Profil psychologiczny osób samotnie wychowujących...

1Profil psychologiczny osób samotnie wychowujących dzieci

Anna Siudem, Ireneusz Siudem

Profil psychologiczny osób samotnie wychowujących dzieci

2 Anna Siudem, Ireneusz Siudem

Biuro projektu @lterEgoul. Tetmajera 21, 20-362 Lublin tel. 081 745 92 80

Opracowanie merytoryczne, koordynacja i przeprowadzenie badań, interpretacja wyników badań, redakcja tekstów:Dr Anna Siudem – Instytut Psychologii UMCSDr Ireneusz Siudem – Instytut Psychologii UMCS

Łamanie:MAC Arkadiusz Makowski, tel. 600 352 709, 81 740 12 86

Lublin 2008

Egzemplarz bezpłatny


Spis treści

Wstęp ....................................................................................................51. Samotni rodzice – pojęcie i terminologia ...................................................91.1. Naukowe ujęcia rodziny niepełnej ..........................................................91.2. Rola ojca i matki w wychowaniu a samotne rodzicielstwo ...................131.2.1. Rola matki w rodzinie ..........................................................................131.2.2. Rola ojca w rodzinie .............................................................................172. Percepcja osób samotnie wychowujących dzieci .....................................232.1. Problem bezrobocia ................................................................................232.2. Źródła dyskryminacji ..............................................................................242.3. Problem dyskryminacji kobiet ...............................................................272.4. Samotnie wychowujący dzieci a rynek pracy ........................................302.5. Podsumowanie prezentowanych badań .................................................343. Wybrane cechy osobowości osób samotnie wychowujących dzieci ........393.1. Cel i opis badań psychologicznych .........................................................393.2. Środowisko rodzinne ..............................................................................433.3. Kompetencje społeczne ...........................................................................453.4. Style radzenia sobie ze stresem ..............................................................463.5. Cechy osobowości wg „Wielkiej Piątki” .................................................493.6. System wartości ......................................................................................513.7. Obraz osobowości w metodzie projekcyjnej ..........................................533.8. Podsumowanie badań psychologicznych ...............................................754. Wsparcie osób samotnie wychowujących dzieci ......................................794.1. Pomoc w pokonywaniu problemów osobistych samotnych rodziców .794.2. Wsparcie w wychowaniu dzieci ..............................................................824.3. Zadania związane z radzeniem sobie na rynku pracy ...........................86Zakończenie ..................................................................................................89Bibliografia ..................................................................................................93


WSTĘP

Osoby samotnie wychowujące dzieci stanowią coraz większą cześć nasze-go społeczeństwa. Świadczą o tym min. statystyki rozwodów oraz liczba celo-wych świadczeń Pomocy Społecznej na rzecz tych osób.

Jednym z czynników sprzyjających takiej sytuacji jest zwiększająca się ak-ceptacja społeczna tego zjawiska. Dziś kobieta samotnie wychowująca dzieci budzi o wiele mniej kontrowersji niż w latach sześćdziesiątych, czy siedem-dziesiątych, kiedy fakt ten kojarzono z przejawem patologii, rozwiązłości sek-sualnej, niedojrzałości społecznej. Bardzo silna, wówczas, presja społeczna po-wodowała, że wiele kobiet wolało pozostawać w związku małżeńskim mimo, że nie był on satysfakcjonujący, a nawet wręcz zagrażający ich zdrowiu i życiu.

Wieloletnia walka o prawa jednostki, przeciwdziałanie przemocy rodzin-nej, kult wolności, zrównanie praw kobiet i mężczyzn oraz przenikające do Polski wzorce z Zachodu, to tylko nieliczne czynniki, które spowodowały, że część osób, najczęściej kobiety, decyduje się na samotne wychowywanie dzieci. Część z nich w ogóle nie planuje życia w związku z inną osobą. Pozostałym łatwiej podjąć decyzję o zerwaniu formalnego związku lub pozostawaniu w często niestabilnym konkubinacie.

Należy pamiętać, że dla wielu osób samotne wychowywanie dzieci to ży-ciowa konieczność.

Zajmujący się tym problemem psychologowie, podkreślają, że samotne wychowanie dziecka nie jest korzystne z punktu widzenia jego prawid łowego rozwoju. Wielu badaczy problemów rodziny i wychowania pod kreśla rolę obojga rodziców w kształtowaniu ważnych życiowo umiejętności i postaw. Człowiek wychowany w rodzinie niepełnej może mieć problemy w podejmo-waniu niektórych ról społecznych, przede wszystkim roli partnera w związ-kach interpersonalnych, roli współ mał żonka, rodzica. Osoba taka może mieć trudności w nawiązywaniu trwałych związków emocjonalnych, okazywaniu emocji, budowaniu relacji part nerskich.


Aktualna sytuacja społeczna wskazuje, że problemy związane z sa mot nym wychowywaniem dzieci będą stawać się w coraz większym stopniu przedmio-tem zainteresowań psychologów i pedagogów. Zainteresowanie to będzie mia-ło przede wszystkim na celu wsparcie procesu wychowawczego oraz wsparcie osób samotnych w ich codziennych problemach.

Jednym z takich, coraz częściej dostrzeganych problemów jest radzenie sobie samotnych rodziców na rynku pracy. Jak wynika z powszechnych obser-wacji wielu z nich, to osoby mające problemy ze znalezieniem i utrzy ma niem pracy. W dobie bezrobocia przegrywają oni konkurencję z młod szymi, bar-dziej dyspozycyjnymi, nie posiadającymi dzieci a nawet rodzin, osobami.

W odpowiedzi na opisywane tu problemy powstał projekt @lterEgo. Ini-cjatywa ta, realizowana na terenie Lublina, ma na celu przeciwdziałanie bezro-bociu kobiet i mężczyzn samotnie wychowujących dzieci. Projekt realizowany jest w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, będącej częścią strategii Unii Europejskiej, która testuje i wspiera nowe sposoby wyrównywania szans na rynku pracy.

@lterEgo stanowi odpowiedź na problemy bezrobotnych samotnych ro-dziców, którzy mają problemy z godzeniem życia rodzinnego i zawodowego. Jednym z pierwszych działań podjętych w ramach projektu było przeprowa-dzenie badań bezrobotnych samotnych rodziców oraz lokalnych pracodaw-ców. Pozwoliły one zdiagnozować problemy przyszłych uczestników projektu i odnaleźć przyczyny ich bezrobocia (m.in. problemy z zapewnieniem opieki nad dzieckiem w godzinach pracy, brak właściwych kwalifikacji zawodowych). Dzięki badaniom poznano także oczekiwania pracodawców dotyczące poten-cjalnych pracowników i na tej podstawie opracowano programy szkoleń dla bezrobotnych.

Przeprowadzone badania umożliwiły poznanie predyspozycji zawodo-wych uczestników projektu oraz ich preferencji dotyczących szkoleń i wy-konywanych zawodów. Z bezrobotnymi pracowali także doradcy zawodowi i psychologowie, których zadaniem było zmotywowanie beneficjentów do po-dejmowania działań mających na celu zmianę ich sytuacji zawodowej. Podczas szkoleń zawodowych samotni rodzice zdobyli odpowiednią wiedzę umożli-wiającą między innymi wykonywanie pracy przy wykorzystaniu elastycznych form zatrudnienia.

Uczestnicy projektu wzięli również udział w kursach języka angielskiego, kursach komputerowych i warsztatach przygotowujących do powrotu na ry-nek pracy.

W ramach projektu zorganizowana została placówka, będąca alternatyw-ną formą wychowania przedszkolnego, zapewniająca bezpłatną, profesjonalną


opiekę dzieciom beneficjentów podczas trwania szkoleń i pracy. Mogą w niej przebywać także dzieci osób bezrobotnych, które nie zostały zakwalifikowane do projektu, a korzystają z pomocy jego doradców zawodowych lub aktywnie poszukują pracy.

Z przeprowadzonych w ramach projektu badań wynika, że lubelscy przed-siębiorcy rzadko korzystają z elastycznych form zatrudnienia. By zwiększyć ich wiedzę i przekonać do wykorzystywania tej formy pracy, organizowane były warsztaty i konferencje dla pracodawców, została również wydana publikacja „Elastyczne formy zatrudnienia. Przewodnik porad prawnych dla przedsię-biorców”.

Podczas trwania całego projektu emitowana była w lokalnej telewizji tele-nowela dokumentalna, zatytułowana „Zupełnie zwyczajne życie”, realizowana przez TVP3 Oddział w Lublinie. Jej celem było ukazanie życia bezrobotnych osób biorących udział w projekcie oraz zwrócenie uwagi na trudności stojące przed samotnymi rodzicami. Telenowela okazała się sukcesem, jest chętnie po-kazywana przez inne regionalne oddziały TVP3.

Niniejsze opracowanie to próba stworzenia psychologicznego obrazu osób samotnie wychowujących dzieci. Obraz ten i zawarte w poradniku informacje mają posłużyć min. pracownikom pomocy społecznej, animatorom życia spo-łecznego, pedagogom, psychologom i pracodawcom do lepszego zrozumienia sytuacji samotnych rodziców, a co za tym idzie udzielania bardziej skuteczne-go wsparcia w ich problemach.

Opracowanie to składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym zaprezen-towane zostały naukowe koncepcje wyjaśniające funkcjonowanie samotnych rodziców, włącznie z opisem roli ojca i matki w wychowaniu. Dwa następnie rozdziały to prezentacja badań wykonanych na potrzeby projektu @terEgo oraz tego poradnika. W pierwszym z nich przedstawione są wyniki badań opinii publicznej, a konkretnie Lublinian, na temat osób samotnie wychowujących dzieci. Tematykę tą poszerzono o bezpośrednio związane z nią problemy bez-robocia, dyskryminację na rynku pracy, oraz dyskryminację kobiet. Jednym z ważniejszych celów tych badań była weryfikacja poglądu na temat mniejszej przydatności i sprawności w pracy samotnych rodziców.

W trzecim rozdziale zaprezentowano badania psychologiczne sześćdzie-sięciu beneficjentów projektu @lterEgo oraz 140 samotnych matek. Badania wykonano kwestionariuszowymi metodami psychologicznymi w zakresie struktury rodziny i postaw wychowawczych, kompetencji społecznych i stylu radzenia sobie ze stresem, głównych cech osobowości (z wykorzystaniem me-tody NEO-FFI) i systemu wartości.


Na uwagę zasługuje zastosowana w badaniach unikalna, rysunkowa me-toda projekcyjna Carla Gustava Junga. Pozwala ona na uzyskanie bardziej rze-telnych danych na temat osobowości osób badanych. Może ona być również zastosowana podczas pracy uwrażliwiającej i terapeutycznej. Jej szczegółowa prezentacja w tym poradniku może ułatwić wykorzystanie jej podczas pracy w świetlicach socjoterapeutycznych i poradniach.

W ostatnim, czwartym rozdziale przedstawione zostały wskazówki, w jaki sposób można pomóc osobom samotnie wychowującym dzieci. Wskazówki te nawiązują bezpośrednio do wyników badań i koncepcji teoretycznych, zapre-zentowanych w tym opracowaniu i zostały podzielone na trzy grupy: radzenie sobie z problemami osobistymi, pomoc w problemach związanych z wychowa-niem dzieci i pokonywanie problemów na rynku pracy.

Mamy nadzieję, że wskazówki te, jak i cały poradnik stanie się inspiracją dla wielu osób zajmujących się problemami samotnych rodziców.


1. Samotni rodzice – pojęcie i terminologia

1.1. Naukowe ujęcia rodziny niepełnej

We współczesnych warunkach społeczno – ekonomicznych rodzina pod-lega daleko idącym przekształceniom: zmieniają się jej podstawy ekonomicz-no- społeczne, struktura wewnętrzna i funkcje, zmienia się treść życia rodzin-nego. Coraz częściej podkreśla się, że w treści i strukturze życia rodzinnego tkwi źródło różnorodnych zaburzeń w rozwoju dziecka.

Obecne podejście do rodziny charakteryzuje się nie tylko analizą wzajem-nych interakcji poszczególnych członków rodziny, ale ujmowaniem człowieka jako uczestnika grupy rodzinnej, przy czym rodzina traktowana jest jako sy-stem wzajemnych interakcji. To spojrzenie na rodzinę, traktowaną jako system psychospołeczny, pozwala lepiej zrozumieć jej społeczną i emocjonalną orga-nizację, daje możliwość głębszego zrozumienia powiązań i interakcji między zjawiskami, które przy tradycyjnym podejściu do problemu pozornie nie mają ze sobą wiele wspólnego.

Ze względu na dużą różnorodność współczesnych rodzin, w literaturze przedmiotu jest wiele prób ich klasyfikacji, a kryteriów podziału można przy-jąć wiele. I tak na przykład, J. Brągiel i S. Badora (1997) ze względu na kryte-rium więzi rodzinnych, dokonują podziału rodziny na:

rodzinę małą (nuklearną), która składa się z pary małżeńskiej i niepeł-noletnich dzieci, a kontakty osobowe ograniczone są do najbliższych członków rodziny,

rodzinę dużą (familia), w ramach której żyją przynajmniej trzy poko-lenia, połączone więziami przedmiotowymi (wspólnota majątkowa),

rodzinę dużą, zmodyfikowaną (rozproszona), będącą wielopokolenio-wą wspólnotą, nie zamieszkującą jednak ze sobą.

Dokonując typologii rodziny można przyjąć kolejne kryterium – rozkładu władzy i kompetencji w rodzinie. W tym przypadku wyróżnia się następujące rodzaje rodzin:


rodzinę patriarchalną (władza spoczywa w rękach męża – ojca), rodzinę matriarchalną (władzę sprawuje żona – matka), rodzinę egalitarną (równy podział kompetencji pomiędzy męża i żonę).

Innym, istotnym kryterium podziału jest zróżnicowanie więzi społecz nych. Na tej podstawie można wyróżnić rodziny normalne i rodziny niepełne.

Rodzina normalna – oparta jest na więzi biologicznej lub adopcji, charak-teryzuje się pełnym składem osobowym. Stosunki wewnątrzrodzinne oparte są na silnych związkach emocjonalnych pomiędzy małżonkami oraz między rodzicami i dziećmi. Pojawiające się konflikty mają charakter przejściowy. Układ ról wewnątrzrodzinnych odzwierciedla model rodziny tradycyjnej. Ce-chą istotną jest częsty kontakt z instytucjami wychowawczymi, a także domi-nacja wzorów i wartości ukierunkowanych na wykształcenie dziecka.

Rodzina niepełna czyli rodzina pozbawiona ojca lub matki. Jest to rodzi-na, w której dziecko jest wychowywane przez jednego z rodziców i mieszka jedynie z tym rodzicem. Najczęściej ten typ rodziny stanowi układ matka – dziecko lub dzieci, rzadziej – ojciec i dziecko lub dzieci.

Pojęcie rodziny niepełnej w literaturze przedmiotu, nie jest jednoznaczne. Posiada ono wiele synonimów, na przykład: rodzic bez partnera, samotny ro-dzic, jeden rodzic oraz ma najszerszy zakres znaczeniowy w stosunku do takich określeń jak: rodzina rozbita, samotna matka czy rodzina zdekompletowana.

Według Tyszki (2003) rodzina niepełna – samotny rodzic – to grupa spo-łeczna, w której rodzic, matka bądź ojciec – wypełnia wszystkie zadania rodzi-cielskie mające na celu zarówno zabezpieczenie materialne, jak i prowadzenie domu, wychowywanie dzieci i zabiegi o więzi uczuciowe w rodzinie. Jest to rodzina niekompletna, z jednym rodzicem, czyli taka, w której rolę wycho-wawczą i opiekuńczą sprawuje tylko jeden z małżonków, najczęściej matka, z różnorodnych powodów (śmierć, rozwód, porzucenie, czasowa nieobecność rodzica, rozdzielność zamieszkania).

Rodzina niepełna podobnie jak rodzina pełna może tworzyć różny obraz i być rozpatrywana w różnych aspektach, na przykład jako rodzina:

niepełna – pozytywna: zdrowa, wydolna opiekuńczo, wychowawczo i finansowo, stabilna i zamożna,

niepełna, niewydolna wychowawczo, zagrożona dezorganizacją, z problemami zdrowotnymi, niewydolna finansowo,

niepełna – patologiczna.Cechą wspólną rodzin niepełnych jest gorsza niż w rodzinach pełnych, sytua-

cja materialna. Kłopoty finansowe często powodują braki w zaspakajaniu potrzeb bytowych dziecka i rodzica. Trudności finansowe tych rodzin spowodowane są różnymi okolicznościami, takimi jak np.: nieuregulowana sytuacja prawna (kobie-


ty zamężne, nie mieszkające z mężem), nieregularnie otrzymywane alimenty, ni-skie na ogół wykształ cenie kobiet itp. (Marynowicz – Hetka, 2007; Plopa, 2005).

W rodzinach niepełnych obowiązki opiekuńczo-wychowawcze skoncen-tro wane są na jednej osobie, co stanowi szczególne utrudnienie w reali zacji podstawowych zadań wychowawczych. Szczególnie trudna jest sytuacja, gdy zadania związane z prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci – z powo-du braku matki – zmuszony jest podjąć ojciec.

Interesujące jest to, iż wśród rodzin niepełnych, rodziny samotnych ojców stanowią pewnego rodzaju „nowum”. Wzbudzają one większe zainteresowanie społeczne, spotykają się z większą sympatią niż rodziny matek samotnych.

Duża liczba ojców przed podjęciem samotnej opieki nad dziećmi, nie prze-jawiała prawie żadnego zaangażowania w pracach domowych. Dlatego sytua-cja przejęcia przez nich obowiązków rodzinnych, które do czasu osamotnienia dzielili z żoną i małego zainteresowania tymi problemami, powodują u tych mężczyzn, duże obciążenie fizyczne i psychiczne. A to jest jedną z głównych przyczyn trudności w wypełnianiu funkcji samotnego ojca (Marynowicz-Het-ka, 2007; Plopa, 2005).

Samotni ojcowie często twierdzą, że nie potrafią rozmawiać ze swoimi dziećmi. Posiadają też błędne wyobrażenie w kwestii przygotowania swych dzieci do życia rodzinnego. Uważają, że to zadanie ma wypełnić szkoła, książ-ki, programy telewizyjne. Ale pozytywne jest to, że ci ojcowie częściej niż mat-ki stymulują dzieci do myślenia, rozbudzają w nich ciekawość świata, uczą po-dejmować ryzyko samodzielnych działań.

W rodzinie niepełnej dość często występują trudności wychowawcze, związane przede wszystkim ze zmniejszoną, bo sprawowaną tylko przez jed-ną osobę, opieką nad dzieckiem, jak również z brakiem normalnej atmosfery wychowawczej, w której prawidłowy układ stosunków między ojcem i matką staje się pierwszym wzorem postępowania dla dzieci.

Te deficyty wychowawcze pojawiają się na skutek braku obecności, kon-taktów drugiego rodzica, częściej ojca niż matki, które w zależności od relacji wewnątrzrodzinnych i wsparcia bliskich mogą pozwalać na prawidłowe funk-cjonowanie dziecka.

Rodzina niepełna utrudnia również proces socjalizacji dziecka, które ma do czynienia z jednym tylko wzorcem osobowym. W przypadku braku ojca mówimy o tzw. zespole braku ojca, który polega na zaburzeniach uspołecz-nienia dziecka, równowagi psychicznej, trudności w podporząd kowaniu się normom. W przypadku braku matki u dziecka może rozwinąć się zespół braku matki, który polega na frustracji uczuciowej, zahamo waniu rozwoju uczucio-wego, opóźnieniu dojrzewania psychicznego i psy cho seksualnego.


Dane z literatury przedmiotu wskazują, że przyczynami powstawania rodzin niepełnych są przede wszystkim: rozwody, separacja, śmierć jednego z współ-małżonków, urodzenia pozamałżeńskie, świadoma decyzja kobiety o posiadaniu dziecka bez małżeństwa, przedwczesne macie rzyństwo, a także ciągle występują-ce – porzucenia rodziny przez jednego z ro dziców (za: Kołaczek, 1995).

Dane statystyczne wskazują, że współcześnie dzieci coraz częściej są wy-chowywane w rodzinach niepełnych. W Polsce jest około 940 000 takich ro-dzin. W krajach latynoskich rodziny niepełne obejmują ok. 20–50% wszyst-kich rodzin.

W wielu innych kulturach, np. Ameryki Łacińskiej, obyczajowość spo-łeczna akceptuje ten typ rodziny, kobiety mają dzieci pochodzące z różnych ojców, a niektórzy ojcowie ograniczają swoją pomoc tylko do świad czeń ma-terialnych. Ponadto brak prawodawstwa chroniącego kobietę i dziecko unie-możliwia egzekwowanie tych świadczeń.

Szczególną kategorie rodziny niepełnej, stanowi rodzina samotnej matki, która także jest zróżnicowana, jako że samotne macierzyństwo nie jest jedno-rodne, każdorazowo realizowane inaczej ze względu na okoliczności i moty-wy zaistnienia. Najliczniejszą grupę samotnych matek stanowią wdowy, drugą matki rozwiedzione, trzecią panny z dzieckiem, a i te nie stanowią jednorod-nego środowiska z racji przyczyn samotnego macie rzyństwa. Kobieta może sama podjąć decyzję o samotnym macierzyństwie, akceptując konsekwencje albo może to być dzieło przypadku, np. gwałtu. W każdej z powyższych kate-gorii, występuje inna sytuacja moralna, materialna, wychowawcza, zdrowotna, ekonomiczna, mieszkaniowa, która charakteryzuje określoną niepełną rodzinę samotnej matki.

Różne mogą być też czynniki wpływające na decyzje o wyborze samotne-go macierzyństwa. Mogą to być przesłanki:

- natury ekonomicznej: np. ulgi i preferencje dla matek samotnie wy-chowujących dzieci, “do szczęścia ślub nie jest potrzebny ale pienią-dze”, – natury psychologicznej – wątpliwości, brak zaufania do partne-ra – ojca dziecka, świadomość nietrwałości ewentualnego przyszłego związku,

- natury moralnej – związek zawarty pod wpływem presji nie rokuje do-brze.

Warto podkreślić, iż samotne macierzyństwo nie podważa wartości mał-żeństwa, ale nie tworzy pełnej rodziny. Samotna matka, choć często bardzo się stara i podejmuje próby, nie może pełnić równocześnie obu ról rodzicielskich, wynikających z różnicy płci, ponieważ te są komplemen tar ne, a każdy z rodzi-ców posiada odmienne właściwości osobowościowe związane z płcią.


Reasumując, samotna matka, wychowująca dzieci w ogóle bez udziału ojca bądź z udziałem ograniczającym się do mniej lub bardziej regularnych wizyt, jest w naszej obecnej rzeczywistości zjawiskiem dość powszechnym. Coraz częściej mamy do czynienia z rodziną niepełną. Często powstaje ona w wyniku rozwodu, choć również tworzą ją wdowy z dziećmi i matki, które nigdy nie były zamężne. Jednakże, to głównie z powodu rozwodów rodziny niepełne, należące kiedyś do rzadkości (może z wyjątkiem okresu powojen-nego: wielu mężów i ojców zginęło na wojnie), dziś stają się zjawiskiem coraz powszechniej spotykanym. Rodziny „porozwodowe” znajdują się przy tym w dość specyficznej sytuacji, którą dość dobrze określa termin „rodzina roz-bita”, lepiej niż „niepełna”. Nie jest to bowiem sytuacja, w której ojca w ogóle brak (jak w wypadku wdowieństwa) – ojciec jest, tylko że osobno (Baum, 1996).

W Polsce w ciągu ostatnich dwudziestu lat znacznie wzrosła liczba rozwo-dów, natomiast najczęstszą ich przyczyną jest alkoholizm (jednego lub obojga rodziców). Doświadczenia terapeutów uzależnień, pracow ników socjalnych oraz innych służb zajmujących się tym problemem wskazują, że to zwykle po stronie mężczyzny leży wina, to on częściej jest osobą uzależnioną i w efekcie dopuszcza się przemocy na pozostałych członkach rodziny.

W takich sytuacjach, rozwód poprzedzony jest dramatyczną walką o prze-trwanie, przeżywaniem licznych upokorzeń, stresu. Integralność psychiczna osób po takich przejściach jest zwykle zaburzona. Może to wymagać inter-wencji psychologicznej, a nawet leczenia. Zdarza się, że takie osoby przez długi czas nie mogą rozpocząć normalnego życia, tzn. podjąć aktywności zawodo-wej, towarzyskiej, zająć się wychowaniem dzieci, nawiązać satysfakcjonujących związków z innymi.

Nic więc dziwnego, że o osobach samotnie wychowujących dzieci funkcjo-nuje negatywna opinia społeczna. Jej przejawy widoczne są głów nie na rynku pracy, gdzie panuje przekonanie o mniejszej przydatności do pracy samotnych rodziców. Wielu pracodawców obawia się, że przeżyte w przeszłości sytuacje będą rzutować na jakość wykonywanej pracy oraz na stosunki ze współpra-cownikami. Problemy z dziećmi zwiększają absencję, a w przypadku kobiet dochodzi ryzyko urlopu macierzyńskiego, wycho waw czego.

