dinero_polaco

P u b l i k a c j a d o f i n a n s o w a n a ze ro d k w Na r o d o w e g o B a n k u Po l s k i e g o

W yd a n i e w s p a r l i t a k e : Je s s H u e r t a d e S o t o Andrzej Baraski Krzysztof Dymicki Mikoaj Stempel

P r z e o y G r z ego r z u c z k i e w i c z

I n s t y t u t L u d w i g a vo n M i s e s a Wa r s z a w a 2 0 0 9

Jess Huerta de Soto Pienidz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne

First Spanish edition 1998: Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos Second English edition 2008: Money, Bank Credit, and Economic Cycles Copyright 2009 Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa

Tumaczenie z jzyka angielskiego: Grzegorz uczkiewicz (rozdzia pierwszy tumaczy Mateusz Machaj) Tumaczenie cytatw z oryginaw woskich, francuskich, aciskich i starogreckich: Weronika Sygowska-Pietrzyk (WS-P) Redakcja naukowa: prof. Witold Kwanicki (WK), dr Rafa Wojciechowski (RW, rozdziay IIII), Mateusz Machaj Redakcja jzykowa: Anna Szymanowska, Witold Falkowski Indeksy, korekta: Wydawnictwo Verbariusz, www.verbariusz.pl Projekt okadki i stron tytuowych: Barbara Bernardyn ISBN 978-83-926160-4-7

Instytut Ludwiga von Misesa ul. Duga 44/50, pokj 214 00-241 Warszawa www.mises.pl [email protected]

amanie: PanDawer www.pandawer.pl Druk i oprawa: Drukarnia GS, Krakw Wydanie I

S p i s t re c i

Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa do wydania amerykaskiego Przedmowa do drugiego wydania hiszpaskiego Wprowadzenie

XV XXV XXVII XXIX

ROZDZIA I PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO 1. Podstaw owe definicje: kontrakty poyczki (mutuum) i uyczenia (commodatum) a kontrakt przechowania Kontrakt commodatum Kontrakt mutuum Kontrakt przechowania (depozytowy) Depozyt dbr okrelonych co do gatunku (kontrakt depozytu nieprawidowego) 2. Spoeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidowego Podstawowa cecha pieninego depozytu nieprawidowego Konsekwencje niespenienia podstawowego zobowizania zawartego w umowie depozytu nieprawidowego Orzeczenia sdowe, w ktrych odwoywano si do podstawowych zasad prawnych dotyczcych pieninego depozytu nieprawidowego (wymogu stuprocentowych rezerw) 3. Podstaw owe rnice midzy kontraktem pieninego depozytu nieprawidowego a kontraktem poyczki pieninej Zakres przeniesienia praw wasnoci w kadym kontrakcie Podstawowe rnice ekonomiczne midzy obydwoma typami kontraktw Podstawowe rnice prawne midzy obydwoma kontraktami 4. Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad dotyczcych pieninego depozytu nieprawidowego Menger, Hayek i Leoni o ksztatowaniu si tradycyjnych zasad prawodawstwa Podstawowe rnice midzy zasadniczo odmiennymi rodzajami kontraktw

1 1 2 3 3 5 5 7

8

9 10 10 13 14 14 15

Jurysprudencja rzymska Depozyt nieprawidowy w prawie rzymskim

18 20

ROZDZIA II HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH REGULUJCYCH UMOW NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO 1. 2. Wprow adzenie Bankowo w Grecji i Rzymie Trapezitei, czyli greccy bankierzy Bankowo w wiecie helleskim Bankowo w Rzymie Bankructwo chrzecijaskiego banku Kaliksta Societates argentariae 3. Bankierzy w pnym redniowieczu Odrodzenie bankowoci depozytowej w rdziemnomorskiej Europie Kanoniczny zakaz lichwy i depositum confessatum Bankowo we Florencji w XIV wieku Bank Medyceuszw Bankowo w Katalonii w XIV i XV wieku: Taula de Canvi 4. Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej Rozwj bankowoci w Sewilli Szkoa salamancka a dziaalno bankw 5. Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski. Bankowo w XVII i XVIII wieku Bank Amsterdamski David Hume a Bank Amsterdamski Sir James Steuart i Adam Smith a Bank Amsterdamski Banki Szwecji i Anglii John Law i osiemnastowieczna bankowo we Francji Richard Cantillon i podstpne pogwacenie umowy nieprawidowego depozytu pieninego 27 30 30 37 39 40 41 43 45 47 52 53 55 57 58 61 73 73 76 77 80 82 84

ROZDZIA III PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ 1. 2. Wprowadzenie Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk, czyli kontraktem mutuum rda zamtu Bdna doktryna prawa zwyczajowego Doktryna hiszpaskich kodeksw prawa cywilnego i prawa handlowego Krytyka prb zrwnania umowy nieprawidowego depozytu pieninego z poyczk bd umow mutuum Odmienne przyczyny i cele obu umw Pojcie porozumienia milczcego lub dorozumianego 3. 4. Niezado walajce rozwizanie: przedefiniowanie pojcia dostpnoci Nieprawidowy depozyt pieniny, transakcje z umow odkupu oraz umowy ubezpieczenia na ycie Siedem moliwych sposobw prawnego zaklasykowania umowy depozytu bankowego z rezerw czstkow Transakcje z umow odkupu Przypadek umw ubezpieczenia na ycie 87 90 90 94 96 101 102 106 112 119 119 120 123

ROZDZIA IV PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ 1. 2. 3. 4. Wprowadzenie Rola banku jako rzeczywistego porednika w przypadku umowy poyczki Rola banku w przypadku umowy bankowego depozytu pieninego Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie przypadek jednego banku Kontynentalny system rachunkowoci Praktyki ksigowe w krajach anglosaskich Zdolno ekspansji kredytowej i kreowania depozytw w przypadku izolowanego banku 127 131 135 138 139 147 152

Przypadek bardzo maego banku Ekspansja kredytowa i tworzenie depozytw ex nihilo w przypadku jednego banku monopolistycznego 5. Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw w caym systemie bankowym Tworzenie poyczek w systemie maych bankw 6. Kilka dodatkowych trudnoci Ekspansja inicjowana rwnoczenie przez wszystkie banki Wypyw poday pienidza z systemu bankowego Utrzymywanie rezerw przekraczajcych wymagane minimum Rne wymagane rezerwy dla rnych rodzajw depozytw 7. 8. Analogie pomidzy kreowaniem depozytw a emisj banknotw bez pokrycia Proces kurczenia si kredytu

157 160 164 168 174 174 180 182 183 184 191

ROZDZIA V BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY 1. Podstawy teorii kapitau Ludzkie dziaanie jako cig subiektywnych etapw Kapita i dobra kapitaowe Stopa procentowa Struktura produkcji Kilka uwag dodatkowych Krytyka miernikw wykorzystywanych w rachunku narodowym 2. Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci na stru ktur produkcji Trzy rodzaje procesu dobrowolnego oszczdzania Zapisy ksigowe oszczdnoci kierowanych na poyczki Zagadnienie poyczek konsumpcyjnych Wpyw dobrowolnych oszczdnoci na struktur produkcji Po pierwsze: skutek wywoany now nierwnomiernoci zyskw osiganych na rnych etapach produkcji Po drugie: wpyw spadku stopy procentowejna cen rynkow dbr kapitaowych 199 200 204 213 218 223 230

235 235 237 238 239 240 245

Po trzecie: efekt Ricarda Ostateczny wynik: wyonienie si nowej, bardziej kapitaochonnej struktury produkcji Teoretyczne rozwizanie paradoksu oszczdzania Przypadek gospodarki w regresji 3. Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia we wzrocie oszczdnoci: teoria austriacka, czyli teoria cyklu koniunkturalnego oparta na kredycie fiducjarnym Skutki ekspansji kredytowej dla struktury produkcji Spontaniczna reakcja rynku na ekspansj kredytow 4. Bankowo, stopy rezerwy czstkowej i prawo wielkich liczb

248 251 259 261

262 263 274 291

ROZDZIA VI DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO 1. Dlaczego kryzys nie wybucha wtedy, gdy nowe inwestycje finansuje si realnymi oszczdnociami (nie wystpuje ekspansja kredytowa) Moliwo odroczenia wybuchu kryzysu: teoretyczne wyjanienie procesu stagflacji Kredyt konsumpcyjny a teoria cyklu Autodestruktywny charakter szt ucznego boomu spowodowanego ekspansj kredytow: teoria wymuszonych oszczdnoci Marnotrawstwo kapitau, niewykorzystane moce produkcyjne i bdne inwestowanie zasobw produkcyjnych Ekspansja kredytowa jako przyczyna masowego bezrobocia Rachunek dochodu narodowego niewaciwie odzwierciedla rne etapy cyklu koniunkturalnego Przedsibiorczo a teoria cyklu Polityka stabilizacji oglnego poziomu cen i jej destabilizujcy wpyw na gospodark

301 303 307

2. 3. 4.

309

5.

312 315 316 318 320 326

6. 7. 8. 9.

10. Jak unikn cykli koniunkturalnych: zapobieganie kryzysowi gospodarczemu i wychodzenie z niego

11. Teoria cyklu a niewykorzystane zasoby ich rola na pocztkowych etapach boomu 12. Niezbdne zacienienie kredytu w fazie recesji: krytyka teorii wtrnej depresji 13. Gospodarka maniakalno-depresyjna: tumienie ducha przedsibiorczoci i inne negatywne skutki wywoywane w gospodarce rynkowej przez powracajce cykle koniunkturalne 14. Wpyw fluktuacji gospodarczych na gied 15. Wpyw cyklu koniunkturalnego na sektor bankowy 16. Marks, Hayek i pogld, e kryzysy gospodarcze s nieodcznie zwizane z gospodark rynkow 17. Dwie u wagi dodatkowe 18. Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu Cykle koniunkturalne przed rewolucj przemysow Cykle koniunkturalne od czasw rewolucji przemysowej Szalone lata dwudzieste i wielki kryzys 1929 roku Recesje gospodarcze koca lat 70. i pocztku lat 90. Inne prace dotyczce empirycznej werykacji austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego Podsumowanie

332 334

343 345 350 351 356 357 360 362 365 370 374 377

ROZDZIA VII KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KeynesowskIEJ 1. 2. Wprowadzenie Krytyka monetaryzmu Mityczna koncepcja kapitau Austriacka krytyka Clarka i Knighta Krytyka mechanistycznej monetarystycznej wersji ilociowej teorii pienidza Krtka uwaga w sprawie teorii racjonalnych oczekiwa 3. Krytyka ekonomii Keynesowskiej Prawo rynkw Saya Trzy argumenty Keynesa w sprawie ekspansji kredytowej Analiza Keynesowska jako teoria szczeglna Tak zwana kracowa efektywno kapitau 383 385 385 389 392 402 407 409 410 415 417

Keynesa krytyka Misesa i Hayeka Krytyka Keynesowskiej koncepcji mnonika Krytyka zasady akceleratora 4. Tradycja marksistowska a austriacka teoria cykli koniunkturalnych. Rewolucja neoricardiaska i kontro wersja w sprawie podwjnego przeczenia Wnioski Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie i innych niebankowych porednikw finansowych Towarzystwa ubezpiecze na ycie jako prawdziwi porednicy nansowi Wartoci wykupu a poda pienidza Naruszenie tradycyjnych zasad ubezpiecze na ycie Inni prawdziwi porednicy nansowi: fundusze inwestycyjne oraz holdingi inwestycyjne Uwagi szczegowe co do ubezpieczenia kredytu

418 419 424

428 432

5. 6.

