Studia Regionalne i LokalneWydanie specjalne 2011

ISSN 1509–4995

MaciejSmętkowski,AdamPłoszaj

Maciej Smętkowski*,Adam Płoszaj*

duże miasta Polski – wyzwania rozwojowe… a interwencja w ramach Polityki sPójności

2004–2006

Celemartykułujest,popierwsze,przedstawieniewyzwańrozwojowychstojącychprzedduży-mipolskimimiastami,apodrugie–ocena,wjakimstopniuinterwencjapublicznapodejmowanawramachpolitykispójnościwokresieprogramowania2004–2006imodpowiadała.Analiziepod-danonastępujące aspekty tej interwencji:wielkośćnakładówwedługdziedzin i rodzajubenefi-cjentóworaz ich lokalizacjiwróżnychtypachdużychmiast.Wrezultaciemożnastwierdzić,żestrukturainterwencjitylkowczęściadresowaławyzwaniazwiązanezewspółczesnągospodarkąinformacyjną, cowynikało z relatywnie słabegowsparcia dla rozwojupotencjału innowacyjne-gomiastorazsłużącegomurozwoju ich funkcjimetropolitalnych.Największenakładypolitykispójnościw badanym okresie przeznaczono na rozwój infrastrukturywodno-ściekowej i trans-portowej,cozwiązanebyłozkoniecznościąnadrabianiawieloletnichzapóźnieńcywilizacyjnychwtychdziedzinach.Dopozytywnychaspektówmożnanatomiastzaliczyćdopasowaniestrukturyinterwencjidocharakterystykiposzczególnych typówmiast.Ponadtonależyzwrócićuwagę,żewiększewsparcietrafiłodonajwiększychmiast,cowynikałom.in.zdużegozaangażowaniaichwładzwpozyskanieśrodkówzewnętrznych,podczasgdywczęścimniejszychośrodkówmiejskichważnymbeneficjentempomocybyłydużezakładyprzemysłowe.

Słowa kluczowe:dużemiasta,trendyrozwojowe,politykaspójności,UniaEuropejska

Miastaodzawszestanowiłynajważniejszeośrodkirozwojucywilizacyjnego.Wgospodarceopartejnawiedzyichznaczeniestajesięjeszczewiększe,cowy-nikazjejspecyfikipolegającejnabardzodużejkoncentracjipotencjałuinnowa-cyjnego(Florida2005).Ponadtoośrodkimetropolitalnepełniąfunkcjekontrol-neizarządczewskaliglobalnej(Sassen1991).Wefekciewielkiemiastastająsięgłównymimotoramirozwojuregionówikrajów,podczasgdyznaczeniemiastśredniejwielkościjestistotnegłówniezpunktuwidzeniazachowaniapolicen-trycznościkrajowej sieciosadniczej.WdokumentachstrategicznychUEdośćczęstozauważasię,żewłaściwefunkcjonowaniemiastimetropoliijestkluczemdoosiągnięciaspójnościprzestrzennej,wzrostukonkurencyjności,atakżetrwa-łegorozwojuorazwytworzeniawłaściwejstrukturysystemuosadniczegoUniiEuropejskiej (zob.m.in.:ESDP1999;StrategiaLizbońska2005;PiątyRaportSpójności2011).Wpolskichdokumentachplanistycznychproblematykametro-politalnaimiejskajestrównieżcorazwyraźniejeksponowana,oczymświad-

* CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnychUniwersytetuWarszawskiego,Euroreg,ul.KrakowskiePrzedmieście30,00-927Warszawa;e-mail:msmętkowski@uw.edu.pl;aploszaj@gmail.com.

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 9

czyKrajowa StrategiaRozwojuRegionalnego (2010) orazEkspercki ProjektKoncepcjiPrzestrzennegoZagospodarowaniaKraju(2011).Funkcjonowaniemiastjestuwarunkowaneszeregiemczynnikówwykraczają-

cychdalekopozaskalęlokalną.Jakpokazujeryc.1,współcześnienajważniejszy-miuwarunkowaniamirozwojuwszystkichukładówterytorialnychstałysiętrzywzajemniepowiązaneczynniki:globalizacja,konkurencjaiinnowacja(Gorzelak,Jałowiecki2000).Globalizacjaoznaczawiększąmobilnośćczynnikówproduk-cji(kapitałuipracy)orazwiększąintegracjęświatowąprzezwzrosthandluiza-granicznychinwestycji(Albinowski2004).Jestonamożliwadziękiinnowacjomizarazemintensyfikujesamądziałalnośćinnowacyjną.Zkoleiwodniesieniudokonkurencyjności,globalizacjapowodujejejzaostrzenie,takżewzględemukła-dówlokalnych,któreniekonkurująjużtylkozeswoimisąsiadamiwukładziere-gionalnymczykrajowym,alerównieżzinnymiczęściamiświata.Przejawiasiętomiędzynarodowąkonkurencjąoinwestycjezagraniczne,gdyżwielkiekoncer-ny transnarodoweczęstorozważająkilka lokalizacjiwkrajachpołożonychnaróżnychkontynentach(Gorzelak2003).Wzglobalizowanymświecieprzewagakonkurencyjnabudowanajestzapomo-

cąinnowacji,cowuproszczeniuwyrażasięsloganem„innowacjaalbośmierć”(por.Jagersma2002).Stałasięonabowiemucieleśnieniemsukcesufirm,regio-nówipaństw,jestteżgłównymelementemwspomnianejjużgospodarkiopar-tej na wiedzy (GOW), czyli współczesnego paradygmatu rozwoju gospodar-czegokrajówwysokorozwiniętych,wktórymwiedza–tworzona,zdobywana,przekazywanaiefektywniewykorzystywanaprzezprzedsiębiorstwa,organiza-cje,poszczególnejednostkiorazspołeczności–topodstawowyczynnikwzro-stu(Kukliński2001).CechamiGOWsą:wysokainnowacyjność,wysokipoziomwykształceniaspołeczeństwa,rozwiniętainfrastrukturatelekomunikacyjna,dużewydatkinaedukacjęibadanianaukowe(por.np.Zienkowski2003).

GLOBALIZACJA

▪ komputerowy kapitał ▪ deregulacja światowego rynku ▪ korporacje transnarodowe (gateways) ▪ możliwa dzięki innowacjom (sieci

informatyczne)

INNOWACJA

▪ tworzy dla siebie popyt ▪ służy do powstania nowych innowacji ▪ umożliwia globalizację (sieci informatyczne) ▪ jest płaszczyzną konkurencji

KONKURENCJA

▪ zaostrza się ▪ staje się globalna (nowi aktorzy) ▪ objęła regiony/miasta ▪ wygrywają producenci innowacji ▪ utrwala segmentację

Ryc. 1. Triada współczesnego modelu rozwojuŹródło: Gorzelak 2003, s. 44.

Access via CEEOL NL Germany

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ10

Wkontekścierozwojudużychmiastszczególneznaczeniemazjawiskome-tropolizacji,którajest jednymznajważniejszychwyznacznikówwspółczesne-gomodelurozwoju.Wewspółczesnejgospodarcegłównymicentramirozwojustająsiębowiemośrodkimetropolitalne.Popierwsze,dziejesiętakdlatego,żeskupiająfunkcjekierowniczeizarządczegospodarkiświatowej,stanowiącsie-dzibędlakorporacjitransnarodowychorazfirmświadczącychwyspecjalizowa-neusługinaskalęglobalną(Friedmann1986;Sassen1991;Castells1998;Taylor2007).Podrugie,przewagakonkurencyjnawielkichmiastwynikazumiejętno-ścistworzeniaodpowiedniegośrodowiska–będącegosplotemrelacjigospodar-czych,technologicznych,instytucjonalnychispołecznych–sprzyjającegoinno-wacjom.Metropoliestająsięwięc„wyspamiinnowacji”(Castells2002;Hilpert1992;Simmie1998),wktórychrozwojudużąrolęodgrywają–pozaczynnika-mistricte ekonomicznymi–takżeczynnikiocharakterzespołecznym,takiejak:zaufaniemiędzyróżnymiaktorami,umiejętnościwzajemnegouczeniasięorazwspółpracaocharakterzesieciowym(Cooke,Morgan1997).Sątojednocześniemiejsca,wktórychrodząsięnietylkoinnowacjetechnologiczne,aletakżenowewzorcekulturowe,styleżyciaiwartości(Jałowiecki1999).Ichzasobykulturo-wepowodują, iżsąatrakcyjnymimiejscamiodwiedzin iprzyciągają turystówzcałegoniemalświata,wtymszczególnieturystów„biznesowych”.Wefekcie,jakzauważaA.Kukliński(2000),metropoliestająsię„węzłowymiośrodkamiświatowejprzestrzenispołeczeństwainformacyjnego”istanowią,obokkorpora-cjitransnarodowych,głównynośnikzachodzącegoprocesuglobalizacji.

