tytuł: "Drena Ŝ limfatyczny" autor: Adam Zborowski Od autora Drena Ŝ limfatyczny jest jedn ą z metod leczenia fizykalnego. Zastosowanie odpowiednich r ękoczynów pozwala na usprawnienie kr ąŜenia limfy przeciwdziałaj ąc powstawaniu chorób wywołanych jej zastojem, jak rów nie Ŝ likwiduj ąc jej obrz ęki zastoinowe, zapalne, onkotyczne i chłonne. Pozwala tak Ŝe na usprawnienie przepływu limfy po przebytych chorobach zaka źnych i nowotworowych, przyspieszaj ąc powrót do zdrowia. Twórc ą drena Ŝu limfatycznego jest du ński lekarz Emil Vodder. Opracowana przez Voddera metoda masa Ŝu była efektem 25 lat studiów i bada ń klinicznych. Z zapisów historycznych dowiadujemy s i ę, Ŝe na długo przed Vodderem układ limfatyczny był przedmio tem bada ń. Jednym z najsłynniejszych badaczy limfy był du ński anatom Bartholin - autor rozprawy na temat układu limfatycznego. W li ście do króla Fryderyka III pisał "...Podobnie jak dolina Nilu zostaje ka Ŝdego roku zalana wod ą, która j ą u Ŝyźnia i odprowadza odpadki, organizm ludzki posiada przes ączaj ący go system...". Na pocz ątku naszego stulecia amerykanin Harrison doprowadził do wzrostu tkanki nerwowej poprzez od świe Ŝanie limfy. W 1912 r. Alexis Carrel otrzymał Nagrod ę Nobla za hodowl ę Ŝyj ących komórek. W jego do świadczeniu komórki serca kurcz ęcia mogły Ŝyć, je Ŝeli tylko limfa była stale odnawiana. Carrel wykaza ł, Ŝe limfa, a raczej jej przepływ warunkuje stan zdrowotny organizmu, Ŝe komórki przez odnawianie limfy mog ą Ŝyć bardzo długo i Ŝe zastoje limfy powoduj ą degeneracj ę i śmier ć komórek. Vodder w swojej pracy stykał si ę z zaburzeniami gospodarki wodnej w mięśniach, ze zmianami skórnymi, z zaburzeniami w wydzi elaniu błon śluzowych, zapaleniami zatok i in. Zastosowanie drena Ŝu limfatycznego w tych schorzeniach bardzo szybko prowadziło do poprawy stanu zdrowia i w wi ększo ści przypadków trwałego wyleczenia. Opublikowany w 1934 roku przez Voddera drena Ŝ limfatyczny bardzo szybko zyskał uznanie i stosowany jest do dn ia dzisiejszego zarówno jako masaŜ ogólny, jak i metoda piel ęgnacji twarzy. W ostatnich latach drena Ŝ limfatyczny prze Ŝywa swój renesans. Obecnie jest jednym z najcz ęściej wykonywanych zabiegów masa Ŝu, szczególnie w Europie Zachodniej. To wielkie zainteresowanie drena Ŝem spowodowało powstanie wielu technik i sposobów post ępowania, jednak sam mechanizm oddziaływania na ukła d limfatyczny pozostaje nie zmieniony. Z przykro ści ą nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe na polskim rynku ksi ęgarskim nie było i nadal nie ma pozycji, które omawiałyby d rena Ŝ limfatyczny. St ąd te Ŝ wszystkie informacje dotycz ące masa Ŝu zawarte w tej ksi ąŜce s ą efektem moich wieloletnich do świadcze ń jako masa Ŝysty i nauczyciela masa Ŝu oraz moich kontaktów z masa Ŝystami pracuj ącymi od wielu lat w krajach zachodnich, zwłaszcza na terenie Niemiec. Adam Zborowski

A. Cz ęść teoretyczna I. Podstawy anatomiczne i fizjologiczne drena Ŝu limfatycznego Oprócz układu naczy ń krwiono śnych w organi źmie ludzkim wyst ępuje drugi układ naczy ń. Jest to układ naczy ń chłonnych, czyli limfatycznych. Według dzisiejszyc h pogl ądów do układu chłonnego zaliczamy: - naczynia chłon ne włosowate, - odprowadzaj ące naczynia chłonne zbiorcze, - wielkie pnie limfatyczne, - w ęzły chłonne. Dawniej jako narz ądy regeneracyjne do układu chłonnego zaliczano równ ie Ŝ migdałki, grasic ę, śledzion ę i szpik kostny. Jako twory paralimfatyczne do układu chłonnego zaliczane były równie Ŝ jamy surowicze: osierdzia, opłucnej, otrzewnej i moszny oraz jamy o środkowego układu nerwowego (jama podtwardówkowa i podpaj ęczynówkowa, komory mózgowia i kanał środkowy rdzenia kr ęgowego) jak równie Ŝ przestrzenie oka i ucha wypełnione płynem surowicz ym. Powy Ŝsze jamy nie ł ącz ą si ę jednak bezpo średnio z układem chłonnym i zgodnie z dzisiejszymi pogl ądami nie s ą jego cz ęści ą, mimo Ŝe zawieraj ą płyn podobny do chłonki. W układzie limfatycznym kr ąŜy płyn zwany limf ą lub chłonk ą. W odró Ŝnieniu od krwi chłonka jest zasadniczo bezbarwna. Zarówno krew, ja k i chłonka zawieraj ą komórki zawieszone w płynie wypełniaj ącym naczynia. Wszystkie ciałka chłonki utraciły zdolno ść podziału. Maj ą równie Ŝ ograniczony okres Ŝycia i dlatego musz ą by ć ci ągle zast ępowane przez nowo wytworzone. Ze składników morfaty cznych w chłonce wyst ępuje tylko jeden rodzaj krwinek, limfocyty, czyli b ezziarniste krwinki białe, które stanowi ą około 25% wszystkich krwinek białych. Powstaj ą one bezpo średnio w układzie chłonnym. Poniewa Ŝ chłonka uchodzi do układu krwiono śnego, wi ęc limfocyty znajduj ą si ę zarówno w chłonce, jak i we krwi. Limfocyty, podobnie jak wiele komórek organizmu lud zkiego, posiadaj ą zdolno ść pełzania. Zjawisko to jest niezb ędnym warunkiem naszego prze Ŝycia. Bez tego zjawiska nie goiłyby si ę rany, krew by nie krzepła, a ciała odporno ściowe nie mogłyby zwalcza ć infekcji. Zjawisku pełzania towarzysz ą zmiany fizyczne w komórce. Przej ście komórki ze stanu spoczynku w stan pełzania okre śla si ę jako przej ście z zolu w Ŝel. Zaobserwowanie tych zmian pomogło w wyodr ębnieniu molekularnych składników komórki. Niestety, zjawisk o to przyczynia si ę równie Ŝ do powstawania pewnych procesów chorobowych, a szcz ególnie odpowiada za rozprzestrzenianie si ę chorób zaka źnych, płytek arteriosklerotycznych i komórek nowotworowych. Wskutek pełzania du Ŝa cz ęść limfocytów wyw ędrowuje do tkanek, zwłaszcza tam gdzie tocz ą si ę przewlekłe procesy zapalne. Osocze chłonki jest znacznie ubo Ŝsze od osocza krwi. Posiada ono mniejsz ą ilo ść ciał białkowych i węglowodanów, natomiast bogatsze jest w tłuszcze. Nac zynia chłonne jelit prowadz ą bowiem wchłoni ęte w czasie trawienia tłuszcze w postaci m ętnej, mlecznej zawiesiny zwanej mleczem. Cała ilo ść chłonki, która w ci ągu doby odpływa do krwi, wynosi 1 do 2 Ŝ7şlitrów, przy czym w stanach zapalnych wytwarzanie si ę chłonki znacznie wzrasta.

1. Narz ądy chłonne Limfocyty powstaj ą w tkance wszystkich narz ądów chłonnych. Narz ądy chłonne zbudowane s ą z tkanki siateczkowatej, której oczka prawie wył ącznie wypełnione są limfocytami. Rozbudowa tkanki chłonnej w narz ądy chłonne osi ąga ró Ŝny stopie ń organizacji. Do najni Ŝszych postaci zaliczy ć moŜna skupienia limfocytów, które wyst ępuj ą przewa Ŝnie w błonach śluzowych. Twory te mog ą wytwarza ć chłonne grudki wtórne. S ą to koncentryczne zag ęszczenia tkanki chłonnej. Grudki wtórne nie s ą tworami stałymi i nie s ą zwi ązane z okre ślonym miejscem, lecz powstaj ą w przebiegu przewlekłych stanów zapalnych, po czym zn ikaj ą i powstaj ą na nowo w innym miejscu. Do ni Ŝszych postaci narz ądów chłonnych zaliczy ć moŜna: plamy mleczne, grudki samotne, grudki skupione i migdałki . Plamy mleczne s ą to białawe obszary przypominaj ące plamy rozlanego mleka. Wyst ępuj ą one w sieci wi ększej i mniejszej (wi ęzadle w ątrobowo-dwunastniczym). S ą to skupienia limfocytów zawieszone w tkance siateczkowatej, obficie zaopatr zone w naczynia krwiono śne. Nie s ą to twory stałe. Je Ŝeli limfocyty wyw ędruj ą z nich, mog ą wypełnia ć si ę tłuszczem i przekształca ć w komórki tłuszczowe, a po zaniku tłuszczu z tworu tłuszczowego na nowo mo Ŝe powsta ć plama mleczna. Znaczenie plam mlecznych polega na obronie organizmu przed bakteriami i ich toksyna mi. Grudki chłonne samotne s ą to małe nagromadzenia tkanki limfatycznej. W środku grudki limfocyty s ą rozmieszczone rzadziej, za ś na obwodzie g ęściej, co sprawia, Ŝe w środku wida ć pola ja śniejsze, zwane ogniskami rozmna Ŝania albo reakcji. Grudki chłonne skupione s ą nagromadzeniem grudek samotnych uło Ŝonych bardzo g ęsto koło siebie. Zarówno nad grudkami samotnymi, jak i skupionymi na błonek błony śluzowej nie posiada Ŝadnych przerw. Naczynia krwiono śne rozgał ęziaj ą si ę silnie dookoła grudek i wysyłaj ą do ich wn ętrza delikatne naczynia włosowate. Naczynia chłonne nie wchodz ą do środka grudek, rozgał ęziaj ą si ę jednak bardzo obficie na ich powierzchni, tworz ąc zatokowate rozszerzenia i otaczaj ąc grudki dookoła. Migdałki stanowi ą odmienn ą posta ć tkanki limfatycznej. S ą zbudowane podobnie jak grudki chłonne skupione. Ró Ŝni ą si ę tym, Ŝe naczynia limfatyczne nie dochodz ą do nich tak blisko do poszczególnych grudek, jak w gru dkach skupionych. Do wy Ŝszych postaci narz ądów chłonnych zaliczamy w ęzły chłonne. S ą to narz ądy zamkni ęte, otoczone torebk ą i wł ączone w przebieg naczy ń chłonnych. Chłonka wpływa do nich przez naczynia doprowadzaj ące, przepływa przez tkank ę siateczkowat ą, porywa wytworzone limfocyty oraz zostaje przecedzona i odp ływa z w ęzłów przez naczynia odprowadzaj ące. Kształt w ęzłów chłonnych jest bardzo ró Ŝny: okr ągławy, spłaszczony, nerkowaty, owalny lub w kształcie ziar na fasoli. Z jednej strony znajduje si ę wgł ębienie zwane wn ęką. Barwa w ęzła jest zale Ŝna od jego czynno ści, stopnia ukrwienia i jego poło Ŝenia. W ęzły poło Ŝone przy wn ęce płuca cz ęsto maj ą granatowo-stalowe zabarwienie wywołane zawarto ści ą pyłu w ęglowego. W ęzły poło Ŝone w krezce, w zwi ązku z przepływem przez nie chłonki obfituj ącej w tłuszcze, maj ą zabarwienie mleczne. W ęzły poło Ŝone w pobli Ŝu śledziony i w ątroby maj ą zabarwienie br ązowe z powodu obecno ści barwnika krwi. Wielko ść w ęzłów chłonnych waha si ę w granicach od mikroskopowej do około 3 Ŝ7şcm średnicy. Układaj ą si ę one w grupy od 2 do 15, chocia Ŝ mogą wyst ępować równie Ŝ pojedynczo. KaŜdy narz ąd i ka Ŝda cz ęść ciała wysyłaj ą w swoj ą chłonk ę do jednej lub kilku grup w ęzłów. W ęzły przynale Ŝne do jednego narz ądu lub jednej cz ęści ciała nazywamy w ęzłami regionalnymi. W ęzły chłonne obj ęte s ą ł ącznotkankow ą torebk ą, od której odchodz ą do wewn ątrz beleczki. Tworz ą one gruby zr ąb w ęzła, natomiast siateczka tkanki siateczkowatej wytwarza delikatny zr ąb poło Ŝony obok pierwszego. Cz ęść obwodow ą, czyli kor ę narz ądu, tworz ą grudki chłonne. Cz ęść środkow ą - czyli rdze ń - tworz ą limfocyty skupione w bardziej lu źne pasma rdzeniowe. Na obwodzie narz ądu bezpo średnio pod torebk ą tkank ę chłonn ą obejmuje tak zwana zatoka brze Ŝna, od niej za ś w kierunku wn ęki biegn ą zatoki po średnie. Do zatoki brze Ŝnej dochodz ą naczynia chłonne doprowadzaj ące, za ś z wn ęki wyprowadzaj ą limf ę znacznie mniej liczne, ale grubsze naczynia chłonn e odprowadzaj ące. Do narz ądów chłonnych najwy Ŝszego rz ędu nale Ŝy zaliczy ć biał ą miazg ę śledziony i grasic ę. Śledziona jest narz ądem nieparzystym utworzonym z tkanki siateczkowatej, poło Ŝonym w jamie brzusznej. O ile w ęzły chłonne s ą wł ączone do

układu chłonnego, to śledziona, mimo podobnej budowy, wł ączona jest do układu krwiono śnego. Znaczenie śledziony jest wielorakie: - jest magazynem krwi, który wył ącza pewn ą ilo ść ciałek z krwioobiegu i dopiero przy wzmo Ŝonym zapotrzebowaniu na tlen oddaje je z powrotem; - jest narz ądem rozkładu niektórych krwinek, zwłaszcza erytrocytów; - wytwarza limfocyty i oddaje je do krwi; - wytwarza pewne substancje wzma gaj ące funkcj ę ochronn ą ustroju i jego odporno ść. Grasica składa si ę z dwóch płatów: prawego i lewego, najcz ęściej asymetrycznych. Le Ŝy ona po środkowo poni Ŝej gruczołu tarczowego i do przodu od tchawicy. Kształt i wielko ść grasicy s ą osobniczo bardzo zmienne. W pełni rozwoju jest ona tylko w wieku dzieci ęcym. Wzrasta do 2-3 roku Ŝycia i t ę wielko ść zachowuje do okresu pokwitania. W miar ę starzenia si ę organizmu mi ąŜsz grasicy stopniowo zanika na rzecz tkanki tłuszczowe j. W wieku 21-25 lat oba składniki s ą mniej wi ęcej tej samej wagi. Pó źniej nast ępuje coraz wi ększy przyrost tkanki tłuszczowej. Grasica ró Ŝni si ę od innych narz ądów chłonnych istnieniem tzw. bariery immunologicznej. Jest ona n arz ądem chłonnym nadrz ędnym. Wszystkie narz ądy chłonne s ą przez ni ą kierowane. W okresie zarodkowym limfocyty produkowane w szpiku kostnym dostaj ą si ę do grasicy, gdzie "ucz ą si ę" rozpoznawania obcych tkanek, a nast ępnie wyw ędrowuj ą do innych narz ądów chłonnych, które dopiero w Ŝyciu pozapłodowym przejmuj ą funkcj ę wytwarzania tych ciałek. Znaczenie narz ądów chłonnych polega przede wszystkim na wytwarzani u limfocytów. Równocze śnie spełniaj ą one rol ę filtrów dla przes ączaj ących si ę przez ich tkank ę soków tkankowych i chłonki. Mo Ŝna powiedzie ć, Ŝe narz ądy chłonne s ą ochron ą " środowiska wewn ętrznego" ustroju przed wpływami zewn ętrznymi (zaka Ŝenie), reguluj ą stosunek organizmu do otoczenia, a zwłaszcza chron i ą jego skład humoralny. U dorosłego człowieka wszystkie na rz ądy chłonne podobnie jak grasica ulegaj ą redukcji, która zwi ększa si ę z wiekiem. Limfocyty, bardzo liczne we krwi i chłonce w wieku dzieci ęcym, w miar ę starzenia si ę organizmu staj ą si ę coraz mniej liczne i w cz ęści narz ądów chłonnych zanikaj ą prawie zupełnie. Ośrodki reakcji wytwarzaj ą si ę znacznie rzadziej, a w starszym wieku w ogóle przestaj ą powstawa ć. To samo dzieje si ę w czasie długotrwałych chorób wyniszczaj ących organizm. U człowieka zdolno ść regeneracyjna przejawia si ę bardzo słabo i zwykle prowadzi do utworzenia tkanki bliznowatej. Po całkowitym usuni ęciu w ęzła wytwarzanie si ę nowej tkanki chłonnej nie jest mo Ŝliwe. Regeneracja mo Ŝe nast ąpi ć tylko z pozostałych szcz ątków.

2. Drogi chłonki Naczynia chłonne włosowate Podobnie jak naczynia włosowate krwiono śne, naczynia włosowate chłonne zbudowane są ze śródbłonka, bardzo cienkiej błony podstawowej oraz w łókien kratkowych. Naczynia chłonne włosowate, z reguły szersze i mnie j regularne ni Ŝ naczynia włosowate krwiono śne, tworz ą zamkni ęte cewy nie wyposa Ŝone w zastawki. Rozpoczynaj ą si ę ślepymi uchyłkami i dalej, licznie zespalaj ąc si ę z sob ą, tworz ą sie ć naczy ń włosowatych, które z kolei przechodz ą w wi ększe, wła ściwe naczynia zbiorcze odprowadzaj ące, równie Ŝ tworz ąc obfite sieci. Liczne zespolenia wyst ępuj ą nawet mi ędzy du Ŝymi naczyniami i wła ściwo ść ta, znacznie silniej rozwini ęta ni Ŝ w układzie Ŝylnym, ma du Ŝe znaczenie czynno ściowe, zwłaszcza w patologii (zamkni ęcie naczy ń chłonnych, zaka Ŝenie, szerzenie si ę nowotworów itp.). Kolejn ą cech ą charakterystyczn ą naczy ń chłonnych włosowatych jest ich ogromna elastyczno ść. Mog ą poszerza ć si ę nawet trzykrotnie. Naczynia chłonne włosowate wyst ępuj ą prawie w ka Ŝdym narz ądzie i w ka Ŝdej tkance, która posiada sie ć naczy ń włosowatych krwiono śnych. Wyj ątek stanowi ą: - ło Ŝysko, - mózgowie, - rdze ń kr ęgowy, które mimo obfitego ukrwienia nie posiadaj ą naczy ń chłonnych. Tak wi ęc naczynia chłonne włosowate nie wyst ępuj ą: - w warstwie nabłonkowej skóry i błon śluzowych, - w tkance chrz ęstnej, - w twardówce, rogówce i ciele szklistym oka. Naczynia chłonne zbiorcze Zbiorczymi naczyniami chłonnymi nazywamy delikatne cewki, w których chłonka przez w ęzły chłonne odprowadzana jest do wielkich pni i wre szcie do układu Ŝylnego. Naczynia chłonne s ą bardzo cienkie, a poniewa Ŝ prawie nie przyjmuj ą gał ęzi bocznych, zachowuj ą sw ą grubo ść na całym przebiegu a Ŝ do w ęzła chłonnego. O ile naczynia włosowate chłonne s ą grubsze od naczy ń włosowatych krwiono śnych, o tyle naczynia zbiorcze limfatyczne s ą o wiele cie ńsze od odpowiednich naczy ń krwiono śnych. W ścianie małych naczy ń chłonnych wychodz ących z sieci włosowatej oprócz śródbłonka wyst ępuj ą ju Ŝ włókna spr ęŜyste i klejodajne oraz pojedyncze komórki mi ęśniowe gładkie. Naczynia te s ą wyposa Ŝone w zastawki. W naczyniach wi ększych mo Ŝna wyró Ŝni ć budow ę trójwarstwow ą. Średnie i wielkie naczynia chłonne maj ą budow ę podobn ą do budowy Ŝyły średniej wielko ści z licznymi okr ęŜnie i sko śnie biegn ącymi pasmami mi ęśniówki gładkiej. Liczba naczy ń włosowatych uchodz ących do jednego na czynia zbiorczego jest ró Ŝna i waha si ę od 2 do 9. Wewn ątrz narz ądów naczynia ł ącz ą si ę w sieci. Z poszczególnych narz ądów chłonka zwykle odpływa nie jednym, lecz kilkoma nac zyniami biegn ącymi wzdłu Ŝ naczy ń krwiono śnych do regionalnych w ęzłów chłonnych. Naczynia wychodz ące z jednego narz ądu kieruj ą si ę do ró Ŝnych w ęzłów chłonnych. Naczynia wychodz ące z jednego narz ądu kieruj ą si ę do ró Ŝnych w ęzłów. Na drodze do przewodu piersiowego i naczy ń Ŝylnych chłonka z narz ądów wewnętrznych przepływa przynajmniej przez jeden, a najcz ęściej przez osiem do dziesi ęciu w ęzłów. Wyj ątek stanowi ą naczynia chłonne w ątroby, przełyku, tarczycy, serca i nadnerczy, które mogą uchodzi ć bezpo średnio do przewodu piersiowego, omijaj ąc w ęzły chłonne. W przeciwie ństwie do naczy ń krwiono śnych naczynia chłonne nie rozgał ęziaj ą si ę. Wi ększe naczynia chłonne powstaj ą nie ze zlania si ę kilku mniejszych jak w układzie Ŝylnym, lecz dlatego Ŝe w ęzły chłonne przyjmuj ą liczne naczynia doprowadzaj ące, natomiast oddaj ą nieliczne, ale wi ększe odprowadzaj ące. W zwi ązku z tym mimo licznych zespole ń grubo ść naczynia nie zmienia si ę. Przebieg wi ększych naczy ń chłonnych jest zbli Ŝony do przebiegu Ŝył. Wyró Ŝniamy naczynia chłonne powierzchowne (skórne) oraz naczynia chłonne gł ębokie (odpowi ęziowe). Pierwsze przebiegaj ą w tkance tłuszczowej podskórnej i w stanach zapalnych widoczne s ą w postaci czerwonych pr ęg. Drugie - naczynia chłonne gł ębokie - biegn ą z obwodowymi t ętnicami i odpowiadaj ą Ŝyłom towarzysz ącym. Zespolenia naczy ń chłonnych nie tylko tworz ą naczynia poszczególnych narz ądów, ale równie Ŝ ł ącz ą ze sob ą