438 439 444 446 448 449

ROZDZIA VIII TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ 1. Krytyczna analiza szkoy bankowoci Koncepcja bankowoci, koncepcja obiegu pieninego i szkoa salamancka Odpowied wiata anglojzycznego na scholastyczne koncepcje pienidza bankowego Spr pomidzy szko obiegu pieninego a szko bankowoci 2. Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci Argumentacja Parnella na rzecz wolnej bankowoci oraz odpowiedzi McCullocha i Longelda Sztuczny spr midzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej Argumentacja na rzecz banku centralnego Stanowisko teoretykw szkoy obiegu pieninego bronicych systemu wolnej bankowoci 454 454 462 470 475 476 477 478 482

3.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu i jego zastosowanie do banku centralnego Teoria niemoliwoci koordynacji spoecznej opartej na instytucjonalnym przymusie, czyli naruszeniu tradycyjnych zasad prawnych

488

490

Zastosowanie twierdzenia o niemoliwoci socjalizmu do banku centralnego i systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej 491 Wniosek: niepowodzenie ustawodawstwa bankowego 4. Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej Bdna podstawa analizy: popyt na rodki ducjarne uznawany za zmienn egzogeniczn Moliwo jednostronnego zainicjowania ekspansji kredytowej przez system wolnej bankowoci oparty na rezerwie czstkowej Teoria rwnowagi pieninej w wolnej bankowoci opiera si wycznie na analizie makroekonomicznej Pomieszanie poj oszczdzania i popytu na pienidz Nieznajomo argumentw prawnych 5. Wniosek: pozorna rozbieno stanowisk zwolennikw bankowoci centralnej i obrocw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej 506 509 512 516 519 525 534

Kopot z historycznymi ilustracjami systemw wolnej bankowoci 530

539

ROZDZIA IX PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY 1. Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy Propozycja Ludwiga von Misesa Friedrich A. Hayek i propozycja wymogu stuprocentowej rezerwy Murray N. Rothbard i propozycja czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy Maurice Allais europejski obroca wymogu stuprocentowej rezerwy Dawna tradycja szkoy chicagowskiej wspierania wymogu stuprocentowej rezerwy

541 542 547 549 551 553

2.

Nasza propozycja reformy bankowoci Cakowita swoboda wyboru pienidza System penej swobody bankowoci Zobowizanie wszystkich podmiotw w systemie wolnej bankowoci do przestrzegania tradycyjnych zasad i regu prawnych, zwaszcza wymogu stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie Jak wygldaby system nansowy i bankowy w cakowicie wolnym spoeczestwie?

557 557 560

561 562 564 575 595 595 596

3. 4. 5.

Analiza zalet proponowanego systemu Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji reformy pieninej Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu pieninego i bankowego Kilka podstawowych zasad strategii Etapy reformy systemu nansw i bankowoci Znaczenie trzeciego i dalszych etapw reformy: stwarzane przez nie moliwoci spacenia dugu publicznego lub zobowiza emerytalnych systemu opieki spoecznej Zastosowanie teorii reformy bankowej i nansowej w odniesieniu do Europejskiej Unii Monetarnej oraz budowy sektora nansowego w gospodarkach dawnego bloku wschodniego

599

607 609 615 649 663

6.

Wniosek. System bankowy wolnego spoeczestwa

Bibliografia Indeks osb Indeks rzeczowy

P r z e d m o w a d o w yd a n i a p o l s k i e g o

Mam przyjemno przedstawi Czytelnikom polskie wydanie ksiki Pienidz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne. Ukazuje si ono w czasie szczeglnym, poniewa zbiego si z cikim kryzysem nansowym i spowodowan nim wiatow recesj gospodarcz zjawiskami przewidywanymi przeze mnie dziesi lat temu w pierwszym wydaniu tej ksiki, ktrych skutkw bolenie dzi dowiadczamy. *** Polityka sztucznej ekspansji kredytowej, uksztatowana i stosowana przez banki centralne w cigu minionych pitnastu lat, nie moga si skoczy inaczej. Proces ten, ktry dzi dobiega koca, zacz nabiera rozpdu w roku 2001, kiedy gospodarka amerykaska otrzsna si po swojej ostatniej recesji (jakkolwiek przelotnej i stumionej), a Rezerwa Federalna na nowo przystpia do wielkiej sztucznej ekspansji kredytu i inwestycji zapocztkowanej w roku 1992. Ta ekspansja kredytowa nie opieraa si jednak na rwnolegym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci gospodarstw domowych. Od wielu lat poda pienidza w postaci banknotw i depozytw rosa w rednim tempie ponad dziesiciu procent rocznie (co oznacza, e co siedem lat podwaja si cakowity, wiatowy wolumen pienidza). rodki wymiany powstae w wyniku tej powanej inacji ducjarnej byy przez system bankowy plasowane na rynku jako nowo tworzone poyczki, udzielane przy bardzo niskich (a w ujciu realnym nawet ujemnych) stopach oprocentowania. Wywoao to spekulacyjn afer w postaci znacznego wzrostu cen dbr kapitaowych, nieruchomoci i reprezentujcych je papierw wartociowych wymienianych na giedach, ktrych indeksy poszyboway mocno w gr. Co ciekawe, podobnie, jak byo to w przypadku szalonych lat poprzedzajcych wielki kryzys roku 1929, ten szokowy wzrost iloci pienidza nie wpyn w znaczcy sposb na ceny dbr i usug konsumpcyjnych (stano-

XVI

Przedmowa do wydania polskiego

wicych w przyblieniu jedn trzeci wszystkich dbr). Miniona dekada jak i lata dwudzieste ubiegego wieku bya okresem istotnego wzrostu produktywnoci wywoanego wprowadzaniem na masow skal nowych technologii oraz wanych innowacji w obszarze przedsibiorczoci, tak wic gdyby nie zastrzyki pienino-kredytowe, doprowadzioby to do zdrowej, a take trwaej redukcji cen jednostkowych dbr i usug konsumpcyjnych. Co wicej, pene wczenie gospodarek Chin i Indii do rynku globalnego jeszcze bardziej podnioso realn produktywno wytwarzania dbr oraz usug konsumpcyjnych. Brak zdrowej deacji cen tych dbr na etapie wzrostu produktywnoci tak znacznego, jak wystpujcy w ostatnich latach jest gwnym dowodem, e szok pieniny powanie zakci proces rozwoju gospodarki. Zjawisko to analizuj szczegowo w podrozdziale dziewitym rozdziau szstego. Jak wyjaniam w ksice, sztuczna ekspansja kredytowa oraz (ducjarna) inacja rodkw wymiany nie wyznaczaj drogi na skrty do stabilnego i trwaego rozwoju gospodarczego, nie pozwalaj unikn koniecznych powice i dyscypliny, jakich zawsze wymaga wysokie tempo wzrostu oszczdnoci (kwoty dobrowolnych oszczdnoci, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, w ostatnich latach nie tylko nie zwikszay si, ale niekiedy wrcz spaday). Sztuczna ekspansja kredytu i pienidza nigdy bowiem nie jest niczym wicej ni krtkoterminowym rozwizaniem a i to w najlepszym tylko razie. Recesyjny charakter szoku pieninego, zawsze ujawniajcy si na dusz met, nie budzi dzi adnych wtpliwoci: nowo tworzone poyczki (z pienidzy, ktre nie zostay wczeniej zaoszczdzone przez obywateli) natychmiast daj przedsibiorcom si nabywcz wykorzystywan przez nich w nazbyt optymistycznych projektach inwestycyjnych (w ostatnich latach zwaszcza w sektorze budowlanym i przedsiwziciach deweloperskich). Innymi sowy, przedsibiorcy zachowuj si tak, jakby obywatele zwikszyli swoje oszczdnoci, podczas gdy w rzeczywistoci tak nie jest. Wynikiem jest powszechne zaburzenie koordynacji w systemie gospodarczym: spekulacja nansowa (irracjonalna przesada) wywiera szkodliwy wpyw na realn gospodark i wczeniej czy pniej dochodzi do odwrcenia caego tego procesu w postaci recesji gospodarczej, oznaczajcej pocztek bolesnej, acz niezbdnej korekty. Korekta ta wymaga niezmiennie ponownego przetworzenia kadej realnej struktury produktywnej, ktra zostaa znieksztacona przez inacj. Konkretnych czynnikw wyzwalajcych zakoczenie euforii pieninego balowania i rozpoczcie recesyjnego kaca jest wiele i mog by one rozmaite w rnych cyklach. W aktualnej sytuacji najoczywistszymi takimi czynnikami byy: wzrost cen surowcw, zwaszcza ropy naftowej, amerykaski kryzys poyczek hipotecznych gorszej jakoci i wreszcie upadki wanych instytucji bankowych, kiedy dla rynku stao si jasne, e warto ich pasyww przekracza warto aktyww (udzielonych poyczek hipotecznych). Syszy si obecnie wiele motywowanych wasnym interesem gosw, domagajcych si obniek stp procentowych i nowych zastrzykw pienidzy,


