Ekspertyza dokumentów

Badania pismoznawcze

1. Dokument w prawie karnym materialnym

Art. 115 § 14 k.k. (art.47 § 8 k.w.; art. 53 § 20

k.k.s.) - Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny

zapisany nośnik informacji, z którym związane jest

określone prawo, albo który ze względu na zawartą w

nim treść stanowi dowód prawa (postanowienie o

stwierdzeniu nabycia spadku), stosunku prawnego

(umowa kupna- sprzedaży) lub okoliczności mającej

znaczenie prawne (np. zaświadczenie o zarobkach).

Nośnik informacji: przedmiot (kartka papieru, klisza,fotografia, twardy dysk, karta pamięci, płyta CD, DVD ,taśma magnetofonowa, płyta gramofonowa,dyskietka komputerowa….) lub nie mający charakteruprzedmiotu (fale radiowe, impulselektromagnetyczny, promień światłapodczerwonego).

Zapis może być alfabetyczny, mechaniczny, cyfrowy,magnetyczny.

Pojęcie dokumentu z art. 115 §14 jest szeroko interpretowane.Za dokumenty uznaje się np.:- akt stanu cywilnego,- paszport,- legitymację,- bilet uprawniający do przejazdu środkiem transportu,- bilet wstępu na imprezę,- czek, weksel,- żeton do szatni,- inny przedmiot uprawniający do określonych świadczeń,- akt darowizny,- umowa kupna sprzedaży,- zaświadczenie lekarskie,- poświadczenie przyjęcia zapłaty za usługę…. ( A. Marek, Prawo karne, C. H. Beck, W-

wa 1997)

- Art. 77³ k.c. Dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznaniesię z jej treścią (definicja związana z wprowadzeniem nowej formyczynności prawnych- formy dokumentowej; zgodnie z art. 77² k.c.: dozachowania formy dokumentowej wystarcza złożenie oświadczenia woli wpostaci dokumentu, w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającejoświadczenie).

- Kodeks postępowania cywilnego wymienia dokumenty urzędowe iprywatne.

Art. 244 § 1 k.p.c. Dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanejformie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organypaństwowe w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało wnich urzędowo zaświadczone.

Art. 245 k.p.c. Dokument prywatny stanowi dowód tego, że osoba, którago podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie.

Istotne jest oświadczenie woli i podpis osoby sporządzającej dokumentprywatny.

W kodeksie postępowania administracyjnego stosowane jest pojęcie dokumentu urzędowego.

Art. 76 § 1 k.p.a.: Dokumenty urzędowe sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe w zakresie ich działania stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo stwierdzone.

Istotna, dla bytu dokumentu, jest zawartość i legitymacja organu do jego wystawienia.

Kodeks postępowania karnego wymienia dokumenty urzędowe i prywatne w art.393 § 1 i 3 k.p.k.

W prawie dowodowym wyróżnia się również dokumenty procesowe, np.: protokoły przesłuchania (wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka), opinię biegłego, protokoły z oględzin, przeszukania itp.

W ustawie o ochronie informacji niejawnych z 2010 r.., dokument określa się jako każdą utrwaloną informację niejawną.

Dokument w kryminalistyce

Każdy przedmiot zawierający treść słowną mogącą mieć znaczenieprawne.

Istotą dokumentu są słowa wyrażające określoną treść i utrwalonedowolną techniką umożliwiającą późniejsze jednoznaczne odtworzenie.

Może to być technika: pisemna (np. literowa), wykorzystująca pamięćpółprzewodnikową, zapis fonograficzno- cyfrowy, fonooptyczny lubfonomechaniczny względnie na taśmie perforowanej. (definicja M.Kulickiego)

Podział dokumentów ze względu na technikę sporządzenia

1.Dokumenty pisemne:

a) ręczne ( długopisowe, atramentowe, ołówkowe, i inne),

b) maszynowe (wykonane na maszynie do pisania lub wydrukowane

na drukarce komputerowej),

c) pieczęcie, pieczątki, stemple,

d) drukarskie ( druk wypukły, płaski, wklęsły),

e) mieszane ( pismo ręczne, wydruk, pieczęć),

f) reprodukcje dokumentów pisemnych.

2.Foniczne (audiodokumenty) - magnetofonowe, fonooptyczne, fonograficzno- cyfrowe, fonomechaniczne.

3.Komputerowe (nośniki magnetyczne, półoprzewodnikowe, perforowane taśmy itp.).