naczynia chłonne obu połów ciała. Zastawki wyst ępuj ące w naczyniach chłonnych s ą znacznie liczniejsze ni Ŝ zastawki Ŝylne. Zastawki te, układaj ąc si ę w regularnych odległo ściach, nadaj ą specyficzny kształt naczyniom chłonnym. Je Ŝeli są one wypełnione chłonk ą, przypominaj ą ró Ŝaniec. Zastawki umo Ŝliwiaj ą przepływ chłonki w kierunku do środkowym i zapobiegaj ą cofaniu si ę limfy. Je Ŝeli w warunkach chorobowych na skutek zastoju limfy naczy nia silnie si ę rozszerzaj ą, dochodzi do nieszczelno ści zastawek, co sprzyja cofaniu si ę limfy. Naczynia chłonne, podobnie jak krwiono śne, maj ą własne naczynia zaopatrzeniowe. Małym naczyniom towarzyszy jedno naczynie włosowate krwio nośne; wi ększym - dwa, które zespalaj ą si ę ze sob ą i tworz ą wokół naczynia chłonnego g ęst ą siatk ę. Wi ększe naczynia chłonne, oprócz naczy ń włosowatych krwiono śnych, maj ą równie Ŝ mał ą Ŝyłk ę. Równie Ŝ przewód piersiowy ma swoje naczynia krwiono śne i własne unerwienie. Nerwy dochodz ące do brzusznej cz ęści przewodu piersiowego pochodz ą z nerwu bł ędnego oraz ze splotu aortowego brzusznego. Wzdłu Ŝ całego przebiegu posiada on równie Ŝ sie ć nerwow ą okołonaczyniow ą, zawieraj ącą drobne zwoje. W cz ęści piersiowej przewodu w sieci tej biegn ą włókna układu autonomicznego, jak równie Ŝ gał ązki nerwów mi ędzy Ŝebrowych. W ścianie przewodu piersiowego oraz w ścianie wi ększych pni chłonnych rozró Ŝnia si ę cztery sploty nerwowe: przydankowy, nadmi ęśniowy, wewn ątrzmi ęśniowy i pod śródbłonkowy. W błonie zewnętrznej i środkowej le Ŝą zako ńczenia czuciowe; błona środkowa oprócz nich ma tak Ŝe zako ńczenia ruchowe. Na pr ąd chłonki decyduj ący wpływ maj ą te same czynniki, które wpływaj ą na powrót Ŝylny krwi do serca. Główne pnie chłonne Pie ń chłonny, przewa Ŝnie krótki, poprzedzony jest nieraz splotem. Dzieje si ę tak dlatego, Ŝe naczynia odprowadzaj ące jednego w ęzła mog ą uchodzi ć nie tylko do nast ępnego, lecz do dwóch lub nawet wi ększej ilo ści w ęzłów. Wytwarza si ę w ten sposób układ naczy ń podobnych do splotu. Do głównych pni splotu zalicz amy: - Pnie l ędźwiowe. Pnie l ędźwiowe prawy i lewy wychodz ą ze splotów l ędźwiowych, które przechodz ą wzdłu Ŝ aorty brzusznej i Ŝyły głównej dolnej ku górze. Pnie l ędźwiowe ł ącz ą si ę ze sob ą, wytwarzaj ąc zbiornik mleczu. Odbieraj ą one chłonk ę z ko ńczyn dolnych, ze ściany i narz ądów miednicy, z parzystych narz ądów jamy brzusznej i cz ęściowo ze ściany brzucha. Grubo ść pnia l ędźwiowego, podobnie jak innych pni chłonnych, wynosi około 2 Ŝ7şmm. - Pnie jelitowe. Pnie jelitowe powstaj ą z bardzo obfitego splotu trzewnego znajduj ącego si ę w otoczeniu t ętnicy krezkowej i t ętniczego pnia trzewnego. Splot trzewny utworzony je st przez naczynia chłonne nieparzystych narz ądów jamy brzusznej i naczy ń odprowadzaj ących biegn ących w krezkach jelit. - Pnie śródpiersiowe. W śródpiersiu powstaj ą dwa pnie chłonne po stronie prawej i dwa po stronie lewej. Z naczy ń odprowadzaj ących, wychodz ących z w ęzłów śródpiersiowych przednich, powstaje krótki pie ń śródpiersiowy przedni, zwany równie Ŝ pniem oskrzelowo- śródpiersiowym przednim. Kieruje si ę on do przodu od Ŝyły podobojczykowej i uchodzi do k ąta Ŝylnego. Z naczy ń odprowadzaj ących śródpiersiowych tylnych powstaje pie ń śródpiersiowy tylny, zwany tak Ŝe pniem oskrzelowo- śródpiersiowym tylnym. Po stronie prawej uchodzi do kąta Ŝylnego prawego lub do przewodu chłonnego prawego. Po stron ie lewej uchodzi przewa Ŝnie do przewodu piersiowego. - Pnie podobojczykowe. Odp rowadzaj ą limf ę z bocznej okolicy szyi, z przednio-bocznej ściany klatki piersiowej i z ko ńczyny górnej. Po stronie lewej uchodzi przewa Ŝnie do przewodu piersiowego, po stronie prawej albo bezpo średnio do k ąta Ŝylnego, albo do przewodu chłonnego prawego. - Pnie szyjne. Powstaj ą w poł ączeniu dolnych gł ębokich w ęzłów szyjnych. Biegn ą wzdłu Ŝ bocznego obwodu Ŝyły szyjnej wewn ętrznej i uchodz ą do k ątów Ŝylnych. Długo ść ich nie przekracza 20 Ŝ7şmm, s ą one wyposa Ŝone w par ę domykalnych zastawek. Pnie szyjne odprowadzaj ą chłonk ę z głowy i szyi. - Przewód chłonny prawy. Pie ń podobojczykowy prawy, pie ń szyjny prawy oraz prawe pnie śródpiersiowe tworz ą w okolicy prawego k ąta Ŝylnego przewód chłonny prawy. Długo ść przewodu piersiowego prawego nie przekracza zwykle 1,5 Ŝ7şcm. Wlewa si ę do niego chłonka z prawej kończyny górnej, z prawej połowy głowy i szyi oraz z p rawej połowy klatki piersiowej. Zbiera chłonk ę z 25% ciała i wlewa do prawego k ąta Ŝylnego.

- Przewód piersiowy. Jest najwi ększym pniem chłonnym. Jego długo ść wynosi 38-45Ŝ7şcm, szeroko ść 2-4 Ŝ7şmm. Powstaje z poł ączenia obu pni l ędźwiowych przy rozworze aortowym na zmiennym poziomie od 12. kr ęgu piersiowego do 2. a nawet 3. kr ęgu l ędźwiowego. Ba ńkowato poszerzone miejsce poł ączenia nosi nazw ę zbiornika mleczu. Przewód piersiowy zbiera chłonk ę z 75% ciała, a wi ęc z obu ko ńczyn dolnych, wszystkich narz ądów jamy brzusznej i miednicy, z całej ściany brzucha, z lewej połowy klatki piersiowej, lewej ko ńczyny górnej, lewej połowy szyi i głowy.

3. Naczynia i w ęzły chłonne głowy i szyi Większo ść limfy głowy i szyi obustronnie dopływa do w ęzłów chłonnych szyjnych gł ębokich, układaj ąc si ę wzdłu Ŝ powrózka naczyniowo-nerwowego szyi i dalej do pnia chłonnego szyjnego. Tylko niewielka ilo ść chłonki dochodzi do w ęzłów nadobojczykowych i dalej cz ęściowo do pnia podobojczykowego, cz ęściowo do pnia szyjnego. Obydwie drogi odprowadzaj ą chłonk ę za po średnictwem regionalnych grup węzłów. Naczynia i w ęzły chłonne głowy - W ęzły potyliczne. W liczbie 2 - 3 usytuowane s ą na kresie karkowej górnej. Do węzłów tych dochodz ą naczynia doprowadzaj ące z okolicy potylicznej i z górnej cz ęści karku. Naczynia odprowadzaj ące zd ąŜaj ą do gł ębokich w ęzłów szyjnych górnych. Tylko cz ęść chłonki kieruje si ę do w ęzłów szyjnych powierzchownych i dalej do w ęzłów nadobojczykowych lub do górnych w ęzłów szyjnych gł ębokich. - W ęzły zamał Ŝowinowe. Le Ŝą ku tyłowi od mał Ŝowiny usznej, na ści ęgnie mi ęśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego w liczbie 1 - 3. Nac zynia doprowadzaj ące prowadz ą chłonk ę z przy środkowej powierzchni mał Ŝowiny usznej, z ucha środkowego i z komórek sutkowych oraz z tylnej cz ęści okolicy skroniowej. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą tak, jak poprzednie. - W ęzły przyusznicze. Le Ŝą w komorze ślinianki przyusznej do przodu od mał Ŝowiny usznej. Układaj ą si ę w dwóch warstwach. W ęzły powierzchowne le Ŝą na śliniance przyusznej, gł ębokie - wewn ątrz gruczołu. Przyjmuj ą chłonk ę z bocznej cz ęści powiek i spojówek oka, z nosa zewnętrznego, ślinianki przyusznej, z przewodu słuchowego zewn ętrznego i bocznej powierzchni mał Ŝowiny usznej oraz ze środkowej i przedniej cz ęści okolicy skroniowej. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą głównie do górnej grupy w ęzłów szyjnych gł ębokich. Nieliczne mog ą wpada ć do w ęzłów szyjnych powierzchownych, a nawet do tylnych w ęzłów pod Ŝuchwowych. - W ęzły policzkowe. Le Ŝą przy środkowo od Ŝuchwy na powi ęzi mi ęśnia policzkowego. Często wł ączone s ą w naczynia doprowadzaj ące w ęzłów pod Ŝuchwowych. Przyjmuj ą chłonk ę cz ęściowo z twarzy, oczodołu, jamy nosowej, z dołu pods kroniowego, górnej cz ęści gardła i podniebienia. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą do tylnych węzłów chłonnych pod Ŝuchwowych oraz do górnych w ęzłów szyjnych gł ębokich. Naczynia i w ęzły chłonne szyi WyróŜniamy trzy grupy w ęzłów chłonnych szyi. Węzły szyjne przednie Zalicza si ę tu w ęzły lub grupy w ęzłów, które przes ączaj ą chłonk ę w ęzłów poło Ŝonych na dnie jamy ustnej (pod Ŝuchwowe, podbródkowe), na krtani (w ęzły podgnykowe i w ęzeł przedkrtaniowy), na tchawicy i przełyku (w ęzły przedtchawicze i przytchawicze) oraz w ęzły przedniej okolicy szyi (w ęzły nadmostkowe). - W ęzły chłonne pod Ŝuchwowe. Le Ŝą w trójk ącie pod Ŝuchwowym na torebce gruczołu podŜuchwowego wzdłu Ŝ brzegu Ŝuchwy. Zwykle jest ich 3 - 8 i dziel ą si ę na cztery grupy: przedni ą, środkow ą, tyln ą i grup ę w ęzłów przy Ŝuchwowych. W ęzły podŜuchwowe zbieraj ą limf ę z warg, nosa zewn ętrznego i jamy nosowej, policzków, przy środkowych cz ęści powiek, z ębów, dzi ąseł, j ęzyka i dna jamy ustnej. Wszystkie w ęzły chłonne pod Ŝuchwowe s ą ze sob ą poł ączone naczyniami zespolonymi. W dłu Ŝej trwaj ących procesach chorobowych nale Ŝy oczekiwa ć, Ŝe nie tylko najbli Ŝsze przynale Ŝne w ęzły b ędą zaj ęte, ale, poprzez te poł ączenia, wszystkie człony ła ńcucha pod Ŝuchwowego. Zespolenia takie wyst ępuj ą równie Ŝ pomi ędzy tyln ą grup ą w ęzłów pod Ŝuchwowych a w ęzłami przyuszniczymi tworz ąc tzw. pasmo k ątowe, biegn ące wzdłu Ŝ tylnego brzegu k ąta Ŝuchwy. T ą drog ą procesy chorobowe mog ą wnika ć do komory ślinianki przyusznej. Naczynia odprowadzaj ące tych w ęzłów uchodz ą do w ęzłów szyjnych gł ębokich.

- W ęzły chłonne podbródkowe. Le Ŝą w okolicy podbródkowej przykryte mi ęśniem szerokim szyi. Przewa Ŝnie wyst ępuj ą w liczbie 2 - 3, chocia Ŝ moŜe ich by ć nawet osiem. Im jest ich wi ęcej, tym s ą mniejsze. Zwykle rozró Ŝnia si ę w ęzły przednie i tylne. Zasi ęg w ęzłów podbródkowych, oprócz okolicy podbródkowej, ob ejmuje bródk ę, cz ęść środkow ą wargi dolnej, przednie z ęby Ŝuchwy oraz koniec j ęzyka. Naczynia doprowadzaj ące zst ępuj ą zarówno po stronie zewn ętrznej, jak i wewnętrznej Ŝuchwy, przy czym cz ęsto uchodz ą do w ęzłów podbródkowych przeciwległych. Naczynia odprowadzaj ące tych w ęzłów uchodz ą do w ęzłów szyjnych gł ębokich (czasami po stronie przeciwległej). - W ęzły chłonne zagardłowe. Le Ŝą do przodu od przedniego łuku kr ęgu szczytowego lub trzonu kr ęgu obrotowego, od których oddziela je mi ęsie ń długi głowy, i do tyłu od górnej cz ęści gardła. Wyst ępuj ą w liczbie 1 - 3. Naczynia doprowadzaj ące wiod ą chłonk ę z jamy nosowej, nosowej cz ęści gardła i tr ąbki słuchowej. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą do górnych w ęzłów szyjnych gł ębokich. - W ęzły chłonne podgnykowe. Le Ŝą poni Ŝej trzonu ko ści gnykowej, pod mi ęśniami podgnykowymi. Naczynia doprowadzaj ące wiod ą chłonk ę z przedsionka krtani i zachyłku gruszkowatego oraz przylegaj ącej cz ęści krtaniowej gardła. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą do górnych w ęzłów szyjnych gł ębokich. - W ęzeł chłonny przedkrtaniowy. Najcz ęściej wyst ępuje jako w ęzeł nieparzysty. Le Ŝy w pobli Ŝu linii po środkowej na wi ęzadle pier ścienno-tarczowym lub na łuku chrz ąstki pier ścieniowatej. W przypadku kiedy jest parzysty, układ a si ę bardziej bocznie na mi ęśniu pier ścienno-tarczowym. Przyjmuje chłonk ę głównie z dolnej cz ęści krtani i odprowadza j ą do w ęzłów szyjnych gł ębokich górnych. - W ęzły chłonne przedtchawicze. Umiejscowione s ą do przodu od tchawicy poni Ŝej węziny gruczołu tarczowego. Odprowadzaj ą chłonk ę z gruczołu tarczowego oraz tchawicy i doprowadzaj ą j ą albo do w ęzłów przytchawiczych, albo do w ęzłów śródpiersiowych przednich. - W ęzły chłonne przytchawicze. Składaj ą si ę z 5 - 6 w ęzłów po ka Ŝdej stronie uło Ŝonych w ła ńcuch, znajduj ący si ę w rowku pomi ędzy tchawic ą a przełykiem. Pobieraj ą one chłonk ę z krtaniowej cz ęści gardła, z przełyku, krtani, tchawicy i płatów bocznych gruczołu tarczowego oraz chłonk ę odprowadzan ą za po średnictwem węzłów przedkrtaniowego i przedtchawiczych. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą cz ęściowo do dolnych w ęzłów szyjnych gł ębokich, cz ęściowo za po średnictwem pnia oskrzelowo- śródpiersiowego tylnego do k ąta Ŝylnego. - W ęzły chłonne nadmostkowe. Wyst ępuj ą w ilo ści 1 do 2 w ęzłów w przestrzeni nadmostkowej. Przykryte s ą blaszk ą powierzchown ą powi ęzi szyi, za ś od trzewi szyi oddziela je blaszka przedtchawicza tej powi ęzi. W ęzły te przyjmuj ą chłonk ę z warstw skórnych przedniej okolicy szyi i odprowad zaj ą j ą wzdłu Ŝ łuku szyi do kąta Ŝylnego. Węzły szyjne gł ębokie Zaliczamy tu wszystkie w ęzły usytuowane wzdłu Ŝ Ŝyły szyjnej wewn ętrznej. W ęzły te zbieraj ą chłonk ę z głowy i szyi. W zwi ązku z ich bardzo du Ŝym zasi ęgiem maj ą wielkie znaczenie. W ęzły szyjne gł ębokie dziel ą si ę na górne i dolne. W ęzły szyjne gł ębokie górne zbieraj ą prawie cał ą chłonk ę z głowy, chocia Ŝ nie bezpo średnio, lecz jako druga lub trzecia stacja za w ęzłami regionalnymi głowy. Węzły szyjne gł ębokie dolne stanowi ą kolejn ą i ostatni ą ju Ŝ stacj ę dla chłonki głowy przed jej uj ściem do krwiobiegu. W ęzły szyjne powierzchowne (tylno-boczne) Zaliczamy tu wszystkie w ęzły bocznego trójk ąta szyi, które przyjmuj ą chłonk ę z potylicy i karku. Grupa w ilo ści 4 - 6 w ęzłów, poło Ŝonych w górnej połowie bocznego trójk ąta szyi, przykryta jest blaszk ą powierzchown ą powi ęzi szyi. W zwi ązku ze swym powierzchownym poło Ŝeniem jest dost ępna dla badania i drena Ŝu

limfatycznego. Naczynia odprowadzaj ące kieruj ą si ę dwiema drogami. Główna droga podąŜa do w ęzłów nadobojczykowych, natomiast cz ęść chłonki odpływa poprzecznymi poł ączeniami do w ęzłów szyjnych gł ębokich. - W ęzły chłonne nadobojczykowe. W ęzły nadobojczykowe oraz cz ęść ko ńcowa pnia podobojczykowego, który uchodzi do k ąta Ŝylnego, tworz ą nadobojczykow ą drog ę limfy. Biegnie ona wzdłu Ŝ obojczyka na podstawie bocznego trójk ąta szyi i głównie odprowadza chłonk ę z ko ńczyny górnej, z okolicy karku i potylicy oraz cz ęściowo ze ściany klatki piersiowej. Wyst ępuj ą w liczbie 8 - 12. Wielkie znaczenie, jakie maj ą w ęzły nadobojczykowe w diagnostyce i terapii, polega na ich dopływach pach owych i piersiowych (głównie z okolicy sutkowej), dla których s ą one ostatni ą stacj ą przed uj ściem do k ąta Ŝylnego. W gł ębi dołu nadobojczykowego s ą one łatwo wyczuwalne, a w stanach zapalnych przy powi ększeniu w ęzłów s ą widoczne gołym okiem. Naczynia odprowadzaj ące kieruj ą si ę zarówno do pnia szyjnego, jak i do pnia podobojczykowego.

4. Naczynia i w ęzły chłonne ko ńczyny górnej Węzły chłonne ko ńczyny górnej grupuj ą si ę głównie w jamie pachowej. Zbieraj ą one chłonk ę z całej ko ńczyny górnej, ze ściany klatki piersiowej i opłucnej ściennej oraz z okolicy grzbietowej tułowia. Znacznie mniejs ze skupisko w ęzłów chłonnych znajduje si ę w okolicy łokciowej. W ęzły chłonne ko ńczyny górnej układaj ą si ę w węzły powierzchowne i w ęzły gł ębokie. Węzły chłonne powierzchowne Wyst ępuj ą przewa Ŝnie w trzech grupach. - W ęzeł chłonny łokciowy powierzchowny. Z reguły wyst ępuje pojedynczo, rzadziej w grupie dwóch lub trzech. Uło Ŝony jest w tkance podskórnej, na przy środkowej stronie ramienia około 3 - 4cm powy Ŝej nadkłykcia przy środkowego, i przylega do Ŝyły odłokciowej. Naczynia doprowadzaj ące pochodz ą z trzech ostatnich palców r ęki i przy środkowego brzegu przedramienia. Naczynia odprowadza j ące przebiegaj ą obok Ŝyły odłokciowej, przechodz ą przez powi ęź ramienia, a nast ępnie z naczyniami zbiorczymi gł ębokimi uchodz ą do w ęzłów chłonnych jamy pachowej. - Węzły chłonne ramienno-piersiowe. Przewa Ŝnie w liczbie dwóch umiejscowione s ą obok obojczyka w trójk ącie ramienno-piersiowym. W ęzły te s ą wł ączone w przebieg powierzchownego naczynia chłonnego, poło Ŝonego w bru ździe naramienno-piersiowej. Naczynie to towarzyszy Ŝyle odpromieniowej i uchodzi do jednego z w ęzłów podobojczykowych. - W ęzły chłonne tylne powierzchowne barku. S ą to w ęzły skórne na przebiegu naczy ń powierzchownych barku, uchodz ących do w ęzłów pachowych. Wyró Ŝnia si ę tu trzy w ęzły: - w ęzeł tylny górny umiejscowiony w pobli Ŝu górnego k ąta łopatki, - węzeł obojczykowy usytuowany w okolicy ko ńca barkowego obojczyka, - w ęzeł tylny dolny poło Ŝony w okolicy dolnego k ąta łopatki. Węzły chłonne gł ębokie W skład w ęzłów gł ębokich wchodz ą w ęzły przedramienia i ramienia, w ęzły jamy pachowej oraz w ęzły nadłopatkowe. Węzły chłonne przedramienia i ramienia Są małymi w ęzłami o zmiennej liczbie i poło Ŝeniu. Wł ączone s ą w przebieg naczy ń zbiorczych gł ębokich, biegn ących wzdłu Ŝ Ŝył i t ętnic przedramienia i ramienia. WyróŜniamy tu: - w ęzeł łokciowy gł ęboki poło Ŝony w gł ębi dołu łokciowego, - węzły promieniowe poło Ŝone wzdłu Ŝ t ętnicy promieniowej tu Ŝ powy Ŝej r ęki, - w ęzły międzykostne, z których jeden le Ŝy w k ącie rozdwojenia t ętnicy mi ędzykostnej wspólnej, a drugi przylega do t ętnicy mi ędzykostnej tylnej nieco poni Ŝej odwracacza, - w ęzły ramienne w liczbie 2 - 5 poło Ŝone wzdłu Ŝ naczy ń krwiono śnych ramiennych. Węzły chłonne jamy pachowej WyróŜniamy pi ęć grup w ęzłów pachowych: - W ęzły pachowe boczne. Uło Ŝone s ą w ilo ści 3 - 5 powierzchownie, wzdłu Ŝ brzegu bocznego jamy pachowej, przy środkowo i do tyłu od cz ęści dolnej Ŝyły pachowej. Naczynia doprowadzaj ące zbieraj ą chłonk ę prawie z całej ko ńczyny górnej. Naczynia odprowadzaj ące biegn ą do w ęzłów pachowych środkowych i szczytowych. - W ęzły pachowe piersiowe. Przylegaj ą do przy środkowej ściany jamy pachowej. W ilo ści 4 - 5 układaj ą si ę na mi ęśniu z ębatym przednim wzdłu Ŝ brzegu mi ęśnia piersiowego wi ększego. S ą to w ęzły powierzchowne. Górna cz ęść tych w ęzłów nosi nazwę w ęzłów SORGIUSA i s ą one miejscem pierwszych przerzutów raka sutka. Naczynia doprowadzaj ące biegn ą z przednio-bocznej ściany klatki piersiowej, z

bocznej cz ęści gruczołu sutkowego oraz z cz ęści nadp ępkowej ściany brzusznej. Naczynia odprowadzaj ące dochodz ą do środkowych w ęzłów jamy pachowej. - W ęzły pachowe podłopatkowe. Nale Ŝą do w ęzłów pachowych gł ębokich. Wyst ępuj ą w liczbie 4 - 6, przylegaj ą do tylnej ściany jamy pachowej i towarzysz ą naczyniom piersiowo-grzbietowym i podłopatkowym. Od tyłu prze z otwory pachowe dochodz ą do nich naczynia chłonne z okolicy grzbietowej tułowia . Naczynia odprowadzaj ące dochodz ą do w ęzłów pachowych środkowych. - W ęzły pachowe środkowe. Nale Ŝą do węzłów gł ębokich. S ą to du Ŝe w ęzły chłonne, które w liczbie 3 - 5 znajduj ą si ę w tkance tłuszczowej środkowej cz ęści jamy pachowej. Naczynia doprowadzaj ące wiod ą chłonk ę z wszystkich trzech poprzednich w ęzłów. Dodatkowo mo Ŝe tu dochodzi ć chłonka z gruczołu sutkowego. Naczynia odprowadzaj ące wpadaj ą do w ęzłów szczytowych. - W ęzły pachowe szczytowe (podobojczykowe). Wyst ępuj ą w zmiennej liczbie od 6 do 8 i s ą w ęzłami gł ębokimi. Poło Ŝone s ą poni Ŝej obojczyka, przy środkowo od Ŝyły pachowej. Przejmuj ą one chłonk ę z w ęzłów środkowych pachy, z górnej cz ęści gruczołu sutkowego oraz z naczy ń towarzysz ących Ŝyle odpromieniowej. Naczynia odprowadzaj ące w ęzłów szczytowych tworz ą pie ń podobojczykowy. Poszczególne w ęzły pachowe posiadaj ą liczne poł ączenia mi ędzy sob ą, tworz ąc splot chłonny pachowy. Węzły chłonne nadłopatkowe Wyst ępuj ą w liczbie 3 - 4. Poło Ŝone s ą w dole nadgrzebieniowym łopatki wzdłu Ŝ naczy ń nadłopatkowych. Naczynia doprowadzaj ące wiod ą limf ę z mi ęśni: nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego. Naczynia odp rowadzaj ące dochodz ą do węzłów poło Ŝonych dookoła wn ęki naczyniowo-nerwowej mi ęśnia czworobocznego. Naczynia chłonne ko ńczyny górnej dzielimy na naczynia powierzchowne i n aczynia gł ębokie. Naczynia chłonne powierzchowne Naczynia chłonne powierzchowne zbieraj ą chłonk ę z warstw skórnych, biegn ą w tkance ł ącznej podskórnej i le Ŝą bardziej powierzchownie ni Ŝ nerwy.