XVII

co pozwolioby wszystkim, ktrzy tego zapragn, dokoczenie projektw inwestycyjnych bez ponoszenia strat. Niemniej taka ucieczka do przodu mogaby odroczy problemy tylko chwilowo i to za cen pogbienia ich w przyszoci. Kryzys uderzy dlatego, e zyski rm z sektora dbr kapitaowych (zwaszcza budowlanych i deweloperskich) znikny wskutek bdw w zakresie przedsibiorczoci wywoanych tanim kredytem, a ceny dbr konsumpcyjnych zaczy si ksztatowa stosunkowo mniej niekorzystnie ni ceny dbr kapitaowych. W takim punkcie rozpoczyna si bolesna, nieuchronna korekta, a obok spadku produkcji i wzrostu bezrobocia obserwujemy dzi bardzo szkodliwy wzrost cen dbr konsumpcyjnych (stagacja). Nawet najskrupulatniejsza analiza ekonomiczna, a take najchodniejsza i najbardziej wywaona interpretacja ostatnich wydarze gospodarczych oraz nansowych wspieraj wniosek, e nie jest moliwe, aby banki centralne (w rzeczywistoci agencje nansowego planowania centralnego) byy zdolne do skutecznego wyboru najwaciwszej w danej chwili polityki pieninej. Z ca wyrazistoci stao si to jasne w przypadku nieudanych prb odgrnego planowania dawnej gospodarki sowieckiej. Innymi sowy, odkryte przez austriackich ekonomistw Ludwiga von Misesa i Friedricha A. Hayeka twierdzenie o ekonomicznej niemoliwoci socjalizmu ma pene zastosowanie do bankw centralnych w oglnoci, a Rezerwy Federalnej oraz (w swoim czasie) Alana Greenspana i (obecnie) Bena Bernankeego w szczeglnoci. Twierdzenie to gosi, e nie da si zorganizowa spoeczestwa pod wzgldem gospodarczym, opierajc si na wicych poleceniach wydawanych przez agencj planistyczn, poniewa ciao takie nigdy nie moe uzyska informacji potrzebnych mu dla nadania jego nakazom charakteru koordynujcego. Nie ma wrcz nic bardziej niebezpiecznego ni uleganie by uy przydatnego wyraenia Hayeka zgubnej pysze rozumu, a wic przekonaniu, e jest si wszechwiedzcym lub przynajmniej do mdrym i potnym, by stale utrzymywa najwaciwsz i cile dostrojon do warunkw polityk pienin. Jest zatem bardzo prawdopodobne, e Rezerwa Federalna, a w nieco mniejszym stopniu take Europejski Bank Centralny, zamiast osabia najgwatowniejsze wahania cyklu koniunkturalnego, byy gwnymi architektami i winowajcami ich pogbiania si, wic dylemat, przed jakim stoj Ben Bernanke i jego Rada Rezerwy Federalnej oraz inne banki centralne (od Europejskiego Banku Centralnego poczwszy), wcale nie jest przyjemny. Wszystkie te instytucje od lat uchylay si od odpowiedzialnoci nansowej i dzi znalazy si w lepym zauku. Mog albo dopuci, by od razu rozpocz si proces recesji, a wraz z nim zdrowa, cho bolesna korekta albo ucieka do przodu i leczy gospodark klinem. W tym drugim przypadku szanse na pojawienie si w niezbyt odlegej przyszoci jeszcze ciszej stagacji gwatownie rosn (ten wanie bd, popeniony po krachu giedowym roku 1987, doprowadzi do inacji koca lat 80. XX w., zakoczonej ostr recesj lat 19901992). Co wicej, ponowne przyjcie na tym etapie polityki taniego kredytu moe jedynie utrudni niezbdn likwidacj nierentownych inwe-

XVIII


stycji i adaptacj rm. Moe nawet wyduy recesj w nieskoczono, jak to si zdarzyo w ostatnich latach w Japonii: cho wyprbowano tam wszystkie moliwe rodki interwencyjne, gospodarka japoska przestaa reagowa na wszelkie bodce zwizane z ekspansj kredytow i metodami Keynesowskimi. To wanie w tym kontekcie schizofrenii nansowej musimy interpretowa ostatnie dziaania po omacku zarzdzajcych nansami (na ktrych spoczywaj dwa kompletnie sprzeczne obowizki: kontrolowanie inacji oraz jednoczenie utrzymywanie systemu nansowego w pynnoci i niedopuszczanie do jego zaamania si). Jednego dnia Rezerwa Federalna ratuje Bear Stearns, AIG, Fannie Mae, Freddie Mac czy Citigroup, nastpnego za pozwala upa Lehman Brothers pod dostatecznie uzasadnionym pretekstem udzielenia nauczki i zwalczania pokusy naduy. Potem, wobec rozwoju zdarze, zatwierdzono opiewajcy na 700 miliardw dolarw plan zakupu od systemu bankowego aktyww zwanych eufemistycznie toksycznymi lub niepynnymi (czyli bezwartociowych). Jeli plan ten ma by nansowany z podatkw (a nie z dalszej inacji), to bdzie oznacza wielkie obcienie podatkowe gospodarstw domowych, naoone na nie akurat wtedy, gdy najtrudniej im je udwign. I wreszcie wobec wtpliwoci, czy plan taki moe mie jakikolwiek skutek, postanowiono wstrzykn publiczne pienidze bezporednio bankom, a nawet zagwarantowa cakowit kwot ich depozytw. Gospodarki Unii Europejskiej znajduj si w stosunkowo mniej opakanym stanie (jeli nie bra pod uwag skutkw polityki wiadomej deprecjacji dolara oraz wzgldnie wikszej sztywnoci rynkw europejskich, zwaszcza rynku pracy, ktra sprawia zazwyczaj, e recesje w Europie s dusze i boleniejsze). Ekspansywna polityka Europejskiego Banku Centralnego, cho niewolna od powanych bdw, bya nieco mniej nieodpowiedzialna ni postpowanie Rezerwy Federalnej. Co wicej, denie do spenienia kryteriw zbienoci doprowadzio w swoim czasie do znacznej poprawy stanu gwnych gospodarek europejskich. Kraje peryferyjne takie jak Irlandia, a zwaszcza Hiszpania od czasu rozpoczcia procesw prowadzcych do zbienoci dowiadczay znacznej ekspansji kredytowej. Przypadek Hiszpanii jest szczeglnie pouczajcy. Gospodarka hiszpaska wesza w faz boomu gospodarczego spowodowanego po czci przyczynami realnymi (liberalnymi reformami strukturalnymi zapocztkowanymi przez rzd Jos Marii Aznara w roku 1996). Niemniej boom w wynika rwnie w znacznej mierze ze sztucznej ekspansji pienidza i kredytu, ktre wzrastay w tempie niemal trzykrotnie szybszym ni we Francji i w Niemczech. Wynikajcy z procesu zbienoci spadek stp procentowych hiszpaskie podmioty gospodarcze interpretoway najczciej na swj tradycyjny sposb jako atwy pienidz. Wiksza dostpno atwego pienidza spowodowaa masowe wnioski o poyczki z bankw hiszpaskich (z przeznaczeniem gwnie na nansowanie spekulacji nieruchomociami), ktrych banki udzielay, tworzc pienidz ex nihilo, co jednak europejscy bankierzy centralni przyjmowali z cakowitym spokojem. Kiedy doszo do wzrostu


XIX

cen, Europejski Bank Centralny pozosta wierny swojemu mandatowi i stara si utrzyma stopy procentowe tak dugo, jak byo to tylko moliwe, pomimo trudnoci dowiadczanych przez tych czonkw Unii Monetarnej, ktrzy jak Hiszpania odkrywaj obecnie, e inwestycje w nieruchomoci w wikszoci byy bdne oraz zmierzaj do przewlekej i bolesnej reorganizacji swoich gospodarek. Najwaciwsza w takich warunkach byaby polityka liberalizacji gospodarki na wszystkich poziomach (zwaszcza rynku pracy), ktra umoliwiaby szybkie przeniesienie czynnikw produkcji (gwnie siy roboczej) do sektorw rentownych. Podobnie te wane jest zmniejszenie wydatkw publicznych i podatkw w celu zwikszenia dostpnego dochodu ciko zaduonych podmiotw gospodarczych, ktre musz jak najszybciej spaci swoje poyczki. Podmioty gospodarcze w oglnoci, a rmy w szczeglnoci mog uzdrowi swoje nanse jedynie poprzez cicia kosztw (zwaszcza kosztw robocizny) i spat poyczek. Istotne w tym jest to, aby rynek pracy sta si bardziej elastyczny, a sektor publiczny znacznie skromniejszy. Czynniki te maj fundamentalne znaczenie, jeli rynek ma jak najszybciej ujawni realn warto dbr inwestycyjnych wyprodukowanych w wyniku bdu, a tym samym stworzy podstaw zdrowego, trwaego oywienia gospodarczego w przyszoci, ktre jak mam nadziej ku zadowoleniu nas wszystkich nie kae na siebie dugo czeka. *** Nie wolno nam zapomina, e istotn cech ostatniego okresu sztucznej ekspansji byo stopniowe zepsucie zarwno na kontynencie amerykaskim, jak i w Europie tradycyjnych, od stuleci przestrzeganych na caym wiecie zasad rachunkowoci. cile mwic, przyjcie Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci i ich wczenie do ustawodawstwa rnych krajw (w Hiszpanii poprzez nowy oglny plan rachunkowoci obowizujcy od 1 stycznia 2008 roku) oznaczao porzucenie w ocenie wartoci aktyww bilansowych tradycyjnej zasady ostronoci i zastpienie jej przez zasad wartoci godziwej. Bardzo wan rol w tej zmianie odegray rmy brokerskie, banki inwestycyjne (ktre na szczcie znalazy si obecnie na najlepszej drodze do tego, by sta si gatunkiem wymarym) oraz, generalnie, wszystkie strony zainteresowane nadymaniem wartoci ksigowych w celu przyblienia ich do rzekomo bardziej obiektywnych wartoci giedowych, w przeszoci stale rosncych w gospodarczym procesie euforii nansowej. W latach spekulacyjnej afery proces ten charakteryzowa si wrcz sprzeniem zwrotnym: rosnce wartoci giedowe wprowadzano natychmiast do ksig, a nastpnie wskazywano na takie zapisy ksigowe w celu uzasadnienia dalszych sztucznych wzrostw cen aktyww nansowych notowanych na giedzie. W tym szaleczym wycigu porzucania tradycyjnych zasad rachunkowoci i zastpowania ich innymi, bardziej odpowiednimi w dzisiejszych