Zapis sporządzony pismem ręcznym

Warstwa graficzna

(cechy graficzne pisma)

Warstwa treściowa

i językowa:

zawartość informacyjna,

styl, słownictwo, składnia

Warstwa techniczna : cechy podłoża, środka

kryjącego

i narzędzia pisarskiego

Dokument pisemny

1. Pismo ręczne jako ślad świadczący o jego wykonawcy, autorze,czy o okolicznościach sporządzenia zapisu.

2. Pismo ręczne jako ślad kryminalistyczny.

3. Właściwości pisma ręcznego:- niepowtarzalność - indywidualizm- niezmienność.

1. Pierwsze założenie- indywidualizm nawyku pisarskiego

Brak możliwości idealnego naśladownictwa pisma innej osoby.

Czynniki wpływające na indywidualizację pisma:

- czynniki psychiczne: zdolność i umiejętność spostrzegania, pamięci i

odtwarzania wzorów znaków graficznych, inne cechy psychiczne,

- predyspozycje manualne,

- częstotliwość pisania i ilość sporządzanych zapisów (pisanie często i dużo

wpływa na stabilizację pisma, jego wyrobienie).

Indywidualizm nawyku pisarskiego

-odstępstwo od wzorca kaligraficznego,

modyfikacja pisma

-występowanie zespołów cech

graficznych będących odzwierciedleniem nawyków pisarskich

Drugie założenie badań pisma - pismo ręczne ma charakter względniestabilny, podlega naturalnym zmianom, które zamykają się w określonychosobniczo granicach.

Czynniki wpływające na zmiany pisma - fluktuacje pisma

1. Czynniki wewnętrzne:

- stan emocjonalny,

- zmęczenie,

- zaburzenia somatyczne,

- zaburzenia psychiczne,

- wiek,

- wpływ alkoholu i narkotyków.

2. Czynniki zewnętrzne:

- pozycja przy pisaniu,

- warunki pisania ( oświetlenie, temperatura…..),

- rodzaj, jakość podłoża i środka kryjącego, podkładki.

Pismo ręczne ma charakter modyfikowalny

(osoba pisząca może wprowadzać świadome zmiany).

Badania pismoznawcze

- Badania identyfikujące,

- Badania identyfikacyjne,

- Ustalanie, czy zapis sporządziła jedna osoba,

- Badanie kolejności sporządzania zapisów, wieku zapisów.

Przedmiotem badań mogą być :

- Zapisy długie,

- Zapisy krótkie,

- Podpisy.

Metody badań pismoznawczych

Metoda graficzno-porównawcza

Materiał zakwestionowany

Materiał porównawczy

Materiał porównawczy

Materiał porównawczy

Przeprowadzenie ekspertyzy pismoznawczej wymaga

zgromadzenia odpowiedniego materiału badawczego.

np. testament, umowa

kupna - sprzedaży, inne

zapisy

- notatki, formularze, ankiety i inne

zapisy

sporządzone w życiu codziennym,

- zapisy sporządzone dla

celów ekspertyzy

Materiał porównawczy

autentyczny, rzeczywiście

pochodzący od probanta

oryginalnyobszerny

adekwatny pod względem warunków

sporządzenia: podłoże , środek pisarski,

podłoże…….

adekwatny pod względem czasu

sporządzenia

adekwatny pod względem stanu

piszącego (stan fizyczny, psychiczny)

adekwatny pod względem formy: rodzaj

zapisu, typ pisma, przeznaczenie

Materiał bezwpływowy

I. Obowiązek zgromadzenia materiału przez organprocesowy w postępowaniu karnym.

II. Oględziny materiału zakwestionowanego w celuustalenia rodzaju zapisu (tekst długi, podpis, jegopostać), rodzaju pisma (zwykłe, na kształt druku,rodzaj alfabetu), rodzaju podłoża i środkakryjącego.

II. Materiał bezwpływowy powinien być zebrany zuwzględnieniem kilku zasad.

1. Materiał porównawczy powinien być obszerny, imkrótszy materiał kwestionowany, tym dłuższypowinien być materiał porównawczy. W przypadkubadań tekstu długiego, powinien być co najmniej dwarazy dłuższy, w przypadku tekstu krótkiego kilkanaścierazy dłuższy. Ilość podpisów to przeciętnie 10-20.

2. Materiał porównawczy powinien być podobny podwzględem formy do materiału zakwestionowanego

( tekst długi, podpisy).