1. Palce Sie ć chłonna uchodzi do dwóch lub trzech naczy ń zbiorczych, uło Ŝonych wzdłu Ŝ bocznych brzegów ka Ŝdego palca. U nasady palców naczynia przechodz ą na grzbietow ą stron ę r ęki.

2. Śródr ęcze W układzie naczy ń chłonnych sieci powierzchownej po stronie dłoniowe j pod wzgl ędem kierunku przebiegu wyró Ŝnia si ę naczynia: promieniowe, łokciowe, dolne i górne. - Naczynia promieniowe kieruj ą si ę ku górze i w stron ę promieniow ą. Przecinaj ą kł ąb i na grzbiecie r ęki ł ącz ą si ę z naczyniami kciuka. - Naczynia łokciowe biegn ą poprzecznie do brzegu łokciowego, przecinaj ą kł ębik i na grzbiecie r ęki ł ącz ą si ę z naczyniami V palca. - Naczynia dolne zbieraj ą chłonk ę z dolnej jednej trzeciej cz ęści dłoni, wchodz ą mi ędzy nasady palców i wpadaj ą do naczy ń bocznych palców. - Naczynia górne kieruj ą si ę z dołu do góry i po doj ściu do dłoniowej strony przedramienia zlewaj ą si ę stopniowo w 4 do 5 pni. Po stronie grzbietowej śródr ęcza z przestrzeni mi ędzypalcowych naczynia chłonne kieruj ą si ę ku górze, przebiegaj ąc niemal równolegle do siebie. Cz ęściowo tylko biegn ą sko śnie, krzy Ŝuj ą si ę i zespalaj ą.

3. Przedrami ę Naczynia górne dłoni przechodz ą dalej środkiem dłoniowej strony przedramienia. Po stronie grzbietowej, naczynia posuwaj ąc si ę ku górze, przybli Ŝaj ą si ę do brzegów przedramienia tworz ąc grup ę promieniow ą i łokciow ą. - Grupa promieniowa towarzyszy Ŝyle odpromieniowej przedramienia i jest przedłu Ŝeniem naczy ń chłonnych I i Ii oraz strony promieniowej Iii palca . - Grupa łokciowa biegnie wzdłu Ŝ brzegu łokciowego przedramienia. Jest przedłu Ŝeniem naczy ń zbiorczych wychodz ących z Iv i V palca i strony łokciowej Iii palca.

4. Rami ę Po stronie przedniej naczynia powierzchowne przebie gaj ą ku górze. Nieliczne naczynia grupy tylnej przechodz ą sko śnie przez stron ę przy środkow ą i boczn ą, krzy Ŝuj ąc si ę z naczyniami strony przy środkowej i bocznej dochodz ą do naczy ń strony przedniej. Naczynia przednie maj ą ró Ŝny przebieg. Niektóre przerwane s ą węzłem łokciowym powierzchownym, towarzysz ą Ŝyle odłokciowej i po przebiciu powi ęzi ramienia biegn ą z naczyniami chłonnymi gł ębokimi. Inne biegn ą w kierunku pachy i po przebiciu powi ęzi pachowej, podobnie jak poprzednie, uchodz ą do węzłów pachowych bocznych i środkowych. Najbardziej bocznie poło Ŝone naczynie powierzchni przedniej biegnie w bru ździe naramienno-piersiowej, mo Ŝe by ć przerwane przez w ęzły naramienno-piersiowe, i uchodzi do jednego z w ęzłów szczytowych. Liczba naczy ń na ramieniu jest mniej wi ęcej o połow ę mniejsza ni Ŝ na przedramieniu.

5. Bark WyróŜniamy tu naczynia chłonne przednie i tylne. Ko ńcz ą si ę one w w ęzłach pachowych podłopatkowych i środkowych, a niektóre wpadaj ą bezpo średnio do jednego z w ęzłów naramienno-piersiowych. Naczynia chłonne gł ębokie Kr ąŜenie chłonne ko ści, mi ęśni, powi ęzi, stawów i nerwów ko ńczyny górnej realizowane jest za po średnictwem naczy ń chłonnych gł ębokich. Cech ą charakterystyczn ą tych naczy ń jest to, Ŝe s ą znacznie mniej liczne i towarzysz ą naczyniom krwiono śnym. Na palcach i śródr ęczu naczynia limfatyczne towarzysz ą t ętnicom. Po przej ściu przez śródr ęcze powstaj ą z nich naczynia promieniowe i łokciowe. Na przedramieniu dwa naczynia chłonne pro mieniowe dochodz ą do zgi ęcia łokciowego. Tam ł ącz ą si ę, tworz ąc boczne naczynie ramienia, albo uchodz ą do jednego z w ęzłów promieniowych. Naczynia chłonne łokciowe - rów nie Ŝ dwa - towarzysz ąc t ętnicy łokciowej, po doj ściu do zgi ęcia łokciowego uchodz ą do w ęzła łokciowego gł ębokiego. Naczynia chłonne mi ędzykostne przednie i tylne biegn ą na przedramieniu wzdłu Ŝ odpowiednich t ętnic i ko ńcz ą si ę na poziomie zgi ęcia łokciowego, uchodz ąc do w ęzła łokciowego gł ębokiego lub do jednego z naczy ń łokciowych. Naczynia chłonne ramienne przejmuj ą kr ąŜenie chłonne gł ębokie przedramienia, kieruj ą si ę ku górze i przez w ęzły ramienne ko ńcz ą si ę w grupie bocznej lub środkowej w ęzłów pachowych. Jedno z trzech naczy ń moŜe nawet wpada ć bezpo średnio do którego ś z w ęzłów szczytowych.

6. Naczynia i w ęzły chłonne klatki piersiowej, przepony i grzbietu W obr ębie klatki piersiowej wyró Ŝniamy naczynia i w ęzły chłonne trzewne oraz naczynia i w ęzły chłonne ścienne. Poniewa Ŝ naczynia i w ęzły trzewne nie s ą dost ępne, ich znaczenie przy wykonywaniu drena Ŝu limfatycznego jest mniejsze. Naczynia i w ęzły ścienne dziel ą si ę na: gł ębiej poło Ŝone naczynia i w ęzły klatki piersiowej i przepony oraz naczynia i w ęzły chłonne powierzchowne, do których zaliczamy równie Ŝ naczynia i w ęzły sutka. Naczynia i w ęzły chłonne klatki piersiowej - W ęzły chłonne pachowe piersiowe. Naczynia doprowadzaj ące zbieraj ą chłonk ę z przednio-bocznej ściany klatki piersiowej, z bocznej cz ęści gruczołu sutkowego oraz z cz ęści nadp ępkowej ściany brzusznej. Naczynia odprowadzaj ące wpadaj ą przewa Ŝnie do w ęzłów pachowych środkowych. W ęzły te nale Ŝą do w ęzłów powierzchownych. - W ęzły chłonne piersiowo-nadbrzuszne. Podobnie jak pop rzednie, s ą w ęzłami powierzchownymi. W ilo ści 2 - 6 uło Ŝone s ą na powi ęzi mi ęśnia z ębatego przedniego. Filtruj ą one chłonk ę z dolnych cz ęści gruczołu sutkowego, bocznej ściany tułowia i z górnej cz ęści skórnych warstw brzucha. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą do w ęzłów pachowych środkowych. Oprócz głównego odpływu chłonki z tych w ęzłów do w ęzłów pachowych istniej ą liczne zespolenia z sąsiednimi okolicami. Cz ęść chłonki uchodzi do w ęzłów nadobojczykowych, cz ęść do węzłów gł ębokich klatki piersiowej. Istniej ą równie Ŝ poł ączenia pomi ędzy w ęzłami strony przeciwległej. - Splot chłonny otoczki broda wki sutkowej. Wytworzony jest z naczy ń środkowej cz ęści gruczołu. Odpływ chłonki jest tu mo Ŝliwy we wszystkich kierunkach. Wyró Ŝniamy cztery główne drogi odpływu: - pachow ą, - mi ędzy Ŝebrow ą tyln ą, - mi ędzy Ŝebrow ą przedni ą, - mi ędzymi ęśniow ą. Znaczenie kliniczne ma przede wszystkim droga pacho wa i mi ędzymi ęśniowa. Naczynia gł ębiej poło Ŝone ściany klatki piersiowej Naczynia chłonne mi ęśni piersiowych wnikaj ą do przestrzeni mi ędzy Ŝebrowych i uchodz ą do w ęzłów mostkowych. Naczynia chłonne górnej cz ęści mi ęśni piersiowego wi ększego i piersiowego mniejszego uchodz ą do w ęzłów mi ędzypiersiowych i dalej do w ęzłów pachowych środkowych. W przestrzeniach mi ędzy Ŝebrowych naczynia chłonne odprowadzaj ą chłonk ę zarówno do przodu, jak i do tyłu, tworz ąc pier ście ń naczyniowy podobnie jak układ naczy ń krwiono śnych. Do przodu - poprzez naczynia między Ŝebrowe przednie - chłonka dopływa do w ęzłów mostkowych. W ęzły te poło Ŝone są w przednich odcinkach przestrzeni mi ędzy Ŝebrowych wzdłu Ŝ naczy ń piersiowych wewnętrznych. Ł ącz ą si ę one z w ęzłami śródpiersiowymi przednimi i przyjmuj ą równie Ŝ chłonk ę z w ątroby, przepony i gruczołu sutkowego. Naczynia odprowadzaj ące tworz ą pie ń mostkowy. W pobli Ŝu stawu mostkowo-obojczykowego pie ń mostkowy kieruje si ę do przodu od Ŝyły podobojczykowej i uchodzi do w ęzłów nadobojczykowych lub podobojczykowych, ewentualnie po stronie prawej do przewodu chłonnego prawego, a po stronie lewej do przewodu p iersiowego. Naczynia i w ęzły chłonne trzewne klatki piersiowej Zaliczamy tu obustronne w ęzły śródpiersiowe przednie, tylne i środkowe. Naczynia odprowadzaj ące uchodz ą do przewodu piersiowego oraz do przewodu chłonnego prawego obustronnie za po średnictwem pni chłonnych śródpiersiowych przedniego i tylnego. Naczynia i w ęzły chłonne przepony Naczynia chłonne przepony wytwarzaj ą dwa silnie rozwini ęte sploty: jeden na górnej, drugi na dolnej powierzchni. Z cz ęści przedniej powierzchni górnej przepony naczynia uchodz ą do w ęzłów mostkowych i do pnia mostkowego. Cz ęść tylna górnej powierzchni przepony wysyła chłonk ę do dolnych w ęzłów śródpiersiowych

tylnych i do pnia śródpiersiowego tylnego. Z bocznych cz ęści przepony chłonka przechodzi do naczy ń chłonnych mi ędzy Ŝebrowych przednich i tylnych oraz do węzłów mostkowych i kr ęgowych. Z powierzchni dolnej chłonka odprowadzana j est do węzłów trzewnych, poło Ŝonych przy wej ściu aorty do jamy brzusznej. Naczynia chłonne trzewi klatki piersiowej drenuj ą płuca i opłucn ą, serce i osierdzie, tchawic ę, oskrzela główne, przełyk i grasic ę. Naczynia i w ęzły chłonne grzbietu Naczynia chłonne podskórne poło Ŝone s ą w polu mi ęśni czworobocznego i najszerszego grzbietu. Biegn ą do przodu, ł ącz ą si ę w 10-12 pni uchodz ących do węzłów pachowych podłopatkowych. Z przestrzeni mi ędzy Ŝebrowych po stronie tylnej, z naczy ń mi ędzy Ŝebrowych tylnych chłonka przechodzi do w ęzłów kr ęgowych poło Ŝonych w tylnych odcinkach przestrzeni mi ędzy Ŝebrowych mi ędzy głowami Ŝeber. Naczynia te przyjmuj ą przez otwory mi ędzykr ęgowe chłonk ę z kanału kr ęgowego. Naczynia odprowadzaj ące po obydwu stronach uchodz ą do przewodu piersiowego, a niewielka cz ęść do w ęzłów śródpiersiowych tylnych. Z dolnej cz ęści grzbietu (poni Ŝej p ępka) naczynia chłonne odprowadzaj ą chłonk ę do w ęzłów pachwinowych powierzchownych i uchodz ą do bocznego w ęzła pasma poziomego.

7. Naczynia i w ęzły chłonne brzucha i miednicy W brzuchu i miednicy wyró Ŝniamy: - Naczynia i w ęzły chłonne powierzchowne wraz z naczyniami i w ęzłami krocza i narz ądów płciowych zewn ętrznych. - Naczynia i w ęzły chłonne gł ębokie ściany brzucha. - Naczynia i w ęzły chłonne zaotrzewnowe. - Naczynia i w ęzły chłonne trzewne. Naczynia i w ęzły chłonne powierzchowne Zaznacza si ę podział na cz ęści nadp ępkową i podp ępkową. Z cz ęści nadp ępkowej wzdłu Ŝ Ŝyły piersiowo-nadbrzusznej chłonka prowadzona jest ku górze do w ęzłów pachowych piersiowych. Z cz ęści podp ępkowej chłonka przechodzi ku dołowi wzdłu Ŝ Ŝyły nadbrzusznej do pasma poziomego w ęzłów pachwinowych powierzchownych. Niezale Ŝnie od tego cz ęść naczy ń chłonnych skórnych przednio-bocznej cz ęści brzucha pod ąŜa z naczyniami krwiono śnymi powierzchownymi okalaj ącymi biodro i naczynia te przebiegaj ą wzdłu Ŝ grzebienia biodrowego. Dzi ęki istniej ącym zespoleniom cz ęść chłonki mo Ŝe dostawa ć si ę: ku górze do w ęzłów mostkowych i do pnia mostkowego, ku dołowi do w ęzłów nadbrzusznych. Naczynia chłonne krocza uchodz ą cz ęściowo do pasma poziomego w ęzłów pachwinowych powierzchownych, cz ęściowo do w ęzłów pachwinowych gł ębokich. Du Ŝe znaczenie maj ą poł ączenia dzi ęki którym chłonka z narz ądów miednicy mniejszej mo Ŝe przechodzi ć do powierzchownych w ęzłów pachwinowych i odwrotnie - z powierzchni do w ęzłów miednicy i brzucha. Naczynia i w ęzły chłonne gł ębokie ściany brzucha W dolnej cz ęści Ŝyły nadbrzusznej dolnej grupuj ą si ę 3 - 4 w ęzły w tzw. w ęzły chłonne nadbrzuszne. Dalszymi w ęzłami s ą w ęzły okolicy pachowej i pachwinowej. Węzłami regionalnymi naczy ń chłonnych warstw mi ęśniowych tylnej ściany brzucha są w ęzły l ędźwiowe, poło Ŝone zaotrzewnowo po obu stronach aorty brzusznej. Naczynia i w ęzły chłonne zaotrzewnowe W przestrzeni zaotrzewnowej zbieraj ą si ę drogi chłonne odprowadzaj ące chłonk ę z kończyn dolnych, miednicy, jamy brzusznej i ściany brzucha. Naczynia chłonne z kończyny dolnej poprzez w ęzły chłonne biodrowe ł ącz ą si ę z naczyniami chłonnymi miednicy, tworz ąc splot limfatyczny l ędźwiowy z w ęzłami l ędźwiowymi. Naczynia odprowadzaj ące w ęzłów l ędźwiowych tworz ą obustronnie pie ń l ędźwiowy. Poł ączenie pnia l ędźwiowego prawego i lewego tworzy przewód piersiowy. Naczynia i w ęzły chłonne trzewne Węzły nieparzystych narz ądów jamy brzusznej stanowi ą w ęzły regionalne. Naczynia odprowadzaj ące tych w ęzłów uchodz ą do w ęzłów trzewnych wła ściwych. W ęzły chłonne narz ądów miednicy wysyłaj ą naczynia odprowadzaj ące do w ęzłów biodrowych wewnętrznych.

8. Naczynia i w ęzły chłonne ko ńczyny dolnej Podobnie jak na ko ńczynie górnej, układ chłonny na ko ńczynie dolnej składa si ę z warstw powierzchownej i gł ębokiej. Naczynia gł ębokie s ą znacznie mniej liczne ni Ŝ naczynia powierzchowne. Na ko ńczynie dolnej wyró Ŝniamy dwa skupiska w ęzłów chłonnych. S ą to w ęzły podkolanowe (wył ącznie gł ębokie) i w ęzły pachwinowe, które wyst ępuj ą zarówno w warstwie gł ębokiej, jak i powierzchownej. Węzły chłonne podkolanowe Nale Ŝą do w ęzłów gł ębokich. Niewielkie i przewa Ŝnie w liczbie 4 - 7 umiejscowione s ą w tkance tłuszczowej. Wyró Ŝniamy tu trzy grupy w ęzłów: - Grupa tylna le Ŝy najbardziej powierzchownie. Umiejscowiona jest bo cznie od łuku Ŝyły odstrzałkowej. - Grupa środkowa składa si ę z 3-4 w ęzłów, z których cz ęść usytuowana jest przy środkowo, a cz ęść bocznie do naczy ń podkolanowych. - Grupa przednia. Przewa Ŝnie jest to pojedynczy w ęzeł, poło Ŝony gł ęboko mi ędzy t ętnic ą podkolanow ą a torebk ą stawu kolanowego. Wszystkie w ęzły podkolanowe poł ączone s ą ze sob ą krótkimi przewodami chłonnymi. Naczynia doprowadza j ące wiod ą chłonk ę ze stopy, podudzia i stawu kolanowego. Naczynia odprow adzaj ące tworz ą 4 - 6 pni zbiorczych, które układaj ą si ę w dwie grupy: powierzchown ą i gł ębok ą. Grupa powierzchowna (tylna) składa si ę z 2 lub 3 naczy ń towarzysz ących powierzchownej Ŝyle udowo-podkolanowej. Naczynia te uchodz ą do pasma pionowego w ęzłów pachwinowych powierzchownych. Grupa gł ęboka stanowi główn ą drog ę odprowadzaj ącą chłonk ę z w ęzłów podkolanowych. Składa si ę z 3 - 4 naczy ń przebiegaj ących obok Ŝyły udowej jako naczynia gł ębokie. Uchodz ą one do gł ębokich w ęzłów pachwinowych. Węzły chłonne pachwinowe Węzły pachwinowe dzielimy na w ęzły powierzchowne i gł ębokie. W ęzły chłonne pachwinowe powierzchowne LeŜą w okolicy podpachwinowej. Wyst ępuj ą w ilo ści 10 -15 tu Ŝ pod skór ą. Ze wzgl ędu na układ dzielimy je na pasmo pionowe i pasmo po ziome. Naczynia doprowadzaj ące pasma pionowego kieruj ą si ę wzdhz Ŝ Ŝyły odpiszczelowej i prowadz ą chłonk ę z powierzchownych naczy ń ko ńczyny dolnej. Pasmo poziome otrzymuje dopływy: - z cz ęści zewn ętrznych narz ądów płciowych, - z krocza, - z przy środkowej cz ęści okolicy po śladkowej, przedniobocznej ściany brzucha (poni Ŝej p ępka), - z powierzchownej bocznej cz ęści okolicy po śladkowej, - z dna macicy. Naczynia odprowadzaj ące w wi ększo ści uchodz ą do w ęzłów pachwinowych gł ębokich. Niewielka cz ęść naczy ń chłonnych prowadzi limf ę do w ęzłów biodrowych. Węzły pachwinowe gł ębokie Węzły pachwinowe gł ębokie s ą mniejsze i mniej liczne ni Ŝ w ęzły pachwinowe powierzchowne. W liczbie 1 - 7 poło Ŝone s ą przy środkowo od Ŝyły udowej. Do węzłów pachwinowych gł ębokich dochodzi chłonka z naczy ń gł ębokich oraz z w ęzłów pachwinowych powierzchownych, a tak Ŝe z naczy ń chłonnych pr ącia i łechtaczki. Naczynia chłonne powierzchowne Sie ć chłonna jest najbardziej rozwini ęta na stronie podeszwowej stopy. Naczynia wychodz ące z tej sieci biegn ą w kierunku pachwin, wzdłu Ŝ Ŝyły odpiszczelowej i Ŝyły odstrzałkowej. Naczynia te wpadaj ą cz ęściowo do w ęzłów podkolanowych, cz ęściowo do w ęzłów pachwinowych powierzchownych. Naczynia uchodz ące do w ęzłów podkolanowych w liczbie 3 - 4 zbieraj ą chłonk ę z bocznej cz ęści stopy, okolicy kostki bocznej i tylnej powierzchni podudzia. Wi ększo ść naczy ń dochodzi do węzłów podkolanowych. Mniejsza cz ęść uchodzi bezpo średnio do w ęzłów pachwinowych. Pozostała cz ęść stopy i podudzia drenowana jest przez znacznie liczniejsze naczynia, które rozpoczynaj ą si ę sieci ą chłonn ą palców i kostki przy środkowej. Naczynia chłonne, omijaj ąc kostk ę przy środkow ą po stronie

przedniej i tylnej, pod ąŜaj ą wzdłu Ŝ Ŝyły odpiszczelowej, ł ącz ą si ę z naczyniami powierzchownymi po śladków i w liczbie 8 -10 pni uchodz ą do pasma pionowego węzłów pachwinowych powierzchownych. Naczynia chłonne powierzchowne ł ącz ą si ę ze sob ą licznymi zespoleniami na całym przebiegu. Naczynia chłonne gł ębokie Naczynia chłonne gł ębokie poł ączone s ą z sieci ą naczy ń powierzchownych licznymi zespoleniami. Liczba zespole ń najwi ększa jest w obr ębie stopy i maleje w miar ę wst ępowania naczy ń chłonnych. Wyró Ŝniamy tu dwie grupy naczy ń chłonnych. Tworz ą one drog ę główn ą i drogi dodatkowe. Droga główna, przerwana przez w ęzły podkolanowe grupy środkowej, biegnie jako naczynia udowe i uchodzi do węzłów pachwinowych gł ębokich. Czasami jedno lub dwa naczynia kieruj ą si ę przez pier ście ń udowy do w ęzłów biodrowych, omijaj ąc w ęzły pachwinowe. Drogi dodatkowe są trzy: - naczynia chłonne zasłonowe, - naczynia chłonne po śladkowe górne, - naczynia chłonne po śladkowe dolne. Naczynia te uchodz ą do w ęzłów biodrowych wewn ętrznych.