Współczesne wyzwania rozwojowe a duże miasta i system osadniczy

Napodstawiepowyższejcharakterystykiwspółczesnejinformacyjnejgospo-darkiopartejnawiedzymożnaprzedstawićwyzwaniastojącezarównoprzeddu-żymimiastami,jakrównieżprzedsystememosadniczymPolski.Pierwszymznich jestwzmacnianie funkcjimetropolitalnychnajwiększych

polskichmiast.Do funkcji tychmożnazaliczyćmiędzy innymi: funkcjekon-trolneizarządcze–wyrażanesiedzibamidużychfirmfunkcjonującychnaryn-kachponadregionalnych;potencjałnaukowo-badawczy–wyrażony rozwojemszkolnictwawyższegoorazinfrastrukturąnaukowo-badawczą;funkcjekultural-newyższegorzęduorazfunkcjetransportowo-logistycznezwiązanezdostępno-ściąmiastadlakapitałuiturystów,coświadczyojegoatrakcyjnościzewnętrznej(zob.Gawryszewskiiin.1998;Smętkowskiiin.2009).Polskiemiastastanowiąelementeuropejskiej(iświatowej)siecimiastipodlegająintensywnymprocesommetropolizacji.Zperspektywy rozwojucałegokontynentuznaczeniepolskichmiastjestjednakdośćniewielkie.NawetWarszawa,którajestzuwaginaswo-jąwielkośćipełnionefunkcjerelatywnienajlepiejpredestynowanadoodgrywa-niaznaczącejroliwsiecimetropoliieuropejskich,stanowimetropoliętrzeciegorzędu.WklasyfikacjiopracowanejwramachEuropejskiejSieciObserwacyjnejRozwojuTerytorialnego iSpójnościTerytorialnej (ESPON)pozastolicą tylkosiedempolskichmiast(Katowice,Kraków,Łódź,Poznań,Szczecin,Trójmiasto,

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 11

Wrocław)zostałosklasyfikowanychjakometropolieopotencjalnymznaczeniueuropejskim.Słabościąpolskichmetropoliiwporównaniuzmiastamikrajówwysokorozwi-

niętychsąnietylkowieloletniezaniedbaniawzakresieinfrastrukturytechnicz-nej, głównie transportowej i środowiskowej.Najważniejszymproblemem jestmniejszakonkurencyjnośćichgospodarek,wynikającazniskiejinnowacyjności.Jednocześnienależypamiętać,żejesttoczynnik,którywdużymstopniudotyczycałegokraju,anietylkonajwiększychmiast.Niemniejjednaknależypamiętać,żeinnowacyjnośćzwiązanajestzośrodkamimiejskimi,szczególnienajwiększy-mi,atendencjedowzrostukoncentracjidziałalnościinnowacyjnychwmetropo-liachsąbardzowyraźne(Longhi,Keeble2000).Zatembudowanieszerokorozu-mianegopotencjałuinnowacyjnego(kapitałludzkiikreatywny,badanianaukoweistosowane,przedsiębiorczość,zwłaszczawbranżachowysokiejwartościdoda-nej)powinnobyćkluczowymelementemkonkurencyjnościpolskichmiast.Polskawporównaniuzinnymikrajamieuropejskimimarelatywniepolicen-

trycznąstrukturęsystemuosadniczego,którapowoduje,żenamapieeuropejskichobszarówmetropolitalnychobecnejestnietylkomiastostołeczne(Smętkowskiiin.2009).Ponadtostopieńzrównoważeniastrukturysystemuosadniczegospra-wia,żePolskajestzaliczanadogrupykrajówonajwyższymwEuropiestopniupolicentryczności sieciosadniczej (por.ESPON1.1.1, 2004).Udział ludnościmiejskiejwpopulacjikrajuwynosiokoło61,2%,awartośćtegowskaźnikapo-zostaje,począwszyod1990r.,stosunkowostałaijednocześniewyraźnieniższawporównaniuzwiększościąkrajówwysokorozwiniętych.Oznaczato,żewciążistniejepotencjałdalszejkrystalizacjipolskiejsieciosadniczej,comożewyrażaćsięwzrostemliczbyludnościfunkcjonalnychobszarówmiejskichnietylkoośrod-kówmetropolitalnych,alerównieżregionalnych,któretozjawiskojestzresztąobserwowanewostatnichlatach(Smętkowski2010).Polskiemiastaniewyróżniająsięnatlemiasteuropejskichpodwzględemspój-

nościspołecznej.Podstawowymproblememwtymzakresiejestprzedewszyst-kimsytuacjanarynkupracy–chociażnależypodkreślić,żewostatnichlatachwrazzewzrostemzatrudnieniaorazmigracjamizagranicznymistopabezrobo-ciawyraźniespadła.Pozarynkiempracy,wyraźnymproblemempolskichmiastjestpostępującadegradacjazasobówmieszkaniowych,zwłaszczaosiedlizbudo-wanychwtechnologiiwielkiejpłyty,którychrewitalizacjajestnietylkotrudna,aleteżkosztownaijakpokazująnaprzykładdziałaniapodejmowanewewschod-nichNiemczechniezawszedającaoczekiwanerezultaty.Ogólnierzeczujmu-jąc,rewitalizacjamiastwszerokimsensie,obejmującymprzekształceniastrukturprzestrzennych,gospodarczychispołecznych,odbywasięwPolscewtrudniej-szychwarunkachniżwmiastachEuropyZachodniej,choćbyzuwaginaniższypoziomrozwojugospodarczegoi,coztymzwiązane,mniejszązamożnośćspo-łeczeństwa.Jednocześniewznacznejczęścipolskichmiastmożnabyłoobserwowaćzjawi-

skoniekontrolowanejsuburbanizacjiprzyjmująceformę„rozlewaniasię”miast.NiemniejopóźnienietegoprocesuwstosunkudomiastkrajówstarejUniispo-

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ12

wodowało,żewPolsceczęśćznichmawciążdośćkompaktowąstrukturęprze-strzenną.Zdrugiejstrony–wskaliregionalnejzachodząprocesykoncentracjiludnościzwiązanezdepopulacjąperyferyjnychczęściregionówwokółdużychośrodków.Wiążesiętozdużąskaląidynamikąwzrostuwewnątrzregionalnychróżnicwpoziomierozwojugospodarczegomiędzyobszaremmetropolitalnymidalszymotoczeniemregionalnym,cobyłoprocesembardzocharakterystycz-nymdlawszystkichkrajówEuropyŚrodkowo-Wschodniej (Smętkowski i in.2011).