XX


czasach, powszechne stao si ocenianie rm na podstawie nieortodoksyjnych przypuszcze i kryteriw czysto subiektywnych, ktre w tych nowych standardach zastpuj kryterium rzeczywicie obiektywne (koszty historyczne). Obecnie jednak, zaamanie si rynkw nansowych i powszechna wrd podmiotw gospodarczych utrata wiary w banki i ich praktyki ksigowe ujawniy powany bd zwizany z poddaniem si Midzynarodowym Standardom Rachunkowoci i zarzuceniem przez nie tradycyjnych zasad opartych na ostronoci, bd ulegania grzechom twrczej rachunkowoci wartoci godziwej. W takim wanie kontekcie musimy rozpatrywa podjte w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej niedawne kroki zmierzajce do zmikczenia (czyli czciowego wyeliminowania) wpywu rachunkowoci wartoci godziwej na instytucje nansowe. Prowadz one we waciwym kierunku, jednak s niedostateczne i podjto je z niesusznych powodw. Ludzie odpowiedzialni za instytucje nansowe prbuj w istocie zamkn drzwi do stajni, gdy ko ju uciek, a wic kiedy drastyczny spadek wartoci toksycznych czy niepynnych aktyww zagrozi wypacalnoci tych instytucji. Zarazem jednak ci sami ludzie byli zachwyceni nowymi Midzynarodowymi Standardami Rachunkowoci w minionych latach irracjonalnej przesady, kiedy to rosnce, nadmierne wartoci na giedach i rynkach nansowych uwietniay ich bilanse oszaamiajcymi liczbami skorelowanymi z ich osobistymi zyskami i majtkiem, liczbami, ktre z kolei zachcay ich do podejmowania ryzyka waciwie bez adnej myli o niebezpieczestwie. Widzimy wic, e Midzynarodowe Standardy Rachunkowoci dziaaj na rzecz cykli, pogbiajc wahania i skaniajc kierownictwa rm do bdw: w okresach dobrej koniunktury powoduj one faszywy efekt bogactwa, zachcajcy ludzi do podejmowania nadmiernego ryzyka, kiedy natomiast popenione bdy z dnia na dzie wychodz na wiato dzienne, utrata wartoci aktyww powoduje natychmiastow dekapitalizacj rm, ktre s zmuszone sprzedawa aktywa i podejmowa prby dokapitalizowania w najgorszej chwili, gdy warto aktyww jest najmniejsza, a rynki nansowe s wyschnite. Jest oczywiste, e zasady w rodzaju Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci, ktre okazay si tak zaburzajce, trzeba porzuci jak najszybciej i e konieczne jest wycofanie si ze wszystkich przeprowadzonych ostatnio reform rachunkowoci, w szczeglnoci za z hiszpaskich obowizujcych od 1 stycznia 2008 roku. Jest to niezbdne nie tylko dlatego, e reformy te oznaczaj lepy zauek w okresie kryzysu nansowego i recesji, ale zwaszcza z tego powodu, e w okresach dobrej koniunktury jest ogromnie wane, abymy trzymali si zasady roztropnej wyceny, ktra uksztatowaa wszystkie systemy rachunkowoci od czasw Luki Paciolego w pocztkach wieku XV a do przyjcia faszywego boka Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci. Krtko mwic, najwikszym bdem przeprowadzonej ostatnio w skali caego wiata reformy rachunkowoci jest to, e wyrzuca ona na mietnik stulecia dowiadcze rachunkowoci i zarzdzania dziaalnoci gospodarcz,


XXI

zastpujc zasad ostronoci najwyszego spord wszystkich tradycyjnych pryncypiw rachunkowoci zasad wartoci godziwej, co oznacza po prostu przyjcie pynnej wartoci rynkowej dla caego zbioru aktyww, zwaszcza nansowych. Ten kopernikaski przewrt jest niezwykle szkodliwy i z kilku powodw zagraa samym podstawom gospodarki rynkowej. Po pierwsze, naruszenie tradycyjnej zasady ostronoci i wymaganie, by zapisy ksigowe odzwierciedlay warto rynkow, w odpowiednich warunkach cyklu koniunkturalnego wywouje powikszanie si wartoci ksigowych o nadwyki, ktre si nie zmaterializoway i w wielu przypadkach mog si nigdy nie zmaterializowa. Moe to doprowadzi do sztucznego efektu bogactwa, ktry zwaszcza w fazie boomu kadego cyklu koniunkturalnego powoduje alokacj papierowych (czyli czysto przejciowych) zyskw, podejmowanie nadmiernego ryzyka oraz, krtko mwic, popenianie systematycznych bdw przedsibiorczoci i konsumpcj kapitau narodowego ze szkod dla zdrowia struktury produktywnej, a take zdolnoci do dugofalowego rozwoju. Po drugie, musz podkreli, e celem rachunkowoci nie jest odzwierciedlenie domniemanych realnych wartoci (ktre w kadym przypadku s subiektywne oraz ustalaj si i zmieniaj codziennie na odpowiednich rynkach) pod pretekstem (niewaciwie rozumianej) przejrzystoci rachunkowoci. Celem tym jest natomiast umoliwienie roztropnego zarzdzania kad rm i zapobieganie konsumpcji kapitau1 poprzez stosowanie cisych standardw ostronoci ksigowej (opartych na zasadzie ostronoci i odnotowywaniu kosztu historycznego lub wartoci rynkowej w zalenoci od tego, ktre z nich jest mniejsze), standardw zapewniajcych, e zyski do podziau zawsze pochodz z bezpiecznej nadwyki, ktr mona rozdzieli, nie zagraajc w aden sposb przyszej ywotnoci i kapitalizacji rmy. Po trzecie, musimy pamita, e na rynku nie ma adnych cen rwnowagowych, ktre mogyby by obiektywnie ustalone przez stron trzeci. Wrcz przeciwnie: wartoci rynkowe wynikaj z subiektywnych ocen i ulegaj gwatownym uktuacjom, a zatem ich wykorzystanie w rachunkowoci eliminuje w znacznej mierze czytelno, pewno i tre informacyjn, jakimi w przeszoci charakteryzoway si bilanse. Dokumenty te stay si dzi zasadniczo niezrozumiae i bezuyteczne dla podmiotw gospodarczych. Co wicej, charakterystyczna dla wartoci rynkowych chwiejno, zaznaczajca si zwaszcza w toku cyklu koniunkturalnego, pozbawia rachunkowo opart na tych nowych zasadach znacznej czci ich przydatnoci dla kierownikw rm, ci za, nie znajdujc w nich przewodnika, systematycznie popeniaj powane bdy zarzdzania, ktre nieomal doprowadziy do najpowaniejszego z kryzysw nansowych pustoszcych wiat od roku 1929.

Zob. zw. F. A. Hayek, The Maintenance of Capital, Economica 2, sierpie 1934, przedrukowane w tego: Prots, Interest and Investment and Other Essays on the Theory of Industrial Fluctuations, Augustus M. Kelley, New Jersey 1979 (wyd. 1 George Routledge & Sons, London 1939); zwaszcza dzia 9 pt. Capital Accounting and Monetary Policy, s. 130132.

1

XXII


*** W rozdziale dziewitym tej ksiki (s. 541614) przedstawiam projekt procesu przejcia do jedynego porzdku nansowego wiata, ktry jako w peni zgodny z systemem wolnej przedsibiorczoci moe wyeliminowa kryzysy nansowe i recesje gospodarcze cyklicznie oddziaywajce na gospodarki naszego globu. Zawarta w tej ksice propozycja midzynarodowej reformy nansowej nabraa ogromnego znaczenia w chwili obecnej (listopad 2008 roku), kiedy zaniepokojone rzdy europejskie i amerykaskie zorganizoway wiatow konferencj powicon reformie midzynarodowego systemu pieninego, w celu uniknicia w przyszoci tak powanych kryzysw nansowych i bankowych, jak ten, w ktrego ucisku pozostaje obecnie cay wiat zachodni. Jak wyjaniono szczegowo w dziewiciu rozdziaach niniejszej ksiki, kada przysza reforma zawiedzie rwnie aonie jak reformy wczeniejsze, jeli nie uderzy w sam podstaw obecnych problemw i nie oprze si na nastpujcych zasadach: 1) przywrceniu wymogu stuprocentowej rezerwy dla wszystkich bankowych depozytw na danie i ich rwnowanikw; 2) wyeliminowaniu bankw centralnych jako kredytodawcw ostatniej instancji (ktre bd zbdne, jeli zostanie wprowadzona poprzednia zasada, a szkodliwe, jeli bd nadal dziaa w roli agencji centralnego planowania nansowego); 3) prywatyzacji aktualnego monopolistycznego i ducjarnego pienidza emitowanego przez pastwo i zastpieniu go klasycznym, czystym standardem zota. Taka radykalna, rozstrzygajca reforma byaby zasadniczo uwieczeniem upadku muru berliskiego realnego socjalizmu w 1989 roku i, poniewa oznaczaaby zastosowanie tych samych zasad liberalizacji i wasnoci prywatnej do sfery nansw i bankowoci jedynej, ktra a dotd grznie w centralnym planowaniu (banki centralne), skrajnym interwencjonizmie (ustalanie stp procentowych, spltana sie regulacji rzdowych) i monopolu pastwowym (ustawodawstwo dotyczce prawnego rodka patniczego, ktre wymaga przyjmowania aktualnego emitowanego przez pastwo pienidza ducjarnego), a wic prowadzi do konsekwencji, jak widzielimy, wysoce negatywnych i dramatycznych. Powinienem podkreli, e proces przejcia zaprojektowany w ostatnim rozdziale tej ksiki mgby rwnie od pocztku dopuszcza donansowanie obecnego systemu bankowego, zapobiegajc w ten sposb jego gwatownemu zaamaniu si, a wraz z nim nagemu niedoborowi pienidza, ktry byby nieuchronny, gdyby w sytuacji powszechnego wrd deponentw upadku zaufania mia znikn znaczny wolumen depozytw bankowych. Ten krtkookresowy cel, do ktrego desperacko zmierzaj rzdy zachodnie, posugujc si najrnorodniejszymi planami (masowe zakupy toksycznych aktyww bankowych, indywidualne gwarancje dla wszystkich depozytw czy po prostu czciowa lub cakowita nacjonalizacja prywatnego systemu bankowego), mona by osign znacznie szybciej i skuteczniej sposobem o wiele mniej szkodliwym dla gospodarki


XXIII

rynkowej, gdyby niezwocznie przystpiono do pierwszego etapu reformy zaproponowanej w tej ksice (s. 599600) obejmujcego pokrycie w gotwce cakowitej kwoty aktualnych depozytw bankowych (depozytw na danie i ich rwnowanikw) i przekazanie banknotw bankom, ktre nastpnie miayby utrzymywa stuprocentow rezerw dla depozytw. Jak pokazano w rozdziale dziewitym na wykresie IX2 przedstawiajcym skonsolidowany bilans systemu bankowego po takim posuniciu, emisja tych banknotw adn miar nie prowadzi do inacji (poniewa ten nowy pienidz byby, mona powiedzie, sterylizowany swoim przeznaczeniem, gdy miaby suy jako pokrycie pozwalajce zaspokoi wszelkie ewentualne nage dania zwrotu depozytu). Co wicej, uwolniono by w ten sposb wszystkie aktywa bankowe (toksyczne i inne), ktre pojawiaj si obecnie w bilansach bankw prywatnych jako pokrycie depozytw na danie (i ich rwnowanikw). Zakadajc, e przejcie do tego nowego systemu nansowego zachodzioby w normalnych warunkach, a nie w rodku kryzysu nansowego tak dotkliwego jako obecny, proponowaem w rozdziale dziewitym, aby te uwolnione aktywa przenie do szeregu funduszy inwestycyjnych utworzonych ad hoc i zarzdzanych przez system bankowy, a jednostki uczestnictwa w tych funduszach wymienia na nieumorzone obligacje skarbowe oraz ukryte zobowizania wynikajce z systemu zabezpiecze spoecznych (s. 602603). Niemniej w obecnym klimacie powanego kryzysu nansowego i gospodarczego mamy inn moliwo: niezalenie od likwidacji przez te fundusze aktyww toksycznych moglibymy ewentualnie powici cz pozostaych aktyww na to, by umoliwi oszczdzajcym (ale nie deponentom, poniewa ich depozyty miayby ju stuprocentowe pokrycie) odzyskanie znacznej czci utraconej przez nich wartoci inwestycji (w szczeglnoci poyczek udzielanych bankom handlowym, bankom inwestycyjnym i holdingom). rodki te natychmiast odbudowayby zaufanie, dziki czemu pozostaoby do aktyww, aby raz na zawsze i bez adnych kosztw wymieni je na znaczn cz dugu wewntrznego, co byo naszym pierwotnym celem. Konieczna w kadym razie jest wana przestroga, ktr musz niestrudzenie powtarza: proponowane rozwizanie ma sens tylko w kontekcie nieodwoalnej decyzji przywrcenia systemu wolnej bankowoci, poddanego wymogowi stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie. Gdyby kada ze wspomnianych wyej reform zostaa przeprowadzona bez wczeniejszej, stanowczej decyzji zmiany midzynarodowego systemu nansowego i bankowego wedle wskazanych zasad, zakoczyaby si niechybnie katastrof: prywatny system bankowy nadal dziaajcy na podstawie rezerwy czstkowej (pod kierunkiem odpowiednich bankw centralnych) i wykorzystujcy gotwk stworzon na pokrycie depozytw doprowadziby w efekcie kaskadowym do inacyjnej ekspansji nieznanej w dziejach, ktra ostatecznie pooyaby kres caemu naszemu systemowi gospodarczemu.