1.2. Rola ojca i matki w wychowaniu a samotne rodzicielstwo

1.2.1. Rola matki w rodzinie

Wpływ kontaktów dziecka z matką na kształtowanie jego psychiki, formo-wanie podstaw osobowości i jego zachowanie był przedmiotem wielu badań


naukowych. Badano zwłaszcza rozwój dzieci, które z różnych przyczyn musia-ły być rozłączone z matką we wczesnych latach życia.

Z tegoż punktu widzenia, istotna jest teoria przywiązania angielskiego psychiatry Johna Bowlby’ego (1969), który analizuje procesy przywiązania do matki w kategoriach instynktownych reakcji dojrzewających w wieku nie-mowlęcym. Przywiązanie według Bowlby’ego stanowi pierwotną potrzebę, a zarazem typ zachowania się wrodzonego. U niemowlęcia wyraża się ono za pomocą takich reakcji, jak ssanie piersi, które zaspokaja nie tylko fizjologiczny głód, lecz także potrzebę bezpieczeństwa. Inną reakcją zaspokajającą tę samą potrzebę jest przywieranie, które daje matce poczucie spokoju o dziecko: ma je ona przy sobie blisko i nie musi lękać się, że stanie mu się coś złego. Bez-pośrednio zbliżona do zaobserwowanej u ptaków reakcji podążania za doj-rzałym osobnikiem jest u ludzi, reakcja „nieodstępowania” przez niemowlę matki wzrokiem (tj. stałego wodzenia za nią oczyma), a potem gdy dziecko zaczyna raczkować i chodzić – trzymanie się u jej boku, chodzenie za nią „krok w krok”.

Charakterystyczny dla przywiązania jest też monotropizm: reakcje nie-mowlęcia nie są skierowane na jakąkolwiek osobę w otoczeniu, lecz na mat-kę – osobę z tego otoczenia wyodrębnioną (za: Birch, Malim, 1995; Vasta i in.,1995).

Innym istotnym punktem w teorii Bowlby’ego, dotyczącym przywią zania, jest pojęcie okresu krytycznego. Jest to okres neurologicznej gotowości do przyjmowania wszelkich bodźców związanych z osobą matki. Potem dziecko już nigdy więcej nie będzie odczuwać matki z taką inten sywnością. Momen-tem przełomowym w stosunkach między matką a dzieckiem jest wytworzenie się u dziecka pojęcia stałości przedmiotu. Początki aktywnego poszukiwania obiektu, który zniknął z pola widzenia (np. matki), przypadają na wiek 8-10 miesięcy. Wtedy właśnie zdaniem Bowlby’ego lęk dziecka przed obcymi nasila się, a odejście matki z pola widzenia i aktywności dziecka, wywołuje jego pro-testy lub czynne dążenie do nawiązania z nią kontaktu.

Reasumując, teoria przywiązania Bowlby’ego wskazuje, iż niemowlę ludz-kie, tak jak i zwierzęce, może się przywiązać jedynie do jednej osoby. Stanowi to podstawę do tworzenia późniejszych stosunków z innymi ludźmi. Pierwszą osobą, która od urodzenia przeważnie opiekuje się dzieckiem, jest biologiczna matka. Kontakt z nią stanowi zatem bazę dla powstania dalszych relacji – in-terakcji dziecka z otoczeniem.

Z punktu widzenia psychologii, stopień ważności roli matki wobec dzie-cka wyraża się w tym, że jest ona podstawowym czynnikiem uczuciowego rozwoju dziecka. Wszelkie przeżycia matki, wszelkie jej radości i niepokoje


przenoszą się na dziecko; zachodzi tutaj stała wymiana bodźców pomiędzy matką a dzieckiem. Charakterystyczne jest to, że wbrew teorii przyczynowości, nie stwierdzono, aby określony typ matki zawsze był przyczyną określonego rozwoju uczuciowego dziecka. Gdyby tak było, to już na podstawie typu matki można byłoby określić rodzaj emocjonalnych problemów u dzieci.

Matka jest pierwszą osobą powołaną do przeniesienia miłości na dziecko, potrzebnej dla jego rozwoju uczuciowego. Na kanwie miłości macierzyńskiej będą się też tworzyły stosunki dziecka z matką, a później z innymi członka-mi rodziny (Plopa, 2005; Cambell, 1999; Pipher, 1999; Elias, 1998; Kościelska 1998; Kukułowicz, 1998 i inni).

W literaturze przedmiotu, można się spotkać z poglądem, że miłość ma-cierzyńska jest bezwarunkowa, wszechogarniająca, wszechobecna i nie ustająca. Oznacza to, że matka kocha dziecko zawsze, w każdej sytuacji, bez względu na okoliczności, kocha wszystkie cechy dziecka i nie musi ono spełniać żadnych warunków, by zasłużyć na jej miłość.

Miłość jest najważniejszą treścią macierzyństwa, ale nie jedyną. Matka musi również posiadać konsekwencję w działaniu, stanowczość, pewną dozę autorytetu, który nie jest sprzeczny z miłością.

Miłość macierzyńska jest jednocześnie życzliwością, czułością i zro zu-mieniem. Jest to do pewnego stopnia, miłość intuicyjna w darzeniu i przyjmo-waniu. Jest to miłość zarówno spontaniczna, trochę zaślepiona, jak i mądra, przepojona rozumem. Pod wpływem jej działania dziecko czuje się rozumia-ne, bezpieczne i szczęśliwe(Plopa, 2005; Kościelska, 1998; Ryś, 1999; Braun-Gałkowska, 1992; Rembowski, 1986).

Kontakt z matką ma ogromne znaczenie nie tylko dla rozwoju dziecka w pierwszych latach, jego wpływ rozciąga się na całe życie człowieka. Identy-fikacja z matką i zależność od jej miłości jest wstępnym warunkiem do nor-malnego dojrzewania, rozwijającej się samokontroli. Cechy te ukształtowane w dzieciństwie i we wczesnej młodości, trudno jest zmienić, a często dają o so-bie znać w okresie późniejszym np. w życiu małżeńskim.

W pierwszych tygodniach, miesiącach, latach życia, gdy dziecko jest istotą słabą, bezbronną, całkowicie zależną od otoczenia, matka zaspokaja jego pod-stawowe potrzeby psychospołeczne, min. potrzebę bezpie czeń stwa. Poczucie bezpieczeństwa stanowi konieczny warunek wytwarzania się i rozwoju wszel-kich potrzeb psychicznych, emocjonalnych, społecznych, umożliwia prawid-łowy rozwój dziecka we wszystkich dziedzinach.

Obcowanie z matką jest również dla dziecka źródłem pierwszego kontak-tu społecznego, pierwszej więzi emocjonalnej. Od związku dziecka z matką zależy późniejszy stosunek człowieka do wszystkich ludzi. Jeśli nie ma więzi


między matką a dzieckiem lub też, jeśli zostanie ona zerwana, w rozwoju emo-cjonalnym dziecka mogą powstać nieodwracalne zabu rzenia, może stać się ono niezdolne do nawiązywania pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi.

Konsekwencje braku tej więzi mają znaczenie nie tylko dla rozwoju, zdro-wia psychicznego i szczęścia jednostki, lecz także dla stosunków międzyludz-kich w rodzinach, w innych grupach ludzi i innych środowiskach, a także dla stosunków między narodami.

Innym elementem miłości macierzyńskiej jest akceptacja dziecka takim, jakie ono jest. Ta bezwarunkowa akceptacja matki jest dla dziecka ogromnie ważna, na jej podstawie kształtuje się jego stosunek emo cjo nal ny do samego siebie, tworzy się obraz własnej osoby. Bezbronne, niesamo dzielne małe dzie-cko ma poczucie bezradności, niepewności siebie (Cambell, 1999; Elias, 1998; Prokop, 1997; Braun- Gałkowska, 1987).

Matka zaspokaja nie tylko potrzebę bezpieczeństwa, kontaktu społecznego, więzi emocjonalnej, przynależności, akceptacji, lecz także wiele innych potrzeb psychicznych dziecka. Realizuje również jego potrzeby biologiczne, zapewnia-jąc mu rozwój fizyczny. Dostarcza mu też wzorów, modeli zaspokajania potrzeb, uczy zachowania w sytuacjach, gdy potrzeby nie mogą być zaspokojone. Uczy dziecko dostrzegania i respektowania potrzeb innych ludzi: „Nie płacz, mama jest zmęczona”, „Daj lalkę siostrze, ona też chce się pobawić”. Stwarza podsta-wy umożliwiające z czasem powstanie hierarchii potrzeb: „Poczęstuj czekoladą inne dzieci, a potem weźmiesz sobie” (Kukułowicz, 1998; Bryant, 1997).

Rola matki nie zmniejsza się w późniejszych okresach rozwoju dziecka, zmienia jedynie swój charakter. W miarę jak dziecko rośnie i staje się coraz bardziej samodzielne, bierze coraz większy udział w życiu całej rodziny.

Matka nie tylko zaspokaja potrzeby dzieci, ale również organizuje życie rodziny i często jest główną twórczynią panującej w niej atmosfery. Ponadto, spełnia jeszcze jedną istotną rolę: stanowi dla dziecka, zarówno dla dziewczyn-ki, jak i dla chłopca, wzór kobiety (Kościelska, 1998; Cambell, 1999).

U dziewcząt oddziaływanie tego wzoru dokonuje się na podstawie identy-fikacji: córka pragnie naśladować matkę. W wieku dorastania nasila się dążenie do samodzielności i niezależności oraz krytyczne nastawienie wobec otocze-nia, które obejmuje też i osoby najbliższe, a więc i matkę. Najczęściej jednak, gdy nie dochodzi do ostrego konfliktu pomiędzy rodzicami a dzieckiem, ta krytyczna ocena dotyczy tylko niektórych cech matki, inne natomiast są nadal akceptowane i naśladowane w takim stopniu, w jakim pozwala na to różnica wieku, pokolenia, a przede wszystkim cechy indywidualne.

Dla chłopca natomiast matka stanowi wzór kobiety, na podstawie, któ-rego dokonuje on wyboru swojej przyszłej żony. Nawet w sytuacji, gdy cechy


osobowości matki nie w pełni mu odpowiadają, najczęściej ma miejsce po-równywanie reakcji, zachowań, właściwości psychicznych (a nawet wyglądu zewnętrznego) partnerki z reakcjami, zachowaniami i właściwościami matki.

Szczególnie ważny element wzoru osobowego, modelu matki, stanowi jej stosunek do dziecka, jej postawa rodzicielska. Wpływ tej postawy jest bardzo silny i sięga w daleką przyszłość, przejawia się, bowiem w postawie rodziciel-skiej syna, a zwłaszcza córki wobec jej własnych dzieci.

1.2.2. Rola ojca w rodzinie

Rola ojca w rodzinie, jego wpływ na rozwój i wychowanie dzieci ulegały zmianom na przestrzeni wieków, a proces dokonywania się tych zmian jest szczególnie intensywny w czasach współczesnych.

Były okresy, gdy ojciec w bardzo małym stopniu uczestniczył w wychowa-niu dzieci, a jego kontakt z nimi był ograniczony np. w niektórych systemach wychowania, dziecko do 6 – 8 roku życia, pozostawało pod wyłączną opieką matki i innych kobiet, a później, – jeśli było chłopcem – przechodziło z kolei pod wyłączną opiekę i oddziaływania ojca (mężczyzny).

W tradycyjnej rodzinie ojciec był jej głową, dostarczał środków utrzyma-nia, decydował o większości spraw i jemu przysługiwały większe przywileje. Ten tradycyjny model w zasadzie uległ zasadniczym zmianom, ale te zmiany nie objęły wszystkich rodzin; w wielu z nich nadal utrzymują się z różnych względów dawne postawy.

W sposób najbardziej zasadniczy do zmiany roli ojca w rodzinie przy-czyniło się powszechne zjawisko pracy zawodowej matek. Ojciec nie jest już jedynym, a czasem nie jest i głównym żywicielem rodziny.

Nie będąc w rodzinie jedyną ani główną osobą pracującą, ojciec nie jest też (jak to miało miejsce dawniej) reprezentantem szerszego społe czeństwa, autorytetów pozarodzinnych. Nie jest również uosobieniem wiedzy, ponieważ w zakresie wykształcenia matka dorównuje mu, a często przerasta.

W miarę rozwoju dziecka, w procesie dojrzewania społeczno-moralne-go ojciec oddziałuje na nie, nie tylko jako konkretna osoba, lecz także jako symbol. Jak twierdzi amerykański socjolog T. Parsons, staje się to początkiem nowego etapu w jego rozwoju społecznym. Miłość do ojca, przyswojenie so-bie jego poglądów i zasad postępowania stają się podstawą wytworzenia sobie „symbolu ojca”. Symbol ten „pozwala człowiekowi na właściwe przystosowa-nie się do warunków życia społecznego. Taki człowiek ma właściwy stosunek do swych przełożonych w pracy, cenionych przez siebie polityków i innych lu-dzi zajmujących w społeczeństwie miejsce „postaci ojcowskich” (za: Pospiszyl, 1986 i 2004).


Pozytywne relacje między dzieckiem a ojcem są zatem, warunkiem stop-niowego osiągania przez nie dojrzałości społecznej. Aby jednak ten proces mógł przebiegać prawidłowo, nie wystarczy sam fakt posiadania ojca, koniecz-na jest jego uchwytna dla dziecka obecność w rodzinie, a także aktywny jego udział w wychowaniu (Banes, 1994; Dowell, 1994; Pospiszyl, 1986 i 2004).

Dziecko osiągając pewien stopień dojrzałości nie zadowala się już wyłącz-nie miłością macierzyńską i zaczyna usilnie szukać miłości ojcow skiej, która z jednej strony narzuca mu pewne rygory, a z drugiej strony zapewnia drogę do wejścia w szeroki świat uznawanych wartości społecznych.

Miłość ojcowska różni się kilkoma istotnymi cechami od miłości macie-rzyńskiej:

Po pierwsze – matka kocha dziecko bezwarunkowo, dziecko by być kochanym nie musi spełniać żadnych warunków, natomiast ojciec ko-cha dziecko, dlatego, że spełnia ono jego oczekiwania np. jest grzeczne, dobrze się uczy.

Po drugie – matka kocha wszystkie cechy dziecka, a ojciec kocha w swym dziecku przede wszystkim te cechy, które są zgodne z wyma-ganiami, jakie mu stawia oraz te, które czynią dziecko zdolnym do po-konywania przyszłych trudności życiowych np. pracowitość, odwaga.

Po trzecie – matka potrafi kochać bez względu na okoliczności, zawsze i w każdej sytuacji; ojciec nie kocha dziecka, gdy nie postępuje zgodnie z wymaganiami wpajanymi mu przez społeczeństwo, którego on jest reprezentantem.

Po czwarte – matka nigdy nie przestaje kochać, ojciec nie potrafi ko-chać bezustannie i dlatego miłość ojcowska ma tendencje do zaniku w okresie, gdy dziecko osiąga dojrzałość (Pospiszyl, 1986 i 2004).

Miłość macierzyńska jest dla dziecka koniecznością ze względu na stwo-rzenie właściwego klimatu psychicznego – poczucia bezpieczeństwa, potrzeby głębokiej więzi z inną osobą. Natomiast miłość ojcowska jest konieczna z in-nych względów, stanowi dla dziecka zachętę do dalszego rozwoju i wytycza kierunek tego rozwoju.

Przypisywanie większej roli matce wypływa przede wszystkim z istnienia silniejszej więzi biologicznej między matką a dzieckiem; sprzyja temu fakt, że dziewięć pierwszych miesięcy życia spędza ono w łonie matki. Ta więź biolo-giczna ma duże znaczenie, nie jest ona jednak podstawą związku matki z dzie-ckiem. Wiadomo przecież, że miejsce matki biologicznej może zająć osoba obca, matka zastępcza, biologicznie obca, a więź emocjonalna wytworzy się.

Niekiedy natomiast ta więź nie powstaje, ponieważ w krótkim czasie po urodzeniu dziecko jest z matką rozłączone. Toteż można wnioskować, że decy-


dującą rolę w wytwarzaniu się więzi emocjonalnej między dzieckiem a matką spełnia wczesność i ciągłość wzajemnych kontaktów i relacji oraz zaangażo-wanie w troskę o dziecko, wkład pracy w opiekę nad nim, wysiłek i czas po-święcony mu. Prawie zawsze są one większe u matki niż u ojca, zwłaszcza we wczesnych latach życia, ale i długo później.

Ponieważ nie tylko w rodzinie, ale w większości instytucji opiekuń czo-wycho wawczych i oświatowych dominują kobiety, tym ważniejsza jest obec-ność ojca w procesie wychowania dziecka w rodzinie. Jego brak lub jego nie-obecność w wychowaniu, pociąga za sobą szereg negatywnych skutków dla rozwoju psychicznego dziecka.

Obecnie jest coraz więcej rodzin złożonych z dwóch tylko osób: matki i dziecka lub – znacznie rzadziej – ojca i dziecka. Geneza takich rodzin jest trojaka. Niektóre z tych rodzin to rodziny, w których jedno z rodziców nie żyje. Częściej zdarza się, że osobą tą jest ojciec. Drugą przyczynę stanowią rozwo-dy. W takiej sytuacji najczęściej dziecko pozostaje z matką, a ojciec utrzymuje z nim pewien kontakt lub nie. Trzeci rodzaj rodzin niepełnych to rodziny zło-żone z matki i dziecka urodzonego poza małżeństwem, pochodzące ze związ-ku niezalegalizowanego.

Wymienione trzy rodzaje sytuacji różnią się w sposób istotny, ale łączy je jedna wspólna cecha: dziecko wychowuje się w rodzinie niepełnej, małej, często dwuosobowej, co stanowi środowisko uboższe w kontakty społeczne, oprócz tego jedna osoba nie może zrównoważyć oddziaływań obojga rodziców (Banes, 1994; Dowell, 1994; Cudak, 2004; Herbert, 2005).

We współczesnych rodzinach, ojciec jest też niekiedy całymi dniami, mie-siącami, a nawet latami nieobecny z powodu swojej pracy zawodowej. W ta-kich sytuacjach dziecko zna ojca przede wszystkim na podstawie opinii matki, co równie często jest niekorzystne dla rozwoju dziecka. W wielu kręgach spo-łecznych wciąż utrzymuje się obraz ojca jako osoby surowej, wymierzającej sprawiedliwość, osoby, której autorytet opiera się przede wszystkim na domi-nacji fizycznej, na sile.

Ojciec nieobecny w domu ma (niekoniecznie uświadomione) poczu-cie winy w stosunku do dziecka. Zdaje sobie sprawę, że powinien aktywnie uczestniczyć w jego wychowaniu, a wciąż jeszcze działania karzące, surowe w stosunku do dziecka są traktowane jako działania aktywne. Stosowanie kar fizycznych jest zabiegiem wprawdzie mniej skutecznym, lecz łatwiej szym, nie wymagającym głębszej refleksji (stąd m.in. jej popularność). Osoba ojca jest wtedy dla dziecka reprezentantem autorytetu. Jest to autorytet o charakterze interwencyjnym, działający raz na jakiś czas, wymierzający karę, a nie instru-ujący czy przekształcający. Budzi on reakcje lękowe, co pociąga za sobą nega-


tywne konsekwencje: może, bowiem zachodzić zjawisko generalizacji i wszelki autorytet może kojarzyć się dziecku z przeżyciami lękowymi. Jeżeli w otocze-niu dziecka nie ma innego mężczyzny (np. dziadka, nauczyciela), obraz tej płci kształtuje się na wzór ojca (Dowell ,1994; Pospiszyl, 1986).

W sytuacji, gdy dziecko jest chłopcem, zadziałać może mechanizm identy-fikacji: chce naśladować ojca, być silnym tak jak on, mieć władzę, budzić lęk.

Jeżeli dziecko jest dziewczynką, mechanizm identyfikacji działa w mniej-szym stopniu, natomiast w jej świadomości dominuje obraz mężczyzny, któ-rego należy się bać.

Dzięki kontaktowi z ojcem dziecko ma okazję poznać w życiu codzien-nym, z bliska, typowo męskie cechy osobowości. Chłopiec dzięki temu uzysku-je wzór do naśladowania, model mężczyzny.

Zgodnie z wynikami badań, dzieci szybciej przyswajają sobie pozytywne i negatywne formy zachowania się przedstawicieli tej samej płci niż płci od-miennej. Szczególne znaczenie ma to w przypadku uczenia się ról społecznych związanych z płcią człowieka. Role te są lepiej przyswajane przez dziecko, jeśli ma ono możliwość obserwowania dorosłego tej samej płci w życiu codzien-nym (np. role rodzicielskie).

Wyżej cytowany, amerykański socjolog T. Parsons (za: Pospiszyl, 1986 i 2004) stwierdził, że chłopiec, który wychowuje się w rodzinie bez ojca, lub, gdy ojciec nie odszedł, ale długo i często przebywa poza rodziną, wskutek cze-go dziecko nie ma okazji obserwować jego zachowań w życiu codziennym, tworzy sobie fałszywy obraz właściwości „prawdziwego mężczyzny”. Obraz ten powstaje wyłącznie na podstawie bardzo mglistego wyobrażenia o tym, jaki powinien być mężczyzna. W wyobrażeniu tym dominują cechy agresywne, ponieważ tradycyjne społeczeństwo przypisuje mężczyźnie posiadanie takich cech. Chłopiec wychowywany przez kobiety pragnie przejąć ową agresywną postawę, którą uważa za właściwą dla mężczyzny. Dążenie to jest uwarunko-wane nie tylko chęcią naśladowania (niepełnego, wypaczonego) wzorca, ale także protestem przeciwko własnej sytuacji: „jestem chłopcem, a zajmują się mną same kobiety”.

Parsons nazywa tę reakcję „protestem męskim”. W wyniku tego protestu nie chce on przejąć nie tylko tych form zachowania się matki, które są typowo kobiece (a które traktuje jako „babskie”), lecz przeciwstawia się wszelkim zasa-dom, które matka mu wpaja. Jest więc agresywny, wulgarny, bo wydaje mu się, że taki powinien być mężczyzna.

Chłopcy wychowywani tylko przez kobiety są, wg Parsonsa bardziej agre-sywni, bardziej podatni na wykolejenie niż chłopcy, w których wychowaniu bierze czynny udział ojciec.


Dziecko (szczególnie chłopiec), pozbawione możliwości stałego obcowa-nia z ojcem, o wiele trudniej kształtuje najwyższą pod względem moralnym sferę swej osobowości – „sumienie” i ma większą szansę stać się psychopatą, pozbawionym wyrzutów sumienia, mogącym z „zimną krwią” najokrutniej krzywdzić innych ludzi.

Na ogół nikt nie ma wątpliwości, jak ważna jest rola ojca w wychowaniu syna, któremu ojciec może dostarczyć konkretnego wzoru męskiego. Natomiast w odniesieniu do dziewcząt, rola ojca nie wydaje się tak oczywista, ale niemniej ważna. Dziewczynka pozbawiona stałego, codziennego kontaktu z mężczyzną nie ma okazji poznać specyficznych właściwości związanych z płcią odmienną. Wytwarza sobie obraz mężczyzny na podstawie fragmentarycznych obserwa-cji mężczyzn w środowisku pozarodzinnym. Jeśli obraz ten jest dosyć mglisty i nienasycony ujemnymi składnikami, może dominować w jej postawie wobec mężczyzn ciekawość, pragnienie bliższego poznania, z którego może rozwinąć się żywe zainteresowanie, a w dalszej przyszłości dążenie do szybkiego zało-żenia własnej rodziny (Prokop, 1997). Jeśli jednak dalsze otoczenie dostarczy dziewczynie materiału o przewadze elementów negatywnych, jeśli z osobą ojca łączą się przykre wspomnienia, obraz mężczyzny nabierze ujemnego charakte-ru, jego osoba będzie budzić lęk lub niechęć.

Ojciec dostarcza dziewczynie nie tylko wzorów do naśladowania, ale umożliwia też poznanie właściwości psychicznych płci przeciwnej, dzięki cze-mu dziewczyna lepiej rozumie swoich kolegów, a w przyszłości męża i synów.

Również od ojca dziewczyna przejmuje niektóre zachowania, takie mo-delowanie może dotyczyć np. zainteresowań, postaw moralnych, stosunku do pracy. Ojciec jest zazwyczaj pierwszym dorosłym mężczyzną, z którym dziew-czyna się styka, a przy współczesnej feminizacji wycho wania często jedynym aż do końca szkoły podstawowej, który zajmuje się jej wychowaniem. Córki, które nie mają możliwości obcowania z ojcem, mają mniejsze szanse na wy-wiązanie się w przyszłości z roli matki i żony, ponieważ nie mają okazji do tego, by wyrobić w sobie odpowiednie przyzwyczajenia, by wniknąć w psychikę mę-ską i starać się zrozumieć go wszechstronnie.

