BOGDAN JASKI

DZIENNIK1830 1839

2

BOGDAN JASKI

DZIENNIK1830 1839odczyta z autografu i opracowa

ANDRZEJ JASTRZBSKI

RZYM 2000

SUPERIORUM PERMISSU: O. SUTHERLAND MACDONALD CR Przeoony Generalny Rzym, 6 czerwca 2003 r.

______* ______Wszelkie prawa zwizane z publikowaniem tej pracy w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposb, wcznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na tamy lub przy uyciu innych systemw, s zastrzeone i zale wycznie od zgody pisemnej Wadzy Generalnej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. Chr. w Rzymie. Copyright by Zgromadzenie Zmartwychwstania P. N. J. Chr., Rzym, 2003 r.

Opracowanie komputerowe, druk i projekt okadki: Liliana Drd Konsultacje przy opracowaniu komputerowym: O. Andrzej Gieniusz CR Odczytanie wersji opracowania komputerowego: O. Tadeusz Kaszuba CR i Liliana Drd

Kopie oraz druk okadki i oprawa: Legatoria-Tipografia w Rzymie, Wochy

SPIS TRECI

SOWO WSTPNE PRZEOONEGO GENERALNEGO (O. Sutherland MacDonald, CR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII O BOGDANIE JASKIM. SZKIC DO PORTRETU (Andrzej Jastrzbski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1

O DZIENNIKU BOGDANA JASKIEGO. NOTA WYDAWNICZA (Andrzej Jastrzbski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

BOGDAN JASKI, NOTATKI DO DZIENNIKA PODRY. ROK 1828 . . . . . . 31 BOGDAN JASKI, NOTATNIK INTYMNY. ROK 1828 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

DZIENNIK 1830 - 1839DZIENNIK. ROK 1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 DODATEK: I. DO ROZJANIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 II. ORGANIZACJA MEJ PRZYSZOCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 NOTA O YCIU C. H. DE SAINT-SIMON, JEGO DOKTRYNIE I SZKOLE . . . 91 DZIENNIK. ROK 1831 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 NOTY: 1. NOTA O YCIU I TWRCZOCI F. M.-CH. FOURIER . . . . . . . . . . . . . . 115 2. NOTA O YCIU, TWRCZOCI I DZIAALNOCI POLITYCZNEJ M. MOCHNACKIEGO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 DZIENNIK. ROK 1832 . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 DODATEK: I. MEMORANDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 II. WSPOMNIENIA KRTKIE MEJ PRZESZOCI OD WIEKU DZIECINNEGO PODUG LAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 NOTY: 1. NOTA O YCIU I DZIAALNOCI KSIDZA F.-R. DE LAMENNAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 2. NOTA O TOWARZYSTWIE LITERACKIM POLSKIM . .. . . . . . . . . . . . 226 DZIENNIK. ROK 1833 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 DZIENNIK. ROK 1834 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 DODATEK: I. NOWOCZESNO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 II. [SPOWIED] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 III DLACZEGO WRCIEM DO WIARY WITEJ KATOLICKIEJ? . . . 262

IV

Spis treci265 341 344 344 345 346 347 348 349 349 353 354 355 355 357 359 363 429 430 431 432 433 435 438 439 440 443 447 485 486 487 489 489 490 490 491 492 494 495 496

DZIENNIK. ROK 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DODATEK: I. [SPOWIED, c. d] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. [MODLITWA, OSKARENIE SI] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. [SPOWIED] OD 2 LUTEGO, 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. [SPOWIED] 13 CZERWCA W DZIE WITEGO ANTONIEGO . . V. SPOWIED W DZIE NARODZENIA NAJWITSZEJ PANNY 8 WRZENIA 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. SPOWIED 14 WRZENIA 1835 W DZIE PODWYSZENIA KRZYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. SPOWIED 21 WRZENIA W DZIE WITEGO MATEUSZA . . . VIII. DNIA 19 PADZIERNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X. SUBA NARODOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI. BRACTWO SUBY NARODOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII. KONGREGACJA WITEGO PIOTRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII. MOJE OBOWIZKI I POWOANIE, OZNACZENIE OGLNE MOICH PRAC ZIEMSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV. STOSUNKI MOJE W EMIGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NOTA: LISTA EMIGRANTW Z 21 GRUDNIA 1835 R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . DZIENNIK. ROK 1836 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DODATEK: I. MISCELLANEA PATRIOTYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. PRZYGOTOWANIE DO SPOWIEDZI NA JUTRO, 9 STYCZNIA 1836 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. MOJE SPOWIEDZI I KOMUNIE WITE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. O ZASADACH, CELACH I URZDZENIACH KONFEDERACJI PATRIOTYCZNEJ KATOLIKW ITD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V. NA NIEDZIEL 31 LIPCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. NA PITNASTY SIERPNIA, PONIEDZIAEK WNIEBOWZICIE NAJWITSZEJ PANNY . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. NAUKI MOJE DLA BRACI, POCZTKI NASZYCH PRAC NAUKOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. STOSUNKI NASZE W EMIGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. NA NIEDZIEL 9 PADZIERNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NOTA: LISTA EMIGRANTW Z 25 WRZENIA 1836 R. . . . . . . . . . . . . . . . . DZIENNIK. ROK 1837 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DODATEK: I. KWESTIA YCIA . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. POSTANOWIENIA TU W TRAPIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. POBUDKI DO PRACY ZAROBKOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V. MODLITWA CODZIENNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. POSTANOWIENIE DZIKOWANIA PANU BOGU . . . . . . . . . . . . . . . VII. MYLI, NATCHNIENIA, POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. MODLITWY I ROZMYLANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. MODLITWY I ROZMYLANIA I POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . X. POSTANOWIENIA I MODLITWY I ROZMYLANIA . . . . . . . . . . . . . XI. TRZECIA SPOWIED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . XII. SPOWIED W SOLESMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spis treciXIII. KWESTIA NARODOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 XIV. POLITYKA NASZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 XV. SPRAWA NARODOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 XVI. CZWARTA SPOWIED W SOLESMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 XVII. PIELGRZYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 XVIII. PITA SPOWIED MOJA W SOLESMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 XIX. POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 XX. POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA . . . . . . . . . . . . . . 502 XXI. POSTANOWIENIA (PO PRZYBYCIU DO PARYA) . . . . . . . . . . . 504 XXII. POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA . . . . . . . . . . . . 506 XXIII. POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA . . . . . . . . . . . 508 XXIV. POSTANOWIENIA DALSZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 XXV. POBUDKI KU OGRANICZENIU SI W ZAJCIACH I CHOBY NAJLEPSZYCH PROJEKTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 XXVI. KOMUNIA WITA 21. W DZIE WITEGO TOMASZA . .. . 511 XXVII. OSTATNIE POSTANOWIENIE W DZIE WYJAZDU MEGO Z SOLESMES, WITEGO TOMASZA, 21 GRUDNIA . . . . . . . . 511 XXVIII. PRZED KOMUNI WIT, 24. W NIEDZIEL, I 25. W BOE NARODZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 XXIX. W TYGODNIU OD BOEGO NARODZENIA DO NOWEGO ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 NOTY: 1. FRAGMENTY LISTU B. JASKIEGO Z LA GRANDE TRAPPE DO FRANCISZKI GIEDROJCIOWEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 2. LISTA ODNOTOWANYCH PRZEZ B. JASKIEGO EMIGRANTW POLSKICH PRZEBYWAJCYCH W 1837 R. W TULUZIE I MONTPELLIER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 3. LISTA EMIGRANTW POLSKICH PRZEBYWAJCYCH GWNIE W PARYU W 1837 R., Z KTRYMI B. JASKI ZAMIERZA SI SKONTAKTOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 DZIENNIK. ROK 1838 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 DODATEK: I. SPOWIED 6 STYCZNIA . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 II. SPOWIED 13 STYCZNIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 III. SPOWIED 3 LUTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 IV. SPOWIED. 24 LUTEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 V. [URZDZENIE DNIA] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 VI. [REGUA DOMOWEGO ZACHOWANIA SI] . . . . . . . . . . . . . . . 610 VII. [SPOWIED] 6 LIPCA . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 VIII. UPOMINEK CODZIENNY . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 IX. ZAMIARY NAJBLISZE . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 X. Z TUROWSKIM PRZED WYJAZDEM DO TRAPPY . . . . . . . . . . . . 615 XI. [NOTY DO SPOWIEDZI] . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 XII. NA PONIEDZIAEK, 3 WRZENIA 1838 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 XIII. WILIA NARODZENIA PANNY MARYI. 1838 . . . . . . . . . . . . . . . 616 XIV. SPOWIED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 XV. 22 WRZENIA Z MIKULSKIM . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 XVI. NA SPOWIED PRZED WITYMI SZYMONEM I JUD . . . . . 618 DZIENNIK. ROK 1839 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 619 DODATEK:

V

VI

Spis treciI. W PRZESZYM ROKU 1838 . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. KWESTIA: CZY RAZEM Z DZIENNIKIEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. PIERWSZE MYLI I NATCHNIENIA W TRAPIE . . . . .. . . . . . . . . . . IV. ROZMYLANIA O PRZESZYCH GRZECHACH . . . . . . . . . . . . . . . . V. KATEGORIE PRZYSZOCI . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. NATCHNIENIA DUCHA WITEGO W NIEDZIEL ZIELONYCH WITEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. OBEJRZENIE SI NA PRZESZO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. DO PRZYSZEJ SPOWIEDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. RADY NA POZOSTAJCE DNI W TRAPPIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X. PRZECIWKO NIEDBALSTWU W LISTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI. CO JEST NAWRCENIE SI ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII. POSTANOWIENIA, ROZMYLANIA, W UPOMINKU CODZIENNYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII. SPOWIED 27 LIPCA, SOBOTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV. [NASZA PROFESJA WIARY] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV. SPOWIED NA 10 SIERPNIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVI. MYL O POWICENIU SI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII. SPOWIED NA SMEGO WRZENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVIII. SPOWIED NA 10 LISTOPADA . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIX. SPOWIED NA PIERWSZ NIEDZIEL ADWENTU, 1839 . . . . . . XX. SPOWIED NA DRUG NIEDZIEL ADWENTU . . . . . . . . . . . . . . 687 687 688 689 690 691 693 694 694 695 696 696 699 700 703 704 704 705 705 706

ANEKS AGNIESZKA JASKA DO SYNA TEODORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711 INSTRUKCJA I OBOWIZKI DLA P. BOGDANA JASKIEGO. . . . . . . . 712 SOWNICZEK WYRAZW I ZWROTW OBCOJZYCZNYCH ORAZ DAWNYCH POLSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS TYTUW KSIKOWYCH W DZIENNIKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS TYTUW CZASOPISM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS NAZW INSTYTUCJI I ORGANIZACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS OSB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . STRESZCZENIE. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

715 721 735 743 749 761 811 813

Sowo wstpne Przeoonego GeneralnegoPodstawow zasad charyzmatu Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego jest bezwarunkowa mio Boga. Jako zmartwychwstacy jestemy przekonani, e to wanie Boa bezwarunkowa mio nas powoaa, ksztatuje nas i daje nam si, by i naprzd poprzez prby, trudnoci, upadki i inne rodzaje mierci, z ktrymi spotykamy si w codziennym yciu. To ona jest rdem naszego odkupienia w Zmartwychwstaym Synu, Jezusie Chrystusie. Charyzmat bezwarunkowej mioci Boga Bogdan Jaski przeywa i unaocznia w swym Dzienniku. Prawdopodobnie on sam nie przewidywa, i te zapiski trafi w rce tych wszystkich, ktrzy sign po niniejsz publikacj. By moe byby tym faktem nawet zaenowany, i to nie z powodu brutalnej szczeroci swego dziennika, ktra stanowi jeden z istotnych rysw jego charakteru, ale poniewa mgby si obawia po ludzku sdzc i niektrzy spord tych, ktrzy uwiadomi sobie jego saboci, mogliby sami osabn w ich wasnej odpowiedzi na Boe wezwanie. Byli i s tacy w Zgromadzeniu, ktrzy przeczytali Dziennik i stwierdzili, i nie powinno si go publikowa w caoci. Tym niemniej XXX Kapitua Generalna Zgromadzenia w Rzymie (1999) podja decyzj o wydaniu Dziennika bez jakichkolwiek skrtw czy opuszcze, a o. Marian Piwko CR, zaoyciel Wyszej Szkoy Zarzdzania i Przedsibiorczoci im. Bogdana Jaskiego w Polsce, podj si wydania polskiej wersji Dzienika, w oparciu o tekst przekazany przez Kuri Generaln. Niniejsza publikacja jest rezultatem tej decyzji. Zostao rwnie przygotowane angielskie tumaczenie Dziennika, ktrego dokona o. Franciszek Grzechowiak CR. Niniejsze wydanie ma charakter krytyczny. Zostao opracowane na zlecenie Zarzdu Generalnego przez p. Andrzeja Jastrzbskiego. Prace nad nim rozpoczy si w roku 1987 i zostay ostatecznie zakoczone w 1999. O. Andrzej Gieniusz CR przygotowa skad elektroniczny publikacji, o. Tadeusz Kaszuba CR, ktry wsppracowa z p. Jastrzbskim od samego pocztku, by odpowiedzialny za korekt tekstu, a p. Liliana Drod, sekretarka Generalatu, spdzia niezliczone godziny przepisujc tekst do komputera, porwnujc go z rkopisami i przygotowujc indeks. Wszystkim tym osobom Zgromadzenie jest gboko wdziczne. Trzeba nam take podzikowa Bogdanowi Jaskiemu. Dziennik jest czci jego ycia, w jego nagiej rzeczywistoci. Jak ju powiedziaem, jestem przekonany, i nie wiedzia on o tym, e jego zapiski maj sta si publiczne nie tylko w Zgromadzeniu, ale w caym Kociele. Gdy przyby z Warszawy na studia do Parya, jednym z wymogw dla otrzymania stypendium byo ska-

VIII danie sponsorom sprawozda z wasnej dziaalnoci. Sporzdza wic notatki, w ktrych opisywa swoje prace i przedsiwzicia, i z mniejsz lub wiksz regularnocia przesya je do Warszawy. Powinnimy by wdziczni wczesnym wadzom za owo wymaganie sprawozda, poniewa moim zdaniem to dziki nim Bogdan zacz odnotowywa poszczeglne wydarzenia swego ycia, a z czasem, po nawrceniu, owe notatki przeksztaciy si w rodzaj oceny wasnego ycia. Podobnie jak w wypadku w. Pawa Apostoa, jestemy skazani na domysy odnonie do szczegw nawrcenia Bogdana na katolicyzm. Dziennik jest w tym zakresie bardzo skpy. Nie opisujc tego szczeglnego wydarzenia tak obszernie, jak bymy sobie tego yczyli, dostarcza jednak wiele materiau na temat cigego nawracania si. Bogdan obdarowany ask i odpowiadajc na w dar po powrocie do katolicyzmu by nadal czowiekiem penym pasji, wielkodusznoci i wraliwoci na problemy spoeczne, a z drugiej strony by take czowiekiem walczcym ze swoimi ludzkimi sabociami. ar, ktry niegdy pchn go w kierunku saint-simonistw, spala go teraz w krucjacie katolickiej, ktra wkrtce znalaza swj wyraz w zaoeniu zgromadzenia zakonnego. Dziennik Jaskiego to fenomen o wielu obliczach. Jest on histori ludzkiego ycia i histori bezwarunkowej mioci Boga. Jest to wyznanie czowieka, ktry uwierzy w t mio i jest to wreszcie wiadectwo nawracania si czowieka, ktry wrci do katolicyzmu, ale cigle musi wyzwala si ze swych ludzkich ogranicze i saboci. Cae swe ycie Bogdan powici bez reszty naprawie spoeczestwa. Jego zapa, wiara w bezwarunkow mio Boga we wasnym yciu, pragnienie, aby osobicie odpowiedzie na t mio, jak rwnie przekonanie, i owej pracy powinna podj si grupa podobnie mylcych ludzi, stay si celem jego ycia. Z tego wzgldu uformowa grup uczniw, ktrzy mieli pracowa nad wasnym nawrceniem i nad nawrceniem spoeczestwa. Wkrtce, zachcony przez ludzi pokroju A. Mickiewicza i K. Montalamberta, utworzy z tej grupy zgromadzenie zakonne. Bogdan, jak Abraham, Mojesz i w pewnym sensie sam Jezus, nie zdoa ujrze spenienia si Boych obietnic za swego ziemskiego ycia. My, ktrzy przyszlimy po nim, widzimy owoce jego zasiewu i spenianie si tego, co mu zostao obiecane. Ale przecie jest jeszcze tyle obietnic do zrealizowania, tyle pracy do wykonania. Bogdan Jaski zaoyciel Zgromadzenia Zmartwychwstania, ktry nie zdoa ujrze jego prawnych narodzin, zostawi jednak charyzmat, ktrym do dzi yj zmartwychwstacy. I tak: gdziekolwiek jestemy, walczymy ze