XXIV


*** Powysze rozwaania s niezwykle istotne i pokazuj ogromne znaczenie, jakiego niniejszy traktat nabra wobec krytycznego stanu midzynarodowego systemu nansowego (mimo i zdecydowanie wolabym pisa t przedmow do nowego wydania w cakiem innych warunkach gospodarczych). Cho jest prawdziw tragedi, e doszlimy do obecnej sytuacji, to jeszcze bardziej tragiczne o ile to moliwe jest powszechne niezrozumienie przyczyn trapicych nas zjawisk, a zwaszcza atmosfera dezorientacji i niepewnoci panujca wrd ekspertw, analitykw i wikszoci teoretykw ekonomii. W tym wanie wzgldzie mam nadziej, e ukazujce si na caym wiecie kolejne wydania tej ksiki2 mog si przyczyni do zwikszenia teoretycznej wiedzy czytelnikw, intelektualnego przezbrojenia nowych pokole, a wreszcie do pilnie potrzebnego instytucjonalnego przeprojektowania caego systemu pieninego i nansowego obecnych gospodarek rynkowych. Jeli nadzieje te si speni, bd mg nie tylko uzna swoj prac za wart zachodu, ale rwnie poczytywa sobie za wielki zaszczyt, e przyczyniem si choby w bardzo drobnej mierze do zmian zachodzcych we waciwym kierunku.

Jess Huerta de Soto Madryt, 13 listopada 2008 roku

Od pojawienia si pierwszego wydania anglojzycznego opublikowano w roku 2006 i 2009 trzecie i czwarte wydanie hiszpaskie tej ksiki. Ponadto Tatiana Daniowa i Grigorij Sapow przeoyli j na jzyk rosyjski; ukazaa si pod tytuem Dengi, bankovskij kredit i ekonomieskie cikly, Izdatelstvo Socium, Moskva 2008. Pierwszy nakad wynis 3 tysice egzemplarzy, a ja miaem przyjemno przedstawi ksik 30 padziernika 2008 roku w Wyszej Szkole Ekonomii Moskiewskiego Uniwersytetu Pastwowego. Francuskie tumaczenie prof. Rosine Letinier oczekuje obecnie na publikacj; zaawansowane s przekady na jzyk niemiecki, czeski, woski, rumuski, holenderski, chiski, japoski i arabski. Da Bg, a wkrtce zostan wydane.

2

Przedmowa d o w yd a n i a a m e r y k a s k i e g o

Z prawdziw przyjemnoci ogldam to pikne anglojzyczne wydanie mojej ksiki Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos, opublikowanej pierwotnie w Hiszpanii w 1998 roku. Przekad ten, uwzgldniajcy niewielk liczb poprawek wprowadzonych do drugiego wydania hiszpaskiego ze stycznia 2002 roku, to efekt wielkiej pracy Melindy A. Stroup, ktra sporzdzia pierwsz angielsk wersj caej ksiki. Wydanie anglojzyczne dokadnie czyta dr Jrg Guido Hlsmann, ktrego uwagi w kilku wanych sprawach pozwoliy znacznie poprawi ksik. Chciabym te podzikowa mojemu asystentowi Gabrielowi Calzadzie, ktry wyszuka rne angielskie wydania rzadkich, niedostpnych w Hiszpanii ksiek i sprawdzi pewne cytaty i odsyacze. Wreszcie, przed oddaniem do druku, sam przejrzaem przekad, sprawdzajc jego wierno z oryginaem. Jestem wdziczny Ludwig von Mises Institute, a zwaszcza prezesowi Lewellynowi H. Rockwellowi jun., za snalizowanie tego projektu na tak wysokim poziomie.

Jess Huerta de Soto Seoro de Sarra maj 2005 roku

Uwaga: Autor bdzie mile widzia wszelkie uwagi co do tego wydania i prosi o przesyanie ich na adres [email protected]

Przedmowa d o d r u g i e g o w yd a n i a h i s z p a s k i e g o

Dziki sukcesowi pierwszego wydania Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos, ktre szybko si sprzedao, mam przyjemno przedstawi hiszpaskojzycznym czytelnikom drugie wydanie tej ksiki. Aby unikn zamtu i uatwi prac nauczycielom akademickim i naukowcom, zachowano w nim zawarto i paginacj stron wydania pierwszego, cho ksika zostaa gruntownie przejrzana i usunito z niej wszystkie dostrzeone bdy drukarskie. Po trwajcej dziesi lat wielkiej ekspansji kredytowej i spekulacyjnej hossie nansowej gospodarka wiatowa w latach 19992001 charakteryzowaa si zaamaniem cen giedowych i pojawieniem si recesji, ktre to zjawiska wystpiy rwnoczenie w Stanach Zjednoczonych, Europie i Japonii. Sytuacja ta sprawia, e analiza przedstawiona w niniejszej ksice ma dzi egzemplikacj jeszcze wyraniejsz i peniejsz ni w czasach pierwszego wydania z koca 1998 roku. Cho rzdy i banki centralne w reakcji na terrorystyczne zamachy na World Trade Center w Nowym Jorku manipuloway stopami procentowymi i obniyy je do najniszego poziomu w historii (1 procent w Stanach Zjednoczonych, 0,15 procent w Japonii i 2 procent w Europie), to potna ekspansja rodkw ducjarnych wstrzyknitych w system nie tylko opni i utrudni niezbdn napraw realnej struktury produkcji, ale moe rwnie doprowadzi do niebezpiecznej stagacji. Wobec tych niepokojcych zjawisk gospodarczych, ktre stanowi kolejn odson problemw powtarzajcych si odkd powsta obecny system bankowy, mam nadziej, e analiza zawarta w tej ksice pomoe czytelnikowi zrozumie i zinterpretowa otaczajce go zjawiska i wywrze korzystny wpyw na opini publiczn, moich kolegw uniwersyteckich oraz czynniki rzdowe i wadze bankw centralnych odpowiedzialne za ksztatowanie polityki gospodarczej.

XXVIII

Przedmowa do drugiego wydania hiszpaskiego

Pierwsze wydanie tej ksiki miao wiele recenzji i jestem wdziczny ich znakomitym autorom za wiele przychylnych uwag1. Powtarzay si w nich zachty do przeoenia jej na jzyk angielski, co si ju stao. Mam nadziej, e jeli Bg pozwoli, pierwsze anglojzyczne wydanie tej ksiki ukae si wkrtce w Stanach Zjednoczonych, dziki czemu bdzie dostpne rnym najbardziej wpywom krgom akademickim i politycznym. Na kocu chc doda, e w cigu paru ostatnich lat akademickich praca ta bya z powodzeniem wykorzystywana jako podrcznik podczas semestru zaj z teorii pienidza, bankowoci i cykli koniunkturalnych w trakcie kursw ekonomii politycznej oraz wprowadzenia do ekonomii: najpierw na wydziale prawa Universidad Complutense w Madrycie, a potem na wydziale prawa i nauk spoecznych Universidad Rey Juan Carlos, rwnie w Madrycie. To dowiadczenie edukacyjne opierao si na instytucjonalnym i wyranie multidyscyplinarnym ujciu teorii ekonomii, lecz jestem przekonany, e metod t mona z atwoci i skutecznie zastosowa na wszelkich kursach zwizanych z teori bankowoci (polityka ekonomiczna, makroekonomia, teoria pienidza i nansw itd.). Moliwo t naley zawdzicza zainteresowaniu i zapaowi setek studentw zgbiajcych i omawiajcych wiedz zawart w tej pracy. Ksika ta, ktr z uwag studiowali, jest zaadresowana przede wszystkim do nich i wszystkim im dzikuj. Oby wci rozwijali swego krytycznego ducha oraz intelektualn ciekawo na kolejnych etapach zdobywania wiedzy i formowania osobowoci2.

Jess Huerta de Soto Madryt 6 grudnia 2001 roku

Dzikuj szczeglnie za uwagi, jakie poczynili Leland Yeager (Review of Austrian Economics 14, nr 4, 2001, s. 255) oraz Jrg Guido Hlsmann (Quarterly Journal of Austrian Economics 3, nr 2, 2000, s. 8588. 2 Autor bdzie mile widzia wszelkie uwagi co do tego wydania i prosi o przesyanie ich na adres [email protected]

1

W p ro w a d ze n i e

Analiza ekonomiczna instytucji prawnych wysuna si w ostatnich latach na pierwszy plan i mona si spodziewa, e stanie si jedn z najbardziej owocnych dziedzin ekonomii. Dotychczasowe dokonania tych dziedzin podlegay silnym wpywom tradycyjnych zaoe neoklasycznych, mianowicie koncepcji cisej maksymalizacji w warunkach rwnowagi. Ekonomiczne analizy prawa ujawniaj jednak, i to by moe lepiej ni jakakolwiek inna dziedzina ekonomii, niedostatki tego tradycyjnego ujcia. Instytucje prawne s bowiem tak gboko zwizane z codziennym yciem, e, co zrozumiae, trudno do nich zastosowa tradycyjne zaoenia analizy ekonomicznej. Niebezpieczestwa, jakie perspektywa neoklasyczna wnosi do analizy instytucji prawnych, prbowaem ju przedstawi gdzie indziej1. Ekonomiczne analizy prawa s z pewnoci niezbdne, wymagaj jednak metodologii mniej rygorystycznej ni dotd stosowana, lepiej dostosowanej do tej szczeglnej dziedziny bada. Waciwsze jest ujcie subiektywistyczne. Opracowane przez szko austriack, opiera si na jej koncepcji twrczego ludzkiego dziaania czy aktywnoci przedsibiorczej, std te wymaga dynamicznej analizy oglnych procesw interakcji spoecznej. Ta obiecujca perspektywa moe wnie spory wkad do rozwoju analizy ekonomicznej instytucji prawnych. Dodajmy tutaj, e dotychczasowe badania nad instytucjami prawnymi miay na og konsekwencje wycznie mikroekonomiczne, midzy innymi dlatego, e teoretycy po prostu zapoyczali tradycyjne narzdzia ekonomiczne z neoklasycznej mikroekonomii i wykorzystywali je do analizy prawa. Byo tak na przykad w przypadku analizy ekonomicznej umw i odpowiedzialnoci cywilnej, prawa upadociowego, rodzinnego, a nawet prawa karnego i wymiaru sprawiedliwoci. Bardzo nieliczne analizy ekonomiczne prawa miay konsekwencje gwnie makroekonomiczne, co odZob. Jess Huerta de Soto, The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School, Journal des conomistes et des tudes Humaines 8, nr 1, marzec 1998, s. 75113.1