9. Przepływ chłonki Obj ęto ść płynu powracaj ącego do światła naczy ń jest zazwyczaj mniejsza ni Ŝ obj ęto ść płynu wypływaj ącego przez ściany naczy ń włosowatych. Ten nadmiar płynu przedostaje si ę do naczy ń chłonnych i t ą drog ą powraca do krwi. Mechanizm ten kontroluje ci śnienie płynu tkankowego i powoduje jego ci ągł ą wymian ę. Przepływ chłonki w ci ągu doby waha si ę w granicach mi ędzy 2 a 4 litry. Przepływ chłonki moŜliwy jest dzi ęki: - ujemnemu ci śnieniu wewn ątrz klatki piersiowej w czasie wdechu, - rytmicznym skurczom du Ŝych naczy ń chłonnych, - skurczom mi ęśni szkieletowych, - ss ącemu działaniu pr ądu krwi w Ŝyłach w miejscach uj ść naczy ń chłonnych, - istnieniu zastawek, które zapewniaj ą jednokierunkowy przepływ chłonki, - pulsacyjnym ruchom t ętnic w s ąsiedztwie naczy ń chłonnych, - substancjom, które zwi ększaj ą przepuszczalno ść ścian naczy ń włosowatych, - substancjom, które powoduj ą skurcz mi ęśni gładkich i nasilaj ą wypływ chłonki z jelit. Na drodze przepływu chłonki znajduj ą si ę w ęzły chłonne. Liczba w ęzłów chłonnych u człowieka jest zmienna i waha si ę w granicach 330 do 450. Przepływ chłonki w węźle jest zmniejszony. W ęzły stanowi ą filtr zarówno biologiczny, jak i mechaniczny, magazynuj ą chłonk ę i wzbogacaj ą w limfocyty. Filtr mechaniczny zwi ązany jest z budow ą dróg przepływu w ęzła, a filtr biologiczny polega na działalno ści fagocytarnej układu siateczkowo- śródbłonkowego zawartego w w ęźle. Węzły zatrzymuj ą bakterie transportowane przez chłonk ę, natomiast nie stanowi ą zapory dla wirusów.

10. Limfocyty Stanowi ą 25% do 40% wszystkich krwinek białych. Wi ększa cz ęść limfocytów wytwarzana jest w w ęzłach chłonnych i śledzionie, niewielka - w szpiku kostnym. Są one komórkami zdolnymi do wytwarzania przeciwciał. Istnieje du Ŝa wymiana dobowa limfocytów. Ulegaj ą one rozpadowi w tkankach układu chłonnego i we krw i. W czasie rozpadu z limfocytów uwalnia si ę globulina, która zasila osocze krwi. Okres Ŝycia limfocytów waha si ę od 50 do 200 dni, jednak około 20% spo śród nich Ŝyje tylko 3 do 4 dni. Spo śród limfocytów długo Ŝyj ących wyró Ŝniamy limfocyty grasiczozale Ŝne, czyli limfocyty T pochodz ące ze strefy przykorowej w ęzłów chłonnych, i limfocyty szpikozale Ŝne, czyli limfocyty B wytwarzane w strefie podtorebkowej w ęzłów chłonnych. Limfocyty T maj ą średni czas prze Ŝycia około 130 dni. S ą to komórki odpowiedzialne głównie za reakcje immun ologiczne typu komórkowego: - reakcja odrzucania przeszczepu, - re akcja pó źnej nadwra Ŝliwo ści, - reakcja przeszczepu przeciw komórkom biorcy. Limfocyty T zawieraj ą immunogeny, które stymuluj ą wytwarzanie antygenu, czyli białka, które wi ąŜe i unieczynnia obce dla organizmu zwi ązki chemiczne. Pod wpływem nieznacznych ilo ści antygenu znajduj ącego si ę we krwi recyrkuluj ące limfocyty T zatrzymuj ą si ę w strefie przykorowej w ęzłów chłonnych. Tam powi ększaj ą swoje wymiary i dziel ą si ę oraz przekształcaj ą w limfoblasty. Maksymalna odpowied ź limfoblastyczna wyst ępuje ju Ŝ po 4 dniach od pojawienia si ę antygenu we krwi. Limfocyty B maj ą średni czas prze Ŝycia 50 dni, a wi ęc krótszy w porównaniu z limfocytami T. S ą one odpowiedzialne za humoralny mechanizm odpowiedzi immunologicznej, czyli za syntez ę immunoglobulin. Odpowied ź na antygen zachodzi wolno, osi ągaj ąc maksimum po około 50 do 60 dni. Recyrkuluj ące limfocyty B zatrzymuj ą si ę w strefie podtorebkowej w ęzłów chłonnych, dziel ą si ę i przekształcaj ą w du Ŝe zasadochłonne plazmoblasty, które z kolei przeksz tałcaj ą si ę w dojrzałe komórki plazmatyczne intensywnie syntet yzuj ące immunoglobuliny. Limfocyty transportuj ą na swojej błonie komórkowej, poza immunoglobulinam i, równie Ŝ hormony zwi ązane z białkami osocza, czyli hormony sterydowe. Wi ększo ść reakcji immunologicznych typu komórkowego zachodzi przy udziale czynników uwalnianych przez limfocyty T, zwanych limfokinami. S ą to: - czynnik mitogenny - MF, - czynnik zapalny - IF, - czynnik cytotoksyczny powoduj ący niszczenie komórek - LT, - czynnik hamuj ący migracj ę makrofagów - MIF, - czynnik przenoszenia reakcji i mmunologicznej - TF, - czynnik przepuszczalno ści naczy ń chłonnych - PF.

11. Mechanizmy powstawania obrz ęku Obrz ękiem nazywamy nadmierne patologiczne gromadzenie si ę płynu w przestrzeni zewnątrzkomórkowej. Wprawdzie dosy ć cz ęsto w warunkach prawidłowych obserwujemy duŜe wahania obj ęto ści przestrzeni zewn ątrznaczyniowej i zewn ątrzkomórkowej, jednak nie dochodzi do obrz ęku. Zapobiegaj ą temu dwa mechanizmy: - odprowadzanie zwi ększonych obj ęto ści przes ączu przez naczynia chłonne, - bardzo mała podatno ść przestrzeni zewn ątrznaczyniowej i zewn ątrzkomórkowej. Z obrz ękiem patologicznym mamy do czynienia, kiedy wzrost obj ęto ści danego obszaru przekroczy 30%. Nast ępuje wtedy gwałtowne zwi ększenie podatno ści przestrzeni zewn ątrzkomórkowej. Do przyczyn wzrostu obj ęto ści płynu tkankowego i powstania obrz ęku zaliczamy: 1. Wzrost ci śnienia filtracyjnego: - rozszerzenie t ętniczek, - zw ęŜenie Ŝyłek, - wzrost ci śnienia Ŝylnego (niewydolno ść kr ąŜenia, niedomykalno ść zastawek, wpływ siły ci ąŜenia). 2. Zmniejszenie gradientu ci śnienia osmotycznego: - obni Ŝenie st ęŜenia białek w osoczu, - nagromadzenie substancji czynnych osmotycznie w p rzestrzeni wypełnionej przez płyn zewn ątrzkomórkowy. 3. Wzrost przepuszczalno ści naczy ń włosowatych: - substancja P, - histamina i substancje pochodne, - kininy. 4. Niedostateczny przepływ chłonki.

12.Rola układu chłonnego Ci ągle prowadzone badania kliniczne potwierdzaj ą ogromn ą rol ę układu chłonnego w organi źmie człowieka. Badania wykazuj ą, Ŝe du Ŝa grupa chorób narz ądów wewnętrznych jest spowodowana zaburzeniami w kr ąŜeniu limfy. Funkcje, jakie pełni ten układ, mo Ŝna usystematyzowa ć w czterech grupach: 1. Warunkowanie powrotu białka z przestrzeni pozanaczyniowej do krw iobiegu. 2. Transport wody i soli mineralnych oraz drena Ŝ tkanek. 3. Usuwanie substancji obcych (np. bakterii). 4. Uczestniczenie w procesach immunologi cznych ustroju.

13. Choroby przebiegaj ące z powi ększeniem w ęzłów chłonnych Istnieje cały szereg procesów chorobowych oraz inny ch stanów stymulacji antygenowej, w przebiegu których dochodzi do zlokal izowanego b ądź te Ŝ uogólnionego powi ększenia w ęzłów chłonnych. Mo Ŝna je usystematyzowa ć w osiem grup: 1. choroby zaka źne, 2. sarkoidoza, 3. szczepienia ochronne, 4. limfadenopatie polekowe, 5. choroby kolagenowe, 6. choroby skóry, 7. choroby nowotworowe układu chłonnego, 8. przerzuty nowotworowe. Dodatkowo nale Ŝy uwzgl ędni ć długotrwałe stany zapalne jako czynniki, które mog ą powodować powi ększenie w ęzłów chłonnych. Grupy 7. i 8. stanowi ą przeciwwskazania do stosowania drena Ŝu limfatycznego.

B. Cz ęść praktyczna Po zapoznaniu si ę z podstawami anatomicznymi i fizjologicznymi drena Ŝu limfatycznego mo Ŝemy przyst ąpi ć do opanowania trudnej sztuki masa Ŝu. Drena Ŝ limfatyczny wymaga bardzo du Ŝej precyzji i płynno ści ruchów. Jednocze śnie, stosowane w drena Ŝu techniki ró Ŝni ą si ę znacznie od wykorzystywanych w masa Ŝu klasycznym czy segmentarnym, a ustalony sposób post ępowania nie mo Ŝe by ć zmieniany. Stosowany w ró Ŝnych krajach drena Ŝ limfatyczny przeszedł wiele modyfikacji w stosunku do metody podanej przez E. V oddera. Spowodowało to powstanie ró Ŝnych metod drena Ŝu limfatycznego. Polska metoda opiera si ę na technikach zbli Ŝonych do oryginalnych podanych przez Voddera. Coraz cz ęściej jednak stosuje si ę w Polsce niemiecki model drena Ŝu. Aby da ć czytelnikowi moŜliwo ść porównania i wyboru metody, przedstawi ę w kolejno ści: - technik ę drena Ŝu limfatycznego stosowan ą w Polsce, - technik ę drena Ŝu limfatycznego stosowan ą w Niemczech. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe obydwie metody s ą równie skuteczne. Poniewa Ŝ działanie drena Ŝu jest czysto mechaniczne, a polega na przepychaniu chłonki i udr oŜnianiu w ęzłów chłonnych, wi ęc niezale Ŝnie od wykonywanej metody zasady stosowania drena Ŝu s ą takie same. Aby drena Ŝ limfatyczny był skuteczny, nale Ŝy ich ści śle przestrzega ć. I. Zasady stosowania drena Ŝu limfatycznego 1. Drena Ŝ limfatyczny stosujemy zgodnie ze wskazaniami i prz eciwwskazaniami. Niezmiernie istotne jest ustalenie z lekarzem prowa dzącym moŜliwo ści i sposobu (drena Ŝ całkowity lub cz ęściowy) wykonywania zabiegu. Dotyczy to szczególnie zabiegów wykonywanych po przebytych przez pacjenta chorobach zaka źnych, podostrych stanach zapalnych przebiegaj ących z obrz ękami oraz po amputacjach i resekcjach w przebiegu leczenia chorób nowotworowyc h. Zbyt wczesne wkroczenie z zabiegiem mo Ŝe doprowadzi ć do remisji choroby b ądź przeniesienia jej na siebie i innych pacjentów. W stanach zapalnych mo Ŝe doprowadzi ć do ponownego zaostrzenia, a w przypadku chorób nowotworowych przy braku ustal enia zło śliwo ści nowotworu drena Ŝ limfatyczny mo Ŝe by ć przyczyn ą powstawania przerzutów. Ustalenia z lekarzem prowadz ącym s ą niezb ędne równie Ŝ w przypadku obrz ęków wynikaj ących z zaburze ń pracy serca czy nerek. W tych przypadkach, podobni e jak poprzednio, drena Ŝ wykonujemy tylko za zgod ą i na zlecenie lekarza. Wi ększ ą swobod ą dysponuje masa Ŝysta w przypadku leczenia obrz ęków pourazowych (skr ęcenia, złamania, zwichni ęcia, amputacje pourazowe). W tych jednostkach choro bowych drena Ŝ wykazuje bardzo du Ŝą skuteczno ść. Wskazaniami do stosowania drena Ŝu limfatycznego s ą wszystkie wskazania do wykonywania masa Ŝu klasycznego, którym towarzysz ą wysi ęki, obrz ęki b ądź zmiany skórne wynikaj ące z zaburzenia kr ąŜenia limfy. Przeciwwskazaniami do stosowania drena Ŝu limfatycznego s ą obrz ęki i wysi ęki w przebiegu ostrych stanów zapalnych, nie wylecz onych chorób zaka źnych oraz w przebiegu chorób nowotworowych, je Ŝeli istnieje ryzyko powstawania przerzutów. 2. Drena Ŝ limfatyczny wykonujemy od obwodu w kierunku uj ść Ŝylnych. Zasada ta wymaga dodatkowego omówienia. Oczywi ście, ustalony tu kierunek drena Ŝu jest słuszny, jednak musimy rozpocz ąć od w ęzłów i naczy ń limfatycznych znajduj ących si ę jak najbli Ŝej uj ść Ŝylnych i stopniowo, zachowuj ąc kierunek, opracowywa ć cz ęści dalsze. Nie mo Ŝna przecie Ŝ przepchn ąć limfy z obwodu, je Ŝeli jej dopływ do uj ść Ŝylnych b ędzie znacznie ograniczony. Musimy najpierw udro Ŝni ć wi ększe pnie limfatyczne i w ęzły chłonne usytuowane bli Ŝej uj ścia, a dopiero potem przepycha ć chłonk ę z obwodu. Takie udro Ŝnienie nie tylko ułatwi odpływ chłonki do układu krwiono śnego, ale umo Ŝliwi zadziałanie mechanizmów warunkuj ących jej przepływ. Tak wi ęc dla przykładu - przy drena Ŝu ko ńczyny górnej opracowujemy w kolejno ści: - w ęzły pachowe, - w ęzły w obr ębie stawu ramiennego, - naczynia chłonne na ramieniu w kierunku od stawu łokciowego do stawu ramiennego, - w ęzły chłonne w obr ębie stawu łokciowego,

- naczynia chłonne przedramienia w kierunku od staw u nadgarstkowego do stawu łokciowego, - w ęzły chłonne w obr ębie stawu nadgarstkowego, - naczynia chłonne palców i śródr ęcza w kierunku od ko ńców palców do stawu nadgarstkowego. 3. Pacjent powinien znajdowa ć si ę w pozycji drena Ŝowej, a wi ęc ułatwiaj ącej odpływ chłonki. Zasada ta dotyczy szczególnie ko ńczyn. Gdy pacjent uło Ŝony jest w pozycji le Ŝącej na grzbiecie, zagłówek kozetki musi by ć do ść znacznie uniesiony, co ułatwia odpływ chłonki z głowy i twarzy. Je Ŝeli dysponujemy kozetk ą z oparciami na nogi i r ęce o regulowanej wysoko ści, nale Ŝy je ustawi ć w pozycji gwarantuj ącej odpływ chłonki, a wi ęc powy Ŝej tułowia. Istotne jest równie Ŝ, aby przy wykonywaniu zabiegu zachowa ć niewielkie zgi ęcie w stawach: łokciowym, biodrowym i kolanowym, co poprzez zmniejszenie napi ęć mi ęśniowych ułatwi odpływ. Przy wykonywaniu drena Ŝu po stronie grzbietowej układamy pacjenta płasko n a kozetce, podkładaj ąc pod stopy niewielki wałeczek zapewniaj ący zgi ęcie w stawach kolanowych. Wskazane jest, aby kozetka posiadała wy ci ęty otwór, w którym pacjent umieszcza twarz. Otwór ten gwarantuje wygodne uło Ŝenie i umo Ŝliwia pacjentowi prawidłowe oddychanie. 4. Bardzo wolny pr ąd chłonki wymusza wolne tempo wykonywania drena Ŝu limfatycznego. Wszystkie techniki stosowane w drena Ŝu limfatycznym wykonujemy bardzo wolno, tzn. około 10 do 15 ruchów na minut ę. Jednocze śnie wymagana jest wi ększa ni Ŝ w innych technikach masa Ŝu ilo ść powtórze ń. Drena Ŝ jest najskuteczniejszy, je Ŝeli kaŜdą technik ę powtarzamy 3 do 5 razy. 5. Wszystkie stosowane techniki nale Ŝy wykonywa ć płynnie i mi ękko. Płynne stosowanie chwytów i mi ękko ść ich wykonania zapewniaj ą relaksacyjny - rozlu źniaj ący wpływ na mi ęśniówk ę gładk ą naczy ń i mi ęśnie szkieletowe. Łagodne dra Ŝnienie zako ńcze ń nerwowych skóry musi mie ć uspokajaj ący i rozlu źniaj ący wpływ na układ nerwowy. 6. Wszystkie stosowane techniki musz ą mie ć charakter przepychaj ący. Zasada ta wi ąŜe si ę bezpo średnio z efektem, jakiego oczekujemy po prawidłowo wykonanym drena Ŝu limfatycznym. W my śl tej zasady głaskania wykonujemy zawsze od cz ęści dystalnych do cz ęści proksymalnych. Rozcierania, niezale Ŝnie od stosowanej metody drena Ŝu, charakteryzuj ą si ę stopniowym zwi ększaniem nacisku na tkanki przy posuwaniu si ę w kierunku wykonywanego chwytu i zwolnieniem nacis ku przy powrocie lub poruszaniu si ę w kierunku dystalnym. Stosowane w drena Ŝu limfatycznym uciski nale Ŝałoby okre śli ć jako "przetaczanie palca, palców czy dłoni masa Ŝysty" w kierunku wykonywanego chwytu. 7. Wszystkie techniki stosujemy z umiarkowan ą sił ą, aby nie doprowadzi ć do zbytniego rozgrzania tkanek. Rozgrzanie tkanek mo Ŝe prowadzi ć do pogorszenia stanu zdrowia pacjenta. 8. Czas trwania zabiegu wynosi dla drena Ŝu cz ęściowego maksymalnie 20 min, dla drena Ŝu ogólnego maksymalnie 60 min i mo Ŝe zosta ć skrócony. Decyzj ę o skróceniu czasu trwania zabiegu podejmuje masa Ŝysta w zale Ŝności od tego, który z kolei jest to zabieg, a tak Ŝe na podstawie obserwacji reakcji pacjenta na zabie g. Reakcja pacjenta uzale Ŝniona jest od wielu czynników, a przede wszystkim o d stanu zdrowia.

9. W czasie wykonywania zabiegu przynajmniej dwukro tnie opracowujemy wi ększe węzły chłonne. Przy wykonywaniu drena Ŝu metod ą stosowan ą w Polsce zasada ta polega na podwójnym opracowaniu stawów. Przy wykony waniu zabiegu metod ą stosowan ą w Niemczech zasada ta nie jest uwzgl ędniana. Cz ęsto jednak opracowuje si ę du Ŝe w ęzły przynajmniej dwukrotnie w czasie wykonywania za biegu. 10. Drena Ŝ limfatyczny mo Ŝna wykonywa ć codziennie. Częstotliwo ść zabiegów ustala lekarz w porozumieniu z masa Ŝyst ą w zale Ŝności od reakcji pacjenta oraz przy uwzgl ędnieniu chorób towarzysz ących. W planowanym dłu Ŝszym leczeniu ze wzgl ędu na efekt leczniczy i mo Ŝliwo ść utrwalenia si ę korzystnych zmian ustala si ę trzy, a nawet dwa zabiegi tygodniowo. 11. Ilo ść zabiegów w serii. Ilo ść zabiegów w serii jest nieograniczona i zale Ŝy od post ępów w leczeniu oraz schorzenia. W niektórych schorzeniach, np. w sklero dermii leczenie mo Ŝe trwa ć kilka miesi ęcy, a nawet kilka lat. 12. Obszar ciała obj ęty drena Ŝem. Uzale Ŝniony jest od stanu chorobowego i jednostki chorobo wej oraz od reakcji pacjenta na zabieg. W niektórych schorzeniach przy duŜej wra Ŝliwo ści pacjenta zaleca si ę przez pierwsze trzy do siedmiu zabiegów opracowani e tylko i wył ącznie proksymalnych w ęzłów chłonnych, a dopiero potem stopniowo obejmujem y drena Ŝem cz ęści dystalne. 13. Nie zaleca si ę ł ączenia chwytów drena Ŝu limfatycznego z technikami silnie rozgrzewaj ącymi innych metod masa Ŝu. Silnemu rozgrzaniu towarzyszy du Ŝe przekrwienie tkanek na skutek rozszerzenia si ę naczy ń krwiono śnych i wzrostu ilo ści przepływaj ącej krwi, co nie tylko nie ułatwia usuwania obrz ęków limfatycznych, ale dodatkowo obci ąŜa układ limfatyczny poprzez wzmo Ŝenie ultrafiltracji. Przestrzeganie powy Ŝszych zasad jest warunkiem koniecznym dla osi ągni ęcia efektu leczniczego.

II. Drena Ŝ limfatyczny metod ą polsk ą Polska metoda drena Ŝu limfatycznego opiera si ę na technikach stosowanych przez E. Voddera i obejmuje: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie (tylko w niektórych opracowaniach), - uciski. Głaskanie WyróŜniamy tu dwa rodzaje głaska ń: Głaskanie ogólne, którego celem jest przygotowanie cz ęści ciała lub du Ŝego obszaru do wykonywania zabiegu (np. głaskanie całej ko ńczyny górnej), Głaskanie miejscowe, stosowane w miejscu wykonywanego w danym momencie zabiegu (np. głaskanie przedramienia). Wchodzi ono w skład techn ik zabiegu. Rozcieranie koliste Technika wykonania tego rozcierania jest zbli Ŝona do techniki z masa Ŝu segmentarnego. Po trzykrotnym roztarciu w miejscu ( uwzgl ędniaj ąc zasad ę zwi ększania nacisku przy poruszaniu si ę w kierunku wykonywanego drena Ŝu) ruchem posuwistym przesuwamy palce w kierunku proksymalnym , a nast ępnie po zmniejszeniu nacisku powracamy nieznacznie w kierunku miejsca, w którym wykonywali śmy rozcieranie koliste. Teraz ponownie wykonujemy trzy krotne rozcieranie w miejscu, przepychamy limf ę i powracamy nieznacznie w kierunku miejsca, w któr ym wykonywali śmy ruchy okr ęŜne. Tak post ępuj ąc posuwamy si ę w kierunku wykonywanego drena Ŝu. Rozcieranie spiralne Rozcieranie spiralne wykonujemy podobnie jak w masa Ŝu klasycznym. Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe w drena Ŝu limfatycznym tempo wykonania tego chwytu jest o w iele wolniejsze oraz nale Ŝy uwzgl ędni ć zwi ększanie nacisku przy wykonywaniu cz ęści ruchu w kierunku proksymalnym i zmniejszanie - przy wykonywaniu cz ęści ruchu w kierunku dystalnym. Ugniatania i uciski W drena Ŝu limfatycznym stosujemy tylko ugniatanie podłu Ŝne, którego działanie jest rozlu źniaj ące i przepychaj ące. W odró Ŝnieniu od ugniata ń podłu Ŝnych masa Ŝu klasycznego stosowane w drena Ŝu wykonujemy bardzo wolno. Odmian ą ugniatania podłu Ŝnego jest ugniatanie "szczypcowe" stosowane na twar zy. Polega ono na wykonaniu ugniatania tkanek uj ętych pomi ędzy palce wskazuj ący i środkowy. Zastosowane uciski, jedn ą lub dwoma r ękami, równie Ŝ wykonywane s ą bardzo wolno i muszą mie ć charakter " wyciskaj ący". Jak mo Ŝna zauwa Ŝyć, ucisk polega na "przetaczaniu" dłoni po masowanej okolicy. Podobnie wygl ąda technika ucisków wykonywanych dwoma r ękami. Praktyczne wykonanie drena Ŝu limfatycznego t ą metod ą przedstawi ę omawiaj ąc w kolejno ści opracowanie: - twarzy, - karku i głowy, - grzbietu, - klatki piersiowej, - brzucha, - ko ńczyny górnej, - ko ńczyny dolnej. Drena Ŝ limfatyczny twarzy Pacjent uło Ŝony jest na kozetce na grzbiecie. Podgłówek kozetki jest uniesiony pod k ątem 30 do 45 stopni. Masa Ŝysta stoi za głow ą pacjenta. 1. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Na opracowanie dołów nadobojczykowych składaj ą si ę cztery techniki w kolejno ści: - głaskanie dołów nadobojczykowych, - rozcieranie koliste dołów nadobojczykowych, - rozcieranie spiralne dołów nadobojczykowych, - uciski w dołach nadobojczykowych.