IX sabociami naszej natury, usiujemy sami by wsplnot zakonn i celem udoskonalenia spoeczestwa pracujemy nad budowaniem wsplnot, w ktrych wszyscy mog doiadczy nadziei, radoci i pokoju Zmartwychwstaego Chrystusa. Podobnie jak Bogdan zapraszamy wszystkich, by wczyli si w nasze dzieo: jako czonkowie czy wsppracownicy.

O. Sutherland MacDonald, CR Przeoony Generalny Rzym, w Dzie Zaoycieli, 17 lutego 2001 r.

O BOGDANIE JASKIM Szkic do portretu

Dziennik 18301839 to dziennik niezwyky, jak niezwyky by jego autor. Pisany z gbokiej, wasnej potrzeby, nie przeznaczony do publikacji, bardzo osobisty, bardzo szczery, a przy tym autentycznie religijny. Pisa go czowiek wiecki Bogdan Jaski, ktry zmar w 34 roku ycia. Poza Zgromadzeniem Zmartwychwstacw, ktrzy widz w nim swego zaoyciela, i poza bardzo wskim gronem historykw zajmujcych si profesjonalnie Wielk Emigracj, jest on waciwie cigle nieznany szerokiemu ogowi wyksztaconego spoeczestwa polskiego. Tylko wybitne wspczesne mu jednostki, jak na przykad Adam Mickiewicz, dostrzegay w nim czowieka niepospolitego wymiaru duchowego. O Bogdanie Jaskim zachoway si do dzi nieliczne, lecz majce swoj wag wiadectwa. Wedle nich wywiera on niezwyky urok na przestawajcych z nim ludzi. Niemal bez wyjtku podkrelano czar jego osobowoci, zniewalajcy kadego, kto si do niego zbliy. Czar ten ujawnia si w jego dzienniku i bdzie si zapewne zwiksza w miar poznawania go jako czowieka o fascynujcej i zarazem wstrzsajcej dramatyzmem biografii duchowej. By moe kto odkryje w nim co nieznanego, co jednak wyda mu si bliskie, bo znane z jego wasnego ycia, i przemwi do jego wraliwoci. Odkryje czowieka, ktry zarwno przed mierci, jak i po mierci by waciwie niedoceniony, a nawet szybko zapoznany. Pierwszorzdnym rdem do poznania ycia osobistego i duchowego Bogdana Jaskiego i jego spoecznego i religijnego zaangaowania s wprost cudem ocalae zapiski autorskie. S to gwnie osobiste notatki, zebrane pod umownym tytuem Dziennik 18301839, obejmujcy take teksty tyczce si rnych spraw. Nie do pominicia oka si dla naszej charakterystyki listy Jaskiego, zachowane w wersji oryginalnej zarwno brulionowej, jak i wykoczeniowej. Gdy od duszego czasu przestaje si poprzez te teksty z ich autorem, trzeba w kocu uzna, e obcuje si z czym, co znosi struktur literack czy retoryczn. Z czym, co zniewala autentycznoci zwierze, czystoci gosu. Wicej, przypomina nas samych, mwi jakby o naszych ambicjach, nadziejach i zawodach, odsania nasze przegrane yciowe, pozostawia ten sam niedosyt i wreszcie ukryte pragnienie bycia lepszym.

2

O Bogdanie Jaskim

Gdy si czyta osobiste notatki Jaskiego, odnosi si wraenie, e nic, co ludzkie, nie byo mu oszczdzone, e z nizin moralnych wznis si do mistycznych wzgrz. Zmar na suchoty. y krtko, lecz wiele przey. Powinnoci badacza historyka literatury jest przedstawi obiektywny na miar usilnych stara i zdobytej wiedzy obraz ycia i dziaalnoci Bogdana Jaskiego. Ukaza te czynniki, dziaania, okolicznoci, sytuacje w kontekcie historycznym, obyczajowym, kulturowym, ktre wraz z caym bogactwem wyposaenia natury ludzkiej Jaskiego przyczyniy si do uksztatowania jego osobowoci. Na kartach swoich wypowiedzi Jaski stwierdza jasno, e to Bg powali go na ziemi i wzi w swoje jarzmo. arliwo tych wypowiedzi jest taka, e nawet sceptyk, ale dobrej woli, przyjmie do wiadomoci prawdziwo tych wypowiedzi i odniesie si z szacunkiem do relacji Jaskiego, gdy pisze on o asce nawrcenia. Pozostaje wic posuy si udokumentowanymi wiadectwami w postaci jego zapiskw, not, ktre po nim pozostay, oraz wspomnieniami tych, ktrzy go znali, aby wydoby prawd o nim. Do najcenniejszych i wyjtkowych dokumentw osobistych Jaskiego mieszczcych si w Dzienniku 18301839 nale teksty opatrzone autorskimi tytuami, jak Wspomnienia krtkie mej przeszoci od wieku dziecinnego podug lat (z 1832 roku) i Obejrzenie si na przeszo (z 1839 roku), ponadto Rachunki sumienia, Postanowienia poprawy. Przynajmniej niektre z tych tekstw, jeli nie wszystkie, nosz wyrane pitno wyzna. W zamierzeniu autora byy one przeznaczone tylko i wycznie dla niego samego dla nikogo innego. Rozpatrujc te dokumenty na wszelkie sposoby, tak od strony formalnej, jak i treciowej, stwierdzamy, e w dziennik z przylegymi pismami jest dzieem na wskro osobistym, intymnym w moralnym, religijnym, duchowym znaczeniu. By pisany z myl o wasnym odrodzeniu. Okazao si take, i dziennik wraz z zawartymi w nim wyznaniami i postanowieniami poprawy ju z samej swej natury i charakteru, jakie nada mu Jaski, nie by przewidziany na uytek zewntrzny. Autor pisa go wycznie dla swoich potrzeb duchowych, dla autokontroli i autodydaktyki. Tym wiksze jest znaczenie prawdomwnoci tych dokumentw, nie sptanej jakimi niedomwieniami. Tym bardziej rewelacyjne s zapisane w tych dokumentach bez poczucia tabu poufne zwierzenia, sigajce w gb najbardziej osobistych dozna i spraw, nawet enujcych. Byoby bardzo trudno znale podobnie autentyczny zapis, w ktrym aska i grzech uobecniyby si w sposb zdecydowany i zarazem dyskretny. Wielka odwaga osobista Jaskiego wobec siebie szokuje i zadziwia.