XXX

Wprowadzenie

zwierciedla szkodliwy, liczcy dziesitki lat rozdzia tych dwch aspektw ekonomii. Tak jednak by nie musi. Konieczne jest uznanie ekonomii za jednolit cao wraz z elementami makroekonomicznymi mocno zakorzenionymi w swym mikroekonomicznym podou. Bd si stara rwnie wykaza, e analiza ekonomiczna niektrych instytucji prawnych przynosi krytyczne wnioski i konkluzje zasadniczo makroekonomiczne. Innymi sowy, nawet jeli podstawowa analiza ma charakter mikroekonomiczny, to wycignite z niej wnioski i jej wyniki s gwnie makroekonomiczne. Zamykajc gbok, sztuczn przepa dzielc mikroekonomi od makroekonomii, dochodzimy do jednolitego teoretycznego ujcia zagadnie prawnych w ekonomicznej analizie prawa. Jest to zasadniczy cel, jaki przywieca mi, gdy przystpuj do analizy ekonomicznej umowy nieprawidowego depozytu pieninego w jego rnych aspektach. Chciabym ponadto, aby moje badania rzuciy wiato na jedn z najbardziej tajemniczych i skomplikowanych sfer ekonomii: teori pienidza, kredytu i cykli koniunkturalnych. Skoro problem socjalizmu zosta, przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia, rozwizany2, a jego irrealno uzyskaa praktyczn ilustracj, to gwne wyzwania teoretyczne, przed jakim stoj ekonomici u progu XXI wieku, znajduj si najprawdopodobniej w dziedzinie pienidza, kredytu i instytucji nansowych. Wysoce abstrakcyjny charakter relacji spoecznych zwizanych z pienidzem w jego rnych formach sprawia, e niezwykle trudno je zrozumie, a ich analiza teoretyczna jest bardzo zoona. Na dodatek za w sferze nansowej i pieninej krajw zachodnich rozwiny si i zostay narzucone rne instytucje, a mianowicie banki centralne, ustawodawstwo bankowe, monopol emisji pienidza i kontrola obrotw dewizowych. Instytucje te dogbnie reguluj sektor nansowy kadego kraju, wskutek czego przypomina on znacznie bardziej socjalistyczny system centralnego planowania ni prawdziw gospodark rynkow. A wic, jak bd si stara wykaza, argumenty, ktre pokazuj, e rachunek ekonomiczny w socjalizmie jest czym niewykonalnym, maj w peni zastosowanie do sfery nansowej. Argumenty te opracowali pierwotnie zwolennicy austriackiej szkoy ekonomii, kiedy wykazywali, e nie da si zapewni harmonijnego funkcjonowania spoeczestwa za pomoc dyktatorskich rozkazw. Jeli moja teza jest trafna, to da si te dowie, e socjalizm nie moe zapewni sprawnego funkcjonowania sektora nansowego. Co wicej, zaburzenia koordynacji wywoywane kad interwencj pastwa przejawiaj si ze szczegln si w cyklicznych fazach boomu i recesji, ktre regularnie wystpuj w mieszanych gospodarkach wiata rozwinitego. Kada praca teoretyczna, ktra zmierza do rozpoznania przyczyn i etapw cykli koniunkturalnych, sposobw radzenia sobie z nimi i moliwoci zapobiegania im, ma dzi gwarantowane zainteresowanie publiczne. KieJess Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, Unin Editorial, Madrid 1992; wyd. 2, 2001.2

Wprowadzenie

XXXI

dy pisz te zdania (listopad 1997), powany kryzys nansowy i bankowy dawi rynki azjatyckie i grozi rozprzestrzenieniem si na Ameryk acisk i reszt wiata zachodniego. Kryzys ten przyszed w nastpstwie okresu pozornej prosperity, ktra z kolei nastpia po powanych kryzysach nansowych i recesjach gospodarczych, jakie wstrzsay wiatem z pocztkiem lat 90., a zwaszcza z kocem lat 70. Co wicej, w oczach zwykych ludzi, politykw i wikszoci samych teoretykw ekonomii wci jeszcze nie zrozumiano rzeczywistych przyczyn tych zjawisk, ktrych powtarzalno jest stale wykorzystywana zarwno przez politykw, jak lozofw i teoretykw interwencjonizmu jako pretekst do odrzucenia gospodarki rynkowej oraz usprawiedliwiania coraz dalej idcych ingerencji pastwa w gospodark i ycie spoeczestwa. I oto wanie dlatego z punktu widzenia doktryny liberalnej ogromnie interesujca jest naukowa analiza rde cykli koniunkturalnych, a w szczeglnoci okrelenie idealnego modelu systemu nansowego prawdziwie wolnego spoeczestwa. Teoretycy libertariascy wci nie maj uzgodnionego stanowiska w tych sprawach: wystpuj wrd nich powane rnice opinii co do tego, czy konieczne jest utrzymanie banku centralnego, czy moe lepiej byoby zamieni go na system wolnej bankowoci, a w tym drugim przypadku jakich konkretnych zasad powinny przestrzega podmioty gospodarcze uczestniczce w cakowicie wolnym systemie nansowym. Bank centralny pojawi si pierwotnie jako wynik licznych autorytarnych interwencjonistycznych posuni rzdu, cho na og na ich podejmowanie nalegay gwnie rne podmioty z sektora nansowego (w szczeglnoci sami prywatni bankierzy), ktre wielokrotnie uznaway za koniecznie domaga si od pastwa wsparcia, aby zapewni swojej dziaalnoci gospodarczej stabilno w fazach kryzysu gospodarczego. Czy znaczy to, e pochodzenie banku centralnego naley przypisa gospodarce wolnorynkowej? A moe raczej wiadczy o tym, e charakterystyczny dla prywatnych bankierw sposb dziaania, ktry w pewnym punkcie okaza si wadliwy z prawnego punktu widzenia, doprowadzi do praktyk nansowych niemoliwych do utrzymania bez kredytodawcy ostatniej instancji? Te i inne zagadnienia s w najwyszym stopniu interesujce z teoretycznego punktu widzenia i powinny by przedmiotem najstaranniejszej analizy. Krtko mwic, moim gwnym celem jest rozwinicie planu badawczego zmierzajcego do ustalenia, jaki system nansowy i bankowy jest odpowiedni dla wolnego spoeczestwa. Badania te, w moim zamierzeniu, powinny mie charakter multidyscyplinarny. Bd si musiay opiera nie tylko na studiach nad nauk i histori prawa, ale take na teorii ekonomii, a w szczeglnoci na teorii pienidza, kapitau i cykli koniunkturalnych. Ponadto moje analizy rzuc nowe wiato na pewne historyczne zdarzenia gospodarcze zwizane z dziedzin nansw i zilustruj ewolucj okrelonych tendencji w historii myli ekonomicznej, obejm take rozwj rnych technik rachunkowoci i bankowoci. Naleyte zrozumienie nansw wymaga zintegrowania rnych

XXXII

Wprowadzenie

dyscyplin i gazi wiedzy oraz rozpatrzenia ich z trzech punktw widzenia, niezbdnych moim zdaniem, aby waciwie zrozumie dowolne zjawisko spoeczne: z perspektywy historyczno-ewolucyjnej, teoretycznej i etycznej3. Ksika ta skada si z dziewiciu rozdziaw. W pierwszym rozdziale opisuj istot prawn umowy nieprawidowego depozytu pieninego, zwracajc szczegln uwag na gwne cechy odrniajce j od umowy poyczki, czyli mutuum. Rozdzia pierwszy traktuje ponadto o takich zagadnieniach, jak odmienna logika prawna obu tych instytucji, ich wzajemna fundamentalna niezgodno oraz realizacja w swoistych sposobach ich uregulowania tradycyjnych, uniwersalnych zasad prawnych okrelanych i rozwijanych od czasw klasycznego rzymskiego prawa. Rozdzia drugi stanowi historyczne studium wydarze gospodarczych. Badam w nim nastpujce z upywem czasu wypaczenie tradycyjnej zasady prawnej rzdzcej umow depozytu nieprawidowego, spowodowane przede wszystkim odczuwan przez bankierw pokus wykorzystania pienidzy deponentw we wasnym interesie. W tym procesie uczestniczyli te przedstawiciele establishmentu politycznego. Wadze polityczne, zawsze skore do zapewnienia sobie nowych zasobw nansowych, zwrciy si do bankw, ktrym powierzano depozyty, i staray si wyzyska te rodki, przyznajc bankierom wszelkiego rodzaju przywileje, a przede wszystkim uprawnienia do wykorzystywania pienidzy we wasnym interesie (oczywicie pod warunkiem, e znaczna cz tych funduszy zostanie poyczona samym politykom). Rozdzia ten przedstawia trzy rne przykady (dotyczce bankowoci klasycznej Grecji i Rzymu, jej odrodzenia si w redniowiecznych miastach woskich oraz ponownego rozwoju w czasach wspczesnych) w celu zilustrowania procesu, w trakcie ktrego ulegy wypaczeniu tradycyjne zasady prawne rzdzce umow bankowego nieprawidowego depozytu pieninego, a take zarysowania jego skutkw gospodarczych. W rozdziale trzecim przyjmuj prawny punkt widzenia, by rozway rne teoretyczne prby stworzenia zarysu klasykacji umowy bankowego depozytu pieninego. Prby te zmierzaj do usprawiedliwienia poyczania przez banki stronom trzecim rodkw zdeponowanych w nich na danie. Zamierzam wykaza, e roi si w nich od nierozwizywalnych sprzecznoci logicznych, tote s skazane na niepowodzenie. Wyjani rwnie, e skutki opartych na przywileju praktyk bankowych (zob. rozdzia drugi) ujawniaj gbokie sprzecznoci wewntrzne i saboci takiego sformuowania nowej teoretycznoprawnej podstawy umowy nieprawidowego depozytu pieninego. Prby stworzenia takich podstaw datuj si ju od redniowiecza i podejmowano je waciwie a do dzisiaj. Przyjrzymy si dokadnie rnym zabiegom zmierzajcym do sformuowania nieortodoksyjnej3 Teori tego badania zagadnie spoecznych w trzech ujciach przedstawiem w: Jess Huerta de Soto, Conjectural History and Beyond, Humane Studies Review 6, nr 2, zima 19881989, s. 10.