Skala interwencji w ramach polityki spójności w polskich miastach

W ramach polityki spójności w okresie programowania 2004–2006 zre-alizowanoogółemokoło85 tys.projektówo łącznejwartościprzekraczającej100mldzłprzyudzialedofinansowaniazUniiEuropejskiejwynoszącymoko-ło57%1.Wdużychmiastach,tj.liczącychwgranicachadministracyjnychpowy-żej90tys.mieszkańców2,zlokalizowanychbyło6tys.projektówołącznejwar-tości31,5mldzł(tab.1),costanowiłookoło7%ogółuprojektówiprawie29%wydatkowanychśrodków.Wartośćprojektównamieszkańcawdużychmiastachwynosiłaokoło2,7tys.zł.

NatomiastudziałśrodkówUEwcałkowitejwartościprojektówwyniósł53,2%iustępowałtylkoprojektomoobszarowymzasięguoddziaływaniafinansowa-nychgłównieześrodkówFunduszuSpójnościirealizowanychnapoziomiekra-jowymlubwojewódzkim.Natomiastskalainterwencjipublicznejwprzeliczeniunamieszkańcawotoczeniudużychmiast(1,6tys.zł)byłazbliżonadopozosta-łychobszarówkraju(1,5tys.zł).Ponadtowartośćprzeciętnegoprojektuwdu-żymmieściewynosiłaokoło5,2mlnzł,podczasgdywobszarachpozamiejskichbyłotoprzeciętniezaledwie0,6–0,8mlnzł.Wdużychmiastachzrealizowanotyl-kookoło8,4%projektówzlokalizowanych,alepochłonęłyoneaż45%środkówfinansowanychwtejgrupieprojektów.

1 Podstawęanalizyilościowej iprzestrzennejnakładówpolitykispójnościwpolskichmia-stach stanowiła baza projektówMinisterstwaRozwojuRegionalnego.Bazę tę poddano odpo-wiednimprzekształceniom,dokonującjejweryfikacjiikorektynapotrzebybadańewaluacyjnych(zob.RaportEUROREG2010).

2 W przypadku konurbacji miejskich analiza objęła łącznie wszystkie miasta wchodzącewskładdanejkonurbacji(tj.wprzypadkuTrójmiasta:Gdańsk,GdynięiSopot,awprzypadkukonurbacjiśląskiej:Bytom,Chorzów,DąbrowęGórniczą,Gliwice,Jaworzno,Katowice,Mysło-wice,PiekaryŚląskie,RudęŚląską,SiemianowiceŚląskie,Sosnowiec,Świętochłowice,Tychy,Zabrze).Łącznieuwzględniono31miast,zktórychwszystkie,pozaWałbrzychem,sąmiastaminaprawachpowiatu,oraz2konurbacje:śląskąitrójmiejską.

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 13Ta

b. 1

. Pro

jekt

y w

spół

finan

sow

ane

ze ś

rodk

ów p

olity

ki s

pójn

ości

w la

tach

200

4–20

06

Kat

egor

ia

prze

strz

enna

Licz

ba p

roje

któw

War

tość

pro

jekt

ów

(w m

ln z

ł)W

arto

ść d

ofina

nso-

wan

ia U

E (w

mln

zł)

Udz

iał d

ofina

nsow

a-ni

a U

E (w

%)

War

tość

pro

jekt

u (w

tys.

zł)

War

tość

pro

jekt

ów

na m

iesz

kańc

a (w

zł)

Ogó

łem

85 0

4110

1 44

657

927

57,1

1 19

32

658,

8O

gółe

m –

pro

jekt

y zl

okal

izow

ane*

70 6

9972

480

37 1

8951

,31

025

1 89

9,6

– du

że m

iast

o 5

959

31 5

1516

769

53,2

5 28

92

689,

4–

otoc

zeni

e du

żego

m

iast

a**

13 4

2110

934

5 13

146

,981

51

660,

4

– po

zost

ałe

obsz

ary

kraj

u51

319

30 0

3115

289

50,9

585

1 51

2,8

Ogó

łem

– p

roje

kty

obsz

arow

e*14

342

28 9

6620

738

71,6

2 02

075

9,2

– pr

ojek

ty w

oje-

wód

zkie

13 4

3118

459

13 1

9071

,51

374

483,

8

– pr

ojek

ty o

góln

o­kr

ajow

e91

110

508

7 54

871

,811

535

275,

4

* P

roje

kty

zlok

aliz

owan

e to

pro

jekt

y, k

tóre

moż

na p

rzyp

isać

do

pozi

omu

gmin

y lu

b po

wia

tu (g

rodz

kieg

o bą

dź z

iem

skie

go).

Poz

osta

łe p

roje

kty

prze

de w

szys

t-ki

m z

e w

zglę

du n

a ch

arak

ter (

obej

muj

ące

swym

zas

ięgi

em w

ięks

zy o

bsza

r) z

osta

ły p

rzyp

isan

e do

poz

iom

u w

ojew

ódzk

iego

lub

kraj

oweg

o i s

ą ok

reśl

ane

jako

pr

ojek

ty o

bsza

row

e. P

roje

kty

doty

cząc

e po

moc

y te

chni

czne

j zos

tały

wył

ączo

ne z

baz

y i d

alsz

ych

anal

iz.

** Z

asię

g ot

ocze

nia

sied

miu

naj

wię

kszy

ch p

olsk

ich

mia

st (W

arsz

awa,

Kra

ków

, Łód

ź, W

rocł

aw, P

ozna

ń, S

zcze

cin,

Lub

lin) o

raz

konu

rbac

ji śl

ąski

ej i

trójm

iejs

kiej

ok

reśl

ono,

prz

ybliż

ając

na

pozi

omie

pow

iato

wym

del

imita

cję

obsz

arów

met

ropo

lital

nych

prz

epro

wad

zoną

prz

ez M

. Sm

ętko

wsk

iego

(200

7) n

a po

ziom

ie g

min

-ny

m. D

la p

ozos

tały

ch m

iast

za

stre

fę p

odm

iejs

ką p

rzyj

ęto

otac

zają

cy je

pow

iat z

iem

ski.

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie s

kory

gow

anej

baz

y da

nych

MR

R.

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ14Ta

b. 2

. Stru

ktur

a te

mat

yczn

a in

terw

encj

i pub

liczn

ej w

spół

finan

sow

anej

ze

środ

ków

pol

ityki

spó

jnoś

ci w

lata

ch 2

004–

2006

Sek

tory

pi

erw

otne

Wsp

arci

e pr

zeds

ię-

bior

stw

Bad

ania

, ro

zwój

te

chno

-lo

gicz

ny

i dzi

ałan

ia

inno

wac

yj-

ne (B

+ R

)

Zaso

by

ludz

kie

Infra

stru

ktur

a tra

nspo

rtow

a

Infra

stru

ktur

a śr

odow

isko

wa

(w ty

m e

ner-

gety

czna

)

Infra

stru

ktur

a te

leko

mun

i-ka

cyjn

a i s

po-

łecz

eńst

wo

info

rmac

yjne

Tury

styk

a

Pla

now

anie

pr

zest

rzen

-ne

i od

no-

wa

mia

st

Infra

stru

ktur

a sp

ołec

zna

i och

rony

zd

row

ia p

u-bl

iczn

ego

Licz

ba p

roje

któw

(w %

)

Ogó

łem

63

,020

,70,

59,

91,

91,

40,

30,

50,

51,

3

Ogó

łem

– p

ro-

jekt

y zl

okal

izo-

wan

e

73,9

11,7

0,6

7,0

2,1

1,7

0,3

0,5

0,6

1,6

Duż

e m

iast

o 11

,455

,55,

614

,32,

91,

21,

20,

91,

75,

3O

tocz

enie

du

żego

mia

sta

73,4

12,5

0,3

6,1

2,5

2,1

0,4

0,7

0,4

1,7

Poz

osta

łe

obsz

ary

81,3

6,3

0,1

6,4

1,9

1,6

0,2

0,5

0,5

1,1

Ogó

łem

– p

ro-

jekt

y ob

sza-

row

e

9,2

65,3

0,1

24,2

0,6

0,1

0,4

0,1

0,1

0,1

Pro

jekt

y w

ojew

ódzk

ie9,

669

,30,

120

,00,

40,

10,

30,

10,

10,

1

Pro

jekt

y og

ólno

kraj

owe

3,3

5,9

0,5

86,2

2,3

0,0

1,8

0,0

0,0

0,0

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 15W

arto

ść p

roje

któw

(w %

)