3. Materiał porównawczy powinien być podobny podwzględem przeznaczenia.

4.Materiał porównawczy powinien pochodzić z okresusporządzenia materiału kwestionowanego ( wprzypadku osób zdrowych o wykształconym piśmie –dwa, trzy lata, w pozostałych przypadkach czaspowinien pokrywać się z czasem nakreśleniadokumentu zakwestionowanego).

5. Materiał porównawczy powinien być podobny podwzględem warunków pisania ( podłoże, środekkryjący, pozycja, stan emocjonalny).

6. Musi istnieć pewność, że materiał porównawczypochodzi od osoby, której pismo biegły ma porównaćz pismem w materiale zakwestionowanym.

Materiał wpływowy, na żądanie

I. Podmiot pobierający materiał porównawczy: organprocesowy, może zlecić pobranie biegłemu.

II. Rodzaje materiału wpływowego:

1. Tekst dokumentu zakwestionowanego podyktowany.

2. Tekst dyktowany ułożony przez pobierającego próbę izawierający zwroty, wyrazy, cyfry pochodzące zmateriału zakwestionowanego.

3. Tekst spontaniczny

4. Komplet liter alfabetu i cyfr.

III. Materiał wpływowy powinien być pobierany z uwzględnieniemodpowiednich zasad.

1. Materiał wpływowy powinien być pobrany pismem tego samegorodzaju i napisany tym samym alfabetem ( pismo zwykłe,drukowane…)

2. Tekst musi być podyktowany lub ułożony spontanicznie przezpiszącego, nie wolno udzielać podpowiedzi, nie można dawać doprzepisania tekst zakwestionowany.

3. Materiał wpływowy powinien być obszerny, ma to nacelu wyeliminowanie zniekształcenia pisma wwyniku zdenerwowania lub maskowania. Wskazanejest, aby dodatkowo podyktować fragment tekstuzakwestionowanego, jeśli jest to możliwe.

4. Można zastosować różne tempo pisania. Zabieg tenzapobiec ma maskowaniu pisma.

5. Należy pobrać próbki pisma w różnych pozycjach ( nasiedząco, stojąco), gdy istnieje podejrzenie, że tekstzakwestionowany mógł być sporządzony w innej, niżstandardowa, pozycji.

6. Tekst powinien być napisany na podobnym podłożu (można różnicować rodzaj podkładki- twarda,miękka) i podobnym środkiem kryjącym.

7. Jeżeli istnieje podejrzenie, że tekst napisano „lewąręką”, to należy pobrać próby prawo i leworęczne.

8. W przypadku podpisów należy pobrać próby naosobnych kartkach. Można poprosić o wypełnienieformularza i podpisanie go.

9. Z pobrania prób pisma sporządza protokołu, którypowinien uwzględnić przebieg pobierania materiałuporównawczego, czas trwania, spostrzeżenia co dozachowania się osoby piszącej.

10. Wzory pisma powinny być napisane bez

przymusu, w przeciwnym razie nie będą

miały wartości badawczej.

Techniki pobierania materiału wpływowego

1. Zapewnienie warunków spontaniczności pismapoprzez zabiegi uniemożliwiające maskowanie pisma(rozmowa, dyktowanie fragmentu tekstu kilka razy..)

2. Test Klütera- pomocniczo (technika sukcesywnegokopiowania), który może być zastosowany wprzypadku, gdy osoba twierdzi, że nie umie pisać wokreślonym alfabecie. Przedstawia się jej tekstnapisany pismem określonego rodzaju , z którego mazrobić odpis, z tego odpisu następny itp.

3. Zmodyfikowany test Klütera polegający naodebraniu od piszącego kompletu liter alfabetu iwykonywanie na ich podstawie odpisu, a z niegonastępnego itd. Po opanowaniu alfabetu następujekolejna faza -dyktowania tekstu.

4. Test Pfannego, polegający na wprowadzaniubłędów we wzory ( związanych z konstrukcjąznaków), z których miał być dokonywany odpis. Wkolejnych odpisach błędy te znikały i pojawiały sięcechy pisma piszącego.

5. Bezwzrokowa metoda pobierania materiałuporównawczego – np. pisanie czerwonymatramentem w czerwonym świetle.

6. Pobieranie próbek pisma w przypadku podejrzenia oudzielenie pomocy przy pisaniu- odtworzeniewarunków polegające na prowadzeniu rękiprzypadkowej osoby przez podejrzanego ( bierne iaktywne zachowanie się piszącego). W piśmiepojawiają się cechy grafizmu prowadzącego rękę.