We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy o pracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i stopniowo posuwamy si ę w kierunku wyrostków barkowych. Ręce masa Ŝysty pracuj ą jednocze śnie. 2. Drena Ŝ od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. W kierunku drena Ŝu wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 3. Drena Ŝ okolicy pod Ŝuchwowej. Opracowanie składa si ę z dwóch etapów. Pierwszy etap polega na opracowani u okolicy pod Ŝuchwowej od środka Ŝuchwy na boki do k ątów Ŝuchwy, w drugim etapie opracowujemy tkanki od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. W obydwu etapach stosujemy techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 4. Drena Ŝ wzdłu Ŝ kraw ędzi Ŝuchwy od środka do k ątów Ŝuchwy. Wzdłu Ŝ linii Ŝuchwy wykonujemy drena Ŝ limfatyczny z zastosowaniem: - głaskania, - rozcie rania kolistego, - rozcierania spiralnego, - ugniatania "szczypcowego", - ucisków. 5. Drena Ŝ od środka wargi dolnej do dołów nadobojczykowych. Oprac owanie składa si ę z dwóch faz. W fazie pierwszej stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski, opracowujemy tkanki od środka wargi dolnej przez policzki do k ątów Ŝuchwy. W drugiej fazie wykonujemy drena Ŝ od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. W kierunku drena Ŝu wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 6. Drena Ŝ od k ącików ust do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa si ę z dwóch faz. W pierwszej fazie wykonujemy: - głask anie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski od k ącików ust przez policzki do k ątów Ŝuchwy. W drugiej fazie w kierunku drena Ŝu wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. 7. Drena Ŝ od środka wargi górnej do dołów nadobojczykowych. Oprac owanie składa si ę z dwóch faz. W fazie pierwszej wykonujemy: - głask anie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski

w linii przebiegaj ącej od środka wargi górnej przez policzki do k ątów Ŝuchwy. W fazie drugiej w kierunku drena Ŝu wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. 8. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Na opracowanie dołów nadobojczykowych składaj ą si ę cztery techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy o pracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i posuwamy si ę w kierunku wyrostków barkowych. 9. Drena Ŝ od skrzydełek nosa do skroni. W liniach zaznaczonych od skrzydełek nosa do skroni , stosujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski opracowujemy tkanki od skrzydełek nosa do skroni. 10. Drena Ŝ od skrzydełek nosa do k ątów Ŝucbwy. W liniach od skrzydełek nosa do k ątów Ŝuchwy, stosujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski opracowujemy tkanki od skrzydełek nosa do k ątów Ŝuchwy. 11. Drena Ŝ od wewn ętrznych k ącików oczu do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa si ę z trzech faz. W fazie pierwszej stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski opracowujemy tkanki od wewn ętrznych k ącików oczu wzdłu Ŝ bocznych brzegów nosa do skrzydełek nosa i dalej do skroni. W fazie drugiej stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski, posuwamy si ę wzdłu Ŝ linii od skroni do k ątów Ŝuchwy, opracowuj ąc tkanki. W fazie trzeciej opracowujemy tkanki wg opisanego ju Ŝ schematu, posuwaj ąc si ę od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. 12. Drena Ŝ od zewn ętrznych k ącików oczu do dołów nadobojczykowych. Opracowanie składa si ę z dwóch faz. W fazie pierwszej stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie "szczypcowe", - uciski, opracowujemy tkanki od zewn ętrznych k ątów oczu do skroni i dalej do k ątów Ŝuchwy. W fazie drugiej ponownie opracowujemy tkanki od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych, stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski.

13. Drena Ŝ od wewn ętrznych k ącików oczu do k ątów Ŝuchwy. Rozpoczynaj ąc od wewnętrznych k ącików oczu posuwamy si ę w kierunku czoła, dalej wzdłu Ŝ łuków brwiowych przez skronie do k ątów Ŝuchwy. Przy opracowaniu stosujemy techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 14. Drena Ŝ od środka czoła do skroni. Stosuj ąc techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, wykonujemy drena Ŝ limfatyczny od środka czoła do skroni. 15. Drena Ŝ od środka czoła do dołów nadobojczykowych. Rozpoczynaj ąc od środka czoła powy Ŝej pasma poprzedniego (w linii owłosienia), posuwamy si ę przez skronie do k ątów Ŝuchwy, stosuj ąc techniki: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. W drugiej fazie opracowujemy tkanki od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych stosuj ąc te same techniki. 16. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Na opracowanie dołów nadobojczykowych składaj ą si ę cztery techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy o pracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i stopniowo posuwamy si ę w kierunku wyrostków barkowych. Drena Ŝ limfatyczny karku i głowy Przy opracowywaniu karku i głowy uło Ŝenie pacjenta nie zmienia si ę, a wi ęc le Ŝy on na grzbiecie z uniesion ą głow ą opart ą o podgłówek kozetki. Masa Ŝysta stoi z boku pacjenta. 1. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Na opracowanie dołów nadobojczykowych składaj ą si ę cztery techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. We wszystkich stosowanych technikach rozpoczynamy o pracowanie od okolicy stawów mostkowo-obojczykowych i stopniowo posuwamy si ę w kierunku wyrostków barkowych. 2. Drena Ŝ od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. W kierunku drena Ŝu wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 3. Drena Ŝ od drugiego i pierwszego kr ęgu piersiowego do dołów nadobojczykowych. W pasmach wykonujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne,

- uciski, posuwaj ąc si ę od wyrostka kolczystego (najpierw drugiego kr ęgu piersiowego, a potem pierwszego kr ęgu piersiowego) do dołów nadobojczykowych. 4. Drena Ŝ od wyrostków kolczystych kr ęgów szyjnych do dołów nadobojczykowych. Rozpoczynaj ąc od wyrostka kolczystego siódmego kr ęgu szyjnego, posuwamy si ę w kierunku dołów nadobojczykowych. Kolejne pasma rozp oczynaj ą si ę od wyrostka kolczystego szóstego, pi ątego, czwartego i trzeciego kr ęgu szyjnego. Ka Ŝde pasmo opracowujemy stosuj ąc cztery techniki: - głaskanie, - rozcieranie kolis te, - rozcieranie spiralne, - uciski. 5. Drena Ŝ od otworu potylicznego do dołów nadobojczykowycb. W pierwszej fazie opracowania stosujemy techniki: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski i posuwamy si ę od otworu potylicznego po kresach karkowych dolnyc h do wyrostków sutkowatych i k ątów Ŝuchwy. Drug ą cz ęść opracowania stanowi drena Ŝ od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych z zastosowaniem tyc h samych technik. 6. Drena Ŝ od guzowato ści ko ści potylicznej do dołów nadobojczykowych. Pasmo przebiega nieco wy Ŝej od poprzedniego. Stosuj ąc techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski posuwamy si ę od guzowato ści potylicznej po kresach karkowych górnych za uszy i dalej do k ątów Ŝuchwy. Druga faza polega na wykonaniu: - głaskania, - rozcierania kolistego, - rozcierania spiralnego, - ucisków od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. 6. Drena Ŝ po szwach ko ści potylicznej do dołów nadobojczykowych. Rozpoczyn aj ąc od miejsca poł ączenia ko ści ciemieniowych i potylicznej posuwamy si ę po szwach czaszki do uszu, a nast ępnie do k ątów Ŝuchwy stosuj ąc w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. W drugiej fazie wykonujemy drena Ŝ od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych z wykorzystaniem tych samych technik. 7. Drena Ŝ od czubka głowy do dołów nadobojczykowych. Wykorzystuj ąc techniki: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, posuwamy si ę od czubka głowy po ko ściach ciemieniowych za uszami i dalej do kątów Ŝuchwy. W drugiej fazie, stosuj ąc te same techniki, opracowujemy miejsca od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. Drena Ŝ limfatyczny grzbietu Pacjent le Ŝy na brzuchu. R ęce pacjenta s ą odwiedzione w stawach ramiennych, aby umoŜliwi ć opracowanie dołów pachowych, i zgi ęte w stawach łokciowych. Pod stopami umieszczamy niewielki wałek, aby rozlu źni ć napi ęcia w ko ńczynach dolnych. Masa Ŝysta stoi z boku kozetki. Je Ŝeli rozpoczynamy drena Ŝ limfatyczny od opracowania grzbietu, nale Ŝy najpierw - w uło Ŝeniu pacjenta na grzbiecie -

opracowa ć doły nadobojczykowe, a dopiero pó źniej przyst ępujemy do opracowania grzbietu. Drena Ŝ limfatyczny grzbietu wykonujemy w dwóch fazach. Faza I 1. Drena Ŝ dołów pachowych. Opracowanie dołów pachowych polega na wykonaniu tec hnik drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Opracowujemy ka Ŝdy dół pachowy osobno. 2. Drena Ŝ w kierunku równoległym do kr ęgosłupa. WyróŜniamy tu cztery pasma po stronie lewej i cztery po prawej. Przy opracowywaniu pasm ka Ŝda r ęka opracowuje inn ą stron ę (lewa-lew ą, prawa-praw ą). Ręce, pracuj ąc jednocze śnie, wykonuj ą kolejno: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatania podłu Ŝne, - uciski. Szczególnie du Ŝo uwagi po świ ęcamy okolicom dolnych k ątów łopatek i mi ęśniom nadgrzebieniowym. Na zako ńczenie tej fazy wykonujemy ponownie: 3. Drena Ŝ dołów pachowych. Faza II W fazie drugiej opracowania grzbietu stosujemy tylk o cztery techniki drena Ŝu limfatycznego: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 4. Drena Ŝ w kierunku prostopadłym do kr ęgosłupa. Rozpoczynaj ąc od ko ści ogonowej, dwoma r ękami jednocze śnie w pasmach wykonujemy kolejno przedstawione wy Ŝej cztery techniki drena Ŝu. W kolejnych pasmach posuwamy si ę w kierunku dogłowowym. W odcinku piersiowym przebi eg pasm jest zgodny z przebiegiem Ŝeber. 5. Drena Ŝ w liniach pachowych. Po opracowaniu w pasmach poprzecznych do kr ęgosłupa, stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - ugniatanie podłu Ŝne, - rozcieranie spiralne, - uciski, wykonujemy drena Ŝ w liniach pachowych (lewa po lewej stronie, prawa - po prawej). Na zako ńczenie tej fazy wykonujemy ponownie: 6. Drena Ŝ dołów pachowych. Drena Ŝ limfatyczny klatki piersiowej Pacjent le Ŝy na grzbiecie. Ko ńczyny górne s ą lekko odwiedzione w stawach ramiennych i zgi ęte w stawach łokciowych. Pod kolana pacjenta podkła damy wałeczek, aby poprzez ugi ęcie kolan rozlu źni ć napi ęcia w obr ębie mi ęśni brzucha. MasaŜysta stoi z boku kozetki. Opracowanie klatki piersi owej rozpoczynamy od wykonania głaska ń ogólnych dwoma r ękami jednocze śnie. 1. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Stosuj ąc w kolejno ści:

- głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, opracowujemy doły nadobojczykowe. Dalsze post ępowanie składa si ę (podobnie jak przy opracowaniu grzbietu) z dwóch faz. Faza I 2. Drena Ŝ dołów pachowych. Opracowanie dołów pachowych polega na wykonaniu tec hnik drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Opracowujemy ka Ŝdy dół pachowy osobno. 3. Drena Ŝ w kierunku równoległym do mostka. WyróŜniamy tu cztery pasma po stronie lewej i cztery po prawej. Przy opracowywaniu pasma po mostku drena Ŝ wykonujemy jedn ą r ęką, za ś przy opracowywaniu pozostałych pasm ka Ŝda r ęka opracowuje inn ą stron ę (lewa-lew ą, prawa-praw ą). R ęce, pracuj ąc jednocze śnie, wykonuj ą kolejno: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 4. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Stosuj ąc w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, opracowujemy doły nadobojczykowe. Na zako ńczenie tej fazy wykonujemy ponownie: 5. Drena Ŝ dołów pachowych. Faza Ii W fazie drugiej opracowania klatki piersiowej stosu jemy równie Ŝ cztery techniki drena Ŝu limfatycznego: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 6. Drena Ŝ wzdłu Ŝ przebiegu Ŝeber. Rozpoczynaj ąc od trzonu mostka, jedn ą r ęką (najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej) w pasmach wykonujemy przedstawione wy Ŝej cztery techniki drena Ŝu.W kolejnych pasmach posuwamy si ę w kierunku dogłowowym. 7. Drena Ŝ w liniach pachowych. Po opracowaniu w pasmach poprzecznych, stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, wykonujemy drena Ŝ w liniach pachowych. 8. Drena Ŝ dołów nadobojczykowych. Stosuj ąc w kolejno ści: - głaskanie,

- rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski opracowujemy doły nadobojczykowe. 9. Drena Ŝ dołów pachowych. 10. Ogólne głaskanie klatki piersiowej. Ogólne przegłaskanie ko ńczy drena Ŝ klatki piersiowej. Drena Ŝ limfatyczny brzucha Pacjent uło Ŝony jest jak przy drena Ŝu klatki piersiowej. Nale Ŝy zwróci ć szczególn ą uwag ę, aby ko ńczyny dolne były zgi ęte w stawach kolanowych pod k ątem zbli Ŝonym do 90 stopni, co gwarantuje rozlu źnienie powłok brzusznych. W zwi ązku z podziałem drenowania tego obszaru na cz ęść nadp ępkową i podp ępkową wyró Ŝniamy dwa kierunki opracowania. Obszar znajduj ący si ę powy Ŝej linii p ępka opracowujemy w kierunku dogłowowym, za ś obszar poni Ŝej linii p ępka do w ęzłów pachwinowych. Przy opracowaniu obydwu obszarów stosujemy te same techniki: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Przy opracowywaniu okolicy nadp ępkowej rozpoczynamy od pasm znajduj ących si ę w liniach pachowych. W kolejnych pasmach posuwamy si ę w kierunku linii białej. Przy opracowywaniu okolicy podp ępkowej masa Ŝysta staje tyłem do pacjenta i dwoma r ękami jednocze śnie, z wykorzystaniem opisanych technik, wykonuje d rena Ŝ limfatyczny. Rozpoczynaj ąc od linii bocznych, w kolejnych pasmach posuwamy s i ę w kierunku do linii białej. Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny górnej Pacjent le Ŝy na grzbiecie z lekko ugi ętymi w kolanach nogami. R ęce pacjenta uło Ŝone s ą lu źno po bokach tułowia. Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny górnej rozpoczynamy od ogólnego przegłaskania ko ńczyny. W dalszej kolejno ści wykonujemy: 1. Drena Ŝ dołów pachowych. Stosuj ąc techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, opracowujemy dół pachowy. Opracowanie to wykonujemy jedn ą r ęką przy odpowiednim uło Ŝeniu ko ńczyny pacjenta. 2. Drena Ŝ stawu ramiennego. Dwoma r ękami jednocze śnie wykonujemy drena Ŝ stosuj ąc: - Głaskanie podłu Ŝne - rozpoczynamy na ramieniu poni Ŝej przyczepu mi ęśnia naramiennego, a ko ńczymy jedn ą r ęką na mi ęśniu piersiowym wi ększym, a drug ą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Głaskanie poprzeczne - głaskanie wykonujemy zarówno po stronie przedniej, jak i tylnej stawu ramiennego. - Rozcieranie koliste podłu Ŝne - rozpoczynamy na ramieniu poni Ŝej przyczepu mi ęśnia naramiennego, a ko ńczymy jedn ą r ęką na mi ęśniu piersiowym wi ększym, a drug ą na mi ęśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie koliste poprzeczne - wykonujemy poprzec znie do mi ęśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedn ą r ęką po stronie tylnej, a drug ą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Rozcieranie spiralne podłu Ŝne - rozpoczynamy na ramieniu poni Ŝej przyczepu mi ęśnia naramiennego, a ko ńczymy jedn ą r ęką na mięśniu piersiowym wi ększym, a drug ą na mi ęśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy poprzecznie do

mięśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedn ą r ęką po stronie tylnej, a drug ą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Uciski. 3. Drena Ŝ ramienia. Drena Ŝ ramienia wykonujemy w czterech pasmach: - pasmo boczne, - pasmo przednie, - pasmo tylne, - pasmo przy środkowe. W kaŜdym z tych pasm stosujemy techniki drena Ŝu w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie podłu Ŝne, - uciski. Drena Ŝ wykonujemy jedn ą r ęką (ugniatanie dwoma), a jego kierunek - od stawu łokciowego do stawu ramiennego. 4. Drena Ŝ stawu łokciowego. Drena Ŝ składa si ę z opracowania dołu łokciowego i stawu łokciowego. Przy opracowywaniu dołu łokciowego stosujemy: - głaskani e, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Przy opracowywaniu stawu łokciowego do podanych tec hnik dochodzi opracowanie w kierunku dołu łokciowego i tak w kolejno ści wykonujemy: - Głaskanie podłu Ŝne - rozpoczynamy na przedramieniu poni Ŝej stawu łokciowego, a ko ńczymy na ramieniu tu Ŝ powy Ŝej stawu łokciowego. - Głaskanie poprzeczne - od wy rostka łokciowego do dołu łokciowego. Głaskanie wykonujemy zarówno po st ronie przy środkowej, jak i bocznej. - Rozcieranie koliste podłu Ŝne (z przedramienia na rami ę). - Rozcieranie koliste poprzeczne - od wyrostka łokcio wego do dołu łokciowego stronami: przy środkow ą i boczn ą. - Rozcieranie spiralne podłu Ŝne (z przedramienia na rami ę). - Rozcieranie spiralne poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego stronami: przy środkow ą i boczn ą. - Uciski. Po opracowaniu stawu łokciowego ponownie opracowuje my staw ramienny. W metodzie polskiej obowi ązuje bowiem zasada podwójnego opracowania stawów (p atrz "Zasady stosowania drena Ŝu limfatycznego"). 5. Drena Ŝ stawu ramiennego. Dwoma r ękami jednocze śnie wykonujemy drena Ŝ stosuj ąc: - Głaskanie podłu Ŝne - rozpoczynamy na ramieniu poni Ŝej przyczepu mi ęśnia naramiennego, a ko ńczymy jedn ą r ęką na mi ęśniu piersiowym wi ększym, a drug ą na mięśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Głaskanie poprzeczne - głaskanie wykonujemy zarówno po stronie przedniej, jak i tylnej stawu ramiennego. - Rozcieranie koliste podłu Ŝne - rozpoczynamy na ramieniu poni Ŝej przyczepu mi ęśnia naramiennego, a ko ńczymy jedn ą r ęką na mi ęśniu piersiowym wi ększym, a drug ą na mi ęśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie koliste poprzeczne - wykonujemy poprzec znie do mi ęśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedn ą r ęką po stronie tylnej, a drug ą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Rozcieranie spiralne podłu Ŝne - rozpoczynamy na ramieniu poni Ŝej przyczepu mi ęśnia naramiennego, a ko ńczymy jedn ą r ęką na mięśniu piersiowym wi ększym, a drug ą na mi ęśniu najszerszym grzbietu w okolicy dołu pachowego. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy poprzecznie do mięśnia naramiennego w kierunku dołu pachowego jedn ą r ęką po stronie tylnej, a drug ą po stronie przedniej stawu ramiennego. - Uciski. 6. Drena Ŝ przedramienia. Stosuj ąc techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie podłu Ŝne,

- uciski, opracowujemy kolejno strony: - grzbietow ą, - promieniow ą, - łokciow ą, - dłoniow ą. Opracowanie ka Ŝdego pasma rozpoczynamy od stawu nadgarstkowego i k ończymy w okolicy stawu łokciowego. 7. Drena Ŝ stawu nadgarstkowego. Przy opracowywaniu stawu nadgarstkowego wykorzystuj emy w kolejno ści: - Głaskanie - wykonujemy go podłu Ŝnie rozpoczynaj ąc poni Ŝej stawu na śródr ęczu, a ko ńcz ąc na przedramieniu tu Ŝ powy Ŝej stawu. Tak post ępuj ąc głaszczemy cały staw zarówno po stronie grzbietowej, promieniowej, dłoniowej, jak i łokciowej. - Rozcieranie koliste - wykonujemy równie Ŝ podłu Ŝnie w pasmach. - Rozcieranie spiralne podłu Ŝne - wykonujemy w pasmach opisanych wy Ŝej. - Rozcieranie spiralne poprzeczne - wykonujemy go w stawie posuwaj ąc si ę od strony promieniowej stawu do strony łokciowej i z powrotem, najpierw po stron ie grzbietowej, potem po stronie dłoniowej. - Uciski - podobnie jak na przed ramieniu czy stawie łokciowym wykonujemy uciski podłu Ŝne. Po opracowaniu stawu nadgarstkowego przyst ępujemy do powtórnego opracowania stawu łokciowego. 8. Drena Ŝ stawu łokciowego. Opracowanie to składa si ę z opracowania dołu łokciowego i stawu łokciowego. Przy opracowywaniu dołu łokciowego stosujemy: - głaskani e, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Przy opracowywaniu stawu łokciowego do podanych tec hnik dochodzi opracowanie w kierunku dołu łokciowego i tak w kolejno ści wykonujemy: - Głaskanie podłu Ŝne - rozpoczynamy na przedramieniu poni Ŝej stawu łokciowego, a ko ńczymy na ramieniu tu Ŝ powy Ŝej stawu łokciowego. - Głaskanie poprzeczne - od wy rostka łokciowego do dołu łokciowego. Głaskanie wykonujemy zarówno po st ronie przy środkowej, jak i bocznej. - Rozcieranie koliste podłu Ŝne (z przedramienia na rami ę). - Rozcieranie koliste poprzeczne - od wyrostka łokcio wego do dołu łokciowego stronami: przy środkow ą i boczn ą. - Rozcieranie spiralne podłu Ŝne (z przedramienia na rami ę). - Rozcieranie spiralne poprzeczne - od wyrostka łokciowego do dołu łokciowego stronami: przy środkow ą i boczn ą. - Uciski. 9. Drena Ŝ śródr ęcza. Przy opracowywaniu śródr ęcza stosujemy techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne. Drena Ŝ wykonujemy po stronie grzbietowej i po stronie dło niowej śródr ęcza, w kierunku od palców do stawu nadgarstkowego. 10. Drena Ŝ palców. Przy drena Ŝu palców wykorzystujemy tylko trzy techniki drena Ŝu limfatycznego: - Głaskanie palców cał ą dłoni ą po stronie grzbietowej i dłoniowej. - Rozcieranie spiralne kciukami naprzemiennie technik ą zbli Ŝoną do rozcierania kciukami w masaŜu klasycznym. Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe w drena Ŝu rozcieranie to wykonujemy bardzo wolno. - Uciski pier ścieniowe znane czytelnikowi równie Ŝ z masa Ŝu klasycznego. 11. Drena Ŝ stawu nadgarstkowego. Przy opracowywaniu stawu nadgarstkowego wykorzystuj emy w kolejno ści: - Głaskanie - wykonujemy go podłu Ŝnie, rozpoczynaj ąc poni Ŝej stawu na śródr ęczu, a ko ńcz ąc na przedramieniu tu Ŝ powy Ŝej stawu. Tak post ępuj ąc głaszczemy cały staw zarówno po stronie grzbietowej, promieniowej, dłoniowej, ja k i łokciowej. - Rozcieranie koliste - wykonujemy równie Ŝ podłu Ŝnie w pasmach. - Rozcieranie spiralne podłu Ŝne - wykonujemy w pasmach opisanych wy Ŝej. - Rozcieranie spiralne