Szkic do portretu

3

Wspomniane wyej Obejrzenie si na przeszo zostao zapisane na niewielkim arkuszu papieru w czasie rekolekcji, ktre w maju 1839 roku, na przeszo rok przed mierci, odprawia w dawnym klasztorze cystersw w La Trappe. Jest to niezwyky dokument duchowej autobiografii. Autor podzieli w nim cae swe dotychczasowe trzydziestodwuletnie ycie na dwa okresy. Pierwszy okres to lat 16, dziecistwa i studenctwa bez adnych rozwini, drugi rwnie 16 lat, od wyjcia ze szk. Z tego pierwszego okresu przypomnijmy waniejsze fakty: Bogdan Jaski urodzi si 26 marca 1807 roku w Lisowie koo Grjca jako najstarszy syn niezamonych rodzicw pochodzenia szlacheckiego. Z ducha i temperamentu syn ziemi mazowieckiej. Ojciec Piotr by onierzem napoleoskim i dzierawc dbr narodowych, pniej wacicielem czci dbr otrzymanych w posagu. Matka Agnieszka z Hryniewickich zajmowaa si gwnie gospodarstwem domowym i wychowaniem trzech synw (czwarty zmar w niemowlctwie). J gwnie nkaa troska o ich utrzymanie. Wydaje si, e to maestwo nie byo udane i zapewne takie byo take dziecistwo i wczesna modo Bogdana. W okresie studenckim by uczniem wojewdzkiej szkoy w Putusku, ktr prowadzili benedyktyni i ktra miaa renom znakomitej z powodu wysokiego poziomu nauczania. Uczy si niele, by zdolny i pojtny. Lubi si bawi, a nawet prniaczy si i wagarowa. Z tego zapewne powodu zaniedbywa nauk, tote nie otrzyma promocji do klasy trzeciej. Potrafi jednak tak si przyoy do nauki, e zdobywa premie. Majc lat 12, przeywa nieszczliwe wakacje: rodzice rozstaj si. Mieszka na stancji, to uczy si, to wagaruje. Po raz pierwszy odmwi udziau w birbantce. Sta siz naga religijny, pracowity, skromny, a nawet ultrareligijny. W 1822 roku uzyskuje wiadectwo dojrzaoci. Zdoby solidn wiedz, znajomo jzykw obcych i matematyki, w ktrej celowa. Bieda w domu przymusia go do pracy, przyj posad kolaboratora, czyli wsppracownika, w swojej dotychczasowej szkole, rozkoszujc si w nauczycielstwie. Jaski wchodzi w drugi okres. Jemu przypisa wszystkie dane dotyczce swego odchodzenia od wiary, trwania w niewierze i dochodzenia do wiary ojcw. Dane te uoy w porzdku chronologicznym, wynotowujc przy nich kady kolejny rok zachodzcej zmiany wewntrznej, swj wczesny wiek i lakoniczny zapis stanu psychicznego. Wanie ten dokument moe nam posuy za rodzaj itinerarium ycia wewntrznego i zewntrznego Jaskiego. Dokonujc takiego podziau, Jaski z ca wiadomoci wyznaczy cezur rozdzielajc te dwa okresy. Niejako symbolicznym jej znakiem byo zapisanie si Jaskiego od wyjcia ze szk we wrzeniu 1823 roku na Krlewski

4

O Bogdanie Jaskim

Uniwersytet Warszawski, na jego najpopularniejszy wrd adeptw Wydzia Prawa i Administracji. Cezur t narzuci Jaskiemu gwatowny przeom, jaki si w nim wwczas dokona: bunt ducha i ciaa przeciw Bogu. W dzienniku wyzna: Kiedy si ze we mnie zaczo i jak, nie mog sobie przypomnie... To pamitam, e sam razem zacz si we mnie bunt ducha i ciaa przeciw Bogu. Opierajc si na relacjach autora, mona ustali z du pewnoci, e w wewntrzny, totalny przewrt nastpi w wieku szesnastu siedemnastu lat i mg mie kilkufazowy przebieg. Wiele wskazuje na to, e jedn z jego przyczyn byo rozbudzenie si popdu seksualnego, ktry z ogromn si wkroczy w nieuksztacon, nieprzygotowan do nowej sytuacji wiadomo dojrzewajcego mczyzny. W duchowoci i cielesnoci Jaskiego dokonuje si zadziwiajca przemiana. Rodzice, a raczej matka i wychowawcy, byli odpowiedzialni za wychowanie dziecka, pniej chopca, i za model jego religijnoci. Nastpi jednak moment, kiedy to Bogdan przej od nich odpowiedzialno za siebie samego. Cay ich trud wychowawczy, ich pedagogiczny wysiek podda on surowej ocenie. Z waciw modym bezwzgldnoci, pod naporem budzcych si w nim si witalnych, odrzuca ich autorytet, wicej nawet, okazuje pogard tym, ktrych przedtem szanowa, czci, kocha. Take wobec matki, ktr rozbraja swoj przymilnoci, a ktr pniej wspomni jako dobr, wit, objawi nieczuo, ozibo. Jej ostatni niedokoczony list do syna, wspaniae wiadectwo macierzyskiej troski, niepokoju i przenikliwoci, zachowa on przy sobie do koca swego ycia.1 W tym kryzysie dojrzewania Jaski zaczyna sobie uwiadamia nowe moliwoci, nowe zadania, w czym niemay udzia mieli nieco starsi od niego koledzy i przyjaciele. Zawar on wwczas znajomo z Leopoldem Tadeuszem Broniszem, starszym od niego o trzy lata ateuszem, ktry jak wspomni Jaski bdc towarzyszem uniesie, niewinnoci i modzieczego ognia, towarzyszem by bdw, saboci i rozpusty. Wanie temu ateuszowi zawdzicza, e za jednym tchnieniem z swej duszy duchem wieku wla w moj inny duchowy kierunek i wzniolejszy, i odpowiedniejszy przygotowanemu do organizmowi. A sprawio to lepe fatum w osobie drogiego, o dobrym sercu Bronisza. Nie bez znaczenia jest fakt, e w Warszawie przedpowstaniowej Koci katolicki nie cieszy si autorytetem, e przewaay nastroje antyklerykalne sprzyjajce niechciom antyreligijnym i antykocielnym. ___________1

Zob. Aneks: Agnieszka Jaska do syna Teodora.

Szkic do portretu

5

W takiej atmosferze zapewne za spraw owego ateusza w umyle Jaskiego zaczy kiekowa wtpliwoci co do sensu wiary religijnej. Std zrodzia si jej negacja. Dokona apostazji: wyrzek si wiary w Jezusa Chrystusa i przynalenoci do Kocioa. Aby niejako zapeni powsta w sercu prni, przyjmuje od swych kolegw i przyjaci sposb bycia, wyzwoliwszy si z przesdw wiary religijnej i z wizw etycznych, jakoby gwaccych natur ludzk. Bunt ducha przeciw Bogu narasta w Jaskim w miar, jak narastao w nim niedowiarstwo. W czasie studiw uniwersyteckich zapozna si z gon i modn bibli materializmu, za jak by uwaany Systme de la Nature (1770) Paula Thiry d'Holbacha (1723-89), francuskiego filozofa owiecenia, autora take kilku innych dzie, jak Systme social (1773) i La Morale universelle (1776). Holbach twierdzi, e caa przyroda jest organizmem materialnym rzdzonym przez determinizm i celowo, e poznajemy j przez dowiadczenie, ktre jest jedynym rdem ludzkiej wiedzy. Wedug Holbacha idea Boga jest po prostu antropomorficznym tworem umysw ciemnych, nieowieconych, jedyn za racjonaln etyk jest etyka hedonistyczno-deterministyczna. Jaski nie tylko odrzuci chrzecijastwo, ale te z eufori wszcz propagand antychrystianizmu. Odrzuci wiar w wiat duchowych wartoci, w sens powinnoci, we wszelk samodzielno myli. Podda si bogom owiecenia, przyjmujc materializm Holbacha, jego i Diderota determinizm, sensualizm Condillaca i hedonizm Helvetiusa. Sta si fatalist. W dzienniku mwi o fatalnych z ludmi stosunkach, o ju wspomnianym lepym fatum, o tym, e niezawise od nas okolicznoci i objawione ju lub ukryte w nas przymioty stanowi o kresie naszego szczcia i znaczenia. Przyjmuje jako fatalne spotykajce go utrapienia: poddaem mu si pisze w dzienniku niewolnik zej myli nie szukajc adnego ratunku. Studiujc na uniwersytecie ekonomi polityczn, Jaski jeszcze bardziej utwierdzi si w materializmie, naturalizmie i bezbonoci. W toku studiw ujawniy si w nim wedle sw przyjaciela Ludwika Krlikowskiego najznakomitsze zdolnoci, zdolnoci prawdziwie rzadkie. Tene Krlikowski, syn paszczynianego chopa, starszy od Jaskiego o siedem lat, pniejszy gony utopista i rewolucjonista zapalony, jeden z twrcw polskiej myli spoecznej, tak scharakteryzowa sw z Teodorem Olechowskim i Bogdanem Jaskim przyja: Wzem naszej przyjani bya mio ojczyzny, nauka i apostolstwo w caym znaczeniu tego wyrazu. Wszystko byo do miary wczesnych naszych poj. Jaski nam wtrowa i pomaga. W kadym z nas z powodu tej splnoci Ducha i celu potgoway si wszystkie