7. Klasyczny test psychologiczny (odwrócenie uwagi odformy pisma, a przeniesienie jej na treść)

- sporządzenie adnotacji lub złożenie podpisu przezpodejrzanego na dokumencie rzekomo nie związanymze sprawą,

- polecenie opisania sytuacji, która wywołuje upodejrzanego emocje,

- kwestionariusz nie dokończonych zdań Rottera-finalizacja rozpoczętych sentencji wymyśloną wersją.

Cechy identyfikacyjne(graficzne) pisma

Katalog cech wg M.Kulickiego

•1. Rodzaj pisma : miniskułowe, majuskułowe, alfabet

•2. Typ pisma: np. zwykłe, blokowe, na wzór druku, szablonowe.

•3. Stopień naturalności pisma (spontaniczności ): naturalne, nienaturalne (zamierzone i

niezamierzone).

•4. Etap rozwoju pisma: szkolne, dojrzałe, starcze.

•5. Klasa pisma: wyrobione, średnio wyrobione, niewyrobione.

•6. Ogólny obraz pisma : owalne, okrągłe, kątowe.

•7. Stopień staranności pisma: staranne, średnio staranne, niestaranne.

•8. Czytelność pisma: czytelne, częściowo czytelne, nieczytelne.

•9. Uzupełnienia: poprawki, retusze, przekreślenia, wstawki, podkreślenia.

•10. Sposób wykonania: ręką nawykłą do pisania, ręką nienawykłą do pisania.

•11.Inne cechy syntetyczne(ozdoby, grifonaże, manieryzmy, inicjały,

pozostałe).

Katalog Jesiennej Szkoły Badań Pisma Ręcznego

Cechy syntetyczne

Cechy topograficzne

(rozmieszczenie elementów zapisu na podłożu i tzw. linearność)

• 1. Margines lewy

• kształt: prosty, wypukły, wklęsły,nieregularny

• tendencja::prosty (pionowy) , lewoskośny, prawoskośny

• wielkość w mm

• proporcje: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony.

• 2. Margines prawy- j.w..

• 3. Margines górny

• Kształt: prosty, wypukły, wklęsły, nieregularny

• Tendencja: prosty, lewoskośny, prawoskośny

• Wielkość w mm: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony.

• 4. Margines dolny- j.w.

• 5.Wcięcia akapitowe: głębokość, (liczba znaków), częstość.

6.Układ wierszy względem siebie: równoległe (opadające, wznoszące), zbieżne, rozbieżne, nieregularne.

7. Układ znaków względem siebie- j.w.

8. Układ znaków, wyrazów i wierszy względem liniatury: nad linią, na linii, pod linią, niezależnie od liniatury.

9. Linia wyrazów i wierszy:

kształt: prosta, , zagięta, łukowata, łamana, falista

kierunek: poziomy, wznoszący się, opadający.

10. Odstępy między wierszami:

stałe: wzorcowe (3 pasma śródlinijne),

zmniejszone,

powiększone,

zmienne

11. Odstępy między wyrazami:

stałe: przeciętne, zmniejszone, powiększone

zmienne

12. Odstępy między znakami- j.w.

13. Rozmieszczenie znaków interpunkcyjnych

• W układzie pionowym: zgodnie ze wzorcem, podwyższone, obniżone

• W układzie poziomym: zgodnie ze wzorcem, w odległości zwiększonej, w odległości zmniejszonej.

14. Dzielenie wyrazów: występuje, nie występuje.

15. Rozmieszczenie adresów:

• Pionowe: po stronie lewej, po stronie prawej, w środku

• Poziome: u góry, na dole, po środku.

16. Rozmieszczenie dat: j.w.

17.Rozmieszczenie podpisów: podpisy są ciągłością tekstu, po lewej stronie pod tekstem, po prawej stronie pod tekstem, po środku pod tekstem.

Cechy motoryczne(cechy pisma będące wykładnikiem sprawności motorycznej)

1. Tempo pisania:

• tempo określone bezwzględnie: małe, średnie, duże

• tempo określane w ramach próbki pisma: stałe, zmienne

• tempo określane względem normy osobniczej: zwolnione, naturalne, przyspieszone.