Ogó

łem

13,4

14,0

1,3

11,2

32,0

20,7

1,1

1,3

2,1

2,9

Ogó

łem

– p

ro-

jekt

y zl

okal

izo-

wan

e

18,1

17,1

1,8

4,9

21,5

27,5

0,6

1,7

2,8

4,0

Duż

e m

iast

o 1,

714

,53,

52,

825

,841

,70,

91,

43,

04,

6O

tocz

enie

du

żego

mia

sta

27,0

26,7

1,2

5,2

16,5

16,0

0,6

1,8

1,5

3,5

Poz

osta

łe

obsz

ary

32,1

16,2

0,3

7,0

18,7

16,7

0,3

2,0

3,1

3,5

Ogó

łem

– p

ro-

jekt

y ob

sza-

row

e

1,6

6,4

0,1

27,0

58,4

3,7

2,4

0,1

0,2

0,2

Pro

jekt

y w

ojew

ódzk

ie2,

36,

50,

116

,366

,65,

91,

60,

20,

30,

3

Pro

jekt

y og

ólno

kraj

owe

0,4

6,1

0,1

45,7

44,0

0,0

3,7

0,0

0,0

0,0

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie s

kory

gow

anej

baz

y da

nych

MR

R.

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ16

Napodstawieanalizystrukturytematycznejwydatków(tab.2)widać,żewdu-żychmiastachnakładybyłyskoncentrowaneprzedewszystkimnarozwojuinfra-strukturysłużącejochronieśrodowiska(41,7%)orazinfrastrukturytransportowej(25,8%).Natomiastrelatywniemniejszeznaczenie,szczególniewporównaniuzotoczeniemdużychmiast,miałudziałnakładównawsparcieprzedsiębiorstwwynoszącyokoło14,5%.Jednocześnienatenrodzajinterwencjiprzypadałnaj-większyodsetekprojektów(55,5%),comożewskazywaćnadużerozproszenieinterwencjiskierowanejdoprzedsiębiorstw.Stosunkowodużywporównaniudowielkościnakładów(3,5%)byłteżudziałprojektówukierunkowanychnarozwójzasobówludzkich(14,3%).Ocenawpływupolitykispójnościnarozwójmiastniejestmożliwabezosadze-

niajejwkontekściepełnegospektruminterwencjipublicznej,atakżeinwestycjirealizowanychprzezprzedsiębiorstwa.Wlatach2004–2008wielkośćnakładówinwestycyjnychgminwPolscewy-

niosłaogółemokoło88mldzł,ztegonawydatkifinansowanezbudżetudużychmiastprzypadło35,7mldzł(40,5%).Jakprzedstawiatabela3.,wzestawieniuzwartościąprojektówdofinansowanychwramachpolitykispójnościwlatach2004–2006oznaczałotobardzowysokiudziałtychostatnichwwysiłkuinwe-stycyjnymdużychmiast(stosunek0,88).Praktyczniewszystkieprojektyzwią-zanezbudowąlubmodernizacjąinfrastrukturyśrodowiskowejbyłyfinansowa-neześrodkówUniiEuropejskiej,oczymświadczystosunekwynoszący2,263. Bardzowysokibyłrównieżstopieńdofinansowaniaprojektówtransportowych(stosunek0,50)przy16,1mldzłwydanychnatencelzbudżetówmiastwlatach2004–2008.Znaczeniewsparciaunijnegobyłomniejszewprzypadkuinfrastruk-turyspołecznej(edukacja,zdrowie,kultura),naktórąwydano5,5mldzł,awar-tośćprojektówdofinansowanychwyniosłatylko1,5mld(stosunek0,27).

Tab. 3. Wydatki inwestycyjne gmin a wartość projektów zrealizowanych w ramach polity-ki spójności 2004–2006 (w mld zł)

Wydatki mająt-kowe budżetów gmin ogółem 2004–2008

Wydatki mająt-kowe budżetów dużych miast 2004–2008

Wartość projektów dofinansowanych z UE z polityki spój-ności 2004–2006

Stosunek wydat-ków inwestycyj-nych do wartości projektów

Ogółem 88,1 35,7 31,5 0,88

Gospodarka komunalna (w tym ochrona środowiska)

17,6 5,8 13,1 2,26

Transport 37,1 16,1 8,1 0,50

Infrastruktura społeczna 15,4 5,6 1,5 0,27

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i skorygowanej bazy danych MRR.

3 Wartośćwskaźnikapowyżej1oznacza,żeczęśćnakładówrealizowanychprzywsparciupolitykispójnościmusiałazostaćponiesionawlatach2009–2010.

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 17

Wokresie2004–2008nakłady inwestycyjneponoszoneprzezprzedsiębior-stwawyniosłyogółemokoło499,7mldzłibyłyznaczniewiększe,niżwysiłekin-westycyjnysamorządówmiejskich(tab.4).Znacznaczęśćtychnakładówzostałazlokalizowanawgranicachadministracyjnychmiast–266mldzł(tj.około53%).Tymczasemcałainterwencjapublicznazrealizowanaprzywspółudzialeśrodkówpolitykispójnościwyniosłatylko31,5mldzł(stosunek0,12),auwzględniającprojektyukierunkowanenawsparciedlaprzedsiębiorstw–zaledwie4,6mld(sto-sunek0,02).

Tab. 4. Wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw a wartość projektów zrealizowanych w ra-mach polityki spójności 2004–2006 (w mld zł)

Wydatki inwestycyjne przedsię-biorstw ogółem 2004–2008(a)

Wydatki inwestycyjne przedsię-biorstw w du-żych miastach 2004–2008(b)

Wartość pro-jektów dofi-nansowanych z UE z polityki spójności 2004–2006(c)

Stosunek kol. c / kol. b

Wartość projek-tów dofinanso-wanych z UE z polityki spójno-ści 2004–2006 przeznaczonych na wsparcie dla przedsiębiorstw(d)

Stosunekkol. d / kol. b

499,7 266,7 31,5 0,12 4,6 0,02

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i skorygowanej bazy danych MRR.

Wefekcienależypodkreślić,żenakładyprzeznaczonenarealizacjęprojek-tówwramachpolitykispójnościwlatach2004–2006stanowiłytylkoniewiel-kączęśćogólnegowysiłkuinwestycyjnegopodejmowanegowdużychmiastach.Dotyczyłotoprzedewszystkimsektoraprzedsiębiorstw,któryponosiłznaczniewiększenakładynarozwójswojejbazywytwórczejniżwynosiłacałkowitawar-tośćinterwencjipublicznej.Niemniejnależyzauważyć,żeśrodkipolitykispój-nościodgrywałykluczowąrolęwdziałalnościinwestycyjnejsamorządówlokal-nychzwłaszczawdziedzinachzwiązanychzochronąśrodowiska, transportemorazrozwojeminfrastrukturyspołecznej,którewbadanymokresiebyłyreali-zowanewprzeważającejczęściprzywspółudzialeśrodkówzUniiEuropejskiej.

