycznej, ale aby pomogli mu zrozumieć siebie i otaczający

29 W. A. Sacher: Elementy rytmiki w szkolnej i przedszkolnej edukacji muzycznej jako forma wspomagania procesów terapeutycznych. W: Rytmika w kształceniu muzyków, aktorów, tancerzy i w rehabilitacji – materiały z V i VI Ogólnopolskiej Sesji Naukowej 12-14 grudnia 2000, 21-23 listopada 2002. AM Łódź 2002, s. 271-276.

17

go świat. Dlatego też wychowawca powinien być osobą wyspecjalizowaną w pracy terapeutycznej.Dzięki swej dojrzałej emocjonalnie osobowości, zdolny jest do przejawiania postawy „podnoszenia innych”. Postawa ta jest szczególnie potrzebna w przypadku dziecka, którego zachowanie zostało zaburzone np. przez lęk przed nauczycielem lub lęk przed publicznym wystąpieniem w klasie, albo przez poczucie winy.Specjalnej troski nauczyciela i pedagoga szkolnego wymagają dzieci z grup dyspanseryjnych. Nauczycielom niezbędna jest znajomość podstawowych metod psychoterapii dzieci, gdyż stają przed nimi niełatwe zadania.

Działania muzykoterapeutyczne

Muzykoterapia jest jedną z form psychoterapii i fizjoterapii, wykorzystująca metodycznie muzykę w celach diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych, terapeutycznych i wychowawczych. Jest ona oparta na interdyscyplinarnych założeniach: medycznych, muzycznych, pedagogicznych, psychologicznych, rehabilitacyjnych.

Techniki stosowane w muzykoterapiiW terapii wykorzystuje się zarówno techniki muzykoterapeutyczne, jak i psychoterapeutyczne. W programie terapii muzycznej mają najczęściej zastosowanie różnorodne formy aktywności muzycznej:

- śpiew piosenek- muzykowanie elementami dźwiękonaśladowczymi- gra na instrumentach perkusyjnych- ćwiczenia słuchowe- słuchanie muzyki- zabawy muzyczno-ruchowe

18

- tańce- ćwiczenia poczucia rytmu- ćwiczenia mowy- ćwiczenia dotykowe- improwizacje wokalne- improwizacje instrumentalne- improwizacje muzyczno-ruchowe- psychodrama i pantomima- interpretacje słowne i plastyczne muzyki- relaks z podkładem muzycznym- dyskusje terapeutyczne

Różnorodność oraz przemienność stosowanych technik umożliwia lepszą realizację celów rehabilitacyjnych i terapeutycznych oraz uatrakcyjnia prowadzone spotkania.30

Największą rolę w zajęciach rytmiki spełniają: ćwiczenia, zabawy słuchowo-ruchowe, śpiewanie piosenek i ćwiczenia głosowo słuchowe. Uzupełnienia stanowią: gra na instrumentach perkusyjnych, interpretacja ruchowa piosenek i utworów muzycznych, łatwe tańce regionalne. Wszystkie ćwiczenia prowadzi się w formach zabawowych. Są to czynności dzieci, w których wykonanie jakiegoś umownego ruchu związanego z wyobrażeniami pozamuzycznymi jest zabawą, natomiast związana z tym konieczność reakcji ruchowej na wybrany element muzyczny jest ćwiczeniem.

Wśród zajęć muzyczno-ruchowych można wyróżnić następujące grupy ćwiczeń:

1. na opracowanie metrum2. na uświadomienie ruchu3. naprężająco-rozluźniające4. inhibicyjno-incytacyjne5. koordynacyjne6. kształcące uwagę7. w formie zabaw celowych

30 P. Cylulko: Muzykoterapia w rehabilitacji ruchowej dzieci niewidomych i słabowidzących. Warszawa 1998, s. 22n.

19

8. przygotowujące do nauki taktowania9. w urozmaiceniu piosenek własnym akompaniamentem

Zakres ćwiczeń i zabaw słuchowo-ruchowych obejmuje:- spostrzeganie słuchowo-ruchowe muzyki tzw. zabawy z przerwą w muzyce,- spostrzeganie słuchowo-ruchowe zmian tempa,- spostrzeganie słuchowo-ruchowe zmian wysokości i dynamiki,- ćwiczenia reakcji ruchowej na akcent metryczny,- ćwiczenia czasu trwania dźwięków i realizowanie rytmów.

W praktyce łączy się dwa lub więcej elementów muzycznych w różnych formach działalności dzieci.

Prowadząc zajęcia z muzykoterapii należy pamiętać o zaleceniach Dalcroze`a, które nazwać można Przykazaniami Dalcroze`a – wskazówki metodyczne.

1. Nie prowadzić nigdy nieprzygotowanej i nieprzemyślanej lekcji.2. Nie żądaj wykonania ćwiczeń, których sam nie umiesz.3. Od pierwszej lekcji zwracaj uwagę na bezbłędną postawę ucznia.4. Przy nowym ćwiczeniu wprowadzaj inny sposób poruszania się, im

szybszy ruch, tym większa lekkość i zwinność, im wolniejszy tym wyraźniejsze utrzymanie równowagi i właściwe rozmieszczenie ciężaru ciała.