Ojciec jest niezbędny w wychowaniu również, dlatego, że nie mając takich jak matka cyklicznych zmian nastrojów psychicznych, potrafi lepiej niż kobiety zapewnić w wychowaniu konsekwentne stosowanie kar i nagród. Matka odwo-łując się do „ojcowskiego wymiaru sprawiedliwości” chce nie tylko wzmocnić autorytet kary lub nagrody, lecz często intuicyjnie szuka w mężczyźnie rozwią-zania trudnej dla niej sytuacji wychowawczej. „Normalny” mężczyzna potrafi o wiele łatwiej przestrzegać konsekwencji w postępowaniu, wychowywaniu, a to jest podstawowy warunek zapew nienia dziecku równowagi emocjonalnej.


Liczne badania nad rozwojem psychicznym dzieci wychowywanych bez ojca doprowadziły do stwierdzenia, że przebiega on z różnego rodzaju zakłó-ceniami. Okazało się, że takie dzieci są mniej dojrzałe, bardziej rozkojarzone, mają mniejsze poczucie bezpieczeństwa, są bardziej lękliwe, o wiele mniej za-radne życiowo, przejawiają trudności w kontaktach z innymi dziećmi (Cam-bell, 1999; Eichelberger, 1998; Dowell, 1994; Banes, 1994; Pospiszyl, 1986 i 2004; Cudak, 2004; Herbert, 2005).

Negatywny wpływ na rozwój psychospołeczny dzieci ma nie tylko nie-obecność ojca w rodzinie, nie tylko jego bierność wychowawcza, brak zainte-resowania dziećmi, niechęć do utrzymywania kontaktu z nimi, lecz także nie-właściwe postawy rodzicielskie i negatywne cechy osobowości rodzica jak np. nadmierna surowość, brutalność, egoizm, a zwłaszcza uzależnienia od alko-holu, narkotyków. Zarówno u dziewczyny jak i chłopca może to doprowadzić do zachwiania poczucia bezpieczeństwa, wytwo rzenia się postawy lękowej, ni-skiej samooceny, a nawet zaburzeń ner wi cowych.

Obecność ojca w rodzinie, jego aktywny udział w jej życiu, a zwłaszcza w wychowaniu dzieci stanowią jeden z warunków ich prawidłowego rozwoju psychicznego i dobrego przystosowania społecznego. Ojciec ma bowiem, do spełnienia szereg funkcji wypływających z typowych dla mężczyzn cech za-chowania, które są nieodzowne w wychowaniu dziecka.

W większości współczesnych rodzin występują stosunki partnerskie, zarówno ojciec jak i matka dysponują jednakowym stopniem władzy, jedna-kowym autorytetem. Ich role cechują przede wszystkim różnice jakościowe wypływające z odrębności płci, a także z indywidualnych różnic osobowoś-ciowych. Dlatego też ani ojciec nie może zastąpić matki, ani matka ojca; oboje powinni być obecni w procesie wychowania dziecka.


2. Percepcja osób samotnie wychowujących dzieci

Weryfikację opinii o samotnych rodzicach podjęto w Lublinie, w bada-niach zrealizowanych w ramach projektu @lter Ego. Miały one na celu nie tylko określenie opinii o osobach samotnie wychowujących dzieci w kontekście ryn-ku pracy, lecz również służyły analizie problemów bezrobocia, dyskryminacji i dyskryminacji kobiet. Problemy te wydawały się istotne dla ukazania szerszego kontekstu czynników związanych z sytuacją społeczną samotnych rodziców.

Badania przeprowadzono jesienią 2006 roku. Wylosowano do nich 1100 mieszkańców Lublina, w wieku od 22 do 65 roku życia. Następnie ankieterzy złożyli im wizytę w domach w celu wypełnienia ankiety. Po weryfikacji zbioru danych, analizie poddano odpowiedzi 910 respondentów.

Wśród nich, 60% stanowiły kobiety. Najwięcej badanych osób zarabia od 1000 do 2000 zł miesięcznie, następnie są to osoby zarabiające poniżej 1000 zł i osoby zarabiające pomiędzy 2000 a 5000 zł. Osoby zarabiające powyżej 5000 zł, to 2,5% badanych. Natomiast 9,8% badanych deklarowało, że nie posiadają żadnych dochodów.

Jeśli chodzi o wykształcenie w grupie osób badanych, to na pierwszym miejscu znajduje się wykształcenie zawodowe (średnie oraz zasadnicze), na-stępnie, 16% badanych posiada wykształcenie wyższe, 13% średnie. Wykształ-cenie podstawowe posiada tylko 6 osób (0,7 %).

Większość badanej grupy osób nie pracuje zawodowo, są to uczniowie (dorosłe osoby uczące się i studenci), bezrobotni, emeryci i renciści. Tylko 29% to osoby pracujące. Spośród 27% osób określających się jako bezrobotni, 11,5% to osoby zarejestrowane w urzędzie pracy.

2.1. Problem bezrobocia

Wśród wszystkich badanych, ponad połowa (55%) doświadczyła w swoim życiu bezrobocia. Według większości specjalistów badających zarówno rynek


pracy jak i osoby bezrobotne, fakt bycia bezrobotnym (doświadczenie takiego stanu) oraz czas poszukiwania pracy ma wpływ na późniejsze poglądy tych osób i sposób radzenia sobie na rynku pracy. Na przykład, im dłuższy czas poszukiwania pracy przy jednoczesnym dużym zaangażowaniu w to poszuki-wanie, tym większa lojalność wobec przyszłego pracodawcy, ale również więk-sze tendencje do dyskryminowania osób starających się o tą samą pracę lub młodych pracowników.

Pośród badanych osób, 11% badanych było bezrobotnymi dłużej niż rok, a 30% krócej niż trzy miesiące. Interesujące jest, że wśród tych ostatnich obec-nie 73% pracuje, natomiast z pierwszej grupy (bezrobotnych dłużej niż rok) pracuje tylko 22%. Wyniki te mogą nasuwać dwa rodzaje wniosków. Pierwszy o mniejszej skuteczności radzenia sobie na rynku pracy osób mających dłuższe staże bezrobocia i drugi, zakładający istnienie zależności pomiędzy stażem bez-robocia a radzeniem sobie na rynku pracy. Mianowicie można przypuszczać, że dłuższe pozostawanie w stanie bezrobocia zmniejsza szanse znalezienia pracy. Sytuacja taka w dużej części dotyczy beneficjentów projektu @lter Ego.

Ponadto, większość osób pracujących to mężczyźni (64%), z wykształce-niem zawodowym (głównie zasadniczym). Osoby z wyższym wykształceniem stanowią 27% osób pracujących.

By odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje związek pomiędzy wykształce-niem a faktem bycia zatrudnionym, przeanalizowano również wykształcenie osób niepracujących.

W oparciu o uzyskane wyniki można stwierdzić, że poziom wykształcenia wpływa na zdobycie zatrudnienia. Obrazuje to choćby odsetek osób z wyższym wykształceniem w grupie pracujących (27%) i w grupie niepracujących (15%). Interesujący jest jednak fakt, że różnica ta nie jest zbyt duża. Można więc przy-puszczać, że poza wykształceniem, szczególnie wyższym, istnieją inne cechy, które w dużym stopniu determinują zdobywanie zatrudnienia. Problem ten zostanie omówiony w dalszej części opracowania.

2.2. Źródła dyskryminacji

Dotychczas uzyskane wyniki badań pozwalają stwierdzić, że cechami, które mogą leżeć u podłoża dyskryminacji na rynku pracy jest po części płeć – preferowana płeć męska oraz konkretne umiejętności zawodowe. O tych ostatnich świadczyć może duży odsetek osób pracujących, posiadających wy-kształcenie zawodowe (zasadnicze i średnie).

Aby określić pozostałe czynniki, istotne dla skutecznego radzenia sobie podczas zdobywania zatrudnienia i późniejszego radzenia sobie na rynku pra-cy, respondenci otrzymali pytanie o sytuację rozmowy kwalifikacyjnej. W py-


taniu tym chodziło przede wszystkim o to, by spojrzeć na sytuację naboru pra-cowników oczami pracodawcy oraz aby wyłonić te cechy pracowników, które ewentualnie mogą być przyczyną dyskryminacji.

W opinii osób badanych, istotnym czynnikiem w procesie zatrudniania jest stan rodzinny. Następnie wymieniane są zagadnienia związane z dzieć-mi, tzn. ich liczba, wiek, plany posiadania dzieci. W kontekście dotychczas zaprezentowanych danych nasuwa się przypuszczenie, że niekorzystny stan rodzinny np. bycie rozwódką z dwojgiem kilkuletnich dzieci będzie znacznie utrudniało zdobycie pracy, niezależnie od posiadanego wykształcenia.

Zdarzają się pracodawcy, którzy zobowiązują swoich pracowników do podpisania oświadczenia, że w określonym okresie nie będą posiadali dzieci. 1% badanych doświadczyło takiej sytuacji.

Mimo, że pracodawcy, rzadko uciekają się do tak drastycznych procede-rów, to jednak różne inne formy dyskryminacji znane są osobom badanym zarówno z opowiadań, jak i własnych doświadczeń.

W wyniku przeprowadzonych badań okazało się, że tylko 17% responden-tów nie zauważa w ogóle dyskryminacji. Natomiast pozostała część społeczeń-stwa, dostrzegająca dyskryminację, czerpie o niej wiedzę głównie z mediów i relacji innych osób. Prawie połowa badanych doświadczyła dyskryminacji osobiście. Ważne jest również, że właśnie rynek pracy wskazywany jest przez respondentów jako najczęstsze miejsce dyskryminacji. Ukazuje to wykres nr 1.

Wykres nr 1. Percepcja dyskryminacji w sferach życia.

Na uwagę zasługuje fakt, iż respondenci wskazali, że dyskryminacja wy-stępuje w znaczącym stopniu również w polityce, edukacji, kościele i służbie zdrowia.


Uzyskane wyniki badań potwierdzają dotychczasowe rozważania na te-mat specyficznych cech i czynników które leżą u podłoża dyskryminacji. Je-dynym, jak się wydaje, obiektywnym czynnikiem jest ograniczony dostęp do określonych dóbr. Takim dobrem jest min. władza i związane z nią profity, wy-soka jakość kształcenia, skuteczne usługi medyczne i oczywiście na pierwszym miejscu posiadanie dobrej pracy.

Należy jednak zwrócić uwagę, że nie wszyscy respondenci kierowali się wyżej opisaną zasadą podczas tworzenia tego rankingu. Część osób opisywało w uzasadnieniu, że wymienione przez nich sfery życia są dyskryminogenne w swej istocie. Podawane były przykłady tego, jak Kościół traktuje homosek-sualistów, czy określona partia polityczna preferuje jakąś grupę społeczną np. rolników, robotników itp… Podobne spostrzeżenia respondentów dotyczyły rynku pracy. Podczas zatrudniania oraz przebiegu kariery zawodowej, uzyski-wania awansu, preferuje się określone grupy osób. 79% badanych przyznaje, że są takie grupy, którym łatwiej rozwijać się zawodowo i awansować. Najczęściej wymieniano: dzieci bogatych i wpływowych rodziców; polityków, ich bliskich i znajomych; osoby dobrze wykształcone; osoby młode.

Widoczne jest, że czynniki sprzyjające sukcesowi zawodowemu można podzielić na dwie grupy. Są to, na pierwszym miejscu, czynniki zewnętrzne, czyli w tym wypadku poparcie innych wpływowych i bogatych osób. W dru-giej kolejności wymienia się cechy osobiste, takie jak wykształcenie i mło-dość.

W efekcie nasuwa się odpowiedź na wcześniej zadane pytanie o rolę wy-kształcenia w radzeniu sobie na rynku pracy. Mimo, że rola ta jest doceniana, to jednak ważniejsze wydają się koneksje, znajomości i poparcie.

W takiej sytuacji zawsze będą istniały osoby w jakiś sposób uprzywile-jowane, nie tylko ze względu na płeć i sytuację rodzinną. Badani wymieniali również wiek, stan zdrowia i pochodzenie społeczne. Dyskryminacja ta wystę-puje się w konkretnych sytuacjach zawodowych i według badanych przejawia się jako niesprawiedliwe traktowanie.

Najbardziej dotkliwie i najczęściej badani odczuwają niesprawiedliwe traktowanie podczas otrzymywania podwyżek i nagród. Następnie podczas awansowania i egzekwowania obowiązków służbowych. Wymieniano również takie sytuacje jak: rozdzielanie gratyfikacji, kierowanie na szkolenia i udział w zbiorowych decyzjach.

Nie bez znaczenia dla badanych są sytuacje nadmiernego lub też niezgod-nego z przepisami wykorzystywania pracowników. Wymienić tu można ko-nieczność wykonywania dodatkowej pracy wieczorami w domu, pracę w nad-godzinach bez uprzedzenia, w tym w weekendy.


Wyniki przeprowadzonych badań pokazują, że 13% badanych musi pra-cować dodatkowo w domu po godzinach częściej niż raz w miesiącu, a 12% częściej niż raz w tygodniu. Ponad to 14% badanych pracodawca nie uprzedza o konieczności wykonywania takiej pracy. Aż 22% badanych musi częściej niż raz w miesiącu musi pracować w weekendy.

Większość badanych deklarowało niezadowolenie z takiej sytuacji, jednak lęk przed utratą pracy powoduje brak reakcji z ich strony.

Ten brak reakcji jest niestety charakterystyczny dla społeczności osób pra-cujących. Mimo, że 24% (co nie jest zbyt wysokim wskaźnkiem) badanych, wie gdzie zwrócić się w przypadku dyskryminacji, czy też stwierdzenia nie-sprawiedliwości lub wykorzystywania w miejscu pracy, tylko 1%, czyli 9 osób z badanej grupy, skorzystało z takiej pomocy.

Interesującym jest, że te 9 osób to kobiety. Oczywiście nie oznacza to, że nie ma dyskryminowanych mężczyzn i mimo, że jest to zbyt mała grupa osób, by sformułować statystyczne wnioski, to jednak w powszechnej opinii funk-cjonuje pogląd o gorszej sytuacji kobiet niż mężczyzn na rynku pracy.

Pogląd ten potwierdzają opisywane wcześniej wyniki badań, wskazujące że stan rodzinny, płeć – bycie kobietą oraz posiadanie dzieci lub ich planowa-nie może utrudnić zatrudnienie i karierę zawodową. Należy podkreślić, że po-siadanie dzieci i specyfika rodziny są istotnymi czynnikami również w dyskry-minacji mężczyzn, można tak zakładać, ponieważ tylko 12% badanych uważa płeć za główny czynnik dyskryminujący.

Niemniej jednak rangę dyskryminacji kobiet podnosi fakt, że to im naj-częściej przypisuje się większą rolę w domu rodzinnym jak i w wychowaniu dzieci.

2.3. Problem dyskryminacji kobiet

Z przeprowadzonych badań wynika, że 41% badanych spotkało się osobi-ście z dyskryminacją kobiet, a problem ten oceniany jest jako średnio ważny w społeczeństwie.

Oczywiście przewidywano, że jako bardziej poważny, traktują prob-lem dyskryminacji kobiet, same kobiety (średnia dla kobiet 6,2 w dziesięcio-stopniowej skali) niż mężczyźni (średnia 3,2). Również częściej kobiety spoty-kają się z tym problemem.

Podobnie jest jeśli chodzi o ocenę możliwości uzyskiwania awansu zawo-dowego. Pomimo, że średnia tej oceny w społeczeństwie wynosi 4,2 (w dziesię-ciostopniowej skali) czyli problem oceniany jest niżej niż przeciętny, to jednak mężczyźni są o tym mniej przekonani niż kobiety.


Opisywane różnice są istotne statystycznie na poziomie 0,001, jest to wy-soki poziom istotności. Mogą one wskazywać na dużo mniejsze dostrzeganie przez mężczyzn problemu dyskryminacji kobiet lub jego bagatelizowanie. To ostatnie może być niestety związane z ciągle funkcjonującym stereotypem, że kobieta jest z natury gorszym pracow ni kiem, gdyż jej rola powinna się ograni-czać do prowadzenia domu i wycho wania dzieci. Pogląd ten w przeprowadzo-nych badaniach sprawdzono zadając pytania:

Kto, powinien ograniczyć pracę zarobkową jeśli wymaga tego sytuacja rodzinna?

Kto, powinien brać większą odpowiedzialność za wychowanie dzieci? Kto, powinien mieć pierwszeństwo w uzyskaniu pracy, przy ograni-

czonej ilości miejsc pracy?W sferze deklaracji sytuacja nie wygląda najgorzej. Jednak prawie poło-

wa badanych uważa, że to żona powinna ograniczyć pracę w trudnej sytuacji rodzinnej. Dopiero niecałe 30% badanych sądzi że powinni to zrobić oboje rodzice. W zadawanym pytaniu nie było zawarte, jakiego rodzaju trudna sy-tuacja zmusza do ograniczania pracy. Wydaje się jednak, że kobietom częściej przypisuje się większą odpowiedzialność za wychowanie dzieci i równocześnie większość prowadzonych badań, potwierdza to tezę o mniejszej sprawności mężczyzn w tym zakresie.

Próba potwierdzenia powyższego poglądu w przeprowadzonych bada-niach, po części dała odpowiedź negatywną. tzn. większość badanych uważa, że odpowiedzialność za wychowanie dzieci powinno ponosić po równo obo-je rodziców. Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że jest to tylko poziom deklaratywny. Czym innym jest autentyczne poczucie odpowiedzialności za wychowanie dzieci, niemożliwe do oszacowania, podczas tego typu badań.

Wielu badaczy oraz terapeutów, na czele z Wojciechem Eichel bergerem, twierdzi, że od ponad trzydziestu lat mamy do czynienia z tzw. syndromem braku ojca. Mimo, że rodzina jest pełna, to jednak ojciec nie bierze udziału w wychowaniu. Już od najmłodszych lat matka zajmuje się dzieckiem. Na po-czątku z powodów naturalnych jak np. karmienie piersią, przygotowywanie posiłków dla dziecka, a następnie z przyczyn warunkowanych w dużej części społecznie. Tzn. przyjęło się, że to częściej kobieta „wyprawia dzieci do szkoły, przygotowuje, ubiera, robi kanapki”. Przy okazji rozmawia z dziećmi, pomaga w lekcjach. W efekcie ojcowie mają większy dystans do swoich dzieci, bardzo często uważają, że codzienna opieka nad nimi nie należy do nich. W wielu sytuacjach ich aktywność związana z dziećmi ogranicza się do szczególnych sytuacji jak np. odwiezienie do lekarza, wyjście do kina (statystycznie raz na ok. 3 lata), wspólny z rodziną wyjazd na wczasy itp…


Innym przykładem tego stanu rzeczy może być uczestnictwo w zebraniach szkolnych gdzie ok. 75% to kobiety oraz wizyty u psychologów i w poradniach zdrowia psychicznego z powodu problemów wychowawczych gdzie ok. 95% stanowią kobiety.

Niestety taka sytuacja ma swoje negatywne konsekwencje. Ojciec w wy-chowaniu jest niezbędny ze względu na wprowadzanie i uczenie norm spo-łecznych. To mężczyzna w sposób naturalny uczy dyscypliny, posłuszeństwa, opanowania, konsekwencji. Można zatem wnioskować, że ojciec w pierwszej kolejności pełni zadanie socjalizujące.

Jednym ze skutków braku ojca, zarówno fizycznego jak i psychicznego, będzie więc głównie nieprawidłowa socjalizacja dziecka, przejawiająca się naj-częściej w braku dyscypliny i posłuszeństwa, występowaniu zachowań agre-sywnych, kształtowaniu się u dziecka poczucia bezkarności.

Wielu psychologów właśnie w takiej sytuacji społecznej upatruje przyczyn współczesnych patologii dzieci i młodzieży. Rozważania te będą kontynuowa-ne w dalszej części tego opracowania.

Natomiast opisywaną wyżej sytuację, potwierdzają odpowiedzi na pytanie trzecie, dotyczące zatrudnienia przy ograniczonych miejscach pracy.

Mimo, że większa część badanych nie faworyzuje żadnej z płci, to jed-nak tych którzy uważają, że powinni to być mężczyźni jest dziesięć razy więcej niż tych którzy są za kobietami. Interesującym może być fakt, że w tej grupie, liczącej 127 osób, 42, czyli 33% to kobiety. Fakt ten można interpretować na co najmniej trzy sposoby. Albo część kobiet jest również przekonana o tym, że mężczyźni lepiej sobie poradzą w pracy, albo kobiety mają już ugruntowaną pozycję i podział obowiązków, w którym pracuje mężczyzna a kobieta zajmuje się dziećmi i domem, dla części kobiet jest to z pewnością podział naturalny i niebudzący sprzeciwu. Ostatnia moż-liwość, to przekonanie niektórych najczęściej młodych kobiet o tym, że mężczyzna powinien utrzymać żonę i dzieci, przy założeniu że kobieta nie pracuje również w domu.

O percepcji kobiety na rynku pracy, może również świadczyć analiza tego jak widzi ją społeczeństwo w roli kierownika. Jeśli chodzi o dotychczasowe badania to, zdania są podzielone. Z części z nich wynika, że kobieta w roli kie-rownika jest bardziej skrupulatna, przyjazna dla podwładnych, systematycz-na, co w zasadzie potwierdza spostrzeżenie, że zdolności kierownicze kobiet to jedno z największych odkryć ostatnich lat. Inna grupa badanych twierdzi, że kobiety mają zbyt mało umiejętności strategicznych i zbyt często ulegają emocjom, co zdecydowanie wyklucza je ze stanowisk kierowniczych. Ponadto osiągnięcie stanowiska kierowniczego jest dla nich tak dużą nobilitacją, że sta-


rają się je jak najdłużej utrzymać i utrudniają awans zawodowy podwładnym, szczególnie innym kobietom.

Żadne z badań nie potwierdziły ani nie obaliły do końca przedstawionych założeń. W badaniach przeprowadzonych na grupie mieszkańców Lublina, sytuacja okazała się podobna. Stereotypowo, zwolenników mężczyzn na kie-rowniczym stanowisku jest 3,5 razy więcej, jednak dużej części osób, bo po-nad połowie, jest to obojętne. Szczególnie ten ostatni fakt jest zachęcający dla osób chcących poprawić wizerunek kobiet jako kierowników i co za tym idzie zwiększyć ich szanse na rynku pracy.

Podejmowanie takich działań jest ważne w kontekście uzyskanych, do-tychczasowych wyników badań. Jednak szczególne znaczenie nadaje im sytu-acja społeczna w której nie tylko coraz więcej kobiet podejmuje pracę zarob-kową, ale jednocześnie często są one jedynymi żywicielami rodziny. Mają one potrzeby i aspiracje aktywności oraz rozwoju zawodowego. Na dodatek coraz częściej, z różnych powodów, wychowują swoje dzieci samodzielnie, nie posia-dając stałego partnera.

2.4. Samotnie wychowujący dzieci a rynek pracy

Dotychczasowe rozważania, związane z przeprowadzonymi badaniami, pokazują, że to właśnie samotne wychowywanie dziecka przez kobietę może stawiać ją w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. W opinii społecznej funk-cjonuje wiele negatywnych poglądów na temat takich osób. Większość z nich ma swoje podłoże w przekonaniu dużej części społeczeństwa o tym, że rodzi-na powinna się składać z obojga rodziców. W przeciwnym wypadku można spodziewać się negatywnych konsekwencji dla wychowania dzieci. W wielu przypadkach, osoby samotne są stygmatyzowane jako takie które nie potra-fią radzić sobie w związkach partnerskich, małżeństwie, oczywiście jeśli jest to samotność z wyboru. W przypadku wdów i wdowców sytuacja wydaję się być korzystniejsza, jeśli chodzi o ocenę moralną, jednak niektórzy twierdzą, że śmierć osoby bliskiej może „wywrzeć piętno” na dalszym życiu i być przyczyną mniejszej sprawności zawodowej oraz społecznej.

Opisywane tu przykłady poglądów, we współczesnych czasach, wydają się nieuzasadnione, część osób nazywa je gusłami czy zabobonami. Faktem jed-nak jest, że coraz większa liczba osób decyduje się na samotne wychowywanie dziecka.

Jeszcze kilkanaście lat temu kobiety takie były traktowane jak osoby roz-wiązłe, a sytuację taką kojarzono z patologią.


Dziś odwrotnie, można powiedzieć że, powstają początki mody na tzw. bycie „singlem”. Moda ta na Zachodzie jest bardziej widoczna niż w Polsce. Jednak obserwując tendencje krajowe, przypuszczalnie, w kolejnych latach będzie rosła liczba osób decydujących się na życie bez stałego partnera, rów-nież samotnie wychowując dzieci. Aktualnie trend ten wyraża się w spadku ilości zawieranych małżeństw, wzroście liczby rozwodów i separacji oraz ilo-ści świadczeń z tytułu samotnego wychowania dzieci. Jeśli się do tego doda opisywany wcześniej psychologiczny syndrom braku ojca, to sytuacja staje się poważna.