6

O Bogdanie Jaskim

zdolnoci, uczucia i miao mna do przedsiwzicia wszystkiego dla zbawienia naszej ojczyzny.2 W tych latach uniwersyteckich Ludwik Krlikowski pasjonowa si gwnie spraw ludu i jego wyzwolenia. Materialista jak Jaski w teorii poznania, namitnie czyta Pismo wite, traktaty Ojcw Kocioa, zwaszcza Pastwo Boe witego Augustyna. Mia wrcz mistyczny kult dla Jezusa Chrystusa za Jego bosk nauk, w ktrej widzia jedyne rozwizanie kwestii spoecznej. Krlikowski i Jaski, zwizani cis przyjani, wsplnie dyskutowali, czytali, planowali wielkie przedsiwzicia. Zapewne std wzio si, e Jaski, ktry nie tak dawno wyrzek si Chrystusa, zaczyna w tych latach szanowa Chrystusa Pana, co zapisa w Obejrzeniu si na przeszo. Pojmujemy teraz, co Jaski myla, gdy notowa w dzienniku, e ogarniao go uczucie nadzwyczajnej misji, wielkoci, uczucie jakiej misji szczeglnej, uczucie wasnej potgi, e snu najhardziejsze projekta, wyobraenia o potdze mojej woli i mojego wpywu na innych zapowied charyzmatycznych zdolnoci. Przy takiej postawie ywi przeciwstawne uczucia nienawici i pogardy wobec tego, co przyziemne, paskie, mae. Gdy par lat pniej zobaczy niegdysiejszych przyjaci w zwyczajnej, szarej codziennoci, wyrzeknie jak Katullus w sawnym dystychu: Kocham i nienawidz, szacuj i pogardzam! O jake to rnorodne moje dzisiejsze ja! (Notatki do dziennika podry, 14 listopada 1828). Jaski widzi siebie jako mistrza rewolucjonizmu. Bez enady, a nawet ze wzgard odnosi si do tych, ktrzy s prostymi rewolucjonistami z nienawici do tyranw, ja dla dobra ludzkoci. Ma tak wielkie rozumienie o sobie, e osiga apogeum pychy. W dzienniku zapisuje: Przyznaj sobie misj nadzwyczajn. Ujawnia swj egocentryzm niczym nie skrpowany. Stawia na wasne ja, a jednoczenie na wiat, poda go, chce zreformowa, zmieni na lepsze. Popada w konflikt nie do rozwikania. Wynosi siebie ponad innych, zasklepia si w stosunku do nich, pogra si w pysze. Czuje niesmak w skromnej pracy. Zanika u niego gorliwo w penieniu obowizkw. cieniajcy si egocentryzm Jaskiego doprowadza go do lenistwa i podliwoci. Bunt ciaa przeciw Bogu wedug Jaskiego by rwnolegy do buntu ducha, w kadym razie oba sprzeciwy wzajemnie si wspieray. Przey on w 1823 roku romans z pewn szlachciank, ktr ponownie spotka w Pocku tu przed opuszczeniem Polski. Przeycie to pozostawio w jego pamici wraenie nie___________2

E. Callier, Bogdan Jaski. Pozna 1876. Cz trzecia, s. 6.

Szkic do portretu

7

biaskich uczu, ale i podania. Ono stao si dla niego wezwaniem do aktywnoci. Czuje si uczniem staroytnych i nowoytnych filozofwhedonistw, Arystypa i Anachreonta, Helvetiusa i Holbacha. Wedug nich przecie dobrem jest rozkosz, celem czowieka jest uywa ycia, a uywa si tylko zmysami. Wyznaje wic liberalizm obyczajowy, permisywizm. Rozwizy w yciu, pozbawia si poczucia wstydu. Chadza do domu publicznego. W swym dzienniku napomkn o zarazie, co jednak nie wstrzymao go przed dalszymi wyprawami i przygodami w Warszawie, potem w Paryu i Londynie. Zapewne dezaprobata ze strony kobiet uczciwych sprawia, e Jaski dotknity do ywego w swojej ambicji, nie moe ich cierpie. Wspomniany Krlikowski pisa, e Jaski nad dz nie umia panowa i nie tylko nie mia sobie tego za grzech, ale nawet udawa to za potrzeb ludzk, bardzo godziw, zwaszcza dla umysw wyszych, do ktrych si sam najpochlebniej zalicza (E. Callier, tame). Jaski stacza si w d: birbanckie zabawy, pijatyki z Broniszem. Wid ycie wesoe, pi z czaszki zmarego, piewa hulaszcze piosnki, demonstrowa ekstrawagancje, ekscesy i swoj niefrasobliwo. Mia poczucie humoru, by skonny do artw i zoliwostek. Elokwentny i nader towarzyski, posiad sekret prowadzenia rozmw, dyskusji. Ambitny prniak powie kiedy o sobie. Mimo towarzyskiego powodzenia cierpia bied, musia pracowa, a nie chciao mu si, wola gra rol pana. W wczesnym yciu Jaskiego nic nie mogo by mae, szare, nijakie, bez wyrazu, mia bowiem natur namitn, yw, dn wielkoci. Fascynowa swoje otoczenie coraz wikszym zepsuciem, gorszy, a zarazem zdobywa nie mniejsze powodzenie. Przy tym wszystkim mody Jaski, gadkiego lica wspomina Janowski3 pilny, bystry,w obejciu si z innymi miy i chtnie si udzielajcy, by czowiekiem z natury dobrym, uczynnym, o czym za chwil. W 1827 roku Jaski otrzyma tytu magistra. W tym czasie ukoczyli studia Krlikowski i Olechowski, jego najblisi przyjaciele. Zdecydowali si na dalsze studia w Paryu. Wyjechali zostawiajc Jaskiego, ktry j si wkrtce prawniczej praktyki protektora, czyli adwokata. W tym roku Jaski zawiera znajomo z Aleksandr Zawadzk, crk pukownika Wojsk Polskich. Wedug Krlikowskiego pozna on by t dziewic w domu publicznym w Warszawie,

___________3

Jan Nepomucen Janowski, uniwersytecki kolega Jaskiego, pniejszy wspzaoyciel Towarzystwa Demokratycznego na emigracji. Zob. E. Callier, dz. cyt., s. 14.