5. Przy pierwszym przejawie zmęczenia najmniej uzdolnionego ucznia przerwać ćwiczenie, wprowadzić inne a na końcu lekcji powrócić do poprzedniego ćwiczenia ale w innej formie.

6. Po ćwiczeniach wymagających wielkiego skupienia podawać ćwiczenia o charakterze czysto technicznym. Na lekcjach z małymi dziećmi uważać by wysiłek nie powtarzał się zbyt często.

7. Do zabaw wyszukaj wyraźną melodię ułatwiając jej zapamiętanie – melodia taka ułatwi zapamiętanie ruchów.

8. Nie okazuj nigdy uczniom rozdrażnienia z powodu nieudanego ćwiczenia. Twoje rozdrażnienie udzieli się uczniom, jak również

20

udzieli się twoje zniechęcenie. Jeżeli inaczej nie można, to sobie i im dopomóż jakąś zabawą lub żartem.

9. To wszystko wyda ci się łatwe, gdy wspomnisz swoje niepowodzenia na studiach.

10. Nigdy nie zapomnij, że zadaniem nauczyciela jest obudzenie w uczniu jego osobistego, wewnętrznego rytmu a nie narzucanie swego.

11. Tylko ten jest dobrym nauczycielem, kto potrafi przyznać się do omyłki wobec uczniów.

12. Miej zaufanie do siebie, uczniów i wytrwałej pracy.

Zajęcia muzykoterapii można łączyć z innymi zajęciami o charakterze terapeutycznym. Moje doświadczenia w tym zakresie pozwalają mówić o powodzeniu łączenia muzykoterapii i felinoterapii.Felinoterapia to najnowsza dziedzina w formie animalterapii, czyli terapii z udziałem zwierząt, w tym konkretnym przypadku z udziałem kotów.Dwa lata temu podjęłam próbę połączenia zajęć muzykoterapii z felinoterapią w jedną całość. Zajęcia przeprowadziłam w jednej ze szkół integracyjnych. W szkole tej uczą się dzieci w normie intelektualnej ale nadpobudliwe, dzieci i młodzież z cechami autyzmu lub opóźnione w rozwoju oraz z rodzin patologicznych. Moim zamysłem było pokazanie kota w muzyce na przestrzeni życia człowieka od wczesnych lat dziecinnych do późnej starości. Przygotowując się do zajęć z młodzieżą chciałam włączyć grupę w gry, zabawy, słuchanie i śpiewanie piosenek gdzie tematem przewodnim utworów będzie kot lub kot i mysz. Pierwsza moja wizyta w szkole miała na celu zaznajomienie mnie z grupą i obserwację zajęć felinoterapeutycznych. Po wizycie wspólnie z felinoterapeutą napisaliśmy program następnych zajęć z elementami muzykoterapii i elementami ruchowymi. Jednak najbardziej chciałam, żeby dzieci bardzo identyfikowały się z kotem, ponieważ stosując w gimnastyce korekcyjnej, można wykorzystywać naśladowanie ruchów kota lub innych zwierząt.

21

Na znaną melodię „Panie Janie” wspólnie napisaliśmy tekst witający kota na zajęciach i żegnający go po zajęciach. Prostota tekstu, a także elementy związane z kotem pozwoliły na mały sukces, gdyż jak mówili pedagodzy obserwujący zajęcia, piosenka owładnęła nie tylko dzieci, ale także grono nauczycielskie. W czasie zajęć terapeutycznych, wykorzystałam pianino, płyty cd z muzyką klasyczną i rozrywkową oraz gry i zabawy ruchowe przeznaczone dla dzieci i młodzieży, które są zawarte w pomocach dydaktycznych dla nauczycieli przedmiotu „Muzyka”.

Z ubolewaniem nadmieniam, iż z powodu braku czasu nie mogę prowadzić badań dotyczących efektów terapeutycznych tego rodzaju badań. Wiem jednak, że w innych ośrodkach akademickich tego rodzaju badania są prowadzone – przykładem może być ośrodek gdański. Powstała tam nawet praca licencjacka poświęcona temu zagadnieniu.

Podsumowując temat „Elementy rytmiki w edukacji szkolnej...” mogę stwierdzić, iż rytmika jako element muzykoterapii interesowała pedagogów i psychologów od dawna. Najnowsze badania idą w kierunku łączenia różnych technik terapeutycznych. Jedno pozostaje niezmienne: nauczyciel, wychowawca, terapeuta jak mówi Dalcroze`a „musi nade wszystko lubić uczyć, musi kochać swoich uczniów i kierować swój codzienny wysiłek ku budzeniu w nich pragnienia, aby wyrażać siebie i wyrażać muzykę – tę największą siłę poruszającą i regulującą, która prowadzi do piękna”.31

31 M. Brzozowska-Kuczkiewicz: Emil Jaques-Dalcroze i jego Rytmika. s.45.

22