Struktura nakładów polityki spójności w dużych miastach

Największeśrodkiwramachpolitykispójnościwokresie2004–2006wdu-żychmiastachprzeznaczononabudowęimodernizacjęinfrastrukturyśrodowi-skowej(wtymenergetycznej)–41,7%środkówogółem,tj.około13,1mldzł(ryc.2).Takwysokienakładywynikałymiędzyinnymizkoniecznościdostoso-waniaPolskidowymogówzwiązanychzochronąśrodowiskaprzyrodniczego,naktórewynegocjowanookresyprzejściowewtrakcienegocjacjiakcesyjnychzUniąEuropejską.Drugiemiejscepodwzględemwielkościnakładówzajmowałyprojektydoty-

czącerozbudowylubmodernizacji infrastrukturytransportowej–25,8%środ-

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ18

kówogółem,tj.około8,1mldzł.Koniecznośćprzebudowyukładówtransporto-wychwielkichmiastwynikałazwieloletnichzaniedbańwtejdziedzinie,atakżeznacznegowzrostunatężeniaruchudrogowegonawszystkichkategoriachdrógprzyjednoczesnejrelatywnejutracieznaczeniaprzeztransportzbiorowy,wtymkolejowy.Natrzecimmiejscuznalazłysięprojektywspierającebezpośredniolubpośred-

nioprzedsiębiorstwa,którepochłonęłyogółemokoło14,5%środków, tj.oko-ło4,6mldzł.Należy jednocześniepamiętaćo tym, że ten rodzaj interwencjipublicznejbyłrealizowanyrównieżnapoziomiewojewódzkimikrajowym(war-tośćprojektów–1,9mldzł).Ponadtonależyzwrócićuwagę,żeoiledwiepowyż-szekategorieprojektówobejmowałyprzedewszystkimdużezadaniainwestycyj-neowartościprzekraczającejprzeciętnieodpowiednio:187mlni47mlnzł,otylewsparciedlaprzedsiębiorstwobejmowałomniejszeprojektyośredniejwartości1,4mlnzł.Cowięcej,udziałśrodkówpochodzącychzpolitykispójnościwogól-nejwartościtychprojektówbyłrelatywnieniskiiwynosił26%.

41%

25%

15%

5%

4%3%

3%2% 1%1%

Infrastruktura środowiskowa(w tym energetyczna)Infrastruktura transportowa

Wsparcie przedsiębiorstw

Infrastruktura społeczna i ochronyzdrowia publicznegoBadania, rozwój technologicznyi działania innowacyjne (B + R)Planowanie przestrzenne i odnowamiastZasoby ludzkie

Sektory pierwotne oraz obszarywiejskieTurystyka

Infrastruktura telekomunikacyjnai społeczeństwo informacyjne

Ryc. 2. Struktura tematyczna wartości projektów zrealizowanych przy dofinansowaniu polityki spójności w latach 2004–2006Źródło: opracowanie własne.

Natrzypowyższekategoriewydatkówprzypadłołącznie82%środkówpoli-tykispójności.Natymtlepozostałetypyinterwencjipublicznejmiałydośćmar-ginalneznaczenie(5,7mldzł),gdyżżadnaznichnieprzekroczyła5%udziałuwogólnychnakładach.Donajważniejszychpozostałychkategoriitematycznychnależały:•  rozwój infrastruktury społecznej (edukacja, zdrowie, kultura): 1,5 mld zł(4,6%);

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 19

•  wsparciedziałalnościbadawczo-rozwojowejiinnowacyjnej:1,1mldzł(3,5%);•  tworzeniedokumentówplanistycznychorazprogramówrewitalizacjimiast:1,0mldzł(3,0%);

•  rozwójzasobówludzkich:0,9mldzł(2,8%)–takategoriabyłarealizowanarównieżnapoziomiekrajowymiregionalnym–7,8mldzł;

•  rozwójturystyki:0,5mldzł(1,4%);•  rozwójspołeczeństwainformacyjnegoorazinfrastrukturyIT:0,3mldzł(0,9%).Wielkośćistrukturanakładówpolitykispójnościbyłazróżnicowanawzależ-

nościodrozpatrywanegomiasta(ryc.3).Należyjednakzauważyć,żeskalainter-wencjipublicznejwpewnejmierzezależałaodwielkościmiastawyrażonejliczbąludności.Większezróżnicowaniedotyczyłonatomiaststrukturyinterwencji,cowskazywałonaspecyficznepotrzebyposzczególnychmiast,np.wzakresieroz-wojuinfrastrukturytechnicznej.Przykładowowidocznybyłwiększyudziałna-kładównarozwójinfrastrukturyśrodowiskowejwSzczecinieiKrakowie(budo-waoczyszczalniścieków),podczasgdywPoznaniuiTrójmieścieinwestowanowrozwójinfrastrukturytransportowej,podobniejakwośrodkachwojewódzkichPolskiWschodniej(pozaOlsztynem).Zkoleiwsparciedlaprzedsiębiorstwbyłonajwiększewośrodkachmiejskichpołożonychwregionach,któreprzechodzi-łyprocesygospodarczejrestrukturyzacji,np.:miastapołożonewwoj.śląskimorazŁódź.TenrodzajinterwencjimiałdużyudziałwnakładachinwestycyjnychrównieżwośrodkachwojewódzkichPolskiWschodniej(pozaOlsztynem)orazwklasycznych tzw.company towns, czylimiastachsilniepowiązanychz jed-nymdużymzakłademprzemysłowym–Płocku(Petrochemia)iWłocławku(za-kłady azotowe).Natomiast udział nakładów na działalność badawczo-rozwo-jowąbyłnajwiększywdwóchnajważniejszychpodtymwzględemośrodkach,tj.wWarszawieiKrakowie.Doinnychspecyficznychodstępstwnależałynaj-większe relatywne nakłady na infrastrukturę społeczeństwa informacyjnegowRzeszowie.ZkoleiprojektyocharakterzerewitalizacyjnymmiałyzauważalnyudziałwwydatkachwŁodzi,OlsztynieiKrakowie,arozwójturystykibyłrela-tywnienajważniejszydlaTrójmiastaiTorunia.Różnicenapoziomieposzczególnychmiastmalałypoichpołączeniuwgru-

pyośrodkówopodobnejwielkości i funkcjach4 (tab.5).Wciążnależy jednakzwrócićuwagęnaznaczniewiększy–wporównaniuzinnymimiastami–udziałwydatków(około30%)przeznaczonychnarozwójinfrastrukturytransportowejwośrodkachmetropolitalnych.Wośrodkachregionalnychtenudziałnieprze-kraczał20%,awośrodkachsubregionalnychwynosiłzaledwie12,5%.Możetowskazywaćnaskalęproblemówtransportowych,któramatendencjedowykład-niczegowzrostuwrazzwielkościąmiasta.Ponadtowośrodkachmetropolital-nychiregionalnychwiększybyłudziałnakładównasferębadawczo-rozwojo-wą(odpowiednio:4,1%i3,1%),cowynikam.in.zsilnejkoncentracjiinstytucjinaukowo-badawczychwtychośrodkach,wporównaniuzośrodkamisubregio-

4 Wykorzystanoprzytymklasyfikacjędużychmiastnaośrodkimetropolitalne,regionalne,subregionalneiponadlokalne(Smętkowskiiin.2009).

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ20

nalnymi(1,5%).Takazależnośćniewystępowałanatomiastwodniesieniudoin-frastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego,którychroz-wójbyłfinansowanynajsilniejwośrodkachregionalnych,podobniezresztąjakinfrastrukturaspołeczna,naktórąprzeznaczonookoło7,0%wydatkówpolity-ki spójnościw tychmiastach. Ponadto ośrodki regionalne relatywnie najwię-cejśrodkówprzeznaczałynarozwójturystyki(2,2%).Natomiastwmniejszychośrodkachmiejskichsubregionalnychiponadlokalnychwiększebyłoznaczeniewsparciadlaprzedsiębiorstw(19%ośrodkisubregionalnei30%ponadlokalne),comogłosięwiązaćztym,żeczęśćtychmiastmiałacharakterwspomnianych

Ryc. 3. Struktura wydatków w ramach polityki spójności w latach 2004–2006

Źródło: opracowanie własne.