poprzeczne - wykonujemy go w stawie, posuwaj ąc si ę od strony promieniowej stawu do strony łokciowej i z powrotem, najpierw po stron ie grzbietowej, potem po stronie dłoniowej. - Uciski - podobnie jak na przed ramieniu czy stawie łokciowym wykonujemy uciski podłu Ŝne. 12. Ogólne głaskanie całej ko ńczyny górnej. Na zako ńczenie drena Ŝu wykonujemy ogólne głaskanie całej ko ńczyny rozpoczynaj ąc od palców, a ko ńcz ąc na stawie ramiennym. Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny dolnej Kończyna dolna, w odró Ŝnieniu od ko ńczyny górnej, przy zachowaniu pozycji le Ŝącej pacjenta jest dost ępna od strony przy środkowej, bocznej i przedniej w uło Ŝeniu na grzbiecie i od strony przy środkowej, bocznej i tylnej w uło Ŝeniu pacjenta na brzuchu. Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny dolnej wykonujemy zatem w dwóch fazach: - faza I - w uło Ŝeniu pacjenta na grzbiecie, - faza Ii - w uło Ŝeniu pacjenta na brzuchu. Takie post ępowanie pozwoli na dokładne opracowanie całej ko ńczyny dolnej. Faza I Rozpoczynamy od ogólnego przegłaskania całej ko ńczyny. Rozpoczynamy od palców, a kończymy w okolicy stawu biodrowego. Po kilkakrotnym p rzegłaskaniu przyst ępujemy do opracowania poszczególnych cz ęści ko ńczyny dolnej. 1. Drena Ŝ pachwiny. Celem tego opracowania jest udro Ŝnienie w ęzłów chłonnych pachwinowych (zwłaszcza powierzchownych) zarówno pasma pionowego, jak i poz iomego. Stosuj ąc techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, opracowujemy przy środkow ą stron ę górnej cz ęści uda, a nast ępnie od zewn ętrznej strony pachwiny w kierunku przy środkowej strony uda. 2. Drena Ŝ uda. Wykorzystuj ąc techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie podłu Ŝne, - uciski, opracowujemy stron ę boczn ą, nast ępnie przedni ą i przy środkow ą uda. Opracowanie rozpoczynamy od okolicy stawu kolanowego, a ko ńczymy w okolicy stawu biodrowego. 3. Drena Ŝ stawu kolanowego. Opracowanie stawu kolanowego, podobnie jak łokciowe go, dzielimy na: opracowanie w pasmach podłu Ŝnych rozpoczynaj ących si ę poni Ŝej stawu (na podudziu), a kończ ących si ę powy Ŝej stawu (na udzie) oraz opracowanie w pasmach popr zecznych w kierunku dołu podkolanowego. Drena Ŝ moŜemy wykonywa ć jedn ą lub dwoma r ękami. Wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie podłu Ŝne, - głaskanie poprzeczne, - rozcieranie koliste podłu Ŝne, - rozcieranie koliste poprzeczne, - rozcieranie spiralne podłu Ŝne, - rozcieranie spiralne poprzeczne, - uciski. Uwzgl ędniaj ąc zasad ę podwójnego opracowania stawów (w polskiej metodzie drena Ŝu limfatycznego) przyst ępujemy teraz ponownie do opracowania w ęzłów pachwinowych. 4. Drena Ŝ pachwiny. Stosuj ąc techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski opracowujemy przy środkow ą stron ę górnej cz ęści uda, a nast ępnie od zewn ętrznej strony pachwiny w kierunku przy środkowej strony uda. 5. Drena Ŝ podudzia.

Na podudziu opracowujemy stron ę boczn ą, przedni ą i przy środkow ą. Stosujemy techniki drena Ŝu w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Opracowanie rozpoczynamy od okolicy stawu skokowego , a ko ńczymy w okolicy stawu kolanowego. Drena Ŝ moŜemy wykonywa ć jedn ą lub dwoma r ękami. 6. Drena Ŝ stawu skokowego. Drena Ŝ limfatyczny stawu skokowego wykonujemy w pasmach p odłu Ŝnych i w pasmach poprzecznych. Pasma podłu Ŝne rozpoczynaj ą si ę na śródstopiu, a ko ńcz ą si ę na podudziu. Pasma poprzeczne rozpoczynaj ą si ę na grzbietowej stronie stawu skokowego, a ko ńcz ą w okolicy ści ęgna Achillesa. W odró Ŝnieniu od innych stawów kończyny dolnej opracowaniu podlegaj ą wszystkie strony stawu skokowego. W kolejno ści wykonujemy: - głaskanie podłu Ŝne, - głaskanie poprzeczne, - rozcieranie koliste podłu Ŝne, - rozcieranie koliste poprzeczne, - rozcieranie spiralne podłu Ŝne, - rozcieranie spiralne poprzeczne, - uciski. Po opracowaniu stawu skokowego wracamy do stawu kol anowego. 7. Drena Ŝ stawu kolanowego. Opracowanie stawu kolanowego dzielimy na: opracowan ie w pasmach podłu Ŝnych rozpoczynaj ących si ę poni Ŝej stawu (na podudziu), a ko ńcz ących si ę powy Ŝej stawu (na udzie) oraz opracowanie w pasmach poprzecznych w kierunku dołu podkolanowego. Drena Ŝ moŜemy wykonywa ć jedn ą lub dwoma r ękami. Wykonujemy w kolejno ści: - głaskanie podłu Ŝne, - głaskanie poprzeczne, - rozcieranie koliste podłu Ŝne, - rozcieranie koliste poprzeczne, - rozcieranie spiralne podłu Ŝne, - rozcieranie spiralne poprzeczne, - uciski. 8. Drena Ŝ śródstopia. W tej fazie drena Ŝu ograniczymy si ę do opracowania grzbietowej strony stopy. Wykonujemy tu tylko pasma podłu Ŝne rozpoczynaj ąc od nasady palców, a ko ńcz ąc w okolicy stawu skokowego. Drena Ŝ wykonujemy jedn ą lub dwoma r ękami stosuj ąc: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. 9. Drena Ŝ palców. Przy drena Ŝu palców wykorzystujemy tylko trzy techniki drena Ŝu limfatycznego: - Głaskanie palców cał ą dłoni ą po stronie grzbietowej i podeszwowej. - Rozcierani e spiralne kciukiem i palcem wskazuj ącym po stronie grzbietowej i podeszwowej oraz po stronach bocznych naprzemiennie, technik ą zbli Ŝoną do rozcierania w masa Ŝu klasycznym. Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe w drena Ŝu rozcieranie to wykonujemy bardzo wolno. - Uciski pier ścieniowe znane czytelnikowi równie Ŝ z masa Ŝu klasycznego. 10. Drena Ŝ stawu skokowego. Drena Ŝ limfatyczny stawu skokowego wykonujemy w pasmach p odłu Ŝnych i w pasmach poprzecznych. Pasma podłu Ŝne rozpoczynaj ą si ę na śródstopiu, a ko ńcz ą si ę na podudziu. Pasma poprzeczne rozpoczynaj ą si ę na grzbietowej stronie stawu skokowego, a ko ńcz ą w okolicy ści ęgna Achillesa. W odró Ŝnieniu od innych stawów kończyny dolnej opracowaniu podlegaj ą wszystkie strony stawu skokowego. W kolejno ści wykonujemy: - głaskanie podłu Ŝne, - głaskanie poprzeczne, - rozcieranie koliste podłu Ŝne, - rozcieranie koliste poprzeczne, - rozcieranie spiralne podłu Ŝne,

- rozcieranie spiralne poprzeczne, - uciski. Po opracowaniu stawu skokowego przyst ępujemy do ogólnego przegłaskania ko ńczyny dolnej. Faza Ii Układamy pacjenta na brzuchu. Pod stopy podkładamy wałeczek, aby rozlu źni ć napi ęcia w obr ębie ko ńczyny. W drugiej fazie drena Ŝu ko ńczyny dolnej skupimy si ę na opracowaniu tylnej strony niedost ępnej w uło Ŝeniu na grzbiecie. Rozpoczynamy od ogólnego przegłaskania całej ko ńczyny dolnej. 11. Drena Ŝ pasma pionowego węzłów pachwinowych. Stosuj ąc techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski opracowujemy górn ą cz ęść przy środkowej strony uda. 12. Drena Ŝ uda. Opracowujemy tyln ą stron ę uda, stosuj ąc w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste - rozcieranie spiralne, - ugniatanie podłu Ŝne, - uciski. 13. Drena Ŝ dołu podkolanowego. W tym uło Ŝeniu pacjenta stosujemy tylko pasma podłu Ŝne. I tak wykonamy: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Rozpoczynamy na podudziu, czyli poni Ŝej dołu podkolanowego, a ko ńczymy na udzie tu Ŝ powy Ŝej dołu. 14. Drena Ŝ pasma pionowego w ęzłów pachwinowych. Po opracowaniu dołu podkolanowego, zgodnie z zasad ą podwójnego opracowania stawów, przyst ępujemy do drena Ŝu okolicy pachwinowej. Stosuj ąc techniki drena Ŝu limfatycznego w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, opracowujemy górn ą cz ęść przy środkowej strony uda. 15. Drena Ŝ podudzia. Rozpoczynaj ąc od okolicy stawu skokowego, a ko ńcz ąc w okolicy dołu podkolanowego w pasmach, wykonujemy: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - ugniatanie podłu Ŝne, - uciski. 16. Drena Ŝ stawu skokowego. W opracowaniu tym stosujemy techniki podłu Ŝne w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Opracowaniu podlegaj ą tutaj okolice kostek i ści ęgno Achillesa. 17. Drena Ŝ dołu podkolanowego. W tym uło Ŝeniu pacjenta stosujemy tylko pasma podłu Ŝne. I tak wykonamy: - głaskanie, - rozcieranie koliste,

- rozcieranie spiralne, - uciski. Rozpoczynamy na podudziu, czyli poni Ŝej dołu podkolanowego, a ko ńczymy na udzie tu Ŝ powy Ŝej dołu. 18. Drena Ŝ strony podeszwowej stopy. Ze wzgl ędu na twardo ść skóry na podeszwowej stronie stopy wszystkie stoso wane rozcierania wykonujemy kciukami. Stosuj ąc techniki w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski, opracowujemy stron ę podeszwow ą stopy (od palców do pi ęty). 19. Drena Ŝ palców. Opracowanie palców jest identyczne jak w fazie I. W ykorzystujemy tu tylko trzy techniki: - głaskanie, - rozcieranie spiralne, - uciski. 20. Drena Ŝ stawu skokowego. W opracowaniu tym stosujemy techniki podłu Ŝne w kolejno ści: - głaskanie, - rozcieranie koliste, - rozcieranie spiralne, - uciski. Opracowaniu podlegaj ą okolice kostek i ści ęgno Achillesa. Drena Ŝ limfatyczny kończyny dolnej ko ńczymy ogólnym przegłaskaniem całej ko ńczyny.

III. Drena Ŝ limfatyczny metod ą niemieck ą Niemiecka metoda drena Ŝu limfatycznego opiera si ę na nast ępuj ących technikach: Głaskanie. Sposób wykonania głaskania jest identycz ny jak w metodzie polskiej. Głaskania wykonujemy (w zale Ŝności od miejsca drena Ŝu) całymi dło ńmi, o śmioma palcami, czterema palcami, palcami wskazuj ącymi i środkowymi lub tylko palcami wskazuj ącymi. Kierunek wykonywania głaska ń jest zgodny z kierunkiem drena Ŝu limfatycznego. Głaskania powtarzamy dwu lub trzykro tnie. Rozcieranie koliste. Polega ono na wykonywaniu czterech do pi ęciu kółeczek w miejscu, zwi ększaj ąc sił ę nacisku przy poruszaniu si ę w kierunku drena Ŝu (podobnie jak w metodzie polskiej). Istotna ró Ŝnica polega na tym, Ŝe w metodzie niemieckiej po wykonaniu rozciera ń w miejscu nie stosujemy przepychania, a potem powr otu do połowy uprzednio wykonanego rozcierania, lecz odrywamy r ęce i opracowujemy nast ępne miejsce. Kolejne miejsca rozcierania wyznaczaj ą lini ę drena Ŝu limfatycznego. Rozcieranie posuwiste. Wyró Ŝniamy tu kilka technik, których stosowanie uzale Ŝnione jest od miejsca wykonywania drena Ŝu limfatycznego. Techniki te zostan ą omówione w trakcie omawiania drena Ŝu poszczególnych cz ęści ciała. Rozcieranie spiralne. Wykonywane jest z reguły kciu kami, na przykład na śródr ęczu. Uciski. Wyró Ŝniamy dwa sposoby wykonywania ucisków: - uciski posuwiste wykonywane w linii prostej, - uciski okr ęŜne wykonywane np. na brzuchu, - uciski w miejscu (przetaczanie) wykonywane np. na klatce piersiowej. Sposób wykonywania tych ucisków b ędzie przedstawiony przy omawianiu drena Ŝu poszczególnych cz ęści ciała. Drena Ŝ limfatyczny twarzy Pacjent le Ŝy na plecach. Głowa oparta jest o lekko uniesiony z agłówek. Masa Ŝysta stoi za głow ą pacjenta. 1. Głaskanie twarzy. Ośmioma palcami wykonujemy głaskania, powtarzaj ąc ka Ŝde trzykrotnie w nast ępuj ących pasmach: - od środka brody pod Ŝuchwą do k ątów Ŝuchwy, - od środka brody po kraw ędzi Ŝuchwy do k ątów Ŝuchwy, - od k ącików ust do k ątów Ŝuchwy, - od skrzydełek nosa do k ątów Ŝuchwy, - od środka czoła do skroni. 2. Rozcieranie koliste okolicy pod Ŝuchwowej. Zgi ętymi palcami obu r ąk jednocze śnie rozcieramy okolic ę pod Ŝuchwową. Po pi ęciokrotnym roztarciu w jednym miejscu przestawiamy r ęce bli Ŝej k ątów Ŝuchwy. Tak post ępuj ąc, posuwamy si ę do k ątów Ŝuchwy. Przy wykonywaniu ruchów okr ęŜnych zwi ększamy nacisk poruszaj ąc si ę w kierunku do k ątów Ŝuchwy, a zmniejszamy przy poruszaniu si ę w kierunku środka brody. Zgodnie z zasadami drena Ŝu limfatycznego rozcierania wykonujemy w bardzo wolnym tempie. 3. Rozcieranie koliste kraw ędzi Ŝuchwy. Ośmioma prostymi palcami, jednocze śnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po ka Ŝdej stronie. Rozpoczynamy od środka brody i przechodz ąc do kolejnych punktów, posuwamy si ę do k ątów Ŝuchwy. Zwi ększenie nacisku nast ępuje przy posuwaniu si ę w kierunku kraw ędzi Ŝuchwy. 4. Rozcieranie koliste od k ącików ust do k ątów Ŝuchwy. W sposób opisany przy opracowaniu kraw ędzi Ŝuchwy rozcieramy od k ącików ust w czterech punktach po ka Ŝdej stronie. Ostatnie punkty znajduj ą si ę na k ątach Ŝuchwy. Zaakcentowany jest ruch w kierunku Ŝuchwy, czyli wykonuj ąc okr ęŜne rozcierania, zwi ększamy nacisk w fazie poruszania si ę w kierunku Ŝuchwy. 5. Rozcieranie koliste od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. O śmioma prostymi palcami, jednocze śnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po ka Ŝdej stronie. Rozpoczynamy od k ątów Ŝuchwy. Po pi ęciokrotnym roztarciu

kolistym w miejscu (zwi ększaj ąc nacisk przy posuwaniu si ę w kierunku dołów nadobojczykowych) przestawiamy r ęce na punkty znajduj ące si ę bli Ŝej dołu nadobojczykowego i ponownie rozcieramy w miejscu. T ak post ępuj ąc, dochodzimy do dołów nadobojczykowych. 6. Rozcieranie posuwiste w dołach nadobojczykowych. Rozcieranie wykonujemy tylko palcami wskazuj ącymi. Pozostałe palce stabilizuj ą dłonie masa Ŝysty. Rozcieraj ąc zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku do boku i do obojczyka. Rozcieranie posuwiste chara kteryzuje si ę tym, Ŝe w odró Ŝnieniu od rozcierania kolistego droga jest odcinkie m prostym. Po wykonaniu gł ębokiego głaskania odrywamy palec i przenosimy do po zycji wyj ściowej. 7. Opracowanie nosa. Stosuj ąc technik ę rozcierania kolistego, dwoma palcami wskazuj ącymi jednocze śnie opracowujemy punkty w podanej kolejno ści: 1 Ň) czubek nosa 2Ň) na skrzydełku nosa 3Ň) na przej ściu skrzydełka nosa w policzek 4Ň) na grzbiecie nosa w połowie jego długo ści 5Ň) znajduje si ę w bok od punktu 4 6Ň) na przej ściu skrzydełka nosa w policzek 7Ň) poni Ŝej nasady nosa 8Ň) znajduje si ę w bok od punktu 4 9Ň) na przej ściu skrzydełka nosa w policzek Rozcieraj ąc zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku podstawy nosa. W dalszej kolejno ści palcem środkowym wykonujemy drena Ŝ przegrody nosowej. Zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę od czubka nosa do podstawy przegrody nosowej. Teraz po tej samej stronie tym samym palce m opracowujemy wewn ętrzny brzeg skrzydełek nosa. Zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę od czubka nosa do podstawy skrzydełka nosa. Nast ępnie opracowujemy drug ą stron ę w tej samej kolejno ści, a wi ęc najpierw przegrod ę nosow ą, a potem skrzydełko nosa. 8. Rozcieranie koliste od ko ści jarzmowej do Ŝuchwy. Prostymi palcami obu r ąk jednocze śnie po obu stronach, wykonujemy rozcieranie koliste w trzech punktach. Rozpoczynamy od rozciera nia na ko ściach jarzmowych. Kolejne punkty znajduj ą si ę poni Ŝej (na wysoko ści k ącików ust), a ostatnie jeszcze ni Ŝej, a wi ęc przy kraw ędzi Ŝuchwy. Rozcieraj ąc zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku Ŝuchwy. 9. Rozcieranie koliste okolicy pod Ŝuchwowej. Zgi ętymi palcami obu r ąk jednocze śnie rozcieramy okolic ę pod Ŝuchwową. Po pi ęciokrotnym roztarciu w jednym miejscu przestawiamy r ęce bli Ŝej k ątów Ŝuchwy. Tak post ępuj ąc, posuwamy si ę do k ątów Ŝuchwy. Przy wykonywaniu ruchów okr ęŜnych zwi ększamy nacisk poruszaj ąc si ę w kierunku do k ątów Ŝuchwy, a zmniejszamy przy poruszaniu si ę w kierunku środka brody. Zgodnie z zasadami drena Ŝu limfatycznego rozcierania wykonujemy w bardzo wolnym tempie. 10. Rozcieranie koliste od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. O śmioma prostymi palcami, jednocze śnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po ka Ŝdej stronie. Rozpoczynamy od k ątów Ŝuchwy. Po pi ęciokrotnym roztarciu kolistym w miejscu (zwi ększaj ąc nacisk przy posuwaniu si ę w kierunku dołów nadobojczykowych) przestawiamy r ęce na punkty znajduj ące si ę bli Ŝej dołu nadobojczykowego i ponownie rozcieramy w miejscu. T ak post ępuj ąc, dochodzimy do dołów nadobojczykowych. 11. Rozcieranie posuwiste w dołach nadobojczykowych . Rozcieranie wykonujemy tylko palcami wskazuj ącymi. Pozostałe palce stabilizuj ą dłonie masa Ŝysty. Rozcieraj ąc zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku do boku i do obojczyka. 12. Rozcieranie koliste po ko ści jarzmowej od nasady nosa do skroni. Zgi ętymi palcami obu r ąk, jednocze śnie po dwóch stronach, rozpoczynaj ąc od nasady nosa w

trzech kolejnych punktach posuwamy si ę w kierunku skroni. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku skroni. 13. Rozcieranie koliste wewn ętrznych k ącików oczu i nasady nosa. Palcami wskazuj ącymi obu r ąk jednocze śnie opracowujemy trzy punkty (po ka Ŝdej stronie) znajduj ące si ę: 1 Ň) przy wewn ętrznym k ąciku oka 2Ň) boczna powierzchnia nosa 3Ň) przy nasadzie nosa Przy rozcieraniu zwi ększamy nacisk, poruszaj ąc si ę w kierunku czubka nosa. 14. Rozcieranie koliste po kraw ędzi oczodołu. Palcem wskazuj ącym rozcieramy koli ście, zwi ększaj ąc nacisk przy posuwaniu si ę w kierunku skroni. Zaczynamy od punktu znajduj ącego si ę w zewn ętrznym k ąciku oka, kolejne dwa punkty znajduj ą si ę na łuku brwiowym, nast ępny - w k ąciku wewnętrznym oka i dwa punkty na brzegu podoczodołowym. 15. Rozcieranie koliste powieki górnej. Opuszk ą płasko uło Ŝonego palca wskazuj ącego opracowujemy nast ępuj ące miejsca na powiece górnej: A - k ącik wewn ętrzny oka B - środek powieki górnej C - k ącik zewn ętrzny oka Opracowywanie rozpoczynamy od zewn ętrznego k ącika oka i w kolejnych punktach zbli Ŝamy si ę do wewn ętrznego k ącika oka. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku skroni. 16. Specyficzne opracowanie wewn ętrznych k ącików oczu i powiek górnych. Ustawiamy kciuki na nasadzie nosa. Ruchem głaszcz ącym przesuwamy kciuki do wewnętrznych k ącików oczu. Opieraj ąc dłonie na kciukach, przekr ęcamy r ęce i kład ąc dłonie na boki, bocznymi brzegami kciuków wykonuj emy uciskanie na powieki górne. 17. Rozcieranie koliste czoła. Rozcieranie koliste czoła wykonujemy dwoma r ękami jednocze śnie, rozpoczynaj ąc od środka czoła. Rozcieraj ąc kolejne miejsca, zbli Ŝamy si ę do skroni. Po opracowaniu pasma dolnego umiejscowionego tu Ŝ nad łukami brwiowymi przyst ępujemy do opracowania pasma górnego (na linii owłosienia). Przy wykonywaniu rozciera ń zwi ększamy nacisk, poruszaj ąc si ę w kierunku skroni. 18. Rozcieranie koliste od szczytu głowy do uszu. Stajemy z boku pacjenta. Dwoma r ękami jednocze śnie, wykonujemy rozcieranie koliste. Rozcieraj ąc w czterech do pi ęciu miejscach, posuwamy si ę do uszu. Nacisk zwi ększamy przy wykonywaniu cz ęści rozcierania w kierunku uszu. 19. Rozcieranie koliste od uszu do k ątów Ŝuchwy. Stajemy ponownie za głow ą pacjenta. Dwoma r ękami, jednocze śnie po obu stronach, rozcieramy w trzech miejscach. Pierwsze miejsce zna jduje si ę po obu stronach uszu st ąd specyficzne uło Ŝenie r ąk. Drugie miejsce rozcierania usytuowane jest pomi ędzy uchem a k ątem Ŝuchwy. Trzecie miejsce znajduje si ę pod k ątem Ŝuchwy. Przy rozcieraniu zwi ększamy nacisk, poruszaj ąc si ę w kierunku k ąta Ŝuchwy. 20. Rozcieranie koliste od k ątów Ŝuchwy do dołów nadobojczykowych. O śmioma prostymi palcami, jednocze śnie po obu stronach, rozcieramy w czterech punktach po ka Ŝdej stronie. Rozpoczynamy od k ątów Ŝuchwy. Po pi ęciokrotnym roztarciu kolistym w miejscu (zwi ększaj ąc nacisk przy posuwaniu si ę w kierunku dołów nadobojczykowych) przestawiamy r ęce na punkty znajduj ące si ę bli Ŝej dołu nadobojczykowego i ponownie rozcieramy w miejscu. T ak post ępuj ąc, dochodzimy do dołów nadobojczykowych. 21. Rozcieranie posuwiste w dołach nadobojczykowych .