2. Impuls pisma: grammowy, literowy, sylabowy, wyrazowy, wielowyrazowy, mieszany

3. Nacisk (cieniowanie):

• kierunek nacisku (zwrot nacisku): wstępujący, zstępujący, w lewo , w prawo

• siła nacisku: mała, średnia, duża

• równomierność nacisku: stały, zmienny (rytmiczny, nierytmiczny)

• miejsce wzmożenia nacisku: na górze, na dole, z lewej strony znaku, z prawej strony znaku.

4. Następstwo elementów graficznych: w znakach i zespołach graficznych.

Naciskowość pisma

Impuls pisma

Cechy mierzalne

1. Pole pisma: pole tekstu, pole wiersza, pole wyrazu, pole znaku.

2. Wielkość pisma: pismo drobne (pasmo śródlinijne do 1,5 mm), pismo małe (1,5-2,5 mm), pismo średnie (2,5-4,0 mm), pismo duże ( 4,0-6,0 mm), pismo bardzo duże ( powyżej 6,0 mm).

3. Szerokość znaków: proporcjonalne, smukłe, szerokie.

4. Proporcje wysokości elementów nadlinijnych do śródlinijnych : przesadnie zmniejszone, zmniejszone, średnie, powiększone, przesadnie powiększone.

5. Proporcje wysokości elementów podlinijnych do śródlinijnych: j.w.

6. Nachylenie pisma: pismo prawoskośne, pismo proste (80º, 90 º), pismo lewoskośne, pismo o zmiennym nachyleniu, pismo wachlarzowate.

Cechy konstrukcyjne

1. Budowa znaków: miejsce rozpoczęcia, zakończenia kreślenia znaku, kierunek ruchu ręki, kształt itp.

2. Odmiany znaków jednobrzmiących

• występują odmiany : w jakich znakach, liczba odmian, usytuowanie odmian,

• brak odmian.

3. Budowa wiązań:

• występowanie wiązań: girlandowe, arkadowe, kątowe, stykowe, pętlicowe,

• brak wiązań.

4. Formy powtarzalne:

• wystepowanie form powtarzalnych: w elementach nadlinijnych, podlinijnych, śródlinijnych, adiustacjach, wiązaniach, elementach uzupełniających, i diakrytycznych, itp..

• brak form powtarzalnych

Metoda graficzno-porównawcza- przebieg badań

1. W ramach badań ustala się i porównuje najbardziej charakterystyczne cechypisma (cecha pisma- właściwość warstwy graficznej, językowej, treściowej lubtechnicznej) w materiale zakwestionowanym i porównawczym w zakresie grupcech: syntetycznych, topograficznych, mierzalnych, motorycznych,konstrukcyjnych.

2. Następnie zestawia się wyniki analiz materiału porównawczego i materiałuzakwestionowanego, wyznacza się zbieżności i rozbieżności między nimi, anastępnie wartościuje je.

W badaniach porównawczych najbardziej wartościowe są cechy wąskogrupowe,wartościowanie odbywa się w oparciu o wiedzę na temat częstotliwościwystępowania pojedynczych cech oraz zespołu cech w danej populacji.

Wnioski formułuje się uwzględniając zarówno podobieństwa jak i różnice. Należyje wyjaśnić (pismo o małej stabilności graficznej, maskowanie pisma, wpływwieku, choroby itp.) w oparciu o stan grafizmu, o informacje na temat osoby, którasporządziła zapis, o wyniki badań naukowych.

3. Ostatnim etapem badań jest sformułowanie wnioskówidentyfikacyjnych i opinii. Materiał zakwestionowany pochodzi / niepochodzi od osoby, od której uzyskano materiał porównawczy (wnioskikategoryczne , prawdopodobne, brak wniosków).

Opinia sformułowana w wyniku badań może mieć różny stopień pewności:

- kategoryczna pozytywna – kwestionowany zapis sporządziła

osoba, od której pochodzą próbki pisma,

- kategoryczna negatywna- kwestionowany zapis nie został

sporządzony przez osobę, od której pochodzą próbki pisma,

- prawdopodobna pozytywna- kwestionowany zapis

prawdopodobnie sporządziła osoba, od której pochodzą próbki

pisma,

- prawdopodobna negatywna- kwestionowany zapis prawdopodobnie niesporządziła osoba, od której pochodzą próbki pisma.

- brak możliwości rozstrzygnięć.