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 21Ta

b. 5

. War

tośc

i pro

jekt

ów w

edłu

g ka

tego

rii te

mat

yczn

ej i

typó

w m

iast

Kla

sa

ośro

dka

mie

jski

ego

Sek

tory

pi

erw

ot-

ne o

raz

obsz

ary

wie

jski

e

Wsp

arci

e pr

zeds

ię-

­bio

rstw

Bad

ania

, ro

zwój

te

chno

-lo

gicz

ny

i dzi

ałan

ia

inno

wac

yj-

ne (B

+ R

)

Zaso

by

ludz

kie

Infra

­st

rukt

ura

trans

por­

tow

a

Infra

stru

ktur

a śr

odow

isko

-w

a (w

tym

en

erge

tycz

-na

)

Infra

stru

ktur

a te

leko

mu-

nika

cyjn

a i s

połe

czeń

-st

wo

info

r-m

acyj

ne

Tury

styk

a

Pla

now

anie

pr

zest

rzen

-ne

i od

now

a m

iast

Infra

stru

ktur

a sp

ołec

zna

i och

rony

zd

row

ia p

u-bl

iczn

ego

Ogó

łem

w m

ln z

łO

środ

ki

met

ropo

li-ta

lne

160

2625

840

423

6294

8145

148

269

567

878

20 3

48

Ośr

odki

re

gion

alne

134

948

214

211

1212

3137

115

150

211

467

6800

Ośr

odki

su

breg

io-

naln

e

243

582

4819

838

813

619

3015

010

531

13

Ośr

odki

po

nad­

lo

kaln

e

242

92

4923

449

85

125

912

54

w %

Ośr

odki

m

etro

poli-

taln

e

0,8

12,9

4,1

2,1

30,9

40,0

0,7

1,3

2,8

4,3

100,

0

Ośr

odki

re

gion

alne

2,0

13,9

3,1

3,1

17,8

46,1

1,7

2,2

3,1

6,9

100,

0

Ośr

odki

su

breg

io-

naln

e

7,8

18,7

1,5

6,3

12,5

43,7

0,3

1,0

4,8

3,4

100,

0

Ośr

odki

po

nad­

lo

kaln

e

0,1

34,2

0,2

3,9

18,6

39,7

0,4

0,1

2,0

0,7

100,

0

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie s

kory

gow

anej

baz

y da

nych

MR

R.

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ22

już tzw.company towns, czylimiast silniepowiązanychz jednymdużymza-kłademprzemysłowym–nierzadkogłównymbeneficjentempomocypublicznejwramachpolitykispójności.Wośrodkachsubregionalnychrelatywnienajwięk-szybyłteżudziałnakładównarozwójsektorapierwotnego(głównierolnictwa),comogłopośredniowskazywaćnaichpowiązaniaalimentacyjnezotaczający-mijeobszaramiwiejskimi.Zdrugiejstronywtejgrupiemiastnajwiększybyłteżudziałwydatkówna„typowo”miejskieprojektyrewitalizacyjneiplanistyczne–prawie5%wporównaniuztrzyprocentowymudziałemwinnychtypachmiast.Relatywizującwydatkiponoszonewramachpolitykispójnościliczbąmiesz-

kańców,możnazaobserwowaćstosunkowoniedużeróżnicemiędzymiastamipodtymwzględemitozarównowodniesieniudowartościprojektów,jakidowielko-ścidofinansowaniaunijnego(ryc.4).Oilebowiemwartościmaksymalne(Rybnik–6,9tys.złper capita)iminimalne(Jastrzębie-Zdrój–0,3tys.złper capita)lubwartościdladofinansowaniaUE(odpowiednio:Szczecin–3,1tys.iJastrzębie-Zdrój–0,2tys.zł)świadcząobardzodużejrozpiętościwbadanymzbiorzemiast,otylemiararozproszenia,czyliwspółczynnikzmienności(odchyleniestandar-dowezrelatywizowaneśredniąarytmetyczną)wynoszący52%(50%wprzypad-kudofinansowaniaUE),wskazujenadośćznacznepodobieństwobadanychmiastpodtymwzględem.Dotyczytozarównoogólnejwartościprojektów,jakidofi-nansowaniaUE(któresązresztąbardzosilnieskorelowane:p=0,94)iprzejawiasięrównieżbrakiemdużychróżnicwrangachposzczególnychmiast(wartośćdo-finansowaniaUEwporównaniudowartościogólnej,zwyjątkiempoprawypozy-cjinaplusw:ZielonejGórze,Wałbrzychu,TarnowieiPoznaniuoraznaminus–wprzypadkuWłocławka,ŁodziorazKielc).Zazróżnicowaniebadanejgrupymiastpodwzględemwielkościdofinansowa-

niaper capitawnajwiększymstopniuodpowiadająnajmniejszeośrodkimiej-skie licząceokoło100 tys.mieszkańców, takie jak:Jastrzębie-Zdrój,Legnica,Elbląg,Grudziądz,SłupskczyGorzówWielkopolski.Wśródośrodkównajsła-biejdofinansowanychwramachpolitykispójnościznalazłysięrównieżwiększemiastasklasyfikowanejakoośrodkiregionalne,takiejak:Bielsko-Biała,LublinczyBiałystokorazCzęstochowa.Natomiastwgrupiemiastonajwyższejwarto-ściprojektówwprzeliczeniunamieszkańcaznalazłysiępozaośrodkamimetro-politalnymi,takimijak:Trójmiasto,WarszawaiPoznań,takżeośrodkiregional-ne:Szczecin,Bydgoszcz,RzeszówiToruńoraz–stanowiącywyjątek–Rybnikocharakterzeośrodkaponadlokalnego.Podsumowując,wośrodkachmetropolitalnychnamieszkańcawydanoprze-

ciętniewramachprojektówfinansowanychprzezpolitykęspójności2,9tys.zł(najmniejwkonurbacjiśląskiejiKrakowie),podczasgdywośrodkachregional-nych–2,6tys.zł,awośrodkachsubregionalnychiponadlokalnych(zwyjątkiemRybnika)–tylko2,1tys.zł(tab.5).Uwzględniającróżnerodzajeinterwencji,możnawskazaćprzypadkiskrajne

podwzględemwielkościwydatkównamieszkańca(tab.6).Szczególnezaniepo-kojeniemożebudzićfakt,żewwielumiastachniezrealizowanożadnegoprojek-

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 23

tunastawionegonawspieraniedziałalnościbadawczo-rozwojowej,infrastruktu-ryITispołeczeństwainformacyjnego.

Wartość dofinansowania z UEna mieszkańca (w zł)

6 900

3 450

690

Wartość projektów dofinansowanych z UE na mieszkańca (w zł)

6 900

3 450

690

Ryc. 4. Wartość projektów na mieszkańca w ramach polityki spójności w latach 2004–2006

Źródło: opracowanie własne.

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ24Ta

b. 6

. War

tośc

i pro

jekt

ów w

edłu

g ka

tego

rii te

mat

yczn

ej i

typó

w m

iast

Kla

sa

ośro

dka

mie

jski

ego

Sek

tory

pi

erw

ot-

ne o

raz

obsz

ary

wie

jski

e

Wsp

arci

e pr

zeds

ię-

bior

stw

Bad

ania

, ro

zwój

te

chno

-lo

gicz

ny

i dzi

ałan

ia

inno

wac

yj-

ne (B

+ R

)

Zaso

by

ludz

kie

Infra

­st

rukt

ura

trans

por­

tow

a

Infra

stru

ktur

a śr

odow

isko

-w

a (w

tym

en

erge

tycz

-na

)

Infra

stru

ktur

a te

leko

mun

i-ka

cyjn

a i s

po-

łecz

eńst

wo

info

rmac

yjne

Tury

styk

a

Pla

now

anie

pr

zest

rzen

-ne

i od

now

a m

iast

Infra

stru

ktur

a sp

ołec

zna

i och

rony

zd

row

ia

publ

iczn

ego

Ogó

łem

w z

ł na

mie

szka

ńca

Ośr

odki

me-

tropo

lital

ne22

369

118

5988

511

4521

3880

123

2860

Ośr

odki

re

gion

alne

5236

783

8246

912

1445

5882

181

2631

Ośr

odki

sub

-re

gion

alne

163

390

3213

226

091

26

2010

170

2086

Ośr

odki

po-

nadl

okal

ne4

932

510

650

810

8212

254

1927

24

w z

ł na

mie

szka

ńca

w p

orów

nani

u do

śre

dnie

j

Ośr

odki

me-

tropo

lital

ne–2

4–2

423

–16

187

17–3

–1–2

–215

5

Ośr

odki

re

gion

alne

6–2

7–1

26

–229

8621

190

56–7

4

Ośr

odki

sub

-re

gion

alne

117

–4–6

357

–438

–216

–18

–18

19–5

5–6

19

Ośr

odki

po-

nadl

okal

ne–4

253

9–9

030

–190

–46

–12

–36

–27

–107

19

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie s

kory

gow

anej

baz

y da

nych

MR

R.