W społeczności miasta Lublina identyfikuje się osoby samotnie wycho-wujące dzieci. 85% badanych przyznaje, że zna takie osoby, jednak stosunek do nich różni się w zależności od przyczyn samotności. I mimo, że ogólnie jest on pozytywny gdyż waha się on w granicach od 6,3 do 8,8 (w dziesięciostop-niowej skali), to jednak potwierdzają się powszechne przekonania, że badani najbardziej pozytywnie ustosunkowują się do wdów i wdowców, następnie wy-mieniają rozwódki i rozwodników, najgorzej oceniają panny i kawalerów, przy czym w każdej kategorii niżej oceniają mężczyzn od kobiet. Być może rzeczy-wiście wyraża się w tych przekonaniach pogląd, że mężczyzna bardziej nadaje się do pracy niż do wychowania dzieci i zajmowania domem.

Ten, w gruncie rzeczy pozytywny stosunek, nie odzwierciedla jednak możliwości tych osób w celu uzyskania pracy. Ponad połowa badanych uważa, że osoby samotnie wychowujące dzieci nie mają takich samych szans na zdo-bycie pracy jak inni, mimo, że 70% tych samych badanych uważa, że są w pracy tak samo sprawne jak inne.

Na czym więc polega problem? Być może wpływ reklamy, swego rodza-ju mody na tolerancję, powoduje, że na poziomie deklaratywnym badani nie chcą dyskryminować innych, ze względu na własną samoocenę, czy też chęć bycia w zgodzie z ideałami społecznymi. Jak jednak postąpiliby w rzeczywistej sytuacji, czy tworząc własną firmę i mając do wyboru ambitnego księgowego po studiach i samotną księgową z dwójką dzieci, wybraliby tę ostatnią?

Sprawdzono to w następujący sposób, poproszono badanych o wymienie-nie cech, które mogą ułatwić oraz utrudnić zdobycie pracy i rozwój zawodowy. Badani mieli wybrać te cechy z listy liczącej 80 przymiotników pozytywnych i 80 przymiotników negatywnych.

Wyniki przedstawione zostały w tabeli nr 1. Cechy zostały ułożone w ran-king wg częstości wyboru.


Tabela nr 1. Cechy ułatwiające i utrudniające zdobycie pracy i rozwój zawo-dowy.

Cechy ułatwiające zdo-bycie pracy i rozwój

zawodowywybory

Cechy utrudniające zdobycie pracy i rozwój

zawodowywybory

Ambitny 509 Leniwy 345Aktywny 502 Ponury 290Przedsiębiorczy 339 Niewykształcony 279Pracowity 309 Bez ambicji 261Inteligentny 286 Roztargniony 252Odważny 251 Tchórzliwy 187Zdecydowany 252 Niedbały 179Odpowiedzialny 240 Arogancki 178Zdolny 229 Bojaźliwy 162Zorganizowany 226 Pesymistyczny 159

Z powyższych danych wynika, że najważniejszymi cechami ułatwiającymi zdobycie pracy i rozwój zawodowy, w pierwszej kolejności jest to ambicja i ak-tywność, rzadziej wymieniano takie cechy jak: przedsiębiorczość, pracowitość, inteligencja, odwaga, zdecydowanie, odpowiedzialność, zdolności i zorgani-zowanie. Należy jednak pamiętać, że te ostatnie też w percepcji badanych są bardzo ważne, gdyż wybrano je z aż osiemdziesięciu innych i znalazły się one w pierwszej dziesiątce.

Jeśli chodzi o cechy utrudniające zdobycie pracy i rozwój zawodowy to rozpiętość w częstości wyborów jest mniejsza. Cechy te można pogrupować oraz przedstawić w opozycji do cech pozytywnych. Lenistwo jako brak aktyw-ności, roztargnienie i niedbałość jako opozycja zorganizowania, tchórzliwość i bojaźliwość jako przeciwieństwo odwagi. Na uwagę zasługuje również brak wykształcenia, pesymizm i arogancja.

Następnie dokonano porównania częstości występowania cech pozytyw-nych i negatywnych, zawartych w tabeli nr 1 wśród przeciętnych pracowników z pracownikami samotnie wychowującymi dzieci, oczywiście w opinii bada-nych. Wyniki ukazuje tabela nr 2.


Tabela nr 2. Cechy ułatwiające i utrudniające zdobycie pracy i rozwój zawodowy u przeciętnych pracowników oraz u osób samotnie wychowujących dzieci.

Cechy ułatwiające zdobycie pracy i rozwój

zawodowy

Przeciętni pracownicy

Osoby samotnie

wychowujące dzieci

Różnica

Aktywny 300 218 82Przedsiębiorczy 257 189 68Zorganizowany 154 91 63Ambitny 316 291 25Pracowity 269 245 24Odważny 169 150 19Zdolny 216 200 16Zdecydowany 91 83 8Inteligentny 215 211 4Odpowiedzialny 152 164 -12

Cechy utrudniające zdobycie pracy i rozwój

zawodowyBez ambicji 84 177 93Pesymistyczny 211 286 75Roztargniony 59 112 53Bojaźliwy 113 163 50Tchórzliwy 144 163 19Niewykształcony 396 401 5Arogancki 197 200 3Ponury 159 144 -15Leniwy 91 80 -11Niedbały 58 54 -4

Zastosowana procedura badawcza uniemożliwiła badanym świadome po-równywanie opisywanych grup osób, czyli tym samym zmniejszyła działanie zmiennej aprobaty społecznej. W efekcie okazało się, że istnieją statystycznie


istotne różnice w obrazie cech przeciętnego pracownika i osoby samotnie wy-chowującej dzieci. Różnice te dotyczą trzech cech pozytywnych i czterech ne-gatywnych. Badani uważają, że osoby samotnie wychowujące dzieci są mniej aktywne, przedsiębiorcze i zorganizowane przy jednocześnie mniejszych am-bicjach, większym pesymizmie, roztargnieniu i bojaźliwości.

Mimo, że pozostałe różnice nie są istotne statystycznie, to jednak ogólny wynik badania wskazuje, że osoby samotnie wychowujące dzieci mają w opinii badanych bardziej niekorzystne, ze względu na radzenie sobie na rynku pracy, cechy charakteru.

Kolejnym elementem poddanym badaniu, były świadczenia jakie powin-na otrzymywać osoba samotnie wychowująca dziecko. Konieczność takich świadczeń związana jest z poprzednio udowadnianą tezą, zarówno o bardziej niekorzystnych cechach charakteru takich osób jak i obiektywnie trudniejszej sytuacji na rynku pracy.

Rzeczywiście, większość badanych uważa, że z tytułu samotnego wycho-wywania dzieci osobom tym powinny przysługiwać formy wsparcia ze strony państwa, władz wojewódzkich i gminnych. Badani najbardziej są skłonni przy-znawać zasiłki pieniężne, oferować pomoc w poszukiwaniu pracy, organizo-wać kolonie i obozy dla dzieci. W następnej kolejności wymienia się pomoc psychologiczną, kursy zawodowe i porady prawne, a na końcu dowóz dzieci do szkoły, pomoc edukacyjną dla dzieci i dodatkowe usługi medyczne.

Mimo jednak tych deklaracji tylko 17% badanych przyznaje, że w ich za-kładzie pracy, osoby samotnie wychowujące dzieci mogą liczyć na jakieś przy-wileje. Badani nie wymieniali jednak żadnych szczególnych form pomocy. W dużej części były to typowe również dla innych pracowników prawa do awan-su, podwyżek, szkoleń, premii i nagród. Uwagę zwraca fakt, iż prawie 70% badanych twierdziło, że nie zna dokładnie sytuacji osób samotnie wychowu-jących dzieci.

2.5. Podsumowanie prezentowanych badań

Ponad połowa społeczeństwa w wieku produkcyjnym doświadcza proble-mu bezrobocia. Byłaby to jeszcze większa część, gdyby wliczyć w to problemy bliskiej rodziny, współmałżonków i dzieci. Oczywiście duża liczba osób do-świadczonych bezrobociem, zdobywa pracę, jednak jak wynika z przeprowa-dzonych badań, szanse na zatrudnienie są nierówne.

Istotnym czynnikiem utrudniającym zdobycie pracy jest długotrwałe bez-robocie, poza tym wymienia się niskie wykształcenie, brak poparcia i odpo-wiednich koneksji oraz płeć. Zatrudnienie i przebieg kariery zawodowej może utrudniać również stan rodzinny, szczególnie chodzi tu o posiadanie dzieci.


Dyskryminacja jest zjawiskiem zauważalnym w społeczeństwie. Głów-nym źródłem wiedzy na ten temat są media oraz osobiste doświadczenia. Pra-wie połowa badanych była dyskryminowana, szczególnie dotyczyło to rynku pracy, choć badani wymieniali również takie sfery życia jak polityka, kościół, służba zdrowia i edukacja. Najczęstszą przyczyną dyskryminacji był wiek, płeć, stan rodzinny, zdrowie i pochodzenie społeczne.

We własnych zakładach pracy, najbardziej dotkliwie i najczęściej badani odczuwają dyskryminowanie podczas otrzymywania podwyżek i nagród, na-stępnie, awansowania i egzekwowania obowiązków służbowych. Wymieniano również niesprawiedliwe rozdzielanie gratyfikacji, kierowanie na szkolenia i ograniczanie możliwości brania udziału w zbiorowych decyzjach.

Formą dyskryminacji okazała się również konieczność pracy w nocy, w dni wolne oraz w nadgodzinach bez uprzedzenia. 24% badanych wie gdzie można otrzymać pomoc w przypadku stwierdzenia dyskryminacji w zakładzie pracy, jednak tylko 1%, czyli 9 osób z niej skorzystało.

Szczególnym, statystycznie często wymienianym problemem, jest dys-kryminacja ze względu na płeć, chodzi tu oczywiście o dyskryminację kobiet. Spotkało się z nią osobiście 41% badanych, przy czym dwa razy więcej kobiet niż mężczyzn. Ciągle jeszcze prawie połowa społeczeństwa uważa, że w przy-padku trudnej sytuacji rodzinnej, pracę zarobkową powinna ograniczyć ko-bieta, choć większość podkreśla rolę obojga rodziców w wychowaniu dzieci. Mimo takich poglądów, we współczesnym społeczeństwie można zauważyć zarówno fizyczny jak i psychiczny brak ojca w rodzinie. O pierwszym świadczą statystyki dotyczące większej śmiertelności mężczyzn oraz częstszym przyzna-waniu przez sądy opieki nad dziećmi matce, w przypadku separacji i rozwo-dów. O drugim, informują badania oraz obserwacje psychologów i socjologów rodziny, z których wynika, że większość współczesnych ojców bierze minimal-ny udział w wychowaniu.

Sytuacja taka rodzi określone konsekwencje, po pierwsze coraz więcej jest w społeczeństwie matek samotnie wychowujących dzieci. Po drugie dzie-ci wychowywane bez ojca, znaczne częściej przejawiają zaburzenia rozwoju, polegające na niewystarczającej socjalizacji, a co za tym idzie, min. wzroście zachowań agresywnych i kształtowaniu poczucia bezkarności.

W opisywanym kontekście można stwierdzić, że samotne wychowywa-nie dzieci przez kobietę jest sytuacją specyficzną. Jej specyfika sprowadza się z jednej strony do prawdopodobnych trudności wychowawczych z jakimi będzie musiała się zmierzyć, z drugiej strony do wpływu percepcji społecz-nej takich osób, od której zależeć będzie min. to czy ktoś da im szanse na rynku pracy.


Istnieje wiele poglądów i teorii naukowych, dotyczących samotnego wy-chowywania dzieci, szczególnie przez kobiety. Obecnie na uwagę zasługują dwie grupy, zawierające przeciwstawne poglądy na ten temat. Do pierwszej z nich zaliczyć można klasyczne koncepcje psychologiczne, wyrosłe na gruncie psychoanalitycznym i następnie rozwijane w nurcie psychologii humanistycz-nej, zakładające istnienie związku pomiędzy prawidłowym rozwojem człowie-ka a strukturą rodziny. Koncepcje te, szczególnie humanistyczne, odnosiły się również do zasad wiary, promując konkretny system normatywny, w którym takie wartości jak: rodzina, wierność małżeńska, wychowanie dzieci były jed-nymi z najważniejszych.

Istotnym było również klasyczne określanie ról małżeńskich, w których zgodnie z biologistycznymi teoriami, kobieta zgodnie z naturą rodzi i zajmu-je się dziećmi, dba o „gniazdo domowe”, natomiast mężczyzna zapewnia byt i bezpieczeństwo zewnętrzne, czyli zdobywa środki na utrzymanie rodziny oraz ochrania ją przed niebezpieczeństwami.

W myśl tych koncepcji i związanego z nimi systemu społecznego, osoba samotna łamie zasady natury, religii, normy społeczne, przez co często uzna-wana jest za dziwaczną, a co najmniej za mniej wartościową. Podobnie rzecz się ma z osobami których związek uległ rozpadowi. Najczęściej napiętnuje się ich za nieumiejętność utrzymania związku, przypisując różne wady i zaburze-nia. Argumentem działającym na niekorzyść osób podejmujących takie decy-zje, posiadających dzieci, były liczne badania psychologiczne, udowadniające negatywny wpływ rozpadu rodziny na dalszy ich rozwój.

Druga grupa koncepcji, bardziej współczesnych, powstała w wyniku okre-ślonych przemian społecznych, dokonujących się stopniowo od czasów powo-jennych i nasilających się w ostatnich latach. Chodzi przede wszystkim o eman-cypację kobiet, wzrost ich aktywności zawodowej oraz obniżenie rangi rodziny – małżeństwa jako wartości. W efekcie, podjęcie decyzji o życiu w pojedynkę (w sporadycznych, nietrwałych związkach), o separacji czy rozwodzie, nie budzi już tak poważnych kontrowersji. Przeciwnie, w licznych sytuacjach jest wręcz zale-cane. Chodzi tu np. o sytuację przemocy rodzinnej, alkoholizm męża itp...

Wprawdzie badania psychologiczne w dalszym ciągu wskazują na możli-wość wystąpienia poważnych problemów wychowawczych w wyniku rozpadu związku między rodzicami, podkreśla się jednak fakt, że w sytuacji presji spo-łecznej na założenie i utrzymanie rodziny, wiele osób zawiera związek mał-żeński i następnie trwa w nim, kierując się powinnością, a nie miłością, co w efekcie prowadzi do nieporozumień, konfliktów a nawet patologii.

Można więc wnioskować, że druga grupa koncepcji osadzona jest w bar-dziej liberalnym nurcie, usprawiedliwiającym dotychczas społecznie potępia-


ne rozwiązania w zakresie zawierania związków małżeńskich i wychowania dzieci. Wydaje się, że właśnie takie postępowanie jest zasadne w przypadku osób, które z różnych powodów samotnie wychowują dzieci. Ich osobista sy-tuacja ma często społeczny wymiar, w którym najbardziej niekorzystne jest ścieranie się dwóch opisywanych grup koncepcji. Z jednej strony zrozumienie i deklarowane przyzwolenie ze strony bliskich, znajomych a nawet pracodaw-ców, z drugiej strony decyzje świadczące o dyskryminacji jak np. problemy z uzyskaniem pracy, awansu, atrakcyjnego stanowiska.

Badania przeprowadzone na społeczności miasta Lublina potwierdzają tę sytuację. Mimo, że większość badanych zetknęła się z takimi osobami, to jed-nak można stwierdzić, że dokładnie nie znają ich problemów. Ogólnie dekla-rują pozytywny stosunek, szczególnie do tych osób które samotnie wychowują dzieci z powodów naturalnych, czyli do wdów i wdowców. Owe deklaracje nie przekładają się jednak na sytuację tych osób na rynku pracy. Prawie połowa badanych twierdzi, że mają one utrudniony dostęp do tego rynku. Może to być związane ze społeczną oceną pracowników samotnie wychowujących dzieci. Na podstawie uzyskanych wyników badań można powiedzieć, że są oni uwa-żani za mniej aktywnych, przedsiębiorczych i mniej zorganizowanych, jedno-cześnie cechują się mniejszymi ambicjami, większym pesymizmem, roztar-gnieniem i bojaźliwością niż inni przeciętni pracownicy.

Większość badanych uznała za konieczne wspieranie takich osób, zarów-no w sferze materialnej, zawodowej jak i osobistej.


3. Wybrane cechy osobowości osób samotnie wychowujących dzieci

Podjęcie pracy psychologicznej z osobami samotnie wychowującymi dzieci wydaje się uzasadnione, co najmniej w świetle badań opinii publicznej. Można wnioskować, że ważnym będzie udzielanie wsparcia mającego na celu, umożliwienie im skuteczniejszego radzenia sobie zarówno na rynku pracy jak i w wielu sytuacjach rodzinnych, w tym związanych z wychowaniem dzieci. Planowanie takich działań wymaga lepszego rozpoznania mechanizmów psy-chologicznych oraz cech, specyficznych dla tej grupy osób. Kuszącym jest rów-nież weryfikacja powszechnej opinii o samotnych rodzicach.

W związku z powyższym w projekcie @lter Ego, obok badań poglądów na temat samotnych rodziców, podjęto badania psychologiczne, mające na celu ukazanie wybranych, istotnych z punktu widzenia sytuacji takich osób, cech osobowości. A mianowicie: sprawności wychowawczej i postaw rodzicielskich, zainteresowano się problemem sprawności społecznej tych osób, ponieważ jest ona niezbędna do radzenia sobie w wielu sytuacjach życiowych. Od skutecz-ności funkcjonowania społecznego zależy również atmosfera rodzinna wpły-wająca na domowników. Analizie poddano sposób radzenia sobie ze stresem, system wartości oraz kilkanaście innych cech osobowości, umożliwiających pełniejsze określenie psychologicznego obrazu osób badanych.

3.1. Cel i opis badań psychologicznych

Założeniem, leżącym u podstaw podjętych badań było to, że osoby sa-motnie wychowujące dzieci, znajdując się w specyficznej sytuacji społecznej, mogą odznaczać się specyficznymi zachowaniami, związanymi z tą sytuacją. Zachowania te składają się min. na określony styl wychowania, przejawiający się w konkretnych postawach wychowawczych. Ukazują sposób radzenia sobie w sytuacjach trudnych, styl funkcjonowania w sytuacjach zawodowych.

Głównym celem badań była więc, analiza cech osobowości, ze szczegól-nym uwzględnieniem specyfiki postaw wychowawczych i modelu rodziny.


Badaniu poddano również sprawność społeczną, styl radzenia sobie ze stre-sem oraz system wartości. Następnie zbadano cechy osobowości według tzw. „Wielkiej Piątki”, czyli neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadcze-nia, ugodowość i sumienność. Całość informacji o osobowości uzupełniono o dane uzyskane z badania unikalnymi technikami projekcyjnymi.

METODY BADAŃ

Do badań użyto siedmiu metod – dwóch badających postawy rodziciel-skie, po jednej do badania kompetencji społecznych, stylu radzenia sobie ze stresem, cech osobowości „Wielkiej Piątki”, systemu wartości oraz jednej, pro-jekcyjnej do badania wybranych cech osobowości.

Do badania środowiska rodzinnego użyto metody Analiza Środowiska Ro-dzinnego Marii Ryś (2004). Metoda ta daje możliwość opisu rodziny w pięciu wymiarach, wyodrębnionych przez D. Fielda, są to: rodzina chaotyczna, rodzina władzy, rodzina prawidłowa, rodzina nadopiekuńcza i rodzina uwikłana.

Postawy rodzicielskie badano Skalą Postaw Rodzicielskich Mieczysława Plopy (2007). W swojej skali wyodrębnił on takie wymiary postaw jak: akcep-tacja – odrzucenie, wymaganie, autonomia, niekonsekwencja i ochranianie.

Umiejętności społeczne badano Kwestionariuszem Kompetencji Społecz-nych (KKS) Anny Matczak (2001). Autorka wyodrębniła trzy skale wchodzące w skład kompetencji społecznych. Pokazują one umiejętności radzenia sobie w sytuacjach intymnych, ekspozycji społecznej i asertyw ności.

Do badania stylów radzenia sobie ze stresem użyto Kwestionariusza Ra-dzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS (Coping Inventory for Stressful Situations) N. S. Endlera i J. D. A. Parkera, w polskiej adaptacji J. Strelaua, A. Jaworowskiej, K. Wrześniewskiego i P. Szczepaniaka (2005). Kwestionariusz składa się z 48 twierdzeń dotyczących różnych zachowań, jakie ludzie podej-mują w sytuacjach stresowych. Twierdzenia kwestionariusza tworzą trzy ska-le odpowiadające trzem wyróżnionym przez autorów, stylom radzenia sobie. Skale te to: styl skoncentrowany na zadaniu (Skala SSZ), styl skoncentrowany na emocjach (Skala SSE), styl skoncentrowany na unikaniu (Skala SSU).

Cechy tzw. „Wielkiej Piątki” zbadano kwestionariuszem NEO-FFI, autor-stwa P. T. Costy i R. McCre (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliwińska, 1998). Zawiera on pięć skal, pozwalających na pomiar podstawowych cech osobo-wości takich jak: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość, sumienność.

Do określenia systemu wartości osób badanych posłużył Kwestionariusz Skali Wartości M. Rokeacha w adaptacji P. Brzozowskiego (1989), który składa się z 18 wartości instrumentalnych oraz 18 wartości ostatecznych, podanych w porządku alfabetycznym.


Jeśli chodzi o techniki projekcyjne, służące do badania cech osobowości, wykorzystano rysunkową technikę Carla Gustava Junga (Jung, 1952; Jung, 1993). Jest to metoda dająca duże możliwości analizy, dzięki wyko rzysta niu nie tylko cech formalnych rysunku ale również interpretacji znaczenia użytych kolorów, treści i stylu, włącznie z archetypami.

Opisane metody posłużyły do stworzenia psychologicznego obrazu osób badanych.GRUPA BADAWCZA

Osobami badanymi było 200 osób samotnie wychowujących dzieci. 60 z nich, to beneficjenci projektu @lter Ego – 59 kobiet i jeden mężczyzna. 140, to samotne matki mieszkanki miast Lubelszczyzny.

Badanie przeprowadzono w dwóch etapach w pierwszym, czyli w czerwcu i lipcu 2006 zbadano beneficjentów projektu. Wtedy były to osoby bezrobotne i uczęszczające na kursy przygotowujące ich do podjęcia pracy w pięciu profe-sjach, (pięć grup po 12 osób każda): obsługa księgowo – finansowa firmy, grafika komputerowa, profesjonalny sprzedawca, obsługa biura, profesjonalna opieka.

Wymienione tu pięć grup stworzono na początku realizacji projektu, w wyniku badań psychologicznych, uwzględniających również zaintereso-wania, umiejętności i predyspozycje beneficjentów. Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę grup:

Obsługa księgowo-finansowa firmyW skład grupy wchodziło 12 beneficjentów – kobiet, z których 11 posia-

dało wykształcenie średnie, 1 osoba wykształcenie wyższe. Nie było osób z wykształceniem zawodowym lub wyższym zawodowym. Grupę stanowiły w przeważającej części osoby w wieku 31-40 lat (58 % – 7 osób), następnie be-neficjenci w wieku 41-49 lat (25 % – 3 osoby), oraz 2 beneficjentki w przedzia-le wiekowym 21-30 lat. Beneficjenci to przede wszystkim osoby długotrwale bezrobotne (5 osób) i osoby zarejestrowane w miejskim urzędzie pracy jako bezrobotne (7 osób). W grupie nie było osób o statusie absolwenta. Niektórzy z beneficjentów grupy już przed przystąpieniem do udziału w projekcie brali udział w szkoleniach i kursach: 5 osób odbyło kursy komputerowe, 3 osoby – kurs dotyczący zasad kadrowości i księgowości oraz inne, 4 osoby nie uczest-niczyło w żadnych podobnych szkoleniach. Wszyscy beneficjenci posiadali już doświadczenie zawodowe i staż w pracy.

Grafika komputerowaGrupę stanowiło 12 osób – kobiet, z których 7 posiadało wykształcenie

średnie, 5 osób wykształcenie wyższe. W grupie tej nie znalazły się osoby z wy-kształceniem zawodowym. Grupę stanowiło 5 osób w wieku 30-41 lat, 5 osób


w wieku 21-30 lat, oraz 2 osoby w przedziale wiekowym 41-49 lat. Połowę gru-py – 6 osób stanowiły osoby długotrwale bezrobotne, natomiast druga polowa to beneficjenci zarejestrowani w urzędzie pracy, także bezrobotni. W grupie nie znajdowały się osoby o statusie absolwenta. Połowa grupy przed przystą-pieniem do projektu nie uczestniczyła wcześniej w żadnych kursach i szkole-niach, natomiast 6 osób uczestniczyło w tego typu przedsięwzięciach. Wszyscy beneficjenci grupy posiadali określony staż pracy.