Opinia prawdopodobna może być sformułowana na jej różnych poziomach -mało prawdopodobne, prawdopodobnie, wysoce prawdopodobne.

Warunki wydania opinii kategorycznej według Z. Kegla:

- materiał, na którym przeprowadza się badania, musi być dostatecznie obszerny,

- badane pisma muszą być nakreślone sposobem normalnym, na typowym podłożu, typowymi środkami piszącymi i pokrywającymi,

- pisma porównawcze zostały nakreślone w analogicznych warunkach psychofizycznych, co pisma zakwestionowane,

- badania muszą być przeprowadzone przez osoby posiadające właściwe kwalifikacje, posiadające dostęp do odpowiednio wyposażonego laboratorium.

Komputeryzacja badań pisma ręcznego

1. GRAPHOLOG- program umożliwiający dokonywanie precyzyjnychpomiarów i analizę cech mierzalnych pisma, przechowuje idokonuje analizy statystyk z dużej liczby pomiarów.

2. CEDAR - FOX- umożliwia porównanie próbek pisma i określeniecech w porównywanych dokumentach mogących świadczyć opodobieństwie próbek. Możliwa jest analiza podobieństwawyrazów i analiza podobieństwa do całości tekstu.

3. FISH- kryminalistyczny system identyfikacji pismaręcznego- pozwala na zeskanowanie zapisu, pomiar(wyznaczanie 7 cech charakterystycznych ) iprzechowywanie w celu szybkiego porównania z bazą iwytypowania wzoru pisma o najbardziej zbliżonymalgorytmie

Szczególnie przydatny w identyfikacji anonimów, listów zpogróżkami itp. System funkcjonuje w Niemczech i USA(baza składa się z zeskanowanych obrazów listów zpogróżkami, dane gromadzone są od 1991 r.).

4. WANDA- udoskonalona wersja FISH. Pozwala naprzeprowadzenie podstawowych badań próbek pismaręcznego i identyfikację jego wykonawcy, umożliwiapomiar wybranych cech i wstępne przetwarzanieuzyskanych wyników, a także dopasowanie wybranychodmian liter do umieszczonych w bazie. Jestkompatybilny z systemem FISH – korzysta z jego bazdanych.

5. GLOBALGRAF to zestaw specjalistycznych programówkomputerowych wspomagających badania identyfikacyjnepisma ręcznego/podpisów, opracowany przez ekspertówPolskiego Towarzystwa Kryminalistycznego wspólniez Uniwersytetem Warszawskim.

Narzędzia komputerowe:

- usprawniają proces badawczy,

- pozwalają na zmierzenie wielu parametrów,

- stwarzają przesłankę do standaryzacji badań i obiektywizacji badań.

Ostateczna interpretacja wyników oraz wybór metody i technikibadawczej należy do biegłego i zależy od jego wiedzy idoświadczenia.

Na jakość grafizmu mogą wpływać różne czynniki,

nie tylko stan psychofizyczny.

Okoliczności sporządzenia zapisów:

- pozycja,

- leki (poprawiające lub pogarszające kondycję psychoruchową ),

- pomoc przy sporządzaniu testamentu (podtrzymywanie ręki, prowadzenie ręki).

Konieczność ustalenia i przekazania tych informacji

biegłemu.

Z. Czeczot, Badania identyfikacyjne pisma ręcznego, Warszawa 1972.

A. Feluś, Odchylenia materialne w piśmie osobniczym, Katowice 1979,

A. Feluś, Podpisy. Studium z pismoznawstwa kryminalistycznego, Katowice 1987,

P. Horoszowski: Kryminalistyka. Warszawa 1958,

W. Gutekunst, Kryminalistyka, Warszawa 1974,

Wójcik W., Badania porównawcze pisma ręcznego, Problemy Kryminalistyki

14/ 1958,

E. Gruza, M. Goc, J. Moszczyński, Kryminalistyka – czyli rzecz o metodach śledczych, Warszawa

2008,

T. Wróbel, Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym, W-wa 1985,

J. Widacki, Kryminalistyka, C.H. BECK 2016 ,

J. Moszczyński, Subiektywizm w badaniach kryminalistycznych, Olsztyn 2011,

M. Goc, B. Goc- Ryszawa, Nowoczesne metody i techniki badań pismoznawczych, Problemy wspólczesnej kryminalistyki, Warszawa 2013.

M. Goc, Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej- wykorzystanie nowych

metod i technik badawczych, Volumina 2015.