Rozcieranie wykonujemy tylko palcami wskazuj ącymi. Pozostałe palce stabilizuj ą dłonie masa Ŝysty. Rozcieraj ąc zwi ększamy nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku do boku i do obojczyka. 22. Głaskanie twarzy. Ośmioma palcami jednocze śnie, wykonujemy głaskania powtarzaj ąc ka Ŝde trzykrotnie w nast ępuj ących pasmach: - od środka brody pod Ŝuchwą do k ątów Ŝuchwy, - od środka brody po kraw ędzi Ŝuchwy do k ątów Ŝuchwy, - od k ącików ust do k ątów Ŝuchwy, - od skrzydełek nosa do k ątów Ŝuchwy, - od środka czoła do skroni. Głaskanie ogólne ko ńczy drena Ŝ limfatyczny twarzy. Drena Ŝ limfatyczny karku i głowy Układamy pacjenta na brzuchu z dło ńmi uło Ŝonymi pod czołem. Stajemy z boku pacjenta. 1. Głaskanie mi ęśnia czworobocznego. Dwoma r ękami jednocze śnie, ka Ŝda po innej stronie, wykonujemy głaskanie mi ęśnia czworobocznego od wysoko ści dwunastego kr ęgu piersiowego, po bocznych brzegach mięśnia, do wyrostków barkowych. 2. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi. Dwoma r ękami jednocze śnie, palcami wyprostowanymi i ustawionymi prostopad le do kr ęgosłupa, rozpoczynaj ąc od okolicy wyrostków sutkowatych, w kolejnych pun ktach przesuwamy si ę do ko ńca szyi. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku dołów nadobojczykowych. 3. Rozcieranie koliste dołów nadobojczykowych. Stoj ąc z boku pacjenta, opracowujemy doły nadobojczykowe . Rozcieranie wykonujemy dwoma r ękami jednocze śnie, ka Ŝda po swojej stronie. 4. Rozcieranie koliste kres karkowych dolnych. Stajemy za głow ą pacjenta i zgi ętymi palcami obu r ąk, jednocze śnie po obu stronach, opracowujemy kres ę karkow ą doln ą praw ą i lew ą. Rozcieraj ąc w kolejnych punktach, dochodzimy do wyrostków sutkowatych. 5. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi. Dwoma r ękami jednocze śnie, palcami wyprostowanymi rozcieramy rozpoczynaj ąc od okolicy wyrostków sutkowatych, w kolejnych punktach przesuwamy si ę do ko ńca szyi. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku dołów nadobojczykowych. 6. Rozcieranie posuwiste.W punktach znajduj ących si ę w dole szyi pomi ędzy mięśniem czworobocznym a mi ęśniami mostkowo-obojczykowo-sutkowymi (po obu stronach jednocze śnie) wykonujemy rozcieranie posuwiste kciukami. 7. Opracowanie tylnej powierzchni głowy. Opracowanie składa si ę z czterech pasm. Pierwsze pasmo znajduje si ę na kresie karkowej dolnej, drugie - na kresie karkowej górnej , trzecie - powy Ŝej kresy karkowej górnej, czwarte - w linii środkowej głowy. Masa Ŝysta ustawia r ęce palcami skierowanymi w stron ę karku. Rozcieranie wykonujemy dwoma r ękami jednocze śnie po obu stronach głowy. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku szyi. 8. Rozcieranie koliste okolicy uszu. Dło ńmi wykonujemy rozcieranie koliste okolicy uszu. Nac isk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku szyi. 9. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi.

Dwoma r ękami jednocze śnie, palcami wyprostowanymi rozcieramy rozpoczynaj ąc od okolicy wyrostków sutkowatych. W kolejnych punktach przesuwamy si ę do ko ńca szyi. 10. Rozcieranie posuwiste. W punktach znajduj ących si ę w dole szyi pomi ędzy mi ęśniem czworobocznym a mięśniami mostkowo-obojczykowo-sutkowymi (po obu strona ch jednocze śnie) wykonujemy rozcieranie posuwiste kciukami. 11. Rozcieranie posuwiste ramion. Rozpoczynaj ąc od stawów łokciowych obu r ąk jednocze śnie, wykonujemy rozcieranie posuwiste chwytem obejmuj ącym (z jednej strony kciuk, a po przeciwnej pozosta łe palce). Istotna jest tutaj praca stawów nadgarstkow ych masa Ŝysty, co sprawia, Ŝe rozcieranie jest wykonywane mi ękko i płynnie. Po doj ściu do stawów ramiennych przechodzimy kciukami do dołów nadobojczykowych, za ś pozostałymi palcami na łopatki. 12. Rozcieranie koliste okolicy mi ęśni nadgrzebieniowych. Stajemy z boku pacjenta. Dwoma r ękami jednocze śnie po obu stronach rozcieramy mięśnie nadgrzebieniowe. Rozpoczynamy od okolicy wyrost ka barkowego prawego i lewego. Przy wykonywaniu opracowania w kolejnych pu nktach posuwamy si ę do podstawy szyi. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku kr ęgosłupa. Palce masa Ŝysty s ą cały czas wyprostowane. 13. Rozcieranie koliste bocznych powierzchni szyi. Dwoma r ękami jednocze śnie, palcami wyprostowanymi i ustawionymi prostopad le do kr ęgosłupa, rozpoczynaj ąc od okolicy wyrostków sutkowatych, w kolejnych pun ktach przesuwamy si ę do podstawy szyi. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku dołów nadobojczykowych. 14. Rozcieranie koliste dołów nadobojczykowych. Rozcieranie wykonujemy dwoma r ękami jednocze śnie, ka Ŝda po swojej stronie. 15. Rozcieranie koliste okolicy wyrostków poprzeczn ych kr ęgów szyjnych i górnych piersiowych. Dwoma r ękami uło Ŝonymi obok siebie na wyrostkach poprzecznych najpierw po jednej, a potem po drugiej stronie wyko nujemy rozcieranie koliste w miejscu, kr ęcąc kółeczka do góry i do kr ęgosłupa a wi ęc po lewej stronie zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a po prawej stronie prze ciwnie do ruchu wskazówek zegara. 16. Rozcieranie koliste kciukami. Stajemy za głow ą pacjenta. Kciukami jednocze śnie po przeciwnych stronach wykonujemy rozcierania w punktach, schodz ąc do podstawy szyi. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku podstawy szyi. 17. Ogólne przegłaskanie. Stajemy z boku pacjenta. Rozpoczynaj ąc od wysoko ści dwunastego kr ęgu piersiowego głaszczemy wzdłu Ŝ kr ęgosłupa do otworu potylicznego. Cofamy si ę do podstawy szyi i po wałach mi ęśnia czworobocznego głaszczemy do wyrostków barkowyc h. Drena Ŝ limfatyczny grzbietu Pacjent le Ŝy na brzuchu z dłoniami wsuni ętymi pod czoło. Masa Ŝysta stoi z boku pacjenta. 1. Głaskanie grzbietu. Dwoma r ękami, jednocze śnie po obu stronach wykonujemy głaskanie grzbietu w pasmach. 2. Rozcieranie koliste dołu pachowego. Opracowanie składa si ę z trzech etapów.

W etapie pierwszym dło ńmi uło Ŝonymi obok siebie wykonujemy rozcieranie koliste w trzech miejscach. Opracowuj ąc kolejne miejsca, zbli Ŝamy si ę do dołu pachowego. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku dołu pachowego. W tym etapie opracowujemy dolny i tylny brzeg dołu pachowego. W etapie drugim, stosuj ąc t ę samą technik ę, opracowujemy dół pachowy. W trzecim etapie rozcie ranie koliste wykonujemy jedn ą r ęką, opracowuj ąc przedni brzeg dołu pachowego. 3. Opracowanie mi ęśnia czworobocznego. Dwoma r ękami naprzemiennie (raz jedna, raz druga) wykonujem y przepychanie chłonki w kierunku od kr ęgosłupa do okolicy dołu pachowego. R ęce uło Ŝone poprzecznie na wysoko ści Th 12. Opracowujemy mi ęsie ń czworoboczny w czterech pasmach: pierwsze - od dolnych kr ęgów piersiowych do dołu pachowego; drugie wyŜej - pod dolnym k ątem łopatki do dołu pachowego; trzecie - przez środek łopatki do dołu pachowego; czwarte - od C7 do dołu pachowego. Jedn ą r ęką wykonujemy ruch posuwisty w kierunku dołu pachowego , pozostawiaj ąc opuszk ę kciuka w miejscu. Przy wykonywaniu tej fazy ruchu d ło ń oderwie si ę od podło Ŝa. Nie odrywaj ąc ani kciuka, ani pozostałych palców, ruchem sko śnym kładziemy dło ń. Teraz wykonujemy skr ęt na czubkach palców od 2. do 5., przysuwaj ąc jednocze śnie kciuk do dłoni. Dło ń znajduje si ę w uło Ŝeniu jak na pocz ątku opracowania, jednak przesuni ęta w kierunku dołu pachowego. Stosuj ąc t ę sam ą technik ę, wykonujemy teraz chwyt drug ą r ęką. Po jego wykonaniu dłonie znajduj ą si ę znów obok siebie tak jak na pocz ątku chwytu. Tak post ępuj ąc, dochodzimy do dołu pachowego, a nast ępnie przyst ępujemy do opracowania kolejnych pasm. 4. Opracowanie linii pachowej. Opracowanie to wykonujemy dwoma r ękami naprzemiennie, przy czym ka Ŝda r ęka wykonuje inn ą czynno ść. R ęką znajduj ącą si ę bli Ŝej biodra wykonujemy ruch przepychania. Po wykonaniu takiego cyklu druga r ęka (znajduj ąca si ę bli Ŝej dołu pachowego) wykonuje pojedyncze przegłaskanie. Opisa ny sposób post ępowania realizujemy dochodz ąc do dołu pachowego. 5. Rozcieranie koliste przy środkowego brzegu i dolnego k ąta łopatki. Rozcieranie to składa si ę z dwóch faz. W fazie pierwszej prostymi palcami ob u r ąk jednocze śnie wykonujemy rozcieranie koliste przy środkowego brzegu łopatki, a nast ępnie dolnego k ąta łopatki. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku dołu pachowego. W fazie drugiej o śmioma zgi ętymi palcami jednocze śnie rozcieramy przy środkowy brzeg łopatki. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku głowy i kr ęgosłupa. Po opracowaniu przy środkowego brzegu łopatki przyst ępujemy do opracowania w ten sam sposób dolnego k ąta łopatki. Stajemy z drugiej strony kozetki i przyst ępujemy do opracowywania drena Ŝem, wykonuj ąc w kolejno ści: 6. Rozcieranie koliste dołu pachowego. 7. Opracowanie mi ęśnia czworobocznego. 8. Opracowanie linii pachowej. 9. Rozcieranie koliste przy środkowego brzegu i dolnego k ąta łopatki. 10. Rozcieranie koliste w liniach pachowych. Prostymi palcami obu r ąk jednocze śnie (praw ą r ęką po prawej, lew ą po lewej stronie) wykonujemy rozcieranie koliste. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku dołów pachowych. 11. Uciski w przestrzeniach mi ędzy Ŝebrowych. Dłonie masa Ŝysty z wyprostowanymi i lekko rozstawionymi palcami . Stosuj ąc technik ę przepychania, opracowujemy przestrzenie mi ędzy Ŝebrowe. Przepychanie rozpoczynamy w okolicy linii pachowej i w jej kieru nku. Kolejne miejsca opracowywania znajduj ą si ę na przebiegu Ŝeber i prowadz ą do kr ęgosłupa. Po doj ściu do kr ęgosłupa wracamy, stosuj ąc t ę sam ą technik ę i w tych samych miejscach, i dochodzimy do punktu wyj ścia, czyli do linii pachowej. W ten sam

sposób post ępujemy przy opracowywaniu przestrzeni mi ędzy Ŝebrowych po drugiej stronie. 12. Rozcieranie koliste okolicy kr ęgosłupa. Ośmioma zgi ętymi palcami jednocze śnie wykonujemy rozcierania koliste po bokach kr ęgosłupa. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku do góry i do kr ęgosłupa. Po opracowaniu dolnej cz ęści odcinka piersiowego kr ęgosłupa przestawiamy r ęce na odcinek górny i wykonujemy rozcieranie kolist e. Po opracowaniu jednej strony przyst ępujemy do wykonania rozciera ń po drugiej stronie kr ęgosłupa. 13. Głaskanie grzbietu. Na zako ńczenie drena Ŝu limfatycznego grzbietu, podobnie jak na pocz ątku - dwoma r ękami, jednocze śnie po obu stronach wykonujemy głaskanie grzbietu w pasmach. Drena Ŝ limfatyczny odcinka l ędźwiowo - krzy Ŝowego kr ęgosłupa i okolicy biodrowej Pacjent znajduje si ę w uło Ŝeniu na brzuchu z lekko rozstawionymi nogami, aby umoŜliwi ć opracowanie przy środkowej powierzchni uda w okolicy pachwiny. 1. Głaskanie. Dwoma r ękami jednocze śnie (lewa r ęka po lewej, prawa po prawej stronie) wykonujemy głaskanie w pasmach. 2. Rozcieranie posuwiste wzdłu Ŝ grzebienia talerza ko ści biodrowej. Jedn ą r ękę z prostymi palcami układamy na boku pacjenta tak, Ŝe palce znajduj ą si ę na wysoko ści przedniego górnego kolca biodrowego. Palcami: ws kazuj ącym, środkowym i serdecznym drugiej r ęki obci ąŜamy palce środkowy i serdeczny r ęki ju Ŝ poło Ŝonej. Wykonuj ąc rozcieranie posuwiste, zwi ększamy nacisk przy posuwaniu si ę w kierunku kr ęgosłupa. Przy opracowywaniu kolejnych punktów docho dzimy do kr ęgosłupa, a nast ępnie t ą sam ą drog ą wracamy do punktu wyj ścia. 3. Rozcieranie koliste okolicy przedniego górnego k olca biodrowego i przy środkowej strony uda. Jedn ą r ęką uło Ŝoną nad przednim górnym kolcem biodrowym wykonujemy rozcieranie koliste w miejscu, zwi ększaj ąc nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku do linii środkowej i do głowy. Podczas wykonywania rozcierania r ęka pozostaje niezmiennie w tym samym miejscu. W tym samym czasie drug ą r ęką wykonujemy rozcieranie koliste przy środkowej strony uda w okolicy pachwiny. Po kilkakrotnym roztarciu (zwi ększaj ąc sił ę nacisku przy posuwaniu si ę w kierunku dogłowowym) przestawiamy r ękę nieco ni Ŝej (w kierunku stawu kolanowego). Po kilkakrotnym roztarciu ponownie prz estawiamy r ękę, tym razem do miejsca, w którym rozpoczynali śmy opracowywanie. Podczas wykonywania rozcierania obie r ęce pracuj ą jednocze śnie. 4. Opracowanie mi ęśni po śladkowych. Ręce uło Ŝone poprzecznie na mi ęśniu po śladkowym, palcami zwrócone na zewn ątrz. Pierwsze pasmo opracowujemy na wysoko ści ko ści guzicznej, drugie - od ko ści krzy Ŝowej na zewn ątrz, trzecie - wzdłu Ŝ talerza biodrowego. Jedn ą r ęką wykonujemy ruch posuwisty w kierunku przedniego gór nego kolca biodrowego, pozostawiaj ąc opuszk ę kciuka w miejscu. Przy wykonywaniu tej fazy ruchu dło ń oderwie si ę od podło Ŝa. Nie odrywaj ąc ani kciuka, ani pozostałych palców, ruchem sko śnym kładziemy dło ń. Teraz wykonujemy skr ęt na czubkach palców od 2. do 5., przysuwaj ąc jednocze śnie kciuk do dłoni. Dło ń znajduje si ę w uło Ŝeniu jak na pocz ątku opracowania, jednak przesuni ęta w kierunku przedniego górnego kolca biodrowego. Stosuj ąc t ę sam ą technik ę, wykonujemy teraz chwyt drug ą r ęką. Po jego wykonaniu dłonie znajduj ą si ę znów obok siebie, tak jak na pocz ątku chwytu. Tak post ępuj ąc, dochodzimy do przedniego górnego kolca biodroweg o, a nast ępnie przyst ępujemy do opracowania kolejnych pasm. 5. Rozcieranie koliste bocznej powierzchni stawu bi odrowego. Płasko uło Ŝoną dło ń z wyprostowanymi palcami kładziemy na bocznej powie rzchni stawu biodrowego tu Ŝ

poni Ŝej przedniego górnego kolca biodrowego. Drug ą r ęką obci ąŜamy r ękę ju Ŝ uło Ŝoną i wykonujemy rozcieranie koliste. Po kilkakrotnym roztarciu przestawiamy r ęce na miejsce znajduj ące si ę poni Ŝej (bli Ŝej kr ętarza wi ększego) i ponownie wykonujemy rozcieranie koliste. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku dogłowowym. 6. Rozcieranie koliste mi ęśni po śladkowych. Dło ń uło Ŝona podłu Ŝnie z obci ąŜeniem na mi ęśniu po śladkowym, palcami zwróconymi w kierunku pi ęty. Wykonujemy rozcieranie koliste na guzie kulszow ym i pod fałdem pośladkowym. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku nóg i do szpary międzypo śladkowej. Przechodzimy na drug ą stron ę kozetki i przyst ępujemy do wykonywania drena Ŝu po stronie przeciwnej, stosuj ąc opracowania w kolejno ści: 7. Rozcieranie posuwiste wzdłu Ŝ grzebienia talerza ko ści biodrowej. 8. Rozcieranie koliste okolicy przedniego górnego k olca biodrowego i przy środkowej strony uda. 9. Opracowanie mi ęśni po śladkowych. 10. Rozcieranie koliste bocznej powierzchni stawu b iodrowego. 11. Rozcieranie koliste mi ęśni po śladkowych. 12. Rozcieranie spiralne ko ści krzy Ŝowej. Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy spiralnie: najpierw wzdłu Ŝ grzebienia krzy Ŝowego po środkowego, a nast ępnie wzdłu Ŝ brzegu bocznego ko ści krzy Ŝowej. Po opracowaniu jednej strony przyst ępujemy do opracowania drugiej strony ko ści krzy Ŝowej. 13. Rozcieranie koliste ko ści krzy Ŝowej. Rozcieranie to wykonujemy równie Ŝ po obu stronach na ko ści krzy Ŝowej. R ęką uło Ŝoną płasko na ko ści krzy Ŝowej wykonujemy rozcieranie koliste, zwi ększaj ąc nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku dogłowowym i do boku. 14. Rozcieranie koliste okolicy kr ęgosłupa l ędźwiowego i krzy Ŝowego. Zgi ętymi palcami obu r ąk uło Ŝonymi obok siebie z jednej strony kr ęgosłupa wykonujemy rozcierania koliste: najpierw na cz ęści krzy Ŝowej, potem na cz ęści l ędźwiowej. Nast ępnie przyst ępujemy do wykonania rozcierania kolistego po przeci wnej stronie kr ęgosłupa. Nacisk zwi ększamy przy poruszaniu si ę w kierunku dogłowowym i dokr ęgosłupowym. 15. Głaskanie. Na zako ńczenie drena Ŝu tej okolicy - podobnie jak na pocz ątku - wykonujemy głaskanie dwoma r ękami jednocze śnie (lewa r ęka po lewej, prawa po prawej stronie) w pasmach. Drena Ŝ limfatyczny klatki piersiowej Pacjent le Ŝy na grzbiecie z r ękami lekko odwiedzionymi w stawach ramiennych i zgi ętymi w stawach łokciowych. Takie uło Ŝenie r ąk zapewnia dost ęp do w ęzłów pachowych. 1. Głaskanie. Głaskanie to wykonujemy dwoma r ękami jednocze śnie. Rozpoczynamy na wysoko ści wyrostka mieczykowatego mostka. Głaszczemy po bokac h mostka, dochodz ąc do stawów mostkowo - obojczykowych, a nast ępnie wzdłu Ŝ obojczyków posuwamy si ę w kierunku wyrostków barkowych. 2. Rozcieranie koliste okolicy dołu pachowego.

Prostymi palcami zł ączonych r ąk wykonujemy rozcieranie koliste w linii pachowej w dwóch punktach: w okolicy 8 Ŝebra oraz 5 Ŝebra. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku pleców i dołu pachowego. Nast ępnie jedn ą r ęką wykonujemy rozcieranie koliste pomi ędzy mi ęśniem naramiennym a mi ęśniem piersiowym wi ększym. 3. Opracowanie gruczołu piersiowego. Przy tym opracowaniu r ęce pracuj ą naprzemiennie i wykonuj ą ró Ŝne czynno ści na zmian ę. Jedn ą r ęką z mocno odwiedzionym kciukiem wykonujemy rozcieran ie posuwiste. Po wykonaniu jednego cyklu rozcierania p osuwistego kciukiem drugiej r ęki wykonujemy przepychanie chłonki z górnobocznej c zęści gruczołu piersiowego w kierunku dołu pachowego. 4. Opracowanie linii pachowej. Opracowanie to wykonujemy dwoma r ękami naprzemiennie. Ka Ŝda r ęka wykonuje inn ą czynno ść. Rozpoczynaj ąc od wysoko ści dolnych Ŝeber w linii pachowej, jedn ą r ęką wykonujemy rozcieranie posuwiste technik ą opisan ą przy opracowaniu gruczołu piersiowego, a drug ą głaskanie w kierunku linii pachowej bezpo średnio przed r ęką przepychaj ącą. Tak post ępuj ąc, dochodzimy do dołu pachowego. 5. Opracowanie przedniej powierzchni klatki piersio wej. W pasmach: 1 - od wyrostka mieczykowatego, wzdłu Ŝ Ŝeber do linii pachowej, 2 - od mostka, pod gruczołem piersiowym do linii pachowej, 3 - od most ka, nad gruczołem piersiowym do dołu pachowego stosujemy technik ę opisan ą ju Ŝ przy opracowywaniu mi ęśnia czworobocznego oraz mi ęśni po śladkowych. Przechodzimy na drug ą stron ę pacjenta i wykonujemy w kolejno ści: 6. Rozcieranie koliste okolicy dołu pachowego. 7. Opracowanie gruczołu piersiowego. 8. Opracowanie linii pachowej. 9. Opracowanie przedniej powierzchni klatki piersio wej. 10. Rozcieranie koliste w liniach pachowych. Dwoma r ękami jednocze śnie, ka Ŝda po innej stronie, prostymi palcami wykonujemy rozcieranie koliste. Rozpoczynamy od dolnych Ŝeber i w kolejnych punktach dochodzimy do dołów pachowych. 11. Uciski w przestrzeniach mi ędzy Ŝebrowych. Jedn ą r ęką wykonujemy uciski w przestrzeniach mi ędzy Ŝebrowych. Opracowanie rozpoczynamy od linii pachowej i w kolejnych punkta ch posuwamy si ę w kierunku mostka i z powrotem. Przepychanie chłonki odbywa si ę w kierunku od mostka do linii pachowej. Odmian ą tego chwytu jest opracowanie z obci ąŜeniem. Po opracowaniu jednej strony klatki piersiowej przyst ępujemy do opracowania strony drugiej. 12. Głaskanie. Na zako ńczenie drena Ŝu limfatycznego klatki piersiowej wykonujemy, podob nie jak na pocz ątku, głaskanie dwoma r ękami jednocze śnie. Rozpoczynamy na wysoko ści wyrostka mieczykowatego mostka. Głaszczemy po bokac h mostka, dochodz ąc do stawów mostkowo - obojczykowych, a nast ępnie wzdłu Ŝ obojczyków posuwamy si ę w kierunku wyrostków barkowych. Drena Ŝ limfatyczny brzucha Pacjent le Ŝy na plecach z nogami ugi ętymi w kolanach i podło Ŝonym pod nie wałkiem celem rozlu źnienia mi ęśni brzucha. Uciski okr ęŜne musz ą by ć wykonywane w rytmie oddechowym pacjenta. Przy wdechu zwalniamy u cisk, natomiast uciskamy w końcowej fazie wydechu. 1. Głaskanie okolicy nadp ępkowej. Dwoma r ękami jednocze śnie, ka Ŝda po innej stronie, wykonujemy głaskania w kierunku dogłowowym w pasmach. 2. Uciski wzdłu Ŝ łuków Ŝebrowych.