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 25

Najważniejszymbeneficjentempolitykispójnościwodniesieniudoogólnejwartościzrealizowanychprojektówbyłysamorządyterytorialne,którewydałyogółem2/3środków,czyli25mldzł.Nadrugimmiejscuznalazłysięfirmyz22%udziałem,aleprzyznacznieniższymudzialeśrodkówzpolitykispójnościwy-noszącymtylko26%.Pozostałerodzajebeneficjentówmiałypodtymwzględemdośćmarginalnycharakter(ogółem12,5%).Wśródnichnajwiększeznaczeniemiałyszkoływyższe,którezrealizowałyprojektyowartości1,7mldzł,costa-nowiłookoło4%środkówprzeznaczonychnarealizacjępolitykispójności.Dlaporównania–placówkiochronyzdrowiazrealizowałyprojektyowartościokoło0,8mldzł,ainstytucjekulturalne–tylko0,5mldzł.

66%

22%

4%3% 2%1% 2%

Jednostka samorząduterytorialnego

Przedsiębiorstwo

Szkoła wyższa

Jednostka budżetowa

Placówki ochronyzdrowiaInstytucje kultury

Inne

Ryc. 5. Struktura wydatków według beneficjentówŹródło: opracowanie własne.

Wuproszczeniumożnastwierdzić,żestrukturawydatkówwedługgrupbe-neficjentówwdużejmierzeodpowiadałaproporcjimiędzynakładaminarozwójinfrastrukturytechnicznej(środowiskoweji transportowej)zregułyrealizowa-nejprzezjednostkisamorząduterytorialnego,awsparciemdlaprzedsiębiorstw(ryc.6).Ponadtomożnazauważyć,żeistotnewsparciewramachpolitykispój-ności otrzymały szkoły wyższe położone w miastach wojewódzkich PolskiWschodniej(zwyjątkiemBiałegostoku).

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ26

5 400

2 700

540

Jednostki samorządu terytorialnegoPrzedsiębiorstwaUniwersytetySzkołyPlacówki ochrony zdrowiaInstytucje kultualneJednostki budżetoweOrganizacje pozarządoweAgencje Rozwoju RegionalnegoKościoły

Ryc. 6. Struktura wydatków według beneficjentów w ramach polityki spójnościŹródło: opracowanie własne.

Ogólnierzeczujmując,udziałszkółwyższych,placówekochronyzdrowiaiin-stytucjikulturywwydatkachpolitykispójnościbyłnajwyższywośrodkachre-gionalnych,comożewskazywaćnawspieranierozwojufunkcjiwyższegorzęduwtychmiastach(tab.7).Zkoleiwośrodkachsubregionalnychwyższybyłudziałprzedsiębiorstwwśródbeneficjentów,comożewskazywaćnasilniejrozwinię-tefunkcjeprodukcyjne.Natomiastwstrukturzebeneficjentówwośrodkachme-tropolitalnychdominowałysamorządyterytorialne(infrastrukturaśrodowiskowaitransportowa),aleudziałprzedsiębiorstwbyłrównieżdośćwysoki.

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 27Ta

b. 7

. War

tość

pro

jekt

ów w

edłu

g ro

dzaj

u be

nefic

jent

ów

Ogó

łem

Jedn

ostk

a sa

mor

ządu

te

ryto

rialn

ego

Prz

edsi

ę­bi

orst

wo

Szk

oła

wyż

sza

Pla

ców

ki

ochr

ony

zdro

wia

Jedn

ostk

a bu

dżet

owa

Inst

ytuc

je

kultu

ryIn

ne

w m

ln z

ł

Ogó

łem

38 4

2625

033

8579

1684

820

1053

476

781

Ośr

odki

m

etro

polit

alne

27 2

6317

802

6224

1148

531

749

293

517

Ośr

odki

re

gion

alne

6799

4506

1071

455

201

296

101

170

Ośr

odki

su

breg

iona

lne

3111

1919

854

8173

982

92

Ośr

odki

po

nadl

okal

ne12

5480

543

01

150

03

w %

Ogó

łem

100,

065

,122

,34,

42,

12,

71,

22,

0

Ośr

odki

m

etro

polit

alne

100,

065

,322

,84,

21,

92,

71,

11,

9

Ośr

odki

re

gion

alne

100,

066

,315

,86,

73,

04,

31,

52,

5

Ośr

odki

su

breg

iona

lne

100,

061

,727

,52,

62,

30,

32,

62,

9

Ośr

odki

po

nadl

okal

ne10

0,0

64,2

34,3

0,0

1,2

0,0

0,0

0,2

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie s

kory

gow

anej

baz

y da

nych

MR

R.

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ28

Wnioski

Wrezultacieprzeprowadzonychanalizmożnastwierdzić,żestrukturainter-wencjitylkowczęściadresowaławyzwaniazwiązanezewspółczesnągospodar-kąinformacyjną,cowynikałozrelatywniemałegowsparciadlarozwojupoten-cjałuinnowacyjnegomiastorazsłużącegorozwojuichfunkcjimetropolitalnych.WynikałotozprzyjętychzałożeńNarodowegoPlanuRozwoju(np.alokacjanaposzczególneprogramyidziałania),którezkoleiopierałysięnadiagnoziepo-trzebinwestycyjnych–zdominowanychwznacznejmierzeprzezrozwójiuno-wocześnianiepodstawowejinfrastrukturytechnicznej.Największenakładypolitykispójnościwbadanymokresieprzeznaczonebyły

narozwójinfrastrukturywodno-ściekowejitransportowej(łącznieokoło2/3na-kładówpolitykispójnościwmiastach),cozwiązanebyłozkoniecznościąnadro-bieniawieloletnichzapóźnieńcywilizacyjnychwtychdziedzinach.Wmiastachrealizowanoprzedewszystkimdużeprojektydotyczącepodstawowejinfrastruk-tury środowiskowej (oczyszczalnie ścieków, sieci kanalizacyjne, systemy go-spodarowaniaodpadami,itp.).Projektytewmniejszymstopniuprowadziłydobudowaniapotencjałurozwojowego,awwiększymstopniudozbliżeniasiędowspółczesnychstandardówcywilizacyjnych.Ponadtorealizacjatychprojektówwdużejmierzebyłauwarunkowanakoniecznościąspełnieniawymogówśrodo-wiskowychobowiązującychwUniiEuropejskiej.Należyjednocześniezauwa-żyć,żeskalaprojektówpowodowałatakżeistotneproblemywimplementacji,czego przykładem jestwciąż nieukończona rozbudowa oczyszczalni ścieków„Czajka”wWarszawie.Niewątpliwieefektytychprojektówbędądługofalowe,askalaichoddziaływaniabędzieznaczniewykraczaćpozagraniceadministracyj-nemiast,prowadzącdopoprawystanuśrodowiskawcałymkraju.Wprzyszło-ściwrazzzaspokajaniempotrzebzwiązanychzpodstawowąinfrastrukturątech-nicznąnależyukierunkowaćdziałanianaprojektybardziejkompleksowe,służącelikwidacjiprzyczynproblemów,anienaneutralizowanienegatywnegooddzia-ływaniaczłowieka.Ponadtowrazzukończeniemrealizacjitychinwestycjipożą-danabyłabyreorientacjastrukturywydatkówpolitykispójnościlepiejodpowia-dającawyzwaniomwspółczesnejgospodarkiopartejnawiedzy.Dopozytywnychaspektówmożnazaliczyćnatomiastdopasowaniestruktu-