Profesjonalny sprzedawcaUczestnicy tego kierunku szkolenia stanowiło 12 osób: 11 kobiet i je-

den mężczyzna. Beneficjenci posiadali wykształcenie średnie – 6 osób oraz wykształcenie zawodowe – 6 osób. W grupie nie znajdowały się osoby z wy-kształceniem wyższym lub wyższym zawodowym. Pod względem wiekowym była to najmłodsza grupa w projekcie. Osiem osób to beneficjenci w przedzia-le wiekowym 21-30 lat, 2 osoby w wieku 41-49 lat, i 2 osoby w wieku 31-40 lat. Zdecydowana większość beneficjentów to osoby długotrwale bezrobotne – 10 osób, jedna osoba posiadała status absolwenta, jedna osoba była zareje-strowana w urzędzie pracy. Ponad polowa beneficjentów – 8 osób nigdy nie uczestniczyło w kursach i szkoleniach, 4 osoby brały udział w szkoleniach np. z zakresu obsługi kas fiskalnych. Również wszyscy beneficjenci posiadali już staż pracy.

Obsługa biuraGrupę stanowiło 12 beneficjentów – kobiet o wykształceniu średnim – 10

osób, zawodowym – 1 osoba i wyższym – 1 osoba. Obsługa biura to także jedna z najmłodszych wiekowo grup w projekcie. Czterech beneficjentów to osoby w wieku 31-40 lat, 5 osób to beneficjenci w wieku 21-30 lat, 3 osoby to beneficjenci w wieku 41-49 lat. W grupie dominowały osoby długotrwale bezrobotne – 7 osób, 1 osoba była absolwentem, pozostali to także bezrobot-ni zarejestrowani w urzędzie pracy. Polowa grupy nie uczestniczyła wcześniej w żadnych szkoleniach, pozostali beneficjenci brali udział m.in. w szkoleniu komputerowym, kursie obsługi kas fiskalnych, kursie z zakresu kadrowości i księgowości. Wszyscy beneficjenci tej grupy w przeszłości podejmowali za-trudnienie i posiadali staż pracowniczy.

Profesjonalna opiekaDo grupy tej zakwalifikowało się 12 kobiet, z których 6 osób posiadało

wykształcenie średnie , 1 osoba wykształcenie zawodowe. Grupę stanowiły w przeważającej części osoby w wieku 31 – 40 lat( 7 osób ), osoby w wieku 41-49 lat ( 3 osoby), i w wieku 21-30 lat ( 2 osoby). Połowę grupy stanowiły osoby długotrwale bezrobotne, 5 osób to osoby o statusie absolwenta. Rów-


nież połowa grupy odbyła wcześniej różnego rodzaju kursy i szkolenia. Wśród beneficjentów 11 osób posiadało już doświadczenie zawodowe, 1 osoba nie odbywała żadnych staży pracowniczych.

Podczas drugiego etapu badań dzięki współpracy z Ośrodkami Pomocy Społecznej dobrano 140 samotnych matek. Z powodu znacznie mniejszego statystycznie udziału ojców w samotnym wychowaniu dzieci oraz dla zacho-wania przejrzystości danych i analiz psychologicznych w tym opracowaniu, zdecydowano się na badanie wyłącznie kobiet.

Badanie odbyło się w lutym 2008 roku. Podczas badania ze 140 badanych kobiet, 84 były osobami bezrobotnymi. Średnia wieku wynosiła 39 lat, przy czym wiek mieścił się w granicach od 25 do 49 roku życia. 15% badanych, to wdowy, 29% – rozwódki, 40% – kobiety porzucone przez mężów, zamieszku-jące oddzielnie (bez rozwodów), 16% – nigdy nie były zamężne, niebędące w stałym związku.

20% badanych posiadało jedno dziecko, 46% – dwoje dzieci, 34% – troje i więcej.

Beneficjentów projektu zbadano metodami określającymi postawy wycho-wawcze i strukturę rodziny, sprawność społeczną oraz techniką projekcyjną. Pozostałe osoby zbadano pod kątem radzenia sobie ze stresem, cech osobowo-ści „Wielkiej Piątki”, systemu wartości. Uwidocznione to będzie w prezentacji wyników badań.

3.2. Środowisko rodzinne

Prezentację przeprowadzonych badań rozpoczniemy od środowiska rodzinnego badanych osób, w tym wypadku chodzi o beneficjentów projektu @ter Ego. Wyniki te, a konkretnie typ rodziny ukazuje wykres nr 2.

Na uwagę zasługuje fakt, że średnia powyżej 40 w skali „rodzina prawidło-wa” wskazuje na to że, środowisko rodzinne ogólnie nie budzi zastrzeżeń.

Należy jednak podkreślić, że najbardziej niekorzystne warunki do wycho-wania dzieci występują w grupie „profesjonalny sprzedawca”. Widoczna jest, nasilona w stosunku do pozostałych grup, „rodzina chaotyczna” i „rodzina władzy”. Może to oznaczać, że młodzi rodzice (najniższa średnia wieku) w tym wypadku, brak pewności siebie w podejmowaniu decyzji wychowawczych, kompensują zachowaniami autorytarnymi wobec dzieci.

Na podstawie przeprowadzonych wyników badań można stwierdzić, że najlepsze warunki wychowawcze stwarzają członkowie grupy „grafika kompu-terowa”. Świadczy o tym wysoki wynik w skali „rodzina prawidłowa” oraz niż-sze niż w innych grupach wyniki w pozostałych skalach, mierzących postawy wychowawczo niekorzystne.


Wykres nr 2. Środowisko rodzinne w pięciu badanych grupach.

Wykres nr 3. Postawy wychowawcze w pięciu badanych grupach.


Warto również zauważyć, że u wszystkich beneficjentów istnieje tenden-cja do nadopiekuńczości, mimo, że wyniki w tej skali mieszczą się w granicach normy. Na wykresie nr 3 ukazano więcej danych dotyczących postaw wycho-wawczych.

Jeśli chodzi o postawy wychowawcze, najwyższe wyniki, uzyskane przez wszystkich beneficjentów w skali „akceptacja – odrzucenie” oraz „autonomia”, świadczą o ogólnie pozytywnym nastawieniu rodziców do dzieci. Należy jed-nak podkreślić, że w tym badaniu również, uczestnicy grupy „profesjonalny sprzedawca” dominują ponad pozostałymi, nasileniem postawy wymagającej, niekonsekwentnej i ochraniającej, co świadczy o najmniej korzystnych warun-kach wychowawczych.

Z trzech postaw, których nasilenie mogłoby mieć bardzo negatywny wpływ na rozwój dzieci, czyli: wymagania, niekonsekwencji i ochraniania, ta ostatnia jest nasilona najbardziej. Mimo, że może to być negatywnym zjawi-skiem, to jednak taka tendencja jest obserwowana w większości współczesne-go społeczeństwa i w tym wypadku nie świadczy o odstępstwach od normy. Należy ją traktować bardziej jako specyficzny styl wychowania, wynikający najprawdopodobniej z konkretnych uwarun kowań środowiskowych i rodzący określone skutki wychowawcze.

3.3. Kompetencje społeczne

W trzeciej kolejności zbadano kompetencje społeczne, co wydawało się istotne w kontekście konieczności codziennego funkcjonowania w licznych sytuacjach wymagających odpowiedniej sprawności. Konkretnie zbadano umiejętności radzenia sobie w sytuacjach ekspozycji społecznej, sytuacjach in-tymnych oraz zachowania asertywne. Wyniki ukazuje wykres nr 4.

Wyniki badań kompetencji społecznych beneficjentów mieszczą się w normie i są dość wyrównane. Najwyższe kompetencje badani uzyskali w skali ekspozycji społecznej, a następnie na podobnym poziomie w skalach asertywności i radzenia sobie w sytuacjach intymnych.

Wykres nr 5 pokazuje ogólny wynik kompetencji społecznych w poszcze-gólnych grupach beneficjentów.

Najwyższe umiejętności społeczne, jak wynika z badań, posiadają człon-kowie grupy „grafika komputerowa”, a następnie „profesjonalna opieka”.

Odnośnie grupy „grafika komputerowa” wyniki te mogą być związane z wyższą średnią wieku, niż w pozostałych grupach, wyższym wykształceniem i większą ilością ukończonych kursów zawodowych.


Wykres nr 4. Kompetencje społeczne badanych.

Wykres nr 5. Poziom kompetencji społecznych w poszczególnych grupach

3.4. Style radzenia sobie ze stresem

Radzenie sobie ze stresem jest w dzisiejszych czasach niezwykle pożądaną umiejętnością. Zbyt silny stres jest nie tylko osobistym dyskomfortem, ale staje się problemem społecznym. Coraz większa liczba pracodawców wprowadza


w firmach techniki redukcji stresu, zdając sobie sprawę, że zwiększy to wydaj-ność pracowników oraz zmniejszy ilość zwolnień chorobowych.

Osoby zestresowane wprowadzają nieprzyjazną atmosferę nie tylko w pra-cy ale i w domu, co widoczne jest w stylu wychowania. Zestresowani rodzice o wiele częściej są bezradni, agresywni, mniej tolerancyjni.

Mimo, że umiejętności radzenia sobie ze stresem można nabyć na tre-ningach i szkoleniach, to jednak każdy ma własne, wyniesione z domu ro-dzinnego, często jeszcze z dzieciństwa sposoby redukowania nieprzyjemne-go psychicznego napięcia. W literaturze przedmiotu, sposoby te klasyfikuje się w trzech grupach, mówiąc o tzw. trzech stylach radzenia sobie ze stresem: stylu skoncentrowany na zadaniu, stylu skoncentrowany na emocjach i stylu skoncentrowany na unikaniu. Często style te łączy się z sytuacją radzenia sobie na rynku pracy oraz efektywnością poszukiwania pracy.

Styl skoncentrowany na zadaniu to radzenie sobie ze stresem polegające na podejmowaniu działań zaradczych. Jest to podejmowanie wysiłków zmie-rzających do rozwiązania problemu poprzez poznawcze prze kształ cenia lub próby zmiany sytuacji. Główny nacisk jest położony na zadanie.

Styl skoncentrowany na emocjach charakteryzuje się takimi zacho waniami w sytuacji stresowej jak: koncentrowanie się na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych (złości, poczuciu winy i napięciu), myślenie życzeniowe, fan-tazjowanie. Działania podejmowane w ramach tego stylu mają na celu zmniej-szenie napięcia emocjonalnego, związanego z sytuacją stresową, choć w rze-czywistości mogą prowadzić do efektów odwrotnych.

Styl skoncentrowany na unikaniu jest stylem charakterystycznym dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Może on przybierać dwie formy: angażowanie się w czynności zastępcze oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (Szczepaniak, Strelau, Wrześniewski, 1996).

Badanie w tym zakresie przeprowadzono z podziałem na samotne matki bezrobotne i posiadające pracę. Wyniki ukazuje wykres nr 6

Z danych zawartych na wykresie wynika, nie ma wyraźnego zróżnicowa-nia pomiędzy grupą podstawową (kobietami bezrobotnymi) a porównawczą (kobiety pracujące).

Wśród kobiet bezrobotnych 76% badanych charakteryzuje się stylem ra-dzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na zadaniu, stylem skoncentrowa-nym na emocjach – 2%, zaś na unikaniu – 22%.

Zatem kobiety bezrobotne, preferujące styl skoncentrowany na zadaniu, w sytuacji trudnej starają się podejmować wiele działań zaradczych, które mają na celu rozwiązanie problemu poprzez poznawcze przekształcenia sytuacji lub próby jej zmiany. Głównym celem jest koncentracja na rozwiązaniu zadania.


Drugim stylem radzenia sobie wśród kobiet bezrobotnych, był styl skon-centrowany na unikaniu. Można zatem wnioskować, iż kobiety te w sytuacjach stresowych, nie koncentrują się na rozwiązaniu problemu, natomiast wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sy-tuacji. Ten styl może przyjmować dwie formy: angażowanie się w czynności zastępcze takie jak objadanie się, oglądanie telewizji, spanie itp. lub znacznie częściej występujące – poszukiwanie kontaktów towarzyskich.

Natomiast tylko niewielka grupa kobiet bezrobotnych preferuje styl skon-centrowany na emocjach. Przejawiają one takie zachowania jak: koncentrowa-nie się na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych (złości, poczuciu winy i napięciu). Stosują też nieefektywne strategie zaradcze, takie jak: myślenie ży-czeniowe i fantazjowanie. Działania podejmowane prze te kobiety mają prze-de wszystkim obniżyć napięcie emocjonalne towarzyszące sytuacji stresowej, choć w rzeczywistości częściej prowadzą do efektów odwrotnych.

W grupie kobiet pracujących 84% są to osoby preferujące styl skoncentro-wany na zadaniu, na unikaniu – 16%. Na uwagę zasługuje to, że w tej grupie nie ma osób charakteryzujących się stylem skoncentrowanym na emocjach, jak również to, że w grupie porównawczej jest więcej osób charakteryzujących się stylem skoncentrowanym na zadaniu, a mniej skoncentrowanych na unika-niu niż w grupie kobiet bezrobotnych.

Podsumowując można wysnuć następujący wniosek: jeżeli przyjmiemy, iż sytuacja braku pracy jest dla badanych kobiet sytuacją stresową można sądzić, że w większości osoby te skupiają się na poszukiwaniu pracy, charakteryzuje je tendencja do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania tego

Wykres nr 6. Style radzenia sobie ze stresem w grupie badanych kobiet


problemu poprzez zmianę zaistniałej sytuacji. Główny nacisk płożony jest na aktywne szukanie pracy lub planowanie poradzenia sobie z tą sytuacją.

3.5. Cechy osobowości wg „Wielkiej Piątki”

W skład Wielkiej Piątki wchodzi pięć podstawowych czynników, a miano-wicie Neurotyzm, Ekstrawersja, Otwartość na Doświadczenia, Ugodowość, Su-mienność. Każdy z tych elementów ma dwa bieguny, które charakteryzują osobę w zależności od tego czy posiada niskie lub wysokie nasilenie danej cechy.

Neurotyczność (NEU) – cecha osobowości odzwierciedlająca przystoso wanie emocjonalne versus emocjonalne niezrównoważenie – podat ność na doświadczanie negatywnych emocji, takich jak strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew, poczucie winy oraz wrażliwość na stres psychologiczny.

Ekstrawersja (EKS) – cecha osobowości charakteryzująca jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolności do odczuwania pozytywnych emocji.

Otwartość na doświadczenie (OTW) – cecha osobowości opisująca ten-dencję jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania do-świadczeń życiowych, tolerancję na nowości i ciekawość poznawczą.

Ugodowość (UGD) – cecha osobowości opisująca pozytywne versus negatywne nastawienie do innych ludzi, interpersonalną orientację przejawiającą się w altruizmie versus antagonizmie, doświadczanych uczuciach, myślach i działaniu.

Sumienność (SUM) – cecha osobowości charakteryzująca stopień zor-ganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorien-towanych na cel czy – inaczej mówiąc – opisująca stosunek człowieka do pracy.

Do badania wykorzystuje się kwestionariusz NEO-FFI, autorstwa P. T. Costy i R. McCre, Jest to jedna z najpopularniejszych obecnie metod badania osobo-wości. Wymienione skale korelowane są z wieloma czynno ściami i umiejętnoś-ciami niezbędnymi do prawidłowego funkcjono wania rodzinnego jak i zawodo-wego. Coraz częściej test ten wyko rzysty wany jest do określania predyspozycji menedżerskich, czy też konkretnych zadań, jakich może się podjąć określona osoba w zakładzie pracy. Na podstawie wyników testu NEO-FFI próbowano np. przewidywać zachowa nia korup cyjne oraz skłonności do prostytuowania się.

Wyniki badań podjętych na potrzeby tego opracowania, ukazują nasilenie w poszczególnych skalach, a konkretnie odsetek osób którym można przypi-sać niskie, przeciętne i wysokie nasilenie tych cech. Ukazuje to tabela nr 3 oraz wykres nr 7.


Tab. 3. Wyniki ogólne badanych kobiet w skalach testu NEO-FFI

Nazwa skali Wyniki niskie – %

Wyniki przeciętne – %

Wyniki wysokie -%

Neurotyczność 10 % 30 % 60 %Ekstrawersja 36,7 % 41,6 % 21,7 %Otwartość 50 % 28,3 % 21,7 %Ugodowość 48,3 % 33,3 % 18,4 %Sumienność 41,6 % 35 % 23,4 %

Wykres nr 7. Rozkład procentowy wyników badanych kobiet w teście NEO-FFI w poszczególnych skalach

W teście NEO-FFI badane kobiety uzyskały najwyższe wyniki w skali Neurotyczność (60 %), co pozwala przypuszczać, że mają one duże skłonności do doświadczania negatywnych emocji takich jak lęk, strach, gniew, poczucie winy oraz podwyższoną wrażliwość na stres.

Ponadto około 20% badanych uzyskało wysokie wyniki w pozostałych skalach: Ekstrawersja (21,7 %), Otwartość (21,7 %), Ugodowość (18,4 %) i Su-mienność (23,4 %), co charakteryzuje badane jako osoby skłonne do poszuki-wania stymulacji, wykazywania życiowego optymizmu oraz jako osoby, które mają bogate życie pod względem liczby doświadczeń i przeżyć; są sympatyczne wobec innych oraz skłonne do udzielania im pomocy.

Jeśli chodzi o niskie wyniki, to najwyższy odsetek badanych kobiet uzyskał takie wyniki w skalach: Otwartość na doświadczenia (50 %), Ugodowość (48,3 %) i Sumienność (41,6 %). Można, zatem wnioskować, że w tej grupie występu-ją takie cechy jak konwencjonalność w zachowaniu i sztywność w poglądach, co w połączeniu z niską Ugodowością daje obraz kobiet sceptycznych, mają-cych tendencje do kłótliwości i przesadnej obrony swoich poglądów. Może to


być związane ze zwiększonym neurotyzmem, czyli poczuciem lęku. Taki stan powoduje, że kobiety te częściej niż inne czują się zagrożone i przyjmują po-stawę obronną.

Dość duża liczba badanych kobiet uzyskała przeciętne wyniki w skali Eks-trawersja (41,6 %) oraz około trzydziesto procentowe wyniki w skali Sumien-ność (35 %), Ugodowość (33,3 %), Neurotyczność (30 %) i Otwartość (28,3 %).

Warto podkreślić, że tylko 10 % kobiet uzyskało bardzo niskie wyniki w skali Neurotyczność. Potwierdza to wielu innych badaczy, zajmujących się problemem neurotyzmu. Okazuje się, że jego współczesne przejawy mogą być jednym z istotniejszych przyczyn izolacji społecznej, anonimowości, roszcze-niowości, zwiększającej się konsumpcji, drażliwości i agresywności a nawet skłonności do uzależnień.

3.6. System wartości

Do określenia systemu wartości badanych osób posłużył Kwestionariusz Skali Wartości M. Rokeacha w adaptacji P. Brzozowskiego, który składa się z 18 wartości podanych w porządku alfabetycznym. Wartości najwyżej cenio-ne były oznaczane cyfrą 1, natomiast wartości cenione najmniej były oznacza-ne cyfrą 18.

Ponieważ interesujące dane mogło dać, porównanie osób bezrobotnych z pracującymi, osoby badane podzielono na dwie właśnie takie grupy. Wiele dotychczasowych badań wskazuje, że jednym ze źródeł bezrobocia, a co naj-mniej przyczyną trudności w uzyskaniu pracy, może być niekorzystny, oczywi-ście z punktu wiedzenia pracodawcy, system wartości.

Ranking wartości uzyskanych w badaniu samotnych matek ukazują tabe-le: nr 4 – wartości instrumentalne i nr 5 – wartości ostateczne.

Tabela nr 4. Ranking wartości instrumentalnych grupa pracujących i bezro-botnych

Wartości instrumentalne

Mediany

Matki bezrobotne Matki pracująceAmbitny 6,0 8,0

Czysty 8,0 9,0

Intelektualista 9,0 9,0

Kochający 4,5 3,0

Logiczny 10,0 10,0


Niezależny 10,0 11,0

Obdarzony wyobraźnią 14,0 12,0

Odpowiedzialny 5,5 5,0

Odważny 9,0 11,0

Opanowany 11,0 10,0

O szerokich horyzontach 12,0 12,0

Pogodny 11,0 11,0

Pomocny 6,5 7,0

Posłuszny 14,0 15,0

Uczciwy 7,0 6,0

Uprzejmy 11,0 10,0

Uzdolniony 12,0 13,0

Wybaczający 8,5 9,0

Analiza danych zawartych w tej tabeli, pozwala stwierdzić, że matki bez-robotne najwyżej cenią wartości kochający i odpowiedzialny, ambitny i po-mocny, podobnie osoby pracujące – kochający, odpowiedzialny, uczciwy i pomocny. Obie grupy w ten sam sposób również oceniły wartości logiczny, intelektualista, o szerokich horyzontach i pogodny. Najniżej ocenioną wartoś-cią przez jedną i drugą grupę była wartość posłuszny, nisko również ocenione zostały wartości: obdarzony wyobraźnią, o szerokich horyzontach i uzdolnio-ny. Analiza statystyczna nie wykazała istotnych różnic pomiędzy hierarchią wartości instrumentalnych matek bezrobotnych i pracujących.

Tabela nr 5. Ranking wartości ostatecznych grupa pracujących i bezrobotnych

Wartości ostateczneMediany

Matki bezrobotne Matki pracujące

Bezpieczeństwo narodowe 9,0 6,0

Bezpieczeństwo rodziny 2,0 2,0

Dojrzała miłość 6,0 6,0

Dostatnie życie 11,0 13,0


Mądrość 4,0 6,0

Poczucie dokonania 10,0 11,0

Poczucie własnej godności 6,0 6,5

Pokój na świecie 10,5 7,5

Prawdziwa przyjaźń 8,0 9,0

Przyjemność 13,0 14,0

Równowaga wewnętrzna 9,0 9,0

Równość 11,5 12,0

Szczęście 8,5 7,5

Świat piękna 15,0 14,0

Uznanie społeczne 13,0 12,0

Wolność 9,0 9,0

Zbawienie 12,0 5,0

Życie pełne wrażeń 17,0 17,0

Analizując zamieszczone w powyższej tabeli wyniki można stwierdzić, że wiele wartości ostatecznych zarówno dla matek bezrobotnych i dla pracują-cych jest tak samo ważnych. Najwyżej cenionymi wartościami przez obie gru-py są: bezpieczeństwo rodziny, mądrość, dojrzała miłość i poczucie własnej godności, osoby pracujące oprócz wyżej wymienionych wartości oceniły rów-nież wysoko – zbawienie.

Natomiast najmniej cenionymi wartościami są: przyjemność, świat pięk-na i życie pełne wrażeń. Różnice, jakie wystąpiły w ocenie przez obie grupy dotyczą jedynie wartości bezpieczeństwo narodowe i zbawienie. Osoby pracu-jące wyżej oceniły te wartości, nadając im odpowiednio 5 i 6 rangę, zaś osoby bezrobotne tym wartościom nadały 9 i 12 rangę, co oznacza, że te wartości są dla nich mniej ważne od pozostałych.

3.7. Obraz osobowości w metodzie projekcyjnej

Na wstępie należy podkreślić, iż większość technik projekcyjnych prze-znaczonych jest do badania indywidualnego, i tak jak wykorzystana w tych ba-daniach technika Junga nie daje możliwości opracowania danych ilościowych, a co za tym idzie pokazania średnich grupowych.


Rysunkowa technika Carla Gustava Junga (Jung, 1952; Jung, 1993) jest to dość rzadko stosowana, ze względu na trudności interpretacyjne, jednak daje duże możliwości analizy, dzięki wykorzystaniu nie tylko cech formalnych rysunku, ale również interpretacji znaczenia użytych kolorów, treści i stylu, włącznie z archetypami.

Badanie tą metodą polega na narysowaniu pięciu rysunków o tematyce, kolejno: nastrój, droga, drzewo, dom i cień. Interpretacja może dać dużą ilość informacji, w zależności od doświadczenia osoby wykonującej badanie. Ogól-nie można przypisać każdemu rysunkowi określone znaczenie, i tak, „nastrój” ukazuje min. sposób reagowania w sytuacjach nowych, stresowych; „droga” to odzwierciedlenie na rysunku percepcji własnej drogi życiowej; „drzewo” jest obrazem siebie samego, siły związku z rodziną pochodzenia, specyfiki rozwo-ju, wyglądu (ekspozycji siebie na zewnątrz), głównych potrzeb, stosunku do innych; „dom” to wizja własnego domu rodzinnego; a „cień” ukazuje wyparte do podświadomości cechy, są to najczęściej kompleksy lub wstydliwe uczucia i potrzeby.

Badanie tą metodą daje możliwość uzyskania interesujących wytworów w postaci rysunków, ma również znaczenie terapeutyczne (Gerald, Gould, 2000; Popek, 2003). Ponadto, zwiększa integrację grupy podczas wykonywa-nia rysunków, zmniejsza poczucie lęku i niepewności. Omówie nie wyników z terapeutą, po narysowaniu, może zwiększyć świadomość siebie, a co za tym idzie dać szanse na rozwiązanie osobistych problemów.