8

O Bogdanie Jaskim

gdzie bya dla wszystkich4 W nastpnym roku, w padzierniku, gdy Aleksandra bya w ciy, Jaski wzi z ni lub kocielny, mimo e uwaa si za ateist. Tym samym ze wzgldu na ni zdoby si na moralny indyferentyzm. Co wicej, potwierdzajc w swoich notatkach w zwizku z tym lubem przyjcie Ciaa i Krwi Paskiej z rk proboszcza, dopuci si kolejnej profanacji, po profanacji rzeczy witych w 1824 roku. Co zmusio Jaskiego do takiego postpowania? Zbliyo mnie do niej uczucie dobre, ch wycignicia z toni pisa. Sabo, prno, pogarda (straciem rozum, wol) towarzystwa byy na kocu jedynymi pobudkami dotrzymania jej sowa i zrobienia dobra tej, ktrej nie tylko nie kochaem, ale i nie cierpiaem. W licie do swoich braci usprawiedliwia si: Dane sowo, antycypowanie rzeczy maeskich, a moe pewna indywidualna sabo do tego mnie skoniy. Trudno jednoznacznie ustali, co Jaski rozumia, mwic o pewnej, indywidualnej saboci. Moe chodzio o sabo wobec kobiety? A moe o dobro znamienn dla Jaskiego, ktra okazaa si nieodporna na naciski ze strony mojej Twardosi, to jest Aleksandry, przyszej jego ony. Poza tym chcia si pokaza, postawi na swoim, nawet zademonstrowa sw odraz wobec obudnego, charakteryzujcego si hipokryzj towarzystwa, ktre odnioso si ze wzgard do upadej dziewczyny. Krok obojga okaza si tragiczny w nastpstwach: nie pomg ani jemu, ani jej. Aleksandra, przez lub przywrcona do spoecznoci, po wyjedzie ma zostaa pozostawiona samej sobie mimo przejciowej pomocy rodziny. Urodzia w kwietniu 1829 roku synka, ktremu nadaa imiona: Aleksander (po swoim ojcu) i Teodor (Bogdan po mu). Po jakim czasie oddaa syna swojej rodzinie, sama za powrcia do dawnego trybu ycia. Epilogiem sprawy nieszczsnego maestwa, wymagajcej dokadnego przebadania, bdzie decyzja Aleksandry wstpienia do zakadu sistr marcinkanek w Warszawie, oczywicie wraz z odpowiednim posagiem. Aleksandra przeya byego ma. Syn Aleksander Bogdan jeszcze w 1839 roku tylko stod pilnowa u rodziny Grabowskich. Dalsze jego losy s nieznane. Z kolei Jaski majc ju po wygraniu konkursu przyznane stypendium rzdowe na dalsze studia zagraniczne oraz paszport, zaraz po lubie wyprawi si w drog. Mimo usiowa, by utrzymywa kontakt z on poprzez listy ___________4

E. Callier, dz. cyt. Cz trzecia, s. 7. Inny, niesprawdzony przekaz pimienny umieszcza Aleksandr Zawadzk w scenerii Ogrodu Saskiego, gdzie Jaski zasta j paczc z powodu uwiedzenia. Typowy przekaz w gucie epoki romantycznej.

Szkic do portretu

9

i mimo zapewnienia, e wrci, nie dotrzyma obietnicy. Czu si za Aleksandr odpowiedzialny, dla tysica jednak powodw nie powrci do kraju. Sprawa maestwa bya i pozostaa otwart ran w sercu Bogdana niemal do koca jego ycia. Kobieta zamaa ca moj wielko czytamy w dzienniku. Poniona duma, poniony rozum, niemono naprawienia bdu ustawicznie mnie trapiy. W stanie gbokiego przygnbienia, ale i z uczuciami nadziei pomylnej przyszoci, ktre wznieci w nim widok nieba o zachodzie soca, opuszcza kraj rodzinny, jak si potem okazao, na zawsze, egnajc zarazem swoj modo. Jaski, w wieku 21 lat, uwozi z sob do Parya baga planw naukowych, ale i trosk, niepokojw. Jego cisy umys domaga si racjonalnego uzasadnienia, takieje odpowiedzi na pytanie o sens ycia. Ani materializm, ani ateizm, ktre wywoay w nim niegdy filozoficzn egzaltacj, nie pomagay mu, bo nie byy w stanie pomc w uporaniu si z niepokojami, ktre drczyy go do granic moliwoci. Szuka jakiego kompromisu midzy materializmem a spirytualizmem poprzez eklektyzm, filozofi szkock prba ta jednak si nie udaje. Jeszcze bardziej pogra si w pijastwie, topic trosk, egzystencjalny niepokj w niepamici i rozpucie w paryskich knajpach i burdelach. A Pary uchodzi wwczas za Babilon: Jest tu najwikszy przepych, najwiksze wistwo, najwiksza cnota, najwikszy wystpek; co krok to afisze na weneryczne choroby krzyku, wrzasku, turkotu i bota wicej, nili sobie wystawi mona ginie si w tym roju i wygodnie z tego wzgldu, e nikt si nie pyta, jak kto yje. [...] Co panien miosiernych! goni za ludmi [...]5 adna z wczesnych stolic europejskich poza Londynem nie miaa tylu panien co Pary. W wielkim miecie atwiej im byo uprawia swj proceder gwnie po to, by nie umrze z ndzy, godu, wycieczenia. Jaski sta si czowiekiem charakteru sabego i chwiejnego (L. Krlikowski). W dzienniku zapisuje imiona kobiet z Koryntu. Traci na nie z trudem zdobywane pienidze. Zaciga poyczki, popada w dugi. I tak znalaz si w ndzy. Bieda w najwyszym stopniu to zapis z dziennika. By w takiej desperacji, e myla o samobjstwie.

___________5

Korespondencja Fryderyka Chopina. Zebra i opracowa Bronisaw Edward Sydow. Warszawa 1955, t. I, s. 187. Cytowany fragment z listu Chopina do przyjaciela Norberta Alfonsa Kumelskiego. List datowany 18 listopada 1831 roku.

10

O Bogdanie Jaskim

W czasie skrajnego zaamania natkn si na gony i modny ruch saintsimonistw. Zapowiadali oni now er ludzkoci, now moralno, tak zwane nowe chrzecijastwo. Bynajmniej jednak nie chrzecijanie wykorzystywali sztafa rzymskiego chrzecijastwa dla anektowania nowych wyznawcw. Oni te pomogli Jaskiemu wydoby si z beznadziejnego pooenia i zapewnili mu nawet materialne wsparcie. Krlikowski, ktry w tym okresie przebywa w Paryu i jaki czas trzyma u siebie przyjaciela z lat uniwersyteckich, zapewnia, e popad [on] jeszcze w wikszy nierzd, a nastpnie w dugi i niedostatek, co go popchno do saintsimonistw, e kiedy wciska si do nich, czyni to z potrzeby finansowej (E. Callier, dz. cyt., ss. 7, 10). Jaski wprowadzony w doktryn saintsimonistw, zaczyna si odradza. Akceptuje ich spoeczny radykalizm, ich hierarchiczn organizacj, w ktrej w krtkim czasie zajmie jako pierwszy cudzoziemiec Polak znaczc pozycj. Jak oni, i Jaski wystpuje przeciw Objawieniu i papizmowi. Oywiajc go gbok potrzeb religijn prbuje zaspokoi w neochrystianizmie i panteizmie, goszonym przez jego nowych przyjaci. W Londynie, gdzie jako stypendysta prowadzi studia naukowe, propaguje zmodyfikowany przez przyjaci francuskich saintsimonizm wrd ekonomistw, prawnikw i filozofw. Czuje si apostoem z przekonania, powoanym do wielkich zada, do uszczliwienia ludzkoci. Chcc udoskonali ludzko, musi sam by doskonay. By wolnym od przesdw i naogw zwaszcza cielesnych, co byo szczeglnym wymogiem doktryny saintsimonistycznej. W tym celu zaczyna pisa dziennik: dla doskonalenia si, dla codziennego kontrolowania swych czynw. W Londynie te, w grudniow por 1830 roku, dowiaduje si o wybuchu rewolucji w Warszawie. Jest pod wielkim tego wraeniem. Myli o powrocie do Kraju. Jak si jednak wydaje, saintsimonici przyjmujcy kosmopolityzm za swj pogld, odwiedli go od tego zamiaru, prbujc osabi w nim patriotyzm. W Paryu, po powrocie z Londynu przechodzi kolejny kryzys, chyba najwikszy z dotychczasowych. Spowodowa go po czci rozam w ruchu saintsimonistycznym. Ideowa, moralna i organizacyjna klska saintsimonistw staje si osobist klsk Jaskiego. Tym boleniejsz, e w tych apostoach i ich nauce pooy takie zaufanie, jakie tylko naley Chrystusowi wspomni w jednym ze swoich listw z 1836 roku. W tym samym licie dopowie, e zerwanie z przywdcami tego ruchu pogryo mnie w najniepewniejszym, najboleniejszym stanie. Z kolei upadek powstania w Polsce i niewiadomy los najbliszych ojca i braci, wywouj w nim poczucie bezradnoci. Ju od grudnia 1831 roku nie otrzymywa stypendium z Warszawy. Byem w tak nieszczliwym stanie,