ryinterwencjidocharakterystykiposzczególnychtypówmiast.Przykładowo– wośrodkachmetropolitalnychistotnączęściąinwestycjiwramachpolitykispój-nościbyłrozwójpotencjałubadawczo-rozwojowegoitransportu,wośrodkachregionalnych–inwestycjenastawionenatworzenieirozwójfunkcjiwyższegorzędu,awośrodkachsubregionalnych–projektywspierająceprzedsiębiorstwaorazrozwójturystyki.Wartośćzrealizowanychprojektówwdużejmierzeodpowiadałapotencjałowi

ludnościowemubadanychmiast.Wefekciepozrelatywizowaniuwartościprojek-tówiwartościdofinansowaniaunijnegoliczbąmieszkańcówmiasttrudnobyłowskazaćwyraźneukładyprzestrzennenamapiekraju.Oznacza to, że sukcesośrodkamiejskiegowpozyskiwaniuśrodkówpolitykispójnościniebyłzależ-

DUżEMIASTAPOLSKI–WyZWANIAROZWOJOWE… 29

nyodjegopołożeniawokreślonymmakroregioniePolski.Jednocześnienależyzwrócićuwagę,żewiększewsparcietrafiłodonajwiększychmiast,cowynikałom.in.zdużegozaangażowaniaichwładzwpozyskanieśrodkówzewnętrznych,podczasgdywczęścimniejszychośrodkówmiejskichważnymbeneficjentempo-mocybyłydużezakładyprzemysłowe.

Literatura

AlbinowskiS.,2004,„Globalizacja–próbakonfrontacjipoglądówzrzeczywistością”,Polska 2000 Plus,nr2.

CastellsM.,1998,The Information Age: Economy, Society and Culture,t.1: The Rise of the Network Society,Oxford,Cambridge,MA:Blackwell.

CastellsM.,2002,La galaxie internet,Paris:Fayard.CookeP.,MorganK.,1997,The Associational Economy: Firms, Regions, and Innovation,

Oxford:OxfordUniversityPress.EC,2010,Investing in Europe’s Future, Fifth Report on Economic and Social Cohesion,

Luxembourg:OfficeforOfficialPublicationsoftheEuropeanCommunities.ESPON,2004,ESPON Project 1.1.1. Potentials for polycentric development. Potentials

for polycentric development in Europe,NORDREGIO,Stockholm,http://www.espon.eu/ (dostęp13.10.2011).

European Spatial Development Perspective (EDSP), 1999, Luxembourg: Office forOfficialPublicationsoftheEuropeanCommunities.

FloridaR.,2005,„Theworldisspiky:Globalizationhaschangedtheeconomicplayingfield,buthasn’tleveledit”,The Atlantic,October.

FriedmannJ.,1986,„Theworldcityhypothesis”,Development and Change,t.17,s.69–83.GawryszewskiA.,KorcelliP.,NowosielskaE.,1998,Funkcje metropolitalne Warszawy,

Warszawa:WydawnictwoIGiPZPAN.GorzelakG.,2003,„Biedaizamożnośćregionów”,Studia Regionalne i Lokalne,nr1,

s.37–58.Gorzelak G., Jałowiecki B., 2000, „Konkurencyjność regionów”, Studia Regionalne

i Lokalne,nr1,s.7–24.HilpertU.,1992,Archipelago Europe: Islands of Innovation,ForecastingandAssessment

inScienceandTechnology,t.18,Brussels:CommissionoftheEuropeanCommunities.JagersmaP.K.,2002,„Innovateordie”,Journal of Business Strategy,t.24,nr1,s.25–28.Jałowiecki B., 1999,Metropolie, Białystok:WydawnictwoWyższej Szkoły Finansów

iZarządzania.KuklińskiA.(red.),2001,Gospodarka oparta na wiedzy: wyzwanie dla Polski XXI wie-

ku,Warszawa:KomitetBadańNaukowych.KuklińskiA.,KołodziejskiJ.,MarkowskiT.,DziemianowiczW.(red.),2000,Globalizacja

polskich metropolii,Warszawa:EUROREG.LonghiC.,KeebleD.,2000,„High technologyclustersandevolutionary trends in the

1990s”,w:D.Keeble, F.Wilkinson (red.),High-Technology Clusters, Networking, Collective Learning in Europe,Aldershot:Ashgate.

MRR,2010,Krajowa strategia rozwoju regionalnego 2010–2020: regiony, miasta, ob-szary wiejskie,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

MRR, 2011, Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

MACIEJSMęTKOWSKI,ADAMPŁOSZAJ30

SassenS.,1991,The Global City: New York,London,Tokyo,Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress.

SimmieJ.,1998,„Reasonforthedevelopmentofislandsofinnovation:evidencefromHartfordshire”,Urban Studies,t.35,nr8,s.1261–1289.

SmętkowskiM.,2007,„Delimitacjaobszarówmetropolitalnych–nowespojrzenie”,w:G.Gorzelak,A.Tucholska(red.),Rozwój, region, przestrzeń,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego,EUROREG,s.215–233.

SmętkowskiM.,2010,„MiastaisystemosadniczyPolskiwperspektywieeuropejskiej”,w:A.Tucholska(red.),Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

SmętkowskiM., JałowieckiB.,GorzelakG.,2009,Obszary metropolitalne w Polsce: problemy rozwojowe i delimitacja, Raporty i Analizy EUROREG, Warszawa:EUROREG.

SmętkowskiM.iin.,2011,European Metropolises and Their Regions: From Economic Landscape to Metropolitan Networks,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

Strategia Lizbońska,2005,„Workingtogetherforgrowthandjobs–anewstartfortheLisbonStrategy”,CommunicationtotheSpringEuropeanCouncil,COM.

TaylorP.J.,2007,World City Network: A Global Urban Analysis,London,Newyork:Routledge.

ZienkowskiL,2003,Wiedza a wzrost gospodarczy,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

large Polish cities – develoPment challenges in the context of Public intervention of eu

cohesion Policy 2004−2006

The aim of this paper is twofold: to demonstrate development challengesoflargePolishcitiesandtoassesstheextent towhichCohesionPolicyinthe2004−2006programmingaddressestheseissues.Theanalysiscoversdifferentaspects of EU intervention: sums assigned for particular categories, types ofbeneficiariesaswellastypesoflargecities.Theresultsallowustoformulatethefollowingobservations.Thethematicstructureoftheinterventiononlypartiallyaddresseschallengesrelatedtocontemporaryinformationaleconomy,whichisduetothecities’relativelylowsupportforinnovativenessandtheirmetropolitanfunctions. In theanalyzedperiod, thebulkofEUCohesionPolicy fundswasdevotedtothedevelopmentofbasictechnicalinfrastructure(transportandwatermanagement),whichwastheresultofhugeunderdevelopmentinthesefieldsinformeryears.However,EUinterventionhadsomesuccesses:thematicfieldswerewelladaptedtotypesofcities.Furthermore,mostfundingwasallocatedtothelargestcitiesbecauseofthestronginvolvementoftheirauthoritiesinEUfundsprojects,whileinsmallercitiesasignificantshareofthefundswasgiventolargeindustrialplants.

Key words:largecities,developmenttrends,CohesionPolicy,EuropeanUnion