Wprowadzenie

XXXIII

zasady prawnej, ktra by moga w logiczny i spjny sposb rzdzi wspczesnymi bankowymi depozytami pieninymi. Stwierdzam, e prby takie nie mog by udane, poniewa dzisiejsze praktyki bankowe opieraj si wanie na pogwaceniu tradycyjnych zasad nieodcznie zwizanych z prawami wasnoci, ktrych nie mona narusza, nie wywoujc powanych, szkodliwych skutkw dla procesw interakcji spoecznej. Rozdziay czwarty, pity, szsty i sidmy stanowi sedno mojej ekonomicznej analizy umowy depozytu bankowego w takiej postaci, w jakiej rozwina si ona wraz z upywem czasu, a wic z naruszajcym tradycyjne zasady prawne wykorzystaniem czstkowej stopy rezerw. Wyjani, dlaczego wnikliwa zasada Hayeka ma zastosowanie rwnie w dziedzinie bankowoci. Zasada ta gosi, e kiedy narusza si jak tradycyjn regu prawn, wczeniej czy pniej pojawiaj si szkodliwe spoecznie skutki. Przeanalizuj z teoretycznego punktu widzenia wpyw, jaki aktualna praktyka bankowa lekcewaenia tradycyjnych zasad prawnych w zwizku z umow depozytu pieninego wywiera na tworzenie pienidza, midzysektorow i midzyokresow koordynacj rynku, przedsibiorczo i cykle koniunkturalne. Stwierdz w konkluzji, e powracajce na rynku, nastpujce po sobie etapy boomu, kryzysu i recesji gospodarczej s wynikiem naruszenia tradycyjnej zasady prawnej, na jakiej powinna si opiera umowa bankowego depozytu pieninego. S one nastpstwem przywileju, jakim si cieszyli prywatni bankierzy, przyznanego im w przeszoci przez rzdy w imi wsplnego interesu obu stron. Zbadamy dogbnie teori cykli koniunkturalnych i krytycznie przeanalizujemy proponowane przez monetarystw i keynesistw alternatywne wyjanienia zjawisk tego rodzaju. Rozdzia smy skupia si na banku centralnym jako kredytodawcy ostatniej instancji. Utworzenie tej instytucji byo nieuchronnym wynikiem okrelonych wydarze. Kiedy naruszono zasady, jakie powinny rzdzi umow nieprawidowego depozytu pieninego, doszo do skutkw tak dotkliwych i nieuniknionych, e prywatni bankierzy wkrtce zdali sobie spraw, i powinni zwrci si do rzdu o powoanie instytucji dziaajcej na ich rzecz w charakterze kredytodawcy ostatniej instancji, ktry zapewniby im wsparcie na rnych etapach kryzysu, zjawiska powtarzalnego, jak pokazao dowiadczenie. Sprbuj pokaza, e bank centralny nie wyoni si spontanicznie jako wynik ewolucji instytucji rynkowych, lecz zosta narzucony si przez rzd w reakcji na dania potnych grup nacisku. Zbadam rwnie obecny system nansowy oparty na banku centralnym i zastosuj do niego analityczn teori ekonomiczn, ktra stwierdza, e socjalizm nie moe funkcjonowa. Aktualny system nansowy opiera si bowiem na monopolu jednej agencji rzdowej podejmujcej najwaniejsze decyzje w sprawie rodzaju i iloci pienidza oraz kredytw, jakie maj by stworzone i wprowadzone do systemu gospodarczego. Na rynku nansowym powstaje w ten sposb system centralnego planowania zwizany z wysokim poziomem interwencji i w znacznej mierze socjalistyczny. System ten wczeniej czy pniej nieuchronnie natra na niemoliwo

XXXIV

Wprowadzenie

dokonania rachunku ekonomicznego w socjalizmie, tymczasem za twierdzenie o tej niemonoci stanowi, i nie jest moliwa koordynacja adnej sfery ycia spoecznego, w szczeglnoci sfery nansowej, za pomoc dyktatorskich polece, zwaywszy na to, e organ zarzdzajcy (w tym przypadku bank centralny) nie jest zdolny uzyska potrzebnych w tym celu niezbdnych i istotnych informacji. Rozdzia ten koczy si omwieniem najnowszego sporu midzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej. Zobaczymy, i wikszo wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci nie dostrzega, e ich plan traci w znacznej mierze swj potencja i wag teoretyczn, jeli nie towarzyszy mu wezwanie do powrotu do tradycyjnych zasad prawnych, czyli do bankowoci z wymogiem stuprocentowej rezerwy. Wolnoci musi towarzyszy odpowiedzialno i cise przestrzeganie tradycyjnych zasad prawnych. Rozdzia dziewity i ostatni przedstawia idealny, spjny model systemu nansowego respektujcego tradycyjne zasady prawne, a wic opartego na przyjciu w bankowoci wymogu stuprocentowej rezerwy. Rozwaone s w nim take rne argumenty podnoszone przeciw mojej propozycji. Przeprowadzam ich krytyk i wyjaniam, w jaki sposb mona przej do proponowanego idealnego systemu, ograniczajc do minimum napicia czce si z t zmian. Ksik zamyka podsumowanie najwaniejszych wnioskw uzupenionych paroma rozwaaniami nad zaletami proponowanego systemu nansowego. Analizowane tu zasady maj rwnie zastosowanie w odniesieniu do pewnych naglcych kwestii praktycznych takich jak budowa nowego europejskiego systemu pieninego oraz nowoczesnego systemu nansowego w byych gospodarkach socjalistycznych. Skrcona wersja zasadniczej tezy tej ksiki, przedstawiona po raz pierwszy w referacie wygoszonym podczas konferencji Mont Plerin Society we wrzeniu 1993 roku w Rio de Janeiro, zyskaa uznanie Jamesa M. Buchanana, ktremu jestem bardzo wdziczny. Hiszpask wersj referatu opublikowaem czciowo w Introduccin Crtica [wstpie krytycznym] do pierwszego hiszpaskiego wydania ksiki Very C. Smith The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative4. Tekst ten zosta pniej opublikowany po francusku jako artyku pt. Banque centrale ou banque libre: le dbat thorique sur les rserves fractionnaires5.4 Vera C. Smith, Fundamentos de la banca central y de la libertad bancaria, Unin Editorial/Ediciones Aosta, Madrid 1993, s. 2742; The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, Liberty Press, Indianapolis 1990. 5 Jess Huerta de Soto, Banque centrale ou banque libre: le dbat thorique sur les rserves fractionnaires, Journal des conomistes et des tudes Humaines 5, nr 2/3, czerwiecwrzesie 1994, s. 379391. Praca ta ukazaa si nastpnie po hiszpasku pod tytuem La teora del banco central y de la banca libre w mojej ksice Estudios de economa politica, rozdz. 11, s. 129143. Pniej zostay rwnie opublikowane dwie inne wersje tego artykuu; po angielsku pt. A Critical Analysis of Central Banks and Fractional Reserve Free Banking from the Austrian School Perspective, The Review of Austrian Economics 8, nr 2, 1995, s. 117130, oraz po rumusku (dziki Octavianowi Vasilescu)

Wprowadzenie

XXXV

Chc zoy podzikowania Pani Profesor Mercedes Lpez Amor mojej koleance z wydziau prawa Universidad Complutense w Madrycie, za jej pomoc w poszukiwaniu rde i bibliograi dotyczcych ujcia nieprawidowego depozytu pieninego w prawie rzymskim. Niechaj zechce przyj podzikowania take mj dawny profesor Pablo Martn Acea z Universidad de Alcal de Henares w Madrycie, ktry pokierowa moimi badaniami nad ewolucj bankowoci w wiekach rednich. Luis Reig, Rafael Manzanares, Jos Antonio de Aguirre, Jos Luis Feito, Richard Adamiak z Chicago, nieyjcy ju Profesor Murray N. Rothbard oraz Profesorowie Hans-Hermann Hoppe z Las Vegas University w Nevadzie, Manuel Gurdiel z Universidad Complutense w Madrycie, Pablo Vzquez z Universidad de Cantabria (Hiszpania), Enrique Menndez Urea z Universidad Comillas w Madrycie, James Sadowsky z Fordham University, Pedro Tenorio z UNED (Hiszpania), Rafael Termes z IESE w Madrycie, Raimondo Cubeddu z Universit di Pisa, Rafael Rubio de Urqua z Universidad Autnoma w Madrycie, Jos Antonio Garca Durn z Universidad Central de Barcelona (Hiszpania), a take znakomity specjalista Jos Antonio Linage Conde z Universidad San Pablo CEU w Madrycie suyli mi wielce pomocnymi sugestiami, a take ksikami, artykuami i trudno dostpnymi publikacjami z dziedziny bankowoci i pienidza. Moi doktoranci z wydziau prawa Universidad Complutense w Madrycie, zwaszcza Elena Sousmatzian, Xavier Sampedro, Luis Alfonso Lpez Garca, Rubn Manso, ngel Luis Rodrguez, Csar Martnez Meseguer, Juan Ignacio Funes, Alberto Recarte i Esteban Gndara, oraz Profesorowie scar Vara, Javier Aranzadi i ngel Rodrguez udzielili mi wielu wskazwek oraz woyli mnstwo pracy w poprawianie bdw maszynowych w kilku kolejnych wersjach tekstu. Wyraam im wszystkim wdziczno, zdejmujc z nich zarazem, co oczywiste, jakkolwiek odpowiedzialno za ostateczn tre ksiki. Chciabym na koniec podzikowa Sandrze Moyano, Ann Lewis i Yolandzie Moyano za ogromn pomoc i cierpliwo przy przepisywaniu i korekcie rnych wersji mego tekstu. Przede wszystkim za jestem jak zawsze wdziczny mojej onie Sonsoles za jej pomoc, zrozumienie oraz nieustann zacht i wsparcie. To jej dedykuj t ksik.

Jess Huerta de Soto Formentor 15 sierpnia 1997 roku

pt. Banci centrale si sistemul de free-banking cu rezerve fractionare: o analiz critic din perspectiva Scolii Austriece, Polis: Revista de stiinte politice 4, nr 1, Bucharest 1997, s. 145157.