By przygotować interpretację, jedynie to co jest możliwe, to dokonanie analizy każdego rysunku każdej badanej osoby, a następnie poszukiwanie wspólnych cech, podobieństw i tendencji dla całej grupy badanych osób. Efek-ty tego poszukiwania zależne są w dużej mierze od doświadczenia badacza i można tu zarzucać nawet pewien subiektywizm. Jest to cena jaką „płaci się” za możliwość zmniejszenia, w takim badaniu, działania zmiennej aproba-ty społecznej, czynnika pojęciowo – werbalnego oraz za możliwość sięgania do ukrytych, podświadomych motywów kierujących ludzkim zachowaniem. Z tego powodu dalsza część analizy ukazywać będzie odnalezione, specyficz-ne tendencje dla całej grupy badanych, ilustrowane wybranymi przykładami rysunków.NASTRÓJ

Jest to pierwszy rysunek z cyklu, jaki rysują osoby badane. Ma on na celu „oswojenie” osób z sytuacją rysowania, która dla wielu może wiązać się z za-skoczeniem i stresem. Dlatego nie podlega on wnikliwej interpretacji gdyż według wielu badaczy, ma charakter „oczyszczający”. Badani wyrażają w nim aktualne emocje, z jakimi przyszli na spotkanie i jakie powstają w wyniku ba-


dania. Odreagowanie tych emocji podczas rysowania nastroju, pozwala na ujawnienie względnie trwałych cech osobowościowych w następnych dziełach z całego cyklu.

Mimo wszystko „nastrój” może pokazać, w jaki sposób dana osoba rea-guje w sytuacjach nowych, zagrażających, zaskakujących i stresowych. Inter-pretacji poddaje się kolorystykę, a szczególnie ilość i intensywność barw, któ-ra świadczy o różnorodności i nasileniu przeżywanych emocji. Analizuje się również uporządkowanie elementów rysunku, świadczących o kontroli emocji oraz specyficzną treść która może pokazywać konkretne zachowania i formy reakcji.

W badanej grupie osób, jedną z charakterystycznych tendencji zachowa-nia w sytuacjach nowych i stresujących jest infantylizm. Przejawia się on w ry-sunkach przedstawiających uśmiechnięte słoneczka, dziecięce buzie, bawiące się dzieci itp… Przyjmuje się, że osoba rysująca nastrój w ten sposób, reaguje w sytuacji zagrożenia przyjmując postawę dziecka. Jest to często stosowana postawa obronna, wynikająca z przekonania o tym, że dzieci się nie krzywdzi. Dziecko działa na innych w sposób rozbrajający, wzbudza litość, współczucie, chęć pomocy i wsparcia.

Niektóre osoby, rysujące podobne rysunki w sposób bardzo staranny i in-fantylny, z których emanuje przesadnie dobry nastrój, mogą mieć tendencje do ukrywania negatywnych emocji, eksponowania siebie w lepszym świetle. Bardziej szczegółowa interpretacja zależy od konkretnej treści rysunków oraz innych jego cech formalnych jak np. kreska jaką rysowane są obiekty, propor-cje zamalowanej i białej części rysunku itp…

Oto kilka przykładów:

Rysunek nr 1. Rysunek nr 2.


Na rysunku nr 1 widać spontaniczną tendencję do przyjmowania posta-wy dziecięcości przy jednocześnie niewielkim nasileniu emocji. Natomiast na rysunku nr 2 widoczne są silniejsze emocje z jednoczesną tendencją do ich ukrywania lub kontroli, o czym świadczą z jednej strony intensywniejsze kolo-ry, z drugiej, mało obszaru zamalowanego i ekspono wanie ściśle określonych elementów twarzy.

Na obu przedstawionych rysunkach widoczna jest duża izolacja od emocji negatywnych w sytuacjach nowych. Tendencje takie są charakterystyczne dla osób konkretnych, koncentrujących się na zadaniu, często funkcjonujących na wymiarze: bezradność – zadaniowość. Osoby takie niejednokrotnie wskutek negatywnych przeżyć, doszły do przekonania, że silne emocje dezorganizują działanie i lepiej je opanować, a nawet ich nie odczuwać. Rysunki takich osób, a szczególnie nastrój, są niezwykle konkretne, jakby odzwierciedlały konkret-no obrazowy sposób myślenia, z pominięciem elementu abstrakcji, charakte-rystyczny dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkoły podstawowej.

Innym przykładem takiego rysunku może być rysunek nr 3.

Rysunek nr 3.


Rysunek ten różni się od dwóch poprzednich ładunkiem emocjonalnym. Można spodziewać się, że osoba go rysująca oprócz obronnej postawy infan-tylnej będzie, w sytuacji nowej, przeżywać bardziej zróżnicowane i bardziej intensywne emocje.

Ogólnie rzecz biorąc w badanej grupie osób w nowych stresujących sytua-cjach dominują raczej powściągliwe reakcje o niewielkim nasileniu przeżywa-nych emocji. Świadczy o tym specyficzna kolorystyka większości rysunków. Przewaga kolorów pastelowych, delikatnych, ubóstwo formy i treści.

Przykładem opisanych tendencji mogą być rysunki 4, 5, 6 i 7.




DROGA

Ten rysunek symbolizuje drogę życiową. Duża różnorodność rysunków stwarza trudności w uogólnieniu i określeniu tendencji grupowych. Większość dróg jest konkretnie wyznaczonych, widoczny jest kierunek, granice drogi i otoczenie. Świadczy to o tym, że badane osoby w większości mają sprecyzo-wane plany życiowe i są świadome swojego miejsca w życiu.

Przedstawiają to rysunki nr 8 i 9.

Rysunek nr 8.

Rysunek nr 9.


Niestety pomimo konkretności dróg życiowych, uwagę zwraca ich sa-motność. Brak elementów towarzyszących, kwiatów, ludzi, samochodów itp..., świadczy o zwiększonym poczuciu samotności dużej części badanych osób. Istotny jest również brak urozmaicenia w przebiegu drogi. Ukazuje on sche-matyczność codziennego życia, niedosyt szczególnych przeżyć i wrażeń, być może poczucie nudy.

Większość rysowanych dróg jest prosta i nie wskazuje to na jakieś szcze-gólne trudności życiowe, jednak kolorystyka niektórych wyzwala odczucie przygnębiania, co może oznaczać negatywny stosunek badanych do aktualnej sytuacji życiowej i być może chęć zmiany.

Opisywane tendencje pokazane są na przykładzie rysunków 10 i 11.


Szczególnie duże nasilenie negatywnych emocji związanych z aktualną sytuacją życiową przedstawiane jest przez badanych za pomocą czarnych ko-lorów. W taki sposób wyrażana jest zwykle niechęć, bezradność, rezygnacja z dominującymi uczuciami takimi jak smutek, żal. W odróżnieniu od jaskra-wych kolorów, które w takiej sytuacji świadczyłyby o woli walki i wewnętrznej sile.

W badanej grupie dominowały jednak postawy niezadowolenia z włas-nej sytuacji życiowej, przy jednoczesnej potrzebie wsparcia w celu dokonania zmian.

Tendencje te z jeszcze większym nasileniem pokazują rysunki 12 i 13.



DRZEWO

Rysunek drzewa to odzwierciedlenie osoby go rysującej, a konkretnie jej cech osobowości. Korzenie, ich siła, związek z podłożem świadczą o tzw. ugruntowaniu osoby, czyli stabilności życiowej, związku z rodziną pochodze-nia. Silne korzenie dają możliwość czerpania z doświadczeń poprzednich po-koleń, są podstawą zdrowia psychicznego i zrównoważenia emocjonalnego.

Pień drzewa ukazuje przebieg życia badanej osoby. W interpretacji waż-ne są złamania, rysy, dziuple. Istotna jest również grubość pnia. Te szczegól-nie grube, świadczą o sile, chęciach i możliwościach opiekowania się innymi, również o uporze, trudnościach w dostosowywaniu się do nowych sytuacji i konserwatyzmie. Pnie cienkie rysują osoby uległe z dużymi zdolnościami ad-aptacyjnymi, towarzyskie, niejednokrotnie potrzebujące wsparcia innych, by móc prawidłowo funkcjonować.

Korona, to inaczej nasz zewnętrzny wizerunek. Rysując koronę pokazuje-my te cechy, które na co dzień widzą inni, zarówno cechy wyglądu zewnętrzne-go jak i cechy charakteru. Na przykład, niezwykle dokładne rysowanie korony, ze zwróceniem uwagi na ułożenie każdego liścia, może świadczyć o pedanty-zmie. Niedbale narysowana korona może być oznaką spontaniczności, roztar-gnienia lub nie przywiązywania zbytniej wagi do wyglądu (ubioru, mody).


Drzewa osób badanych są w większości duże i silne, co świadczy o ich sile psychicznej i opiekuńczości. Przykładem może być rysunek nr 14.

Rysunek nr 14.

Widać na nim potrzebę opiekowania się innymi, dawania schronienia. Jest to osoba prowadząca ustabilizowane życie, pewna swoich zasad postępo-wania. W kontaktach z ludźmi – otwarta i dominująca, mająca tendencje do narzucania własnej woli innym.

Otwartość w kontaktach z ludźmi, często jest wyrażana poprzez przejrzy-stość korony. Z reguły osoby silne, mające większe poczucie bezpieczeństwa, są bardziej bezpośrednie w kontaktach z innymi, mniej boją się pokazać swo-je cechy i problemy. Inaczej jest w przypadku osób potrzebujących wsparcia, mających niższą samoocenę, mniejsze poczucie bezpieczeństwa. Osoby takie zwykle rysują korony mniej przejrzyste, przez co wyrażają swoją niedostęp-ność, dystans, czasami lęk przed ludźmi.

Często cechy te łączą się z innymi jak np. słabszy związek z rodziną po-chodzenia, marzycielskość (oderwanie od rzeczywistości).

Przykładem opisywanych tendencji mogą być rysunki nr 15 i 16.



W przypadku rysunku nr 15, widać dość silną, opiekuńczą osobę. Jest ona stabilna życiowo, realistyczna i nie przywiązuje zbytniej wagi do wyglądu ze-wnętrznego. Z kolei rysunek nr 16 ukazuje osobę nierealistyczną (idealistę), raczej zamkniętą w sobie, mającą tendencje do ukrywania problemów „pod płaszczem” dobrego wyglądu lub przyjmowania specyficznej pozy, „maski”, mającej na celu ukryć słabości, wady lub kompleksy.

Kolejnymi cechami odzwierciedlanymi w rysunkach drzew jest egocen-tryzm, koncentracja na sobie i emocjonalność. Jeśli chodzi o egocentryzm, to jest on tym mniejszy im więcej elementów występuje na rysunku poza drze-wem. Na przykład, gdy drzewo jest narysowane wśród innych drzew, gdy obok lub na nim występują zwierzęta (głównie futerkowe), gdy drzewo znajduje się w interesującej scenerii, w towarzystwie ludzi itp.

W przypadku badanych osób, praktycznie nie zdarzyło się narysowanie drzewa w towarzystwie innych. Świadczy to o dużym poziomie egocentryzmu i dużej koncentracji na sobie.

Egocentryzm nie jest cechą stałą. Zmienia się on w zależności od wieku i sytuacji życiowej. Wiadomo, że największe jego nasilenie występuje u małych dzieci, następnie jest wysokie w okresie dojrzewania, a u osób dorosłych wzra-sta w sytuacji występowania problemów życiowych, zmuszających do zwięk-szonej koncentracji na sobie, w celu ich rozwiązania.


Podczas prowadzenia badań, beneficjenci znajdowali się właśnie w ta-kiej sytuacji. Związana ona była ze stresem spowodowanym nowymi okolicz-nościami (przystąpieniem do uczestnictwa w projekcie), nowymi zadaniami i obowiązkami, perspektywą podjęcia pracy. Wielu badaczy podkreśla istnie-nie związku pomiędzy egocentryzmem a neurotyzmem. Duże nasilenie tej ostatniej cechy wystąpiło u matek samotnie wychowujących dzieci.

Jeśli chodzi o emocjonalność, to odzwierciedlana jest ona na rysunku po-prze bogactwo treści i kolorów. Uogólniając, duża ilość koloru białego, niewiele elementów na rysunku, może świadczyć o mniejszej koncentracji na własnych uczuciach, czasami też o niezrozumieniu własnych emocji lub też o małej re-fleksyjności, niekiedy może ona być związana z większym poczuciem lęku lub zwiększonym ogólnym napięciem emocjonalnym, zwykle nieuświadamianym przez konkretną osobę. Przykładem opisywanych cech mogą być rysunki nr 17 i 18.


W powyższy sposób rysować mogą również osoby żyjące w pośpiechu, nie mające czasu na zastanawianie się nad sobą lub takie, dla których sfera emocjonalna jest lub była źródłem przykrości, czyli wszyscy ci, którzy doznali przeżyć traumatycznych, nawet w dzieciństwie.

Należy tu zwrócić uwagę, że prawidłowy rozwój sfery emocjonalnej zale-ży przede wszystkim od prawidłowego procesu wychowawczego, szczególnie


chodzi o kontakty emocjonalne badanych osób ze swoimi rodzicami. Niewy-starczająca lub nieprawidłowa więź emocjonalna z rodziną pochodzenia, prze-jawia się w rysunku nie tylko ubóstwem kolorów lecz również będzie powiąza-na z brakiem korzeni lub oderwaniem ich od podłoża.

Sposób rysowania korony jest bardziej zdeterminowany sytuacyjnie niż pozostałych elementów drzewa. Na przykład, rysunek nr 19 przedstawia oso-bę, która z jednej strony, o czym świadczy pień, jest dość stabilna i doświad-czona życiowo, z drugiej strony, o czym świadczy korona, jakby rodzi się na nowo. Według Junga, delikatne zielone listki są symbolem młodości, odrodze-nia, nadziei. W tej sytuacji można by zinterpretować ten fakt jako odnalezienie nowej drogi życiowej, dostrzeżenie nowych możliwości dających nadzieję na lepsze życie.

Rysunek nr 19.

Interesujące, z punktu widzenia interpretacji rysunków, jest umieszcza-nie przez badanych różnych dodatkowych elementów jak np. zwierząt, ka-


mieni, innych roślin itp. Ogólnie, zwierzęta występujące na rysunkach można podzielić na „śliskie” i futerkowe. Występowanie tych pierwszych (np. węży, jaszczurek, żab) u podnóża drzewa świadczy o problemach osobistych, poczu-ciu lęku i zagrożenia. Podobnie jak pojawienie się na niebie czarnych ptaków, będących często zwiastunem oczekiwanych kłopotów. Zwierzęta futerkowe, głównie wiewiórki, króliki, myszki, psy i koty, wskazują na zwiększoną lub też niezaspokojoną potrzebę kontaktu emocjonalnego. U młodych osób jest to zwykle potrzeba związana z kontaktem z rodzicami. U osób dorosłych może oznaczać potrzebę silniejszego związku z partnerem lub potrzebę opiekowania się dziećmi. O tej ostatniej jeszcze bardziej świadczą umieszczane w koronie drzewa, gniazda z ptakami oraz dziuple w pniu, zamieszkałe przez futerkowe zwierzęta lub ptaki.

Na podstawie analizy drzew badanych beneficjentów można stwierdzić, że w dużej części mają zwiększoną potrzebę kontaktu emocjonalnego oraz po-trzebę opiekowania się dziećmi. Fakt ten może wynikać ze specyficznej sytu-acji życiowej, nakładającej na badanych konieczność wzięcia jednoosobowej odpowiedzialności za wychowanie dzieci.

Na uwagę zasługuje jednak fakt, że u niektórych badanych potrzeba ma-cierzyńska wystąpiła z bardzo dużym nasileniem. W takich sytuacjach bada-ni niezależnie od płci, (dotyczyć to może zarówno potrzeby bycia ojcem jak i matką) umieszczają w koronach drzew owoce, szczególnie w kolorze czerwo-nym. Obrazują to rysunki nr 20 i 21.



DOM

Rysunek domu odzwierciedla własny dom, jego wizję, wyobrażenie lub stan realny. Analizie poddawane są zwykle elementy świadczące o tym, czy dom jest zamieszkały, jaka jest atmosfera, jakie uczucia wzbudza w osobie oglądającej rysunek.

Zamieszkałe domy, rysowane z użyciem dużej ilości ciepłych kolorów wskazują na umiejętność tworzenia przez osobę badaną prawidłowej atmo-sfery rodzinnej, w której przeważają pozytywne uczucia. Przykładem takich domów są rysunki nr 22 i 23.

Rysunek nr 22.

Domy rysowane z użyciem uboższej kolorystyki, sprawiające wrażenie niezamieszkałych lub niedostępnych (bez drzwi, budowanych na skałach itp.) mogą świadczyć o istniejących problemach rodzinnych, o braku umiejętności budowania prawidłowych relacji rodzinnych lub nawet występowaniu patolo-gii (przemoc rodzinna itp.). W przypadku drastycznych patologii, do naryso-wania domu mogą zostać użyte jaskrawe kolory, szczególnie czerwień, jednak dokładna interpretacja zależy wtedy od kompozycji całości rysunku.

W przypadku badanych beneficjentów projektu, nie stwierdzono wystę-powania zachowań patologicznych, związanych ze sposobem rysowania domu. Na uwagę zasługuje jednak występowanie kryzysu rodzinnego. Jest to zwykle


Rysunek nr 23.

sytuacja przejściowa, która może być związana ze zmianą miejsca zamieszka-nia, zmianą partnera lub innymi indywidualnymi okolicznościami, powodują-cymi doraźne problemy. W takiej sytuacji rysunki mogą być wykonywane bar-dziej niedbale i sprawiać wrażenie niedokończonych lub wyabstrahowanych, „odrealnionych”. Przykładami opisywanych tu tendencji mogą być rysunki nr 24 i 25.



CIEŃ

Cień według K.G. Junga odzwierciedla wyparte do podświadomości kom-pleksy lub postawy, uczucia i cechy, których z jakichś powodów, najczęściej społecznych, badana osoba się wstydzi. Cień jest zwykle opozycją, dopełnie-niem lub przeciwieństwem drzewa. Wychodząc z założenia, że drzewo ukazuje człowieka takiego jaki jest i jak eksponuje siebie innym, to cień będzie ukazy-wał jakieś przeciwieństwo, które dopiero w połączeniu z drzewem da pełny obraz psychologiczny konkretnej osoby.

Interpretacja cienia nie jest prosta, ponieważ owo dopełnienie i przeci-wieństwo trzeba umieć odszukać wśród elementów rysunku. W każdym przy-padku może ono polegać na czymś innym.

Na rysunkach nr 26 i 27 chodzi najprawdopodobniej o wypieraną postawę uległości, czy też delikatność. Jest to częste zjawisko w naszym społeczeństwie, wstydzimy się być niezaradni, wolimy dawać komuś wsparcie i pokazywać się innym jako osoby silne, podczas gdy, gdzieś w podświadomości możemy mieś potrzebę oddania się pod czyjąś opiekę, pozwolenie sobie na bycie słabym, odpoczęcie od ciężaru ponoszenia odpowiedzialności za siebie i najbliższych.


Interesującymi przykładami wypartych emocji mogą być rysunki zapre-zentowane poniżej (od nr 28 do nr 33). Charakterystyczne w nich jest to, że drzewa sprawiają wrażenie wesołych. Osoby je rysujące są opiekuńcze, mają


silny instynkt macierzyński, wydają się dbać o dobrą atmosferę i odpowiedni nastrój w kontaktach z innymi, a szczególnie z najbliższymi. Jednak w „cieniu” umieściły takie emocje jak najprawdopodobniej: smutek i przygnębienie. Moż-na odnieść wrażenie, że osoby te nie chcą się dzielić z innymi tymi emocjami, wolą je ukryć. Być może nie chcą obarczać najbliższych swoimi problemami. Można też zaobserwować tendencje do ukrywania konfliktów w relacji matki z dzieckiem, jak w przypadku rysunków nr 32 i 33.




Rysunek nr 32.

Rysunek nr 33.

Badani beneficjenci projektu, również i pod tym względem wydają się nie odbiegać od normy. W naszym społeczeństwie przyjęte jest wstydzić się sła-bości. Podczas wychowania promuje się postawę samowystarczalności, często nawet połączoną z podejrzliwością i brakiem zaufania wobec innych. Takie oddziaływanie powoduje, że z łatwością przychodzi nam ukrywać konflikty, wolimy eksponować siebie jako zaradnych, wesołych, silnych, opiekuńczych,


bo takie cechy i emocje świadczą o powodzeniu społecznym i są przyjęte jako cechy ludzi sukcesu. W wielu sytuacjach zachowanie takie powodowane jest lękiem przed negatywnymi opiniami innych ludzi.

Na zakończenie wyników badań metodą projekcyjną, należy podkreślić, że poza interpretacją poszczególnych rysunków dopiero ogląd całości cyklu, może dać pełny obraz badanej osoby. W zaprezentowanych poniżej przykła-dowych zestawach rysunków czterech osób, można zaobserwować określone charakterystyczne tendencje, widoczne zarówno w sposobie zachowania jak i specyfice przeżywanych emocji.

Na uwagę zasługuje fakt nasilenia przeżywanych emocji, największy w ze-stawie nr 1, trochę mniejszy w zestawie nr 2 i najmniejszy w dwóch pozosta-łych zestawach. Mimo to wszystkie osoby są silne psychicznie, zrównoważone, choć osoba rysująca zestaw nr 3 wydaje się najmniej ekspansywna i najbardziej ostrożna w kontaktach interpersonalnych.

Zestaw rysunków nr 1


3.8. Podsumowanie badań psychologicznych

Badania środowiska rodzinnego oraz postaw wychowawczych wskazują, że grupa osób badanych mieści się w normie. Postawy wychowawcze jak i at-mosfera rodzinna nie odbiega w znaczący sposób od tej, która charakteryzuje ogół społeczeństwa.

Rodziny osób badanych, mimo braku stałych partnerów, są prawidłowe, choć zauważyć można tendencje do nadmiernego ochraniania dzieci i nad-opiekuńczości. Tendencje te mogą mieć swoje źródła w specyficznej sytuacji, związanej z faktem utraty partnera, a co za tym idzie, zwiększonego lęku przed utratą dziecka przy jednoczesnej chęci wynagrodzenia dziecku tego braku. Innym wyjaśnieniem tej sytuacji jest nadmierna koncentracja na dziecku, będąca mechanizmem podnoszenia własnej wartości jako rodzica, stojącego w obliczu licznych trudności wychowawczych. W takiej sytuacji dziecko staje się jedynym obiektem miłości i troski, w ten sposób samotny rodzic stara się sprostać obowiązkom rodzicielskim, by dobrze wypaść w oczach znajomych, samego dziecka i oczywiście własnych.

Na uwagę zasługuje też fakt, że młodsi rodzice, charakteryzują się mniej-szymi umiejętnościami wychowawczymi, przejawiają się one w nasileniu nie-korzystnych postaw, takich jak chaotyczny styl wychowania, związany z nasi-loną postawą niekonsekwentną wobec dzieci, nadużywanie władzy połączone z nadmiernymi wymaganiami oraz jednocześnie zbytnie ochranianie i nad-opiekuńczość. Postawy takie wydają się być związane z wiekiem (mniejszym doświadczaniem życiowym) oraz niższym poziomem wykształcenia. Wyniki te potwierdzają regułę, że często braki kompetencji ukrywane są pod płasz-czem zachowań agresywnych, w tym wypadku autorytarnych. Powszechnie obserwuje się, że bezradny rodzic częściej krzyczy na dziecko, wprowadza zakazy, restrykcje, kary niż przyznaje się do swojej bezradności. To ostatnie zachowanie byłoby szczególnie pożądane ze względu na możliwość uzyskania wsparcia z zewnątrz.

W przeprowadzonych badaniach, można zauważyć tendencję do wystę-powania bardziej prawidłowych postaw wychowawczych u osób starszych, le-piej wykształconych i bardziej doświadczonych zawodowo.

Podobne tendencje można zauważyć w przypadku kompetencji społecz-nych. Najwyższy wynik uzyskały osoby z grupy „grafika komputerowa”, cha-rakteryzujące się najstarszym wiekiem, największym doświadczaniem zawo-dowym i najwyższym poziomem wykształceniem.

W pozostałych grupach kompetencje społeczne mieszczą się w granicach normy, jednak na uwagę zasługuje fakt, że beneficjenci lepiej radzą sobie w sytuacjach ekspozycji społecznej, czyli działań związanych z koniecznością


eksponowania siebie publicznie, konfrontacji i rywalizacji. Nieznacznie gorzej radzą sobie w sytuacjach intymnych, czyli bezpośrednich, bliskich relacjach interpersonalnych oraz w sytuacjach wymagających asertywności, czyli bez-konfliktowego wyznaczania własnych granic i relacji interpersonalnych.

Te ostatnie wyniki badań wskazują, że samotni rodzice (właściwie dotyczy to kobiet) w sytuacjach deprywacji potrzeb, szczególnie gdy ich zaspokojenie jest uzależnione od innych osób, mogą mieć skłonności do zachowań konflik-towych, eksponowania własnej krzywdy, postaw rywalizacyjnych i depresji.

Zachowania te wskazuje, że badane osoby często narażone są na przeży-wanie stresu. Natomiast częste przeżywanie silnego stresu może dezorgani-zować działanie, nasilać zachowania ucieczkowe, sprzyjać wycofywaniu się z podejmowania zadań i rozwiązywania problemów, zarówno zawodowych jak i osobistych.