Ruchem podpychaj ącym wykonujemy w ko ńcowej fazie wydechu pacjenta uciski cał ą dłoni ą - na przepon ę, dwa uciski pod lewymi łukami Ŝebrowymi, dwa uciski pod prawymi łukami Ŝebrowymi. 3. Rozcieranie koliste przestrzeni mi ędzy Ŝebrowych. MasaŜysta staje tyłem do pacjenta i zgi ętymi palcami obu r ąk jednocze śnie wykonuje rozcierania koliste pod łukiem Ŝebrowym oraz w dwóch ostatnich przestrzeniach mi ędzy Ŝebrowych. Po opracowaniu jednej strony opracowujemy przestrzenie mi ędzy Ŝebrowe i łuk Ŝebrowy po stronie drugiej. 4. Głaskanie okolicy podp ępkowej. Dwoma r ękami jednocze śnie (ka Ŝda po innej stronie) wykonujemy głaskanie od spojenia łonowego na boki do przednich górnych kolc ów biodrowych. 5. Uciski powyŜej pachwiny. Ręką wykonujemy ucisk posuwisty brzegiem dłoni, przekr ęcaj ąc nieznacznie r ękę i podpychaj ąc jednocze śnie tkanki. Po opracowaniu jednej strony przyst ępujemy do opracowania strony drugiej. 6. Rozcieranie koliste w ęzłów pachwinowych. Dwoma r ękami jednocze śnie, uło Ŝonymi jedna nad drug ą na wi ązadle pachwinowym wykonujemy rozcieranie koliste pasma poziomego w ęzłów pachwinowych w pi ęciu punktach, zaczynaj ąc od górnego przedniego kolca biodrowego. Po doj ściu do pasma pionowego, układamy poprzecznie r ęce na przy środkowej stronie uda dwa punkty. Teraz t ą sam ą drog ą, stosuj ąc te same techniki, wracamy do punktu wyj ścia. Po opracowaniu jednej strony przechodzimy do opracowan ia strony drugiej. 7. Opracowanie okolicy podp ępkowej. Dwoma r ękami naprzemiennie, stosuj ąc technik ę opisan ą przy opracowywaniu mi ęśnia czworobocznego, posuwamy si ę wzdłu Ŝ linii: 1. od p ępka do górnego przedniego kolca biodrowego, 2. od p ępka do wi ązadła pachwinowego, 3. od p ępka do spojenia łonowego. 8. Rozcieranie koliste okr ęŜnicy. Rozcieranie wykonujemy płasko uło Ŝoną dłoni ą z obci ąŜeniem, zaczynaj ąc od zst ępnicy i rozcieraj ąc w kierunku odbytnicy, nast ępnie opracowujemy wst ępnic ę w kierunku poprzecznicy, oraz poprzecznic ę - rozcieraj ąc w kierunku zst ępnicy. W zale Ŝności od opracowywanego odcinka zwi ększenie nacisku nast ępuje w ró Ŝnych kierunkach. - Przy opracowywaniu zst ępnicy nacisk zwi ększamy posuwaj ąc si ę w kierunku odbytnicy. - Przy opracowywaniu wst ępnicy nacisk zwi ększamy posuwaj ąc si ę w kierunku poprzecznicy. - Przy opracowywaniu popr zecznicy nacisk zwi ększamy posuwaj ąc si ę w kierunku zst ępnicy. 9. Generalny ucisk na narz ądy jamy brzusznej. Pozycja wyj ściowa: czwórki obejmuj ą boki pacjenta, kciuki znajduj ą si ę w okolicy pępka. W trakcie wykonywania przez pacjenta wdechu, d łonie przesuwaj ą si ę po bokach na przedni ą powierzchni ę jamy brzusznej. W chwili kiedy pacjent wykonuje wydech wspomagamy go, delikatnie uciskaj ąc płasko uło Ŝonymi dło ńmi na cały obszar brzucha. 10. Uciski na okr ęŜnicy. Uciski wykonujemy zaczynaj ąc od wst ępnicy, przez poprzecznic ę i do zst ępnicy według opisanej ni Ŝej metody. Uciski te musz ą by ć zsynchronizowane z oddechami pacjenta. Zwi ększamy nacisk w ko ńcowej fazie wydechu, a zwalniamy przy wdechu. Technika tego chwytu polega na wykonaniu ucisku brz egiem dłoni od strony palca małego, przy czym miejsce najwi ększego ucisku przesuwa si ę w trakcie jego trwania od kł ębika do ko ńców palców przy opracowywaniu zst ępnicy oraz od ko ńców palców do kł ębika przy opracowywaniu pozostałej cz ęści okr ęŜnicy. Uciski przepychaj ące na okr ęŜnicy ko ńcz ą drena Ŝ limfatyczny brzucha. Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny górnej

Pacjent le Ŝy na plecach. Na pocz ątku zabiegu r ęce s ą uło Ŝone wzdłu Ŝ ciała pacjenta. 1. Głaskanie całej ko ńczyny. Stajemy przy głowie pacjenta. Dwoma r ękami jednocze śnie wykonujemy głaskanie całej ko ńczyny górnej na zasadzie ci ągni ęcia r ąk. W ten sposób opracowujemy cał ą kończyn ę pocz ąwszy od palców, a sko ńczywszy na stawie ramiennym. 2. Rozcieranie koliste w dole pachowym. Chwytamy r ęką pacjenta powy Ŝej stawu łokciowego i odwodzimy j ą w stawie ramiennym. Drug ą r ęką wykonujemy rozcieranie koliste w dole pachowym w d wóch punktach - po stronie wewn ętrznej i zewn ętrznej dołu pachowego. 3. Rozcieranie posuwiste mi ęśnia naramiennego jedn ą r ęką. Palce jednej r ęki tworz ą widełki, którymi opracowujemy mi ęsie ń naramienny. 4. Rozcieranie posuwiste mi ęśnia naramiennego z doł ączeniem drugiej r ęki. R ęce masaŜysty pracuj ą naprzemiennie i ka Ŝda wykonuje inn ą czynno ść. Jedna r ęka wykonuje rozcieranie posuwiste mi ęśnia naramiennego, a drug ą zgłaskuje zaczynaj ąc od przyczepu na obojczyku do przyczepu na łopatce . Jak wspomniano, r ęce pracuj ą naprzemiennie, a wi ęc kiedy jedna wykonuje przepychanie uchwytem widełkowym, druga pozostaje w bezruchu i wykona gła skanie dopiero po sko ńczeniu cyklu ruchu przez pierwsz ą r ękę. 5. Rozcieranie posuwiste ramienia dwoma r ękami. Wykonywana tu technika jest identyczna jak omówiona w pkt.3. (Rozcieranie posuwiste mi ęśnia naramiennego jedn ą r ęką). Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe w tym rozcieraniu opracowujemy całe rami ę - od stawu łokciowego do stawu ramiennego - dwoma r ękami, które wykonuj ą na przemian przepychanie t ą wła śnie technik ą. Kciuki obu r ąk uło Ŝone s ą na stronie przedniej ramienia, za ś pozostałe palce na stronie tylnej. Aby r ęce nie przeszkadzały sobie wzajemnie, jedna r ęka uło Ŝona jest powy Ŝej drugiej. 6. Rozcieranie posuwiste ramienia z doł ączeniem drugiej r ęki. Stosuj ąc technik ę opisan ą w pkt.4., opracowujemy rami ę w trzech pasmach: - po stronie bocznej ramienia, - po stronie przedniej ramienia, - po stronie przy środkowej ramienia. 7. Rozcieranie posuwiste stawu łokciowego. Jedn ą r ęką chwytamy za przedrami ę tak, Ŝe r ęka pacjenta jest lekko zgi ęta w stawie łokciowym. Drug ą r ęką, stosuj ąc technik ę rozcierania posuwistego, opracowujemy staw łokciowy. Kciuk uło Ŝony jest na stronie bocznej, za ś pozostałe palce na stronie przy środkowej. Opracowanie rozpoczynamy w połowie przedramienia, a ko ńczymy w połowie ramienia. 8. Rozcieranie spiralne dołu łokciowego. Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy spiralnie d ół łokciowy. Opracowanie dołu składa si ę z trzech pasm. Pierwsze od strony przy środkowej dołu łokciowego, drugie po środku i trzecie od strony bocznej. Rozcieranie rozp oczynamy poni Ŝej stawu łokciowego, a ko ńczymy powy Ŝej. 9. Opracowanie przedramienia. Opracowanie przedramienia polega na wykonaniu specy ficznej techniki drena Ŝu. Zaczynamy od chwytu widełkowego, nast ępnie wykonujemy obrót do dołu przepychaj ąc chłonk ę (r ęka ze strony grzbietowej przedramienia przesun ęła si ę na stron ę dłoniow ą przedramienia). Teraz przekr ęcamy r ękę w stron ę przeciwn ą ni Ŝ poprzednio, przepychaj ąc jednocze śnie chłonk ę palcami od 2 do 5. Teraz wykonuj ąc ruch w nadgarstku w kierunku drena Ŝu doprowadzili śmy do uło Ŝenia r ęki w pozycji wyj ściowej, jednak nieco wy Ŝej ni Ŝ poprzednio. Tak post ępuj ąc, dochodzimy do stawu łokciowego. Po opracowaniu strony dłoniowej p rzyst ępujemy do opracowania strony grzbietowej przedramienia. 10. Rozcieranie spiralne stawu nadgarstkowego. Podobnie jak w dole łokciowym opracowujemy dwoma kc iukami naprzemiennie staw nadgarstkowy z wszystkich stron, a wi ęc po stronie łokciowej, grzbietowej, promieniowej i dłoniowej. Rozcieranie przy ka Ŝdym pa śmie rozpoczynamy poni Ŝej, a

kończymy powy Ŝej stawu nadgarstkowego. 11. Rozcieranie spiralne g rzbietowej strony śródr ęcza. Stosuj ąc t ę sam ą technik ę, a wi ęc dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy grzbietow ą stron ę śródr ęcza. Cało ść śródr ęcza opracowujemy w kilku pasmach. Ich ilo ść zale Ŝna jest od wielko ści dłoni pacjenta. Ka Ŝde pasmo zaczynamy u nasady palców, a ko ńczymy w okolicy stawu nadgarstkowego. 12. Rozcieran ie spiralne przestrzeni pomi ędzy I i Ii ko ści ą śródr ęcza. Palcami od 2. do 5. ujmujemy kciuk pacjenta. Własnym kciukiem rozcieramy spiralnie prz estrze ń pomi ędzy I i Ii kości ą śródr ęcza. 13. Rozcieranie spiralne grzbietowej strony palców. Kciukiem jednej r ęki rozcieramy spiralnie grzbietow ą stron ę wszystkich palców po kolei. Przy pewnej wprawie mo Ŝna wykonywa ć rozcieranie dwoma kciukami, przy czym kaŜda r ęka opracowuje inny palec. Tak wi ęc mo Ŝemy jednocze śnie rozciera ć palce V i Iii lub Ii i Iv. 14. Rozcieranie spiralne dłoniowej strony palców. Stosuj ąc opisan ą w pkt. 13. technik ę, opracowujemy dłoniowe strony wszystkich palców. 15. Rozcieranie spiralne dłoniowej strony śródr ęcza. Stosuj ąc technik ę opisan ą przy rozcieraniu spiralnym grzbietowej strony śródr ęcza, opracowujemy dłoniow ą stron ę śródr ęcza. 17. Głaskanie całej ko ńczyny. Na zako ńczenie drena Ŝu ko ńczyny górnej, podobnie jak na pocz ątku, stajemy przy głowie pacjenta. Dwoma r ękami jednocze śnie wykonujemy głaskanie całej ko ńczyny górnej na zasadzie ci ągni ęcia r ąk. W ten sposób opracowujemy cał ą ko ńczyn ę pocz ąwszy od palców, a sko ńczywszy na stawie ramiennym. Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny dolnej Drena Ŝ limfatyczny ko ńczyny dolnej składa si ę z dwóch faz: - faza I - w uło Ŝeniu pacjenta na plecach, - faza Ii - w uło Ŝeniu pacjenta na brzuchu. Faza I Pod kolano masowanej nogi podkładamy niewielki wałe czek, aby przez ugi ęcie w kolanie doprowadzi ć do rozlu źnienia napi ęć w ko ńczynie dolnej. Nogi pacjenta muszą by ć lekko odwiedzione, aby umo Ŝliwi ć opracowanie przy środkowej strony uda. 1. Głaskanie ogólne. MasaŜysta, stoj ąc z boku pacjenta, dwoma r ękami jednocze śnie wykonuje głaskanie całej ko ńczyny dolnej od palców do stawu biodrowego. 2. Rozcieranie koliste pasma poziomego w ęzłów pachwinowych. Dwoma r ękami jednocze śnie, uło Ŝonymi jedna nad drug ą na wi ązadłe pachwinowym, wykonujemy rozcieranie koliste w 4 punktach zaczyna j ąc od strony bocznej do strony przy środkowej pachwiny. 3. Rozcieranie koliste pasma pionowego w ęzłów pachwinowych. Jedn ą lub dwoma r ękami jednocze śnie, rozcieramy pasmo pionowe w ęzłów pachwinowych (przy środkowa powierzchnia uda) w trzech punktach: 1. na przy środkowej stronie uda, w połowie jego długo ści, 2. na przy środkowej stronie uda, pomi ędzy punktem 1 i 3, 3. w dole pachwinowym. Rozcieranie wykonujemy kolejno w punktach 1, 2, 3, 2, 1. 4. Rozcieranie posuwiste uda dwoma r ękami. Stosujemy tu technik ę opisan ą przy rozcieraniu posuwistym mi ęśnia naramiennego jedn ą r ęką. Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe na udzie pracuj ą naprzemiennie obie r ęce w uło Ŝeniu "r ęka za r ęką". Kciuki masa Ŝysty posuwaj ą si ę po przedniej stronie uda. W ten sposób opracowujemy udo od stawu kolanowego d o stawu biodrowego.

5. Rozcieranie posuwiste uda jedn ą r ęką. Jedna r ęka wykonuje rozcieranie posuwiste w sposób opisany przy rozcieraniu posuwistym mi ęśnia naramiennego. Druga r ęka (pracuj ąc na zmian ę z pierwsz ą) wykonuje głaskanie. Rozcieranie to wykonujemy w trz ech pasmach: - po stronie przy środkowej uda, - po stronie przedniej uda, - po zamianie czynno ści r ąk rozcieramy po stronie bocznej uda. Jak mo Ŝna zauwaŜyć, r ęka głaszcz ąca po stronie przy środkowej i pó źniej bocznej wykonuje ruch posuwisty. Natomiast r ęka głaszcz ąca po stronie przedniej uda wykonuje ruch obrotowy. 6. Rozcieranie posuwiste stawu kolanowego. Staw kolanowy chwytamy mi ędzy kciuk a pozostałe palce i wykonujemy rozcierani e posuwiste rozpoczynaj ąc na podudziu a ko ńcz ąc na udzie. 7. Rozcieranie koliste po bokach stawu kolanowego. Wyprostowanymi palcami obu r ąk jednocze śnie (po obu stronach stawu kolanowego) wykonujemy rozcieranie koliste w miejscach zaczynaj ąc poni Ŝej stawu kolanowego, nast ępnie po bokach stawu i powy Ŝej stawu kolanowego. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku uda. 8. Rozcieranie koliste dołu podkolanowego. Proste palce obu r ąk układamy w dole podkolanowym. Palce jednej r ęki wsuwamy od strony przy środkowej, a palce drugiej r ęki od strony bocznej dołu podkolanowego. Rozcieranie koliste wykonujemy obydwiema r ękami jednocze śnie, zwi ększaj ąc nacisk przy posuwaniu si ę w kierunku uda. Rozpoczynamy od opracowania dolnej cz ęści dołu podkolanowego, potem rozcieramy cz ęść środkow ą, a nast ępnie cz ęść górn ą. 9. Opracowanie podudzia. Zginamy nog ę pacjenta w stawie kolanowym pod k ątem 90 stopni. Stosuj ąc technik ę opisan ą przy opracowywaniu przedramienia, dwoma r ękami naprzemiennie rozcieramy podudzie. R ęce uło Ŝone s ą jedna nad drug ą, a kciuki posuwaj ą si ę po stronie przedniej podudzia. Druga cz ęść opracowania polega na poł ączeniu dwóch technik. Jedna r ęka, opracowuje stron ę boczn ą, przedni ą i przy środkow ą, a druga w tym czasie, opracowuje stron ę tyln ą podudzia. R ęce, pracuj ąc naprzemiennie, posuwaj ą si ę od stawu skokowego do stawu kolanowego. 10. Rozcieranie spiralne stawu skokowego. Kciukami obu r ąk naprzemiennie rozcieramy staw skokowy w trzech pa smach, na obszarze zawartym mi ędzy kostk ą przy środkow ą i boczn ą. 11. Rozcieranie spiralne śródstopia. Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy stron ę grzbietow ą śródstopie, posuwaj ąc si ę od nasady palców do stawu skokowego w czterech pas mach. 12. Rozcieranie posuwiste stawów śródstopno-paliczkowych. Ustawiamy obydwa kciuki naprzeciwko siebie na stawie śródstopno-paliczkowym palucha i wykonujemy skr ęt dłoni na kciukach tak aby kciucki znalazły si ę obok siebie. W ten sposób post ępujemy na wszystkich stawach śródstopno-paliczkowych. 13. Rozcieranie koliste ści ęgna Achillesa. Prostymi palcami obu r ąk jednocze śnie wykonujemy rozcieranie koliste po obu stronach ści ęgna Achillesa w trzech kolejnych punktach: pierwszy przy guzie pi ętowym i dwa kolejne powy Ŝej. 14. Głaskanie ogólne. Na zako ńczenie pierwszej fazy drena Ŝu limfatycznego ko ńczyny dolnej masa Ŝysta, stoj ąc z boku pacjenta, dwoma r ękami jednocze śnie wykonuje głaskanie całej kończyny od palców do stawu biodrowego. Faza II

W fazie drugiej drena Ŝu limfatycznego ko ńczyny dolnej układamy pacjenta na brzuchu. Pod stopy podkładamy niewielki wałeczek ce lem rozlu źnienia napi ęcia w kończynie. Nogi pacjenta musz ą by ć odwiedzione, aby umo Ŝliwi ć opracowanie strony przy środkowej uda. 15. Głaskanie ogólne. MasaŜysta, stoj ąc z boku pacjenta, dwoma r ękami jednocze śnie wykonuje głaskanie całej ko ńczyny od palców do stawu biodrowego. 16. Rozcieranie koliste okolicy przedniego górnego kolca biodrowego i przy środkowej strony uda. Jedn ą r ęką uło Ŝoną nad przednim górnym kolcem biodrowym wykonujemy rozcieranie koliste w miejscu, zwi ększaj ąc nacisk przy poruszaniu si ę w kierunku do linii śródpalcowej i do głowy. W czasie wykonywania rozcierania r ęka pozostaje niezmiennie w tym samym miejscu. W tym samym czasie drug ą r ęką wykonujemy rozcieranie koliste przy środkowej strony uda w okolicy pachwiny. Po kilkakrotnym roztarciu (zwi ększaj ąc sił ę nacisku przy posuwaniu si ę w kierunku dogłowowym) przestawiamy r ękę nieco ni Ŝej (w kierunku stawu kolanowego). Po kilkakrotnym roztarciu ponownie prz estawiamy r ękę, tym razem powyŜej, czyli do miejsca w którym rozpoczynali śmy opracowywanie. Podczas wykonywania opracowania obie r ęce pracuj ą jednocze śnie. 17. Rozcieranie posuwiste uda dwoma r ękami. Stosujemy tu technik ę opisan ą na stronie 231???? przy rozcieraniu posuwistym mięśnia naramiennego jedn ą r ęką. Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe na udzie pracuj ą naprzemiennie obie r ęce w uło Ŝeniu "r ęka za r ęką". Kciuki masa Ŝysty posuwaj ą si ę po tylnej stronie uda (podobnie jak po przedniej). W ten sposób opracowujemy udo od stawu kolanowego do stawu biodrowego. 18. Rozcieranie posuwiste uda jedn ą r ęką. Jedna r ęka wykonuje rozcieranie w sposób opisany przy rozci eraniu posuwistym mięśnia naramiennego (str. 231 ????). Druga r ęka (pracuj ąc na zmian ę z pierwsz ą) wykonuje przegłaskanie. Rozcieranie to wykonujemy w trzech pasmach: - po stronie przy środkowej uda, - po stronie tylnej uda (tak jak po przedniej), - po zamianie czynno ści r ąk rozcieramy po stronie bocznej uda. 19. Rozcieranie spiralne dołu podkolanowego. Dwoma kciukami naprzemiennie rozcieramy dół podkola nowy w trzech pasmach: wzdłu Ŝ kraw ędzi zewn ętrznej, przez środek dołu podkolanowego, wzdłu Ŝ kraw ędzi wewnętrznej. Rozcieranie rozpoczynamy pod dołem, a ko ńczymy nad dołem podkolanowym. 20. Rozcieranie koliste dołu podkolanowego. Poprzecznie uło Ŝoną r ęką z obci ąŜeniem rozcieramy koli ście dół podkolanowy w trzech punktach: na kraw ędzi zewn ętrznej dołu podkolanowego, w środku dołu podkolanowego, na kraw ędzi wewn ętrznej dołu podkolanowego. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku dogłowowym. 21. Rozcieranie koliste po bokach dołu podkolanoweg o. Prostymi palcami obu r ąk jednocze śnie wykonujemy rozcieranie koliste poni Ŝej stawu na stawie i powy Ŝej. Nacisk zwi ększamy przy posuwaniu si ę w kierunku uda. 22. Opracowanie podudzia. Stosujemy tu technik ę opisan ą przy rozcieraniu przepychaj ącym mi ęśnia naramiennego jedn ą r ęką. Ró Ŝnica polega na tym, Ŝe na podudziu, podobnie jak i na udzie, pracuj ą naprzemiennie obie r ęce w uło Ŝeniu "r ęka za r ęką". Kciuki masaŜysty posuwaj ą si ę po tylnej stronie podudzia. W ten sposób opracowuj emy podudzie od stawu skokowego do stawu kolanowego. Na st ępnie jedn ą r ęką kontynujemy opisan ą technik ę, za ś drug ą r ęką przepychamy limf ę, wykonuj ąc skr ęt z lekkim podepchni ęciem w kierunku dogłowowym. Po kilkakrotnym opracow aniu

zamieniamy czynno ści r ąk. Tak wi ęc je Ŝeli przedtem rozcieranie przepychaj ące wykonywała r ęka lewa, to teraz wykonuje je r ęka prawa. 23. Rozcieranie spiralne ści ęgna Achillesa. Dwoma kciukami: jednym po stronie przy środkowej, a drugim po stronie bocznej rozcieramy naprzemiennie lub jednocze śnie ści ęgno Achillesa. 24. Głaskanie ogólne. Podobnie jak na pocz ątku drena Ŝu, tak teraz na zako ńczenie wykonujemy głaskanie ogólne całej ko ńczyny dolnej. KONIEC