Szkic do portretu

11

em albo wcale, albo zbyt mao mg zarabia. Zadua si. Jest w psychicznomoralnej zapaci. Powraca desperacja, myli o odebraniu sobie ycia, o ucieczce gdzie, choby do Ameryki. Miota si midzy zwierzcoci a rozpacz. Przed nikim nie mog otworzy mego serca. Dojmujce uczucie samotnoci. Ogarnia go niedono a do mierci moralnej. Oguszony tym wszystkim, musi jednak z czego y. Pomaga Francuzowi Burgaud des Marets przeoy na jego jzyk Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. Pisuje do francuskich gazet artykuy historyczne i publicystyczne. Publikuje doniesienia z Polski. Niedoszy kosmopolita saintsimonistyczny repolonizuje si, wciga si w ycie polskiej emigracji. I nie przestaje nadal interesowa si kwestiami metafizycznymi, przejawiajc w wybitnym stopniu skonno do refleksji. Dochodzi do uznania pierwszestwa Ducha przed materi i odchodzi od panteizmu, a w konsekwencji od fatalizmu. Jest to pierwszy intelektualny krok w kierunku nawrcenia. Jest wiadkiem burzliwych wydarze politycznych, spoecznych, gospodarczych, take sensacji kulturalnych i artystycznych. Przey historyczne wstrzsy, jak sawne trzy dni chway rewolucj 1830 roku, kiedy w miejsce obalonego krla Karola X powoano na krla Francuzw ksicia Ludwika Filipai zabezpieczono monarchi konstytucyjn. Dochodzio do gosu bogacce si mieszczastwo, coraz wiksz rol odgrywali bankierzy, ktrzy przyczynili si do wzrostu znaczenia buruazji. Dziaaa wolna prasa. Odbyway si pokazowe procesy polityczne, stosowano represje w postaci wyrokw, nakadano cikie kary finansowe. Stopniowo do gosu dochodzia klasa robotnicza, jej wystpienia w pierwszym (1831) i drugim (1834) powstaniu lyoskim wywoay spoeczne niepokoje. W Paryu 1832 roku szerzya si epidemia cholery. Do kolejnych ostrych walk dochodzio 5 czerwca 1832 roku, take do powstania w kwietniu 1834 roku. Zaczy si szerzy pogldy socjalistyczne. Wraz z rozwojem przemysu rodzi si kapitalizm. Zakradaa si anarchia w wytwarzaniu dbr materialnych, pocigajca za sob zuboenie mas. Za monarchii lipcowej doszed do penego rozkwitu w dziedzinie kultury romantyzm, goszcy priorytet wiary i uczucia przed rozumem. Jaski styka si z nowociami w yciu religijnym i kocielnym. Wanie po rewolucji lipcowej 1830 roku zrodzi si z inspiracji gonego pisarza religijnego, ksidza Lamennais'go ruch L'Avenir, ktry bulwersowa wczesny laicyzm, a przede wszystkim wywoywa niepokj i protesty wrd gallikaskich hierarchw Kocioa katolickiego we Francji. Ruch ten deklarowa wierno nauczaniu Kocioa katolickiego i jego Gowie, ale te postulowa rozdzia midzy Kocioem a pastwem w imi wolnoci i dobra zaintere-

12

O Bogdanie Jaskim

sowanych stron. Jaski studiuje pisma liderw i zwolennikw tego ruchu: czytanie d'Ecksteina dao mi pozna nieco inny katolicyzm. Pisma czoowych promotorw odrodzenia religijnego we Francji: Lamennais'go i jego najbliszych wsppracownikw, jak ksidz Gerbet, ksidz Lacordaire, hrabia Montalembert i inni, a take studia historyczne Ren Franois Rohrbachera o Kociele, otwieraj Jaskiemu oczy na intelektualne i moralne wartoci katolicyzmu. Myl moja obrcia si ku Chrystusowi i wszedem w stosunki z kilku ludmi, przyjacimi Lamennais'go. Lektura pisma Goethego o niemiertelnoci duszy podnosi Jaskiego wysoko. Wypracowuje sobie opinie na temat katolicyzmu. Religijnie usposobiony Mickiewicz, z ktrym jaki czas mieszka, osobistym przykadem utwierdza mnie niby w moich opiniach (Dziennik 1835, rkps s. 242 ACRR). Ale opinie Jaskiego zmieniaj si i cigle nie s tym, czym przekonania, ktre uruchamiaj wol. Dugo jeszcze i moje niedawne wyobraenia, i agitujce si tu midzy dawnymi przyjacimi Francuzami kwestie i projekta, rozdzieray byy i niepokoiy moj dusz (w licie, jak si wydaje, nie wysanym do Ludwika Krlikowskiego z 1836 roku). Raz przyjmuje intelektualnie katolicyzm, innym razem modeluje go, umniejsza, a nawet uwaa swj katolicyzm za skompromitowanie si (Dziennik, 6 grudnia 1834). Zaczyna si modli, chodzi do kocioa, lecz za lada okazj zapuszcza si w ze stosunki z kobietami. Zawie meandry, zygzaki mylowe i moralne znacz si na jego drodze, cay rok okropna, przeciga sabo i ducha, i ciaa (tame, s. 243). Uznaje potrzeb emancypacji rewolucyjnej Kocioa, powraca do republikanizmu, do mistycyzmu Saint-Martina, ale w chciach, bo w czynach, w mylach ju zupena nico (tame). Pracuje nadal dla chleba pisujc artykuy popularnonaukowe dla czasopism francuskich, zajmujc si edytorstwem w wydawnictwie Januszkiewicza, ekspedycj rozmaitych dzie polskich. Przy tym praca okoo ducha, wewntrzna i osobista, przy tym cige niepokoje, bieda, caodzienne i caonocne burze myli, tsknota za Krlestwem Boym, szukanie za drog ku niemu zebray si nareszcie w fizyczn sabo: zapadem na piersi. Uznano mnie ju za suchotnika, wielu na mier przeznaczyo! Tymczasem po dwumiesicznej, cikiej saboci w ku, wstaem zdrw i zdrowszy ni kiedykolwiek wprzdy. Byo to w sierpniu. W kocu tego roku 1834 postanowiem wrci cakowicie do jednoci powszechnej Kocioa Chrystusowego i postanowienie moje wykonaem (w licie do L. Krlikowskiego: ACRR 8590, s. 1069-1073). Zanim doszo do pojednania si z Bogiem, Jaski musia przej przez wewntrzne przemiany, ktre trway przez dugi czas, bo a siedem lat. W tym to okresie rejestrowa w dzienniku swoje moralne saboci, upadki, przejawy egoizmu, pychy i cielesnoci, chcc gruntownie pozna siebie, aby w ten sposb o wasnych siach i dziki przenikliwoci swej inteligencji i wyjtkowej skon-