W grupie badanych osób większość bo aż 80%, radzi sobie ze stresem w sposób zadaniowy. Czyli stara się zlikwidować przyczynę stresu, rozwiązać obiektywnie istniejący problem, przekształcić sytuację w ten sposób, by od-nieść korzyść, oczywiście te działania nie zawsze przynoszą skutek, ale z punk-tu widzenia zdrowia psychicznego są najbardziej korzystne.

Pozostała część grupy stosuje zachowania unikowe. Podejmowanie takich zachowań związane jest często z brakiem wiary we własne możliwości, z niską samooceną. W efekcie człowiek nie redukuje stresu tylko go unika, wykonując czynności zastępcze, rytualne jak np. modlitwa, organizowanie imprez towa-rzyskich, nadużywanie alkoholu, kompulsywne oglądanie telewizji lub obja-danie się.

Przeprowadzone badania nie wykazały istnienia istotnych statystycznie różnic pomiędzy kobietami pracującymi i bezrobotnymi w sposobie radzenia sobie ze stresem, jednak widoczne jest częstsze wykorzystywanie stylu zada-niowego przez kobiety pracujące i stylu skoncentrowanego na unikaniu przez bezrobotne samotne matki.

Badanie testem osobowości – NEO-FFI, wykazało szczególnie jedną na-siloną cechą, a mianowicie neurotyzm. Jest to cecha która związana jest z po-czuciem lęku, nadwrażliwością na własnym punkcie, zbytnią koncentracją na sobie. Osoby neurotyczne często są drażliwe, mogą mieć tendencje do uzależ-niania się, łatwo je zranić psychicznie, niejednokrotnie w celu ucieczki przed wyimaginowanymi atakami, zamykają się w sobie lub stają się agresywne i na-pastliwe wobec innych.

W badanej grupie osób poza dużym nasileniem neurotyzmu, zaobser-wowano jednocześnie niski poziom otwartości na doświadczenia oraz ugo-dowości. Na tej podstawie można wnioskować, że w sytuacji nawarstwiania


się problemów, osoby te będą izolować się od otoczenia, zamykać się w sobie i będą mało podatne na perswazję i próby zachęcenia ich do działania. Jest to bardzo istotne spostrzeżenie, w kontekście problemów samotnych matek, związanych z podjęciem pracy. Można przypuszczać, że w przypadku porażki będą one szybko się zniechęcać, izolować i unikać wsparcia z zewnątrz, nie wierząc w jego efektywność.

Wyniki te potwierdza ok. 20% badanej grupy samotnych matek, posia-dających pracę. Okazuje się, że cechują się one wysokim nasileniem takich cech jak otwartość na doświadczenia, sumienność, ugodowość i ekstrawersja. Świadczy to o tym, że zarówno w zdobyciu pracy jak i jej utrzymaniu pomagają takie cechy jak: poszukiwanie wrażeń, aktywność, optymizm, chęć kontakto-wania się, porozumiewania i współpracy z innymi.

Wymienione cech osobowości mogą być związane z systemem wartości. Przeprowadzone badania nie wykazały wprawdzie istotnych różnic pomiędzy kobietami pracującymi i bezrobotnymi, jednak interesujący jest fakt, że wśród wartości instrumentalnych najwyżej cenione są takie cechy jak: kochający, od-powiedzialny, ambitny, uczciwy i pomocny; najmniej ceniono takie wartości jak: posłuszny, obdarzony wyobraźnią, o szerokich horyzontach i uzdolniony. Wyniki te są porównywalne z większością prowadzonych badań.

Podobnie jest w przypadku wartości ostatecznych. Wszystkie samotne matki najbardziej cenią bezpieczeństwo rodziny, mądrość, dojrzałą miłość i poczucie własnej godności.

Informacje o cenionych wartościach są niezbędne do tworzenia profe-sjonalnych systemów wsparcia socjalnego i psychologicznego. Na cenionych wartościach opiera się terapię, mają one też duże znaczenie w motywowaniu osoby do podjęcia aktywności, co może być szczególnie potrzebne w świetle uzyskanych wyników badań, czyli tendencji badanych osób do załamywania się i poczucia braku wiary we własne siły.

Przeprowadzona tu część analizy, oparta wyłącznie na wynikach badań testów kwestionariuszowych, pokazuje, że zarówno grupa beneficjentów pro-jektu @lter Ego, jak i 140 samotnych matek, nie odbiega od norm społecz-nych w zakresie postaw wychowawczych, sposobu wychowania, kompetencji społecznych, stylu radzenia sobie ze stresem, podstawowych cech osobowości i systemu wartości. Mimo wszystko, wyniki tworzą specyficzny profil osobo-wościowy, przejawiający się w konkretnym zachowaniu tych osób.

Analizując wyniki badań psychologicznych, nie można się jednak oprzeć wrażeniu, że być może trudności z jakimi spotykają się te osoby w wychowaniu dzieci oraz na rynku pracy, są związane w dużej części z tym, w jaki sposób traktuje je społeczeństwo. Być może interakcja z innymi ludźmi z otoczenia,


dokonująca się przy dużym udziale postawy dyskryminującej wyzwala okre-ślone zachowania, a może nawet kształtuje cechy osobowości. Wydają się to potwierdzać wyniki badań projekcyjnych. Mimo, że mają one charakter indy-widualny i krzywdzące może być dokonywanie zbyt daleko idących uogólnień (Lilienfeld, 2002), to można wnioskować, że w oparciu o analizę rysunków sześćdziesięciu beneficjentów nie stwierdzono u nich cech i zachowań świad-czących o patologii społecznej.

W dużej części są to osoby silne psychicznie i zrównoważone, mające ten-dencję do pokazywania siebie w lepszym świetle oraz ukrywania negatywnych emocji i słabości. U wielu badanych widoczna jest potrzeba opiekowania się innymi, połączona z potrzebą macierzyńską, co może świadczyć o dużym za-angażowaniu w problemy wychowania dzieci. Również, dużej części tych osób sprawia problem radzenie sobie z emocjami, jednak próbują go kompensować zwiększonym nasileniem realizmu i częściowym ignorowaniem sfery uczucio-wej.

Najważniejszą sferą aktywności badanych jest rodzina i opieka nad dzieć-mi, natomiast uczestnictwo w projekcie @lter Ego spowodowało z jednej stro-ny wzrost niepewności i stresu, z drugiej strony u niektórych osób wzbudziło pozytywne emocje, związane z nadzieją na zmianę lub poprawę swojej sytuacji życiowej.

Ponadto, zastosowanie techniki projekcyjnej (wykonywanie rysunków) przyczyniło się do zwiększenia integracji grupy oraz dało beneficjentom moż-liwość rozmowy o swojej sytuacji życiowej, problemach i próbach ich rozwią-zania.

Stosowanie takich technik zwykle zwiększa poczucie bezpieczeństwa gru-pie i jest prowokacją do bardziej otwartych rozmów, a co za tym idzie, lepszego wzajemnego poznania i ewentualnej pomocy.

Podsumowując można stwierdzić, że specyfika problemów osób samotnie wychowujących dzieci, mimo, że nie lokuje ich w kręgach patologii społecznej, to jednak pozwala na uzasadnienie celowości działań wspierających, w tym projektu @lter Ego, szczególnie jeśli chodzi o wsparcie w problemach osobi-stych oraz pomoc w zaistnieniu na rynku pracy. Ten ostatni problem wydaje się być generowany w dużym udziale przez społeczeństwo, ciągle jeszcze dys-kryminujące takie osoby.


4. Wsparcie osób samotnie wychowujących dzieci

4.1. Pomoc w pokonywaniu problemów osobistych samotnych ro-dziców

Samotni rodzice stanowią aktualnie coraz większą kategorię wśród pol-skich rodzin, według danych statystycznych stanowią one ponad 16% ogółu rodzin w Polsce (dane ze Spisu Powszechnego w 2002), a zdecydowana więk-szość z nich to rodziny w których brakuje ojca. Zatem nie jest to zjawisko mar-ginalne, ale coraz powszechniejsze i trwale wpisujące się w „pejzaż” polskich rodzin.

Rodzina niepełna, a taką jest rodzina samotnej matki, jak wiadomo, jest niekorzystnym środowiskiem zarówno dla dzieci, jak i dla samotnych rodzi-ców. Oczywiście, konsekwencje tego stanu są różne dla obydwu stron. Samot-ny rodzic sam musi dźwigać brzemię codzienności i problemów, które niesie rodzicielstwo: kłopoty zdrowotne dzieci, kłopoty wychowawcze, pomoc w lek-cjach, łączenie pracy zawodowej z codzienną opieką i zazwyczaj znaczne ob-niżenie stopy życiowej dopełniają obrazu całości. W czasach transformacji jest to zadanie jeszcze trudniejsze, ponieważ funkcja opiekuńcza państwa uległa znacznemu ograniczeniu.

Warto też podkreślić, że niezwykle stresująca dla całej rodziny jest sama sytuacja rozwodu, zarówno dla rodziców, ale też dla dzieci. Siła stresu związa-nego z rozwodem zależy od znaczenia, jakie mu się przypisuje i dotychczaso-wych doświadczeń w dawaniu sobie rady ze stresem. Jak wiadomo, wskutek stresu zaburzeniu ulegają wszystkie sfery funkcjonowania człowieka: fizjo-logiczna (funkcjonowanie organizmu), psychiczna (spostrzeganie, myślenie, emocje i działania) oraz społeczna (kontakty z ludźmi). Niektóre ze strategii radzenia sobie ze stresem wywołanym przez rozwód są niekorzystne i tylko go powiększają. Należy do nich np. zadawanie cierpienia innym i zadawanie cierpienia sobie.

Natomiast korzystnymi i dającymi długotrwałe efekty sposobami radze-nia sobie w sytuacji rozwodu jest między innymi:


unikanie negatywnych uczuć i koncentrowania się na przyszłości, zaakceptowanie faktu rozwodu, ułożenie sobie poprawnych stosunków z byłym partnerem, z którym

należy negocjować zarówno warunki rozejścia się , jak i nowe zasady funkcjonowania rodziny,

zmiany w sposobie pełnienia roli rodzicielskiej i pomaganie dzieciom w przezwyciężeniu stresu, związanego z nową sytuacją,

poszukiwanie wsparcia ze strony otoczenia, życzliwych kontaktów z innymi ludźmi,

dbanie o własny rozwój.We współczesnych czasach, ulega zmianie percepcja społeczna tego typu

rodzin, odchodzi się od postaw pozytywnych – aprobującego stosunku i opinii wspierających te rodziny, na rzecz bardziej negatywnego stosunku, niechęt-nych i nacechowanych negatywnymi emocjami postaw.

Powyższe przesłanki wskazują zatem, że uogólniając, samotne rodziciel-stwo można określić jako sytuację trudną, niezwykle stresującą.

Stres związany z samotnym rodzicielstwem dodatkowo nasila fakt, iż samotni rodzice bardzo często są osobami bezrobotnymi. Taki układ czyn-ników jest bardzo niekorzystny dla zdrowia fizycznego, psychicznego oraz funkcjonowania społecznego członków rodzin niepełnych. Stąd, wskazane jest podejmowanie różnorodnych działań przeciwdziałających negatywnym kon-sekwencjom stresu oraz edukowanie samotnych rodziców w zakresie metod i technik skutecznego radzenia sobie ze stresem. Na przykład poprzez udział w treningach i warsztatach szkoleniowych, których celem jest:

Zwiększenie umiejętności systemowego i doraźnego rozwiązywania sytuacji stresowych.

Zwiększenie umiejętności zmiany wzorców myślenia i działania wy-wołujących stres.

Poznanie technik i metod, które na co dzień rozładowują stresy. Wzmocnienie optymalnych psychofizycznych możliwości organizmu. Edukacja w zakresie umiejętności związanych z zamianą problemów

na cele. Nauka podejmowania skuteczniejszych działań w sytuacjach proble-

mowych, konfliktowych i przeciążenia. Poznawanie metod i technik, które pozwalają na co dzień zredukować

nadmierny stres. Nauka asertywnego komunikowania się i rozwiązywania konfliktów.

Inne techniki przezwyciężania stresu są przede wszystkim związane z wprowadzeniem zmian w myśleniu na temat stresu oraz w podjęciu kreślo-nych działań w aktualnej sytuacji życiowej. Należą do nich:


Uświadomienie sobie i akceptacja stresu jako nieuchronnego elementu życia każdego człowieka.

Ukierunkowanie na pozytywny stres, który utrzymuje nas w gotowości i mobilizuje do działania.

Uświadomienie sobie, że stres ma wiele innych pozytywnych aspek-tów stresu tzn. przeżywanie zdarzeń, które odbieramy jako stresujące może mieć pozytywny wpływ na nasz ogólny rozwój, na wzmacnia-nie wysokiej samooceny oraz nabywanie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

Rozmawianie na temat problemów z bliskimi osobami. Realistyczne podejście do swojego życia i problemów. Planowanie pracy tak, aby jak najefektywniej wykorzystać czas prze-

znaczony na jej wykonanie. Stosowanie przerw w pracy. Wykorzystanie technik relaksacyjnych jako metod redukcji napięcia

fizycznego i psychicznego. Regularne wykonywanie ćwiczeń fizycznych. Dbałość o prawidłowe odżywianie. Systematyczna kontrola stanu zdrowia. Unikanie częstych zmian aktywności w krótkim czasie. Należy też pamiętać, że nadużywanie alkoholu, tytoniu oraz środków

przeciwbólowych, nasennych i uspakajających jako sposobu obro-ny przed działaniem stresu jest nieskuteczne, a ponadto prowadzi do komplikacji zdrowotnych i życiowych.

Wskazane jest też uświadomienie sobie, iż zgłoszenie się po pomoc do lekarza, psychologa, psychiatry, duchownego – ludzi doświadczonych w pomaganiu innym, to nie objaw słabości, ale mądre postępowanie.

Przyjęcie pozytywnej postawy wobec życia, ponieważ stres jest nie-uniknioną częścią życia.

Inne czynniki, które mogą się przyczynić do poradzenia sobie z sytuacją trudną, nazywamy zasobami. Należą do nich właściwości zarówno osoby, jak i jej otoczenia. Do pierwszej grupy można zaliczyć między innymi dobry stan zdrowia, siły witalne, dużą energię życiową, sprawność intelektualną, wiedzę, kompetencje społeczne, dobre mniemanie o sobie i optymistyczne podejście do świata. Druga grupa to właściwości, które pochodzą z otoczenia człowieka. Nazywa się je często wsparciem społecznym.

Najczęściej przez społeczne wsparcie rozumiana jest dostępność rodziny, przyjaciół, znajomych i innych ludzi, którzy mogą zapewnić różnego rodzaju pomoc. Główne rodzaje tej pomocy to:

miłość, szacunek lub akceptacja społeczna,


możliwość omawiania problemów osobistych i emocjonalnych, towarzyszenie, po prostu robienie rzeczy razem z innymi, konkretna pomoc, obejmująca pomoc finansową i dostarczanie infor-

macji. Źródłem wsparcia społecznego są nie tylko ludzie (rodzina, przyjaciele,

znajomi), ale też i instytucje (szkoła, miejsce pracy, administracja osiedlowa, organizacje społeczne, poradnie, kościół). Dzięki nim zdobywamy informacje o tym, co można lub co powinno się zrobić w trudnej dla siebie sytuacji.

Codzienne obserwacje i wyniki badań naukowych wskazują, że osoby, które dysponują większymi zasobami, rzadziej są skłonne odczytywać wyda-rzenia jako stresujące. Ponadto im silniejsze są ich zasoby, tym skuteczniej ra-dzą sobie w okolicznościach, które postrzegają jako trudne, stresujące.

Warto zatem dbać o przyrost właściwości sprzyjających skutecznemu mierzeniu się ze stresem, właściwości swoich i otoczenia. Tym bardziej, iż co-raz więcej badań naukowych wskazuje, że stres, z którym skutecznie sobie ra-dzimy, prowadzi do zwiększenia odporności na czynniki zagrażające zdrowiu fizycznemu i psychicznemu.

4.2. Wsparcie w wychowaniu dzieci

Współcześnie coraz więcej dzieci wychowuje się w rodzinach niepełnych. Najczęstszym powodem tego jest, jak zaznaczono wcześniej, rozstanie rodzi-ców, śmierć jednego z rodziców, porzucenie bądź świadoma decyzja o samot-nym macierzyństwie.

Niestety wiele dzieci wierzy, że są po części odpowiedzialne za taką sy-tuację rodziny np. obwiniają siebie za rozwód rodziców. Jeśli natomiast nigdy nie poznały taty, również myślą, że jest coś z nimi nie tak. Zadają sobie pytanie wynikające z ogromnego poczucia winy: „Jakim jestem dzieckiem skoro jedno z najbliższych mi osób odeszło?”. Poczucie winy pojawia się dlatego, że rodzice czy też rodzic, nie są w stanie podać dziecku przyczyn takiego stanu rzeczy. Bardzo często zdarza się, że nie chcą w ogóle na ten temat rozmawiać i nie podejmują z dzieckiem tego tematu.

W takiej sytuacji wskazane jest, aby pozwolić dziecku mówić o rozwodzie rodziców, czy o braku ojca/matki. Powinno się udzielać dzieciom możliwie najlepszych odpowiedzi na pytania dotyczące rozstania rodziców, oczywiście pomijając szczegóły dotyczące trudnych spraw, które mogą być niezrozumiałe dla dziecka, szczególnie w wieku przedszkolnym czy jeszcze młodszego.

Wskazane jest sprawdzić, czy dziecko przestało już obarczać siebie winą za rozstanie rodziców. Nawet, jeśli dziecko nie usiłuje się niczego dowiedzieć w danym momencie o rozpadzie rodziny, rodzic musi znaleźć twórczy sposób


odpowiadania na pytania jeszcze nie zadane. Ważna jest przede wszystkim, nić porozumienia i gotowość podejmowania rozmów jako reakcja na każdy sygnał dziecka. Starsze dzieci często nie chcą rozmawiać z rodzicami o rozwodzie, ale na zewnątrz widać, że czują się nieszczęśliwe i zranione. W takiej sytuacji należy poszukać pomocy poza rodziną np. skorzystać z pomocy specjalistów, ponieważ poczucie winy, z którym dziecko nie jest w stanie sobie poradzić, może bardzo utrudnić jego przyszłe kontakty z innymi ludźmi.

Ponadto, dobrze jest zadbać o to, by rozejście się rodziców nie burzyło całe-go dotychczasowego trybu życia dzieci; nie powinno ono wpływać na przebieg zajęć szkolnych i pozalekcyjnych, na kontakty z rówieśnikami i dalszą rodzi-ną, na ich osobiste plany. Trzeba znaleźć czas na spokojne rozmowy, podczas których dzieci mogłyby wyrazić emocje przeżywane w związku z rozwodem odreagować trudną sytuację. Nie wolno w obecności dzieci oskarżać partnera, ani zapowiadać zerwania z nim kontaktu. Trzeba pomóc dzieciom uporać się z problemami, jakie nastręcza im funkcjonowanie w grupie rówieśników, ze wstydem, jaki przeżywają i chęcią ukrycia faktu, że ich rodzina została rozbita. Na przykład warto poinformować wychowawcę klasowego o nowej sytuacji rodzinnej dziecka.

Kolejny problem, z jakim spotyka się wiele dzieci z rodzin niepełnych to powstanie nowej rodziny czyli trudności związane z akceptacją nowego part-nera rodzica.

Wiele dzieci wierzy, że rozstanie rodziców stało się za ich przyczyną. Czę-sto w marzeniach wyobrażają sobie, że rodzice znowu będą razem. Zdarza się, że nawet angażują się w ich powtórne połączenie. Myślą, że dzięki temu rodzice wrócą do siebie, a one zaskarbią sobie w tem sposób miłość. Z tego powodu wie-le dzieci świadomie lub podświadomie „sabotuje” nowy związek lub ponowne małżeństwo rodzica. Ich jedynym pragnieniem jest doprowadzenie do tego, by rodzice byli znów razem nawet, jeśli to w rzeczywistości nie jest możliwe.

Rodzice mogą pomóc dziecku wyjaśniając, jak wiele rodzina może zyskać wraz z pojawieniem się w domu ojczyma, czy macochy. To pozwoli mu prze-konać się, że sytuacja nie jest taka zła.

Dzieci wychowywane przez jednego z rodziców, muszą poradzicie sobie przynajmniej z jednym z następujących uczuć, jakie towarzyszą sytuacji, kiedy ich mama lub tata znajdują sobie nowego partnera:

z podekscytowaniem – mają bowiem nierealne oczekiwania wobec wszystkiego, co nowe małżeństwo wniesie do ich życia np. spodziewają się nieustannej zabawy i przyjemności.

z obawą – mogą się bać, że jeżeli zaakceptują tę nową osobę, która pojawi się w ich domu, zostanie to odebrane, jako zdrada wobec na-


turalnego rodzica nie mieszkającego wspólnie z nimi. W ich umyśle mogą pojawiać się myśli, iż może tata będzie się na nich gniewać albo nie zechce więcej się z nimi widywać.

z paniką – mzbudza ją myśl, że nowy mężczyzna zajmie miejsce dzie-cka w sercu jego matki – „Kiedy mama zostanie żoną tego pana, prze-stanę być jej najlepszym przyjacielem i najbliższą osobą”.

Zatem, aby nie pojawiły się negatywne konsekwencje takiej sytuacji, war-to wcześniej zadbać o to, np. ustalić zasady dotyczące angażowania się w nowy związek uczuciowy:

Zasady te powinny zostać ustalone, zanim dojdzie do nawiązania bliż-szej znajomości i zanim pojawią się wszystkie związane z tym uczu-cia.

Należy znaleźć grupę oparcia na długo przedtem, zanim wejdzie się w nowy związek uczuciowy. Nie mając takiej pomocy osoba samotnie wychowująca dziecko jest nazbyt wrażliwa, reaguje często nieadekwat-nie do sytuacji.

Ważne jest również, by szukać doradcy w chwili, kiedy zaczyna się po-ważnie myśleć o małżeństwie.

Ponadto w sytuacji powstania nowej rodziny, rodzic musi dołożyć wszel-kich starań, by nie stracić kontaktu z dzieckiem. A zatem, niejednokrotnie będzie to oznaczało, że musi pomóc mu zrozumieć, co naprawdę odczuwa w związku z pojawieniem się nowej osoby w rodzinie.

W prawie wszystkich współczesnych rodzinach, występują problemy związane z wychowywaniem dzieci. W rodzinie pełnej, radzenie sobie z prob-lemami wychowawczymi rozkłada się na dwie osoby, co znacznie ułatwia ten proces. Natomiast w rodzinach monoparentalnych (samotnej matki czy sa-motnego ojca) z tym problemem musi poradzić sobie jeden rodzic. W takich sytuacjach bardzo często samotni rodzice wybierają, jak im się wydaje, naj-prostszą i najbardziej skuteczną metodę wychowawczą czyli karanie. Np. gdy dziecko notorycznie ignoruje określone przez nich zasady postępowania lub ma trudności z ich respektowaniem, często stosują kary jako środek wycho-wawczy.

W takich, dość powszechnych sytuacjach, wystarczy mieć świadomość, że sprawnie przebiegający proces wychowawczy może się obyć bez karania, a stosowanie kar niejednokrotnie jest związane z popełnianiem prze karzącego rodzica wielu błędów.

Warto przypomnieć, że kara wtedy będzie skutecznym środkiem zarad-czym, gdy dziecko odczuje, że jest ona wynikiem braku akceptacji określonego zachowania, a nie jego osoby. Karać trzeba taktownie, by nie zerwać pozytyw-


nych kontaktów między dzieckiem a rodzicami. Karanie nie może też wynikać z dyskryminacji dziecka ani poniżać jego godności.

Z literatury naukowej na temat wychowywania dzieci oraz z obserwacji życia społecznego, wiadomo, że o skuteczności kar decyduje pozytywny sto-sunek karanego dziecka do osoby wymierzającej karę i akceptowanie zasad, za których nieprzestrzeganie wymierzona została kara. Wtedy dziecko raczej wstydzi się, że złamało regułę, niż czuje niechęć do karzącego rodzica. Zado-wolenie rodzica z przestrzegania określonych zasad będzie dla dziecka dużą nagrodą i to ona, a nie kara, stanie się motywem właściwego postępowania.

Aby kara nie powodowała dezorganizacji działania dziecka, nie ograni-czała jego zdolności do samokontroli, nie była nerwicogenna, sposób karania musi spełniać szereg warunków, szczegółowo opisywanych przez badaczy tego zjawiska, a mianowicie:

dziecko musi znać normę, za przekroczenie której zostało ukarane, kara powinna być wykonana możliwie szybko, najlepiej zaraz po wy-

kroczeniu, szczególnie w przypadku małych dzieci – powinna być na-tychmiastowa,

kara nie powinna być wykonana w gniewie, przez wzburzonego i nie-kontrolującego własnych emocji rodzica,

dziecko musi być poinformowane, za przekroczenie jakiej normy jest karane,

trzeba mu umożliwić wyjaśnienie przyczyn swego postępowania, kara powinna być proporcjonalna do popełnionego czynu i uwzględ-

niać wiek dziecka, kara nie powinna dziecka upokarzać ani poniżać, rodzic powinien być konsekwentny w stosowaniu kar.