Szkic do portretu

13

noci do refleksji, o wasnych siach wydwign si z ponienia. Nie udawao mu si to, pki si nie przekona, e pomocy nie moe szuka w sobie, lecz poza sob. wiadomo wasnych ogranicze rani bolenie jego przeczulon pych. Jego zalepiony w sobie samym egocentryzm, zamykajcy si przed Bogiem i ludmi, pka, rozbraja si. Jego wntrze otwiera si na modlitwy, na wyznanie za, rodzi si w nim postanowienie poprawy, pragnienie zjednoczenia si w komunii witej, praktykowanie miosierdzia. Dziennik Jaskiego ukazuje kolejne fazy, etapy jego duchowego odradzania si. Potykajc si na tej drodze, zacz stopniowo zdawa sobie spraw, kim by, kim jest i co powinien czyni. wiadomo wasnej ndzy moralnej zostaje jednak przeniknita wiadomoci dobroci i miosierdzia Boga Ojca. Od 1832 roku rozpocz si intelektualny proces nawrcenia, w ktrym szczegln rol odegray jak wyej wspomniano lektury dzie promotorw francuskiego odrodzenia religijnego i kontakty z nimi, zwaszcza za z Adamem Mickiewiczem. Dramatyczne przeycia, ktre poprzedziy, a moe nawet wywoay chorob, na jak zapad Jaski, mogy wraz z t niemal mierteln chorob i niespodzianym uzdrowieniem przynagli w proces. Nie byo ju adnego powodu, aby odwleka godziny powrotu do Boga miosierdzia, do jednoci z Kocioem Chrystusowym. To pierwsze pojednanie z Bogiem nastpio na przeomie lat 1834/1835 byo to pierwsze nawrcenie moralne. Bya to spowied z caego ycia i przyjcie komunii witej. Mwi o tym dziennik Jaskiego. Odrodzony duchowo Jaski jest szczliwy jak nigdy. Ta pierwsza jego wielka spowied i pierwsza od nawrcenia si komunia wita wywouj w nim rado i akty bezgranicznej wdzicznoci wobec Boga, Dawcy upragnionego pokoju. Dzie 11 stycznia 1835 roku jest dla niego dniem radoci i nadziei. Jego wina staa si win szczliw, bo cigna na niego Boe Miosierdzie. Czuje si wtedy jak najbardziej sob. Nie byby jednak naprawd sob, gdyby nie dzieli si t radoci z innymi. Nie byby naprawd sob, gdyby nie odwdziczy si Bogu swoim yciem. I o tym mwi jego dziennik. Rwnie w nim znajdujemy skargi i ale Jaskiego, e si zaamuje, e upada ulegajc pokusom cielesnoci, e cierpi, i cigle bierze nad nim gr demon pychy. Wanie z powodu pychy i cielesnoci przeywa on najsilniejsze, najbardziej intensywne walki wewntrzne. Zwraca si wtedy do Boga poprzez akty strzeliste, pene napicia i aru modlitewnego. Przechodzi mki niekonsekwencji w swym postpowaniu nie wiedzc pocztkowo, e przechodzi proces oczyszczenia, ktre stopniowo uwalniao go od braku prawdy i mioci, od egoistycznych skonnoci, instynktw i namitnoci. Przechodzi metanoi.

14

O Bogdanie Jaskim

Jednake Jaski w tym procesie dochodzenia do Boga, dochodzi rwnoczenie do siebie, do swej tosamoci, nie zamykajc si w sobie, nie ograniczajc si do dialogu z Bogiem. Wczy si w sub blinim, rodakom, emigrantom. Jeszcze w okresie rozluniania swych wizi z saintsimonistami dosta si w wir ycia Wielkiej Emigracji. Angaowa si z pocztku politycznie w prace komitetw emigracyjnych w Paryu. Szybko si jednak zrazi do programw politycznych, ktre miast czy, dzieliy emigrantw na rne wzajemnie zwalczajce si stronnictwa. Pozna synne polskie pieko, parodi polskoci. Nie czu si z temperamentu politykiem. Praktycznie rozmin si z powoaniem na profesora Instytutu Politechnicznego. Czu si dziaaczem spoeczno-religijnym. Mia po temu niezwyke charyzmaty: zjednywa sobie otoczenie i przekonywa go. Podejmowa dziaalno kulturaln, publicystyczn i redakcyjn. W 1833 roku, po ktrym nie pozostawi w swoim dzienniku adnego zapisku (poza notatkami dziennymi), wsppracowa bardzo blisko z Adamem Mickiewiczem, redagujc z nim Pielgrzyma Polskiego, ktry od czerwca przeszed wycznie w jego rce. Tumaczy w tym czasie na francuski Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego swego wielkiego przyjaciela Adama. Uczestniczy w pracach korektorskich (m.in. Pan Tadeusz) i edytorskich dla wydawnictwa wspomnianego ju E. Januszkiewicza. Podejmowa akcje niesienia pomocy dla emigrantw ich nazwiskami zagciy si zapiski dziennikowe poczynajc od 1832 a po rok 1839. Poprzez kontakty z polskimi emigrantami uwiadamia sobie coraz wyraniej ich stan psychiczny, moralny i religijny, a nie tylko materialny. Ich wyrwanie si z naturalnego rodowiska, ktrym by kraj rodzinny, powodowao, e yli w stanie cigej depresji. Przebywajc wrd obcych, czuli si wyobcowani. Przeywali dotkliwie swoje pooenie jako gboko nienormalne. Pozbawieni moralnego zaplecza, pojedynkowali si o byle gupstwo, popeniali samobjstwa, popadali w choroby psychiczne, wchodzili w konflikt z prawem, wszczynali burdy i ktnie. Przygnbiajcy obraz polskiej emigracji z jej pierwszych lat! Rozmowy Jaskiego z Adamem Mickiewiczem i innymi bliskimi mu Polakami musiay i w kierunku ustalania duchowej diagnozy emigracji i szukania rodkw zaradczych na jej potrzeby. Niektrzy z emigrantw, sami zaangaowani moralnie i religijnie, widzieli potrzeb organizowania takiej spoecznoci, takiego nowego zakonu, ktry by moraln postaw czonkw, praktykowaniem przez nich wartoci etycznych i religijnych, mg promieniowa na szerokie krgi Polakw, gwnie we Francji, a take na rodakw w kraju. W tym celu zosta w grudniu 1834 roku powoany do ycia Zwizek Braci Zjednoczonych (Towarzystwo Braci Zjednoczonych). Zwizek ten okaza si nietrway, niebawem rozpad si. Jednake sama idea trawia umys i serce

Szkic do portretu

15

Jaskiego, ktre ju byy przeniknite myl o bractwie, o nowym zakonie. Zalki jej kryy si w postanowieniach Jaskiego, zapisanych w dzienniku pod dat 12 listopada 1835 roku. Pozosta ju tylko krok, jaki naleao uczyni, aby idea staa si ciaem. Wydaje si nie od rzeczy przypomnie tu zapis ksidza Pawa Smolikowskiego: Syszaem z ust ks. Kalinki, ktry zapewne na emigracji od innych przej, e Bracia Zjednoczeni zbierali si co pitek na Msz w., a po niej u Mickiewicza czytali Pismo w. i rozmawiali o sposobach ratowania ojczyzny. Mickiewicz, razu pewnego, bardziej ni zwykle znkany smutnymi wieciami, jakie go z kraju dochodziy, i tym, co si dziao na emigracji, zawoa: >>Nie ma dla Polski innego ratunku, trzeba nowego zakonu. Ale kto go zaoy? Trzeba na to witego. Ja? Za pyszny. Ty? (do Platera) zanadto arystokrata. Ty? (do Zaleskiego) zanadto demokrata. Jaski zaoy