W każdej rodzinie, również i niepełnej, prawidłowemu rozwojowi dzie-cka we wszystkich sferach, sprzyjają pozytywne postawy rodzicielskie, takie jak:

Akceptacja dziecka czyli: okazywanie mu miłości: podtrzymywanie pozytywnego kontaktu z nim, będącego przyjemnością dla obu stron; dbałość o poznanie i zaspokajanie potrzeb dziecka; tworzenie pozy-tywnego klimatu emocjonalnego, dającego mu poczucie bezpieczeń-stwa i zadowolenia z siebie.

Współdziałanie z dzieckiem czyli: okazywanie mu zainteresowania jego zabawą i pracą, angażowanie go w sprawy domu i rodziców od-powiednio do jego możliwości rozwojowych; aktywne nawiązywanie wzajemnych kontaktów; czerpanie przyjemności ze wspólnej pracy z dzieckiem.


Uznawanie praw dziecka czyli: zgoda na to, by dziecko działało na własną odpowiedzialność; okazywanie szacunku dla jego indywidual-ności; kierowanie dzieckiem przez delikatne podsuwanie mu sugestii; stosowanie wyjaśnień i tłumaczeń; opieranie dyscypliny na wspólnych ustaleniach z dzieckiem; ustosunkowywanie się do aktywności dziecka swobodnie a nie formalnie czy w sposób dyktatorski, traktowanie dzie-cko bez przeceniania czy niedoceniania.

Dawanie dziecku rozumnej swobody czyli: w miarę dorastania dziecka dawanie mu coraz większego zakresu swobody; umiejętne utrzymywanie au-torytetu jako rodzica; troska o zdrowie dziecka i jego bezpieczeństwo.

Reasumując powyższe rozważania, należy podkreślić, iż pozytywne po-stawy wychowawcze samotnych rodziców, stosowanie przez nich właściwych metod wychowawczych oraz korzystanie z różnorodnych form pomocy spe-cjalistów, jest podstawą prawidłowego rozwoju dzieci oraz może stanowić źródło sukcesów wychowawczych.

4.3. Zadania związane z radzeniem sobie na rynku pracy

Współczesny rynek pracy charakteryzuje się wieloma cechami, związa-nymi z pewnymi trendami, które się pojawiły w XXI wieku. Wiążą się one przede wszystkim z globalizacją działalności gospodarczej, z rozwojem i upo-wszechnieniem technologii teleinformatycznych, wzrostem znaczenia sektora usług, wzrostem poziomu wykształcenia i stałym podnoszeniem kwalifikacji, częstymi zmianami miejsca pracy oraz wzrostem samozatrudnienia, czyli ko-niecznością tworzenia sobie własnych miejsc pracy.

Negatywnymi konsekwencjami tych zmian na rynku pracy jest między innymi, wzrost bezrobocia, które powoduje przede wszystkim degradację ekonomiczną osób i ich rodzin. Najdotkliwiej skutki bezrobocia odczuwają rodziny niepełne, w których utrata pracy przez głównego żywiciela rodziny (samotnego rodzica), wiąże się z pogorszeniem, i tak bardzo trudnych warun-ków życia. Ponadto, brak pracy powoduje frustrację, która często leży u postaw przemocy w rodzinie, sprzyja też innym patologiom społecznym, takim jak: np. uzależnienia, rozboje, kradzieże.

Warto też podkreślić, że współczesny człowiek nie może być fachowcem we wszystkich dziedzinach. Nie orientuje się we wszystkich możliwościach zdobycia zawodu i jego wykonywania. Zmiany na rynku pracy, bezrobocie, wzrastająca stale liczba informacji na temat zawodów i dróg kształcenia, po-wodują konieczność poszukiwania pomocy u specjalistów – np. doradców za-wodu. Obecnie wybór zawodu i poszukiwanie pracy nie jest jednorazowym aktem, lecz ciągiem decyzji, których efektem może być konieczność kilkakrot-


nej zmiany aktywności zawodowej. Zatem, doradztwo zawodowe jako pomoc świadczona bezrobotnym, samotnym rodzicom na kolejnych etapach kształ-cenia i przekwalifikowania wydaje się niezbędna i powinna być udostępniana we wszystkich możliwych formach.

Bardzo istotne jest również tworzenie efektywnych systemów pomocy bezrobotnym, samotnym rodzicom – jest to ważne zadanie, nie tylko dla in-stytucji zajmujących się tym problemem, lecz dla całego społeczeństwa.

Rozwiązania systemowe, w zakresie przeciwdziałania bezrobociu oraz pomoc osobom długotrwale bezrobotnym, są niezbędne, biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju tego zjawiska oraz jego zakres. W takiej sytuacji konieczna jest złożona strategia, określająca cele działań, ich formy, zakres, realizatorów, potrzebne środki, dostosowana do konkretnego środowiska lokalnego. Po-wstanie takiej strategii, i jej realizacja, możliwa jest tylko wtedy, gdy w danym środowisku znajdą się osoby, swego rodzaju grupa inicjatywna, które mają możliwości zaangażować do działań wielu partnerów, zarówno instytucje jak i osoby fizyczne. Działania takie mają stworzyć system różnorodnych i kom-plementarnych działań w zakresie wsparcia samotnych rodziców w rdzenie sobie na rynku pracy.

Godnym naśladowania pomysłem jest opisywana już w tym opracowa-niu lubelska inicjatywa – Projekt @lter Ego. Zgodnie z przeprowadzonymi w ramach projektu badaniami, zaprezentowanymi w poprzednich rozdziałach, podjęto dwa kierunki działań.

Pierwszym było udzielanie specjalistycznego wsparcia bezrobotnym sa-motnym rodzicom. Wsparcie to miało przede wszystkim na celu ułatwienie im zdobycia pracy. Jednak działania poza przyuczaniem do wykonywania kon-kretnej aktywności zawodowej, nawiązywały do stany psychicznego tych osób, czyli uczyły pewności siebie w sytuacjach społecznych, asertywności, pokazy-wały jak poradzić sobie ze stresem oraz jak rozwiązać wiele problemów oso-bistych. Niezwykle cenną inicjatywą w tym kierunku działań było powołanie Centrum Promocji Pracy jego głównym celem jest: niwelowanie i ograniczanie barier psychicznych samotnych rodziców, odbudowanie poczucia ich własnej wartości oraz przydatności na rynku pracy; podniesienie kwalifikacji zawodo-wych lub zmiana kwalifikacji zawodowych ukierunkowana na dostosowanie ich umiejętności do aktualnych oraz przyszłych oczekiwań rynku; wypracowa-nie efektywnego systemu łączenia pracy zawodowej oraz opieki nad dziećmi, który z jednej strony umożliwi im samorealizację zawodową, z drugiej nato-miast zagwarantuje możliwość odpowiedniej opieki i wychowania dzieci.

Inną ważna inicjatywą było powołanie Opiekuńczego Ośrodka Rehabili-tacji i Integracji którego celem było zwiększenie dyspozycyjności i aktywno-


ści zawodowej beneficjentów poprzez zapewnienie profesjonalnej opieki nad dziećmi podczas szkoleń, a w dalszej kolejności podjęcia i utrzymania pracy. Działalność placówki wspiera rodziny, przede wszystkim niepełne, w sprawo-waniu opieki i wychowania dzieci szczególnie przez:

Organizację czasu wolnego poprzez prowadzenie zajęć i zabaw dowol-nych oraz tematycznych, organizowanie imprez kulturalnych i sporto-wych, wyjazdów, itp.

Zapewnienie 3 bezpłatnych posiłków dziennie: śniadanie, II śniadanie, obiad.

Wyposażenie w przedmioty potrzebne do zajęć. Zajęcia specjalistyczne: logopedyczne, psychologiczne, pedagogiczne

i rytmikę. Finansowanie pobytu w żłobkach oraz zatrudnienie opiekunek ze-

wnętrznych dla dzieci poniżej 3 roku życia.Drugi kierunek działań wynikał z sytuacji dyskryminowania samotnych

rodziców na rynku pracy i ich negatywnego obrazu wśród społeczeństwa, szczególnie pracodawców.

Tu również ważną rolę odegrało Centrum Promocji Pracy, gdyż jednym z jego zadań było stworzenie eksperymentalnej platformy dla rozwoju elastycz-nych form zatrudnienia osób o określonej sytuacji rodzinnej (osoby samotnie wychowujące dzieci), oraz uzyskanie określonych efektów propagandowych w obszarze przełamywania funkcjonujących w społeczeństwie oraz wśród przedsiębiorców stereotypów w postrzeganiu osób samotnie wychowujących dzieci.

W efekcie zorganizowano szkolenia dla pracodawców, pośredniczono w zatrudnianiu samotnych rodziców, przeprowadzono reklamową kampanię medialną.

Niemałą rolę w przełamywaniu negatywnego stereotypu samotnego ro-dzica odegrała telenowela „Zupełnie zwyczajne życie”, emitowana przez Lu-belski Oddział Telewizji Publicznej. Ukazywała ona problemy osób samotnie wychowujących dzieci w taki sposób, że podczas realizacji projektu oglądal-ność telenoweli systematyczne rosła, a jej emisję poszerzono na ośrodki w Bia-łymstoku, Rzeszowie, Olsztynie i Kielcach.

Reasumując, zwiększenie szans samotnych rodziców na rynku pracy, wymaga komplementarnych działań ze strony wielu instytucji. Działania te powinny być nakierowane na wsparcie osób samotnie wychowujących dzie-ci w ich problemach osobistych, w tym związanych z wychowaniem dzieci, i w radzeniu sobie na rynku pracy oraz na przełamywanie negatywnego obra-zu samotnych rodziców w społeczeństwie.


Zakończenie

Problem samotnego wychowania dzieci nie jest dla psychologów nowym zagadnieniem. Najczęściej było ono opisywane w związku ze strukturą rodziny i jej wpływem na wychowanie i zachowanie dzieci. Jednak dopiero w ostatnich latach łączy się samotne wychowywanie dzieci z problemami na rynku pracy.

Większość negatywnych poglądów na samotne wychowywanie dzieci wy-nika z psychologicznego założenia oraz licznych badań potwierdza jących, że człowiek jest z natury istotą społeczną i do tego, by mógł żyć i rozwijać się, potrzebni mu są inni ludzie – przede wszystkim rodzina.

Założenie i posiadanie rodziny stanowi do dziś dla większości cywilizo-wanych społeczeństw naczelną wartość w ogólnie przyjętym systemie warto-ści. Badania jednoznacznie wskazują, że dla dużej części młodych ludzi sens ich życiu nadaje rodzinne szczęście. Jednocześnie młodzi ludzie uważają, że drugą – po utracie zdrowia – niepożądaną rzeczą jest niepowodzenie w życiu rodzinnym (Ostrowska, Ryś, 1999). Nawiasem mówiąc być może to właśnie jest przyczyną powiększającego się w ostatnich latach wśród młodzieży lęku przed małżeństwem.

Niepowodzenie w małżeństwie w momencie gdy na świat przyszły już dzieci jest źródłem tworzenia się niekorzystnych postaw rodzicielskich.

Istnieje wiele teorii wyjaśniających patologiczne działanie takich postaw, jednak największą wagę do doświadczeń z wczesnego dzieciństwa oraz ja-kości relacji między rodzicami przywiązywali przedstawiciele psychoanalizy. Twierdzili oni min. że dziewczynka przechodzi w swym rozwoju przez szereg etapów, które doprowadzają do skłonności macierzyńskiej pierwotnej, a ta z kolei przekształca się w prawdziwego „ducha macierzyńskiego” w sprzyja-jących warunkach.

Zdaniem psychoanalityków, bardzo ważnym czynnikiem rzutującym na prawidłową postawę macierzyńską jest stosunek emocjonalny kobiety do partnera – męża. Dziecko w wyobraźni matki przedstawia się jako „ja” idealne


męża, stąd często pragnienie urodzenia chłopca. Jeśli rodzi się dziewczynka, matka wyobraża sobie, że posiada ona cechy, które mąż znajduje w niej samej. Psychoanalitycy twierdzą, że niemożność nawiązania przez młode niezamężne matki stosunku uczuciowego z mężczyzną, ojcem dziecka, utrudnia kontakt uczuciowy z samym dzieckiem i wypływa z niedojrzałości emocjonalnej i bra-ku samodzielności kobiety (Pabis, 1970).

Są jednak teorie w których przywiązuje się mniejszą wagę do roli partnera w kształtowaniu macierzyństwa. F.A. Butendjik sądzi, że relacja macierzyńska związana jest ściśle z szerokorozumianymi wpływami społecznymi i kulturo-wymi. Tradycyjna rola kobiety sprowadza się do pełnienia wyłącznie obowiąz-ków żony i matki. Obecnie rola ta wzbogaciła się o pełnienie funkcji zawodo-wo-zarobkowej. Dla niektórych kobiet ten element ich roli jest najważniejszy, dlatego też niechętnie podejmują rolę matki uważając, że macierzyństwo prze-szkadza im w pełnieniu roli zawodowej. Idąc tym tropem można przewidy-wać, że potrzeba macierzyństwa u niektórych kobiet może zostać zastąpiona przez potrzebę rozwoju zawodowego i przezywania satysfakcji z wykonywanej pracy (Piotrowski, 1963).

Podobne poglądy wyraża Goshen-Gottstein, która przebadała 159 mło-dych mężatek izraelskich. Podzieliła je w zależności od środowisk w jakich się wychowywały, na nowoczesne, tradycyjne i pośrednie. Okazało się, że kobiety wychowywane tradycyjnie, wychodziły za mąż głównie po to, aby mieć własny dom i dzieci, motyw miłości występował tylko u jednej badanej. O małżeń-stwie tej grupy decydowali zawsze rodzice. W przeciwieństwie do nich, kobie-ty nowoczesne wychodziły za mąż z miłości, męża dobrze znały przed ślubem i same decydowały o swoim małżeństwie. Obie grupy zróżnicowane były rów-nież pod względem przystosowania seksualnego. Kobiety z grup tradycyjnych prawie nigdy nie uczestniczyły w planowaniu rodziny. Dopiero w czasie ciąży stawały się obiektem zainteresowania męża. Autorka stwierdziła, że kobiety ze środowisk tradycyjnych pragną dziecka „dla siebie samych”, mają negatywną postawę w stosunku do własnego ciała, a czasem przejawiają wstręt do karmie-nia piersią, przeżywają lęk przed porodem i subiektywnie źle znoszą ciążę. Po-stawy kobiet nowoczesnych są przeciwieństwem postaw kobiet tradycyjnych. Widać więc, że środowisko, w jakim wychowuje się kobieta wpływa istotnie na jej stosunek do siebie samej, do męża i do dziecka.

Na podstawie wyników tych badań można stwierdzić, w prze ciwień stwie do powszechnie wyznawanych poglądów, że kobiety nowoczesne mają większe szanse na szczęście rodzinne niż tradycyjne mimo iż te ostatnie częściej w tych związkach pozostają. Istotnym zagadnieniem jest również lęk przed opinią oraz normami który zmusza niektóre kobiety do wytrwania w niekorzystnym


związku mimo szykanów i upokorzeń. Dzieje się tak z powodu opisywanego już wcześniej negatywnego stosunku do kobiet samotnie wychowujących dzieci oraz gloryfikacji rodziny, pełniącej w społeczeństwie bardzo istotne funkcje.

Z punktu widzenia polityki społecznej i socjalnej akcentuje się zwłaszcza funkcje przystosowawcze i ochronne rodziny (Kawula, Brągiel, Janke, 2004). Można wówczas mówić o kompensacyjnej funkcji rodziny dużej (np. w wy-padkach ojca samotnie wychowującego dziecko).

Jak dotąd inne formy życia społecznego nie przejmują powszechnie od ro-dziny funkcji biologiczno-opiekuńczej i z pewnością nigdy jej w tym względzie w pełni nie zastąpią. Właśnie rodzice, jedyni i niepowtarzalni, własna matka i własny ojciec, są dziecku niezbędni do życia i rozwoju (Kawula, Brągiel, Jan-ke, 2004). Dziś wiemy aż nazbyt dobrze, że bez więzi emocjonalnej rozwój dziecka nie przebiega prawidłowo. Często ma to miejsce w rodzinie rozbitej. Rodzina taka stanowi problem pod wieloma względami:

Pozostawia niezatarty ślad na psychice małżonków, których małżeń-stwo (rodzina) się rozpadło,

Pozbawia dzieci właściwego środowiska rozwojowego, Przysparza państwu wiele problemów (organizowanie opieki nad

dziećmi, ekonomiczne wsparcie, większy stopień braku przystosowa-nia społecznego dzieci z rodzin rozbitych) (Góralczyk, 1995).

Rodzina rozbita w dużej mierze stanowi kategorię „przejściową” w kie-runku rodziny zrekonstruowanej. W przypadku katolików taka rekonstruk-cja rodziny jest niemożliwa i ich małżeństwa są traktowane jako nieregularne (niesakramentalne) (j.w.).

Z badań wynika, że dzieci wszystkich grup wiekowych doznają w mo-mencie rozpadu związku ich rodziców oraz przez okres kilku następnych lat głębokiego niepokoju i smutku. Kryzys ten wywołują również radykalne i nie-oczekiwane zmiany w relacji rodzic – dziecko (Tyszkowa, 1990). Zmiany te, określane jako „zmniejszona zdolność sprawowania funkcji rodzicielskich”, wyrażają się w tym, że rodzice poświęcają dzieciom mniej czasu, są mniej wrażliwi na ich potrzeby fizyczne i emocjonalne, wykazują brak konsekwencji w stosowaniu metod wychowawczych oraz środków dyscyplinarnych, stawiają mniejsze wymagania i często mylą potrzeby dziecka z własnymi potrzebami i pragnieniami. Wszystkie te zmiany mają najczęściej charakter tymczasowy i są odzwierciedleniem ostrego kryzysu emocjonalnego u dorosłego (j.w.).

Rozbicie rodziny niesie ze sobą załamanie podobne temu, jakie powoduje nagła śmierć rodzica, bo obydwa te wydarzenia zrywają ścisłe więzy rodzin-ne. Każde z nich osłabia opiekuńczy potencjał rodziny; każde łączy się z ostrą sytuacją kryzysową wprowadzającą kilkuletni lub jeszcze dłuższy okres braku


równowagi; każde w końcu zapoczątkowuje łańcuch długofalowych i nieprze-widywalnych do końca zmian (Tyszkowa, 1990). W sytuacji rozbicia rodziny, w porównaniu ze śmiercią rodzica, może być dziecku trudniej poradzić sobie w sensie psychologicznym. Warto też zwrócić uwagę, że rozbicie rodziny (roz-wód, separacja) jest jedyną poważniejszą sytuacją kryzysową, w której rodzina nie otrzymuje pomocy ze strony szerszej społeczności. Kiedy ktoś w rodzi-nie umiera, ludzie śpieszą na pomoc. Po klęsce żywiołowej sąsiedzi wspierają poszko dowanych. W tym przypadku jest inaczej. Przyjaciele obawiają się, że będą musieli opowiedzieć się po którejś stronie. Sąsiedzi uważają, że to nie ich sprawa. Dziadkowie mogliby nieraz pomóc, ale często mieszkają daleko i mają ograniczone możliwości działania (j.w.).

Powyższy fakt jest kolejnym argumentem za koniecznością zapewnienia specyficznej pomocy osobom w takich sytuacjach przy jednocześnie prowa-dzonej pracy nad zwiększeniem wiedzy i świadomości społecznej, mającej na celu wyeliminowanie negatywnych postaw uniemożliwiających osobom sa-motnie wychowującym dzieci korzystania z dóbr społecznych, w tym podej-mowania pracy i rozwoju zawodowego.


Bibliografia

Badora S., Brągiel J. (1997). Formy pracy opiekuńczo wychowawczej. Często-chowa.

Banes R. (1994). Nie jesteś moim tatusiem, czyli o problemach, które mają dzie-ci z podzielonych małżeństw. Warszawa: Vocatio.

Baum M. (1996). Samotne rodzicielstwo. „Edukacja i Dialog” nr 6 (79).Birch A., Malim T. (1995). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa

do dorosłości. Warszawa: PWN.Braun- Gałkowska M. (1992). Psychologiczna analiza systemów rodzinnych

osób zado wolo nych i niezadowolonych z małżeństwa. Lublin: Tow. Nauk. KUL.

Bryant P. Colman A. (1997). Psychologia rozwojowa. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Campbell R. (1999). Sztuka zrozumienia, czyli jak naprawdę kochać swoje dzie-cko. Warszawa: Vacatio.

Cudak H. (2004). Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Dowell J., Wakefield N. (1994). Zadziwiający wpływ tatusia. Warszawa: Vocatio.Eichelberger, W. (1998). Zdradzony przez ojca. Warszawa: Wydawnictwo Do.Elias M., Tobias S., Friedlander B. (1998). Dziecko emocjonalnie inteligentne. Po-

znań: Moderski i S-ka. Gerald D. Gould P. (2000). Rysunek w psychoterapii. Gdańsk: PWNGóralczyk P. (1995). Powtórne związki małżeńskie w teologicznym i etycznym

świetle. Ząbki: Impuls.Han – Ilgiewicz N. (1960). Nieznośni chłopcy. Typy plastyczne psychiki. Warsza-

wa: PWN.Herbert M. (2005). Rozwód w rodzinie. Gdańsk: GWP.Jung C.G. (1952). Psychologie und Alchemie. Zürich: Rascher verlag.


Jung C.G. (1993). Archetypy i symbole: pisma wybrane. Warszawa: Czytelnik.Kawula S, Brągiel J, Janke A. W. (2004). Pedagogika rodziny. Obszary i panorama

proble matyki. Toruń: Wydawnictwo Adama Marszałek.Kościelska M. (1998). Trudne macierzyństwo. Warszawa: WSiP.Kukułowicz T. (1998). Rodzina wychowuje. Stalowa Wola: KUL.Kwak A. (2005). Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja. Warsza-

wa: Wydaw nictwo: Żak. Lilienfeld S. O. (2002). Status naukowy technik projekcyjnych. Kraków: Wydaw.

Uniwer sytetu Jagiellońskiego.Marynowicz – Hetka E. (1980). Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepeł-

ną. War szawa: CRZZ.Marynowicz – Hetka E. (2007). Pedagogika społeczna t. 1 i t.2. Warszawa: PWN.Matczak A. (2001). Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik.

Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.Pipher M. (1999). Bezpieczny dom. Dlaczego warto walczyć o rodzinę. Poznań:

Media Rodzina. Ostrowska K, Ryś M.(red.)(1999) Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa:

Ministerstwo Edukacji Narodowej.Pabis C. (1970) Contribution a l’étude endocrinologique et psyhopatologique

des troubles de l’instinct matemel. W: G.Makiełło-Jarża: Geneza i rozwój po-stawy macierzyńskiej, Kraków: Zeszyty Naukowe UJ.

Piotrowski j. (1963) Praca zawodowa kobiety a rodzina. Warszawa: PWNPlopa M. (2005). Psychologia rodziny: teoria i badania. Kraków: Oficyna wydaw-

nicza „Impuls”.Plopa M. (2007). Więzi w małżeństwie i rodzinie: metody badań. Kraków: Oficy-

na Wydawnicza “Impuls”Popek ST. (2003). Barwy i psychika : percepcja, ekspresja, projekcja. Lublin: Wy-

daw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.Pospiszyl K. (1986). O miłości ojcowskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy

CRZZ.Pospiszyl K. (2004). Trudności w sprawowaniu roli ojczyma. „Małżeństwo i ro-

dzina) nr 3. Prokop J., Schweizer Ch. (1997). Niespokojne dzieci. Poznań: Media Rodzina. Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii. Warszawa: Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne.Ryś, M. (1999). Psychologia małżeństwa w zarysie. Warszawa: Centrum Meto-

dyczne PPP.


Ryś M. (2004). Systemy rodzinne: metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologicz-no-Pedagogicznej.

Stasiak H (1975). Kształty i wnętrza rodziny. Warszawa: Państwowe Wydawni-ctwo „Wiedza Powszechna”.

Strelau J., Jaworowska A., Wrześniewski K., Szczepaniak P. (2005). Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psycholo gicz nych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Tyszka Z. (2003). Rodzina we współczesnym świecie. Poznań. UAM w Pozna-niu.

Tyszkowa M. 1990. Rodzina a rozwój jednostki. Poznań: PWN.Vasta R., Haith M., Miller S. (1995). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawni-

ctwa Szkolne i Pedagogiczne.Wojciechowska L. (1984). Oddziaływania wychowawcze rozwiedzionych ma-

tek a przysto sowanie społeczne ich dzieci. w: Materiały do nauczania psy-chologii (red.) Wojciechowska L. Warszawa: PWN.

Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M. (1998). Inwentarz Osobowo-ści NEO-FFI Costy, McCrae. Adaptacja polska. Warszawa: Pracowania Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

96 Anna Siudem, Ireneusz SiudemNotatki

Profil psychologiczny osób samotnie wychowujących...

Documents

Transcript of Profil psychologiczny osób samotnie wychowujących...