ROZDZIA IPRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO1

1 . Po d s t a w o w e d e f i n i c j e : k o n t r a k t y p o yc z k i ( m u t u u m ) i u yc z e n i a ( c o m m o d a t u m ) a kontrakt przechowaniaWedug sownika oksfordzkiego poyczka to rzecz poyczona, w szczeglnoci poyczona na okrelony czas kwota pienidzy, ktr naley zwrci w pienidzach lub ekwiwalencie pieninym, najczciej z odsetkami2. Zazwyczaj mamy do czynienia z dwiema umowami: uyczeniem, gdy biorcemu udostpnia si rzecz, ktr jest zobowizany zwrci po skorzystaniu z niej, i z poyczk, gdy wasno rzeczy jest przenoszona na poyczkobiorc. W drugim przypadku przekazany przedmiot ma zosta zuyty, a poyczkobiorca jest zobowizany do zwrotu rzeczy w iloci i jakoci, jak miay rzeczy pocztkowo otrzymane3.

Kontrakt commodatum Uyczenie (ac. commodatum) oznacza kontrakt realny w dobrej wierze, na mocy ktrego jedna osoba uyczajcy przekazuje innej biorcemu albo komodatariuszowi za darmo rzecz, ktra musi by zwrcona w oznaczonym czasie wacicielowi, tj. ta sama rzecz, ktra bya uyczona, musi by zwrcona4. Kontrakt jest nazywany realnym, poniewa jego prawne zawarcie nastpuje w momencie wrczenia rzeczy. Przykadem moe by1 Autor w swoich nawizaniach do obowizujcych wspczenie norm prawnych powouje w zasadzie prawo hiszpaskie, o ile sam nie wskazuje odmiennie [przyp. red.]. 2 The Shorter Oxford English Dictionary, 3rd ed. (Oxford: Oxford University Press, 1973), vol. 1, s. 1227 [analogiczna denicja w Sowniku jzyka polskiego (opr. L. Drabik, A. Kubiak-Sok, E. Sobol, L. Winiakowska, PWN, Warszawa 2008): danie komu albo wzicie od kogo pienidzy lub jakich rzeczy na pewien czas z zastrzeeniem zwrotu w okrelonym terminie uw. red.]. 3 Manuel Albaladejo, Derecho civil II, Derecho de obligaciones, vol. 2: Los contratos en particular y las obligaciones no contractuales (Barcelona: Librera Bosch, 1975), s. 304. 4 Juan Iglesias, Derecho romano: Instituciones de derecho privado, 6th rev. updated ed. (Barcelona: Ediciones Ariel, 1972), s. 408409.

2

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

udostpnienie samochodu przyjacielowi, ktry chce pojecha na wycieczk. W tej sytuacji jasne jest, e uyczajcy pozostaje nadal wacicielem samochodu, a przyjmujcy w uyczenie jest uprawniony do uywania samochodu zgodnie z jego przeznaczeniem i oddania go w ustalonym terminie (kiedy wrci z podry). Przyjaciel jest zobowizany do pozostania w posiadaniu rzeczy (samochodu), odpowiedniego jej uytkowania (przestrzegania przepisw ruchu drogowego i dbania o samochd jak o wasny) oraz oddania rzeczy w momencie, kiedy commodatum wyganie (podr si skoczy).

Kontrakt mutuum Chocia kontrakt commodatum ma due znaczenie praktyczne, to wiksze znaczenie ekonomiczne ma poyczanie rzeczy zamiennych (okrelonych co do gatunku)5, przeznaczonych do konsumpcji, takich jak ropa, zboe, a przede wszystkim pienidze. Tego rodzaju kontrakt nazywano mutuum. Polega on na tym, e jedna osoba poycza drugiej okrelon ilo dbr jednego gatunku na okrelony czas. Po upywie tego czasu poyczkobiorca jest zobowizany do oddania takiej samej iloci dbr o identycznej jakoci (ac. tantundem). Typowym przykadem takiego kontraktu jest poyczka pienina, gdy pienidz to kwintesencja rzeczy zamiennej. W kontrakcie takim nastpuje przekazanie przez jedn osob okrelonej liczby jednostek pieninych innej osobie; poyczkodawca przekazuje poyczkobiorcy wasno i dostpno tych pienidzy. Poyczkobiorca moe uywa tych pienidzy jak swojej wasnoci, zobowizawszy si, e po upywie okrelonego terminu odda t sam ich ilo. Poyczka mutuum dotyczy rzeczy zamiennych, tote polega na wymianie dbr teraniejszych w zamian za dobra przysze. A zatem w odrnieniu od kontraktu commodatum w wypadku kontraktu mutuum pobieranie odsetek jest czym normalnym. Ludzie s skonni poyczy pewn ilo dbr zamiennych, jeli w przyszoci, po upywie okrelonego terminu, mog otrzyma ich wiksz ilo (zjawisko to nosi nazw preferencji czasowej). Rnic midzy liczb jednostek poyczonych a liczb jednostek zwracanych przez poyczkobiorc po upywie ustalonego terminu, nazywa si odsetkami. Podsumujmy: w przypadku mutuum poyczkodawca zobowizuje si do przekazania okrelonych umow rzeczy, a poyczkobiorca zobowizuje si do oddania ich po upywie okrelonego czasu. Oprcz tego zobowizuje si take do zapaty odsetek, o ile tak stanowi umowaDo dbr zamiennych (okrelonych co do gatunku) nale takie, ktre mona atwo zastpi innymi egzemplarzami tego samego gatunku. Innymi sowy, s to rzeczy, ktrych nie traktuje si jako odrbnych obiektw, lecz uwzgldnia si jedynie ich ilo, wag bd rozmiar. Rzymianie mwili, e zamienne s te rzeczy, quae in genere suo functionem in solutione recipiunt, czyli rzeczy quae pondere numero mensurave constant. Dobra konsumpcyjne s czsto zamienne.5

Podstawowe denicje...

3

(czyli w wikszoci wypadkw). Zasadniczym zobowizaniem, jakie pociga za sob kontrakt mutuum, czyli poyczka dobra zamiennego, jest zwrot tej samej liczby jednostek dbr tego samego rodzaju i jakoci co dobra poyczone, nawet jeli ich cena ulega zmianie. Poyczkobiorca zobowizuje si do oddania tantundem w okrelonym terminie, wic czasowo korzysta z tego, e jest wacicielem i z penej dostpnoci rzeczy. Naley doda, e ustalenie terminu jest cech charakterystyczn kontraktu mutuum, gdy wyznacza okres, w ktrym poyczkobiorca korzysta z dostpnoci i wasnoci rzeczy, a take dzie, kiedy musi on zwrci tantundem. Ustalenie explicite bd implicite terminu jest koniecznym warunkiem zawarcia kontraktu mutuum.

Kontrakt przechowania (depozytowy) Podczas gdy poyczka (mutuum) oraz uyczenie (commodatum) wymagaj przekazania rzeczy, kontrakt przechowania opiera si na zaoeniu, e nie zostanie przekazana wasno rzeczy. Kontrakt depozytu (ac. depositum) jest umow zawieran w dobrej wierze, na mocy ktrej deponent przekazuje depozytariuszowi rzecz ruchom, by j chroni i zwrci wtedy, gdy deponent o to poprosi. Depozyt jest zawsze prowadzony w interesie deponenta [w odrnieniu od poyczki, ktra, jak mwi prawo rzymskie, jest w interesie poyczkobiorcy przyp. tum.]. Zasadniczym celem umowy jest bezpieczne przechowanie, czyli chronienie dobra, dlatego podczas trwania kontraktu rzecz powinna by dostpna dla deponenta w kadym momencie. Poza dostarczeniem dobra deponent jest zobowizany do pokrycia kosztw przechowania (jeli tak zostao ustalone w umowie; jeli nie, wtedy przechowanie jest bezpatne). Z kolei depozytariusz jest zobowizany strzeenia rzeczy z najwysz starannoci, na wzr dobrego ojca rodziny, i zwrcenia jej natychmiast, gdy deponent o to poprosi. W wypadku poyczki jak wiemy wadanie rzecz jest przekazane na okrelony czas. Przedmiot przechowania jest dostpny dla deponujcego przez cay czas trwania umowy, ktra wygasa, skoro tylko zada on zwrotu.

Depozyt dbr okrelonych co do gatunku (kontrakt depozytu nieprawidowego) Czsto zdarza si, e w depozyt oddaje si nie oznaczone co do tosamoci rzeczy (takie jak obraz, klejnot czy zapiecztowana skrzynia wypeniona monetami), lecz rzeczy zamienne (takie jak baryki ropy, metry szecienne gazu, buszle ziarna, tysice dolarw). Depozyt dbr zamiennych (okrelonych co do gatunku) jest rwnie depozytem, o ile zachowana jest zasada, e deponent ma peen dostp do zdeponowanych dbr, a depozytariusz

4


ma obowizek starannego strzeenia i chronienia owych dbr. Jedyn rnic midzy depozytem dbr zamiennych a depozytem regularnym, czyli depozytem rzeczy indywidualnie oznaczonych, jest to, e dobra okrelone co do gatunku w przeciwiestwie do dbr okrelonych co do tosamoci zostaj zmieszane z dobrami identycznego gatunku (na przykad w magazynie zboa, zbiorniku ropy naftowej albo seje bankiera). Nie da si odrni poszczeglnych jednostek dbr okrelonych co do gatunku, tote uwaa si, e w wypadku depozytu dbr zamiennych ich wasno zostaje przeniesiona na depozytariusza. Kiedy deponent przychodzi odebra swj depozyt, to oczekuje zgodnie z logik zwrotu ekwiwalentu jakoci i iloci dobra, ktre zdeponowa. Nie otrzyma tych jednostek dobra, ktre zdeponowa, gdy charakter dbr zamiennych uniemoliwia ich indywidualne wyodrbnienie (zostaj zmieszane z innymi jednostkami tego samego dobra przechowywanego w magazynie). Depozyt dbr okrelonych co do gatunku, ktrego cechy charakterystyczne pokrywaj si w wikszoci z kontraktem przechowania, nazywa si depozytem nieprawidowym6, a wyrnia go jedna szczeglna cecha (w przypadku depozytu prawidowego, czyli depozytu dobra okrelonego co do tosamoci, prawo wasnoci nie zostaje przekazane, lecz deponent nadal posiada dobro; w przypadku deponowania dbr okrelonych co do gatunku moe si wydawa, e wasno zostaje przekazana depozytariuszowi). Musimy jednak podkreli, e istota kontraktu depozytowego pozostaje niezmieniona i e depozyt nieprawidowy ma nadal charakter depozytu: zobowizania do przechowywania i ochrony. W przypadku depozytu nieprawidowego dobro z zaoenia jest natychmiast osigalne w interesie deponenta, ktry w kadej chwili moe uda si do magazynu zboa, ropy albo sejfu w banku i podj ekwiwalent tego, co pierwotnie zdeponowa. Wydane dobra bd identyczne pod wzgldem jakociowym i ilociowym z tymi, ktre zostay zdeponowane, a wic, jak mwili Rzymianie, bd tantundem iusdem generis, qualitatis et bonetatis.

Mj student Csar Martnez Meseguer przekona mnie, e innym waciwym rozwizaniem problemu byoby uznanie, i w przypadku depozytu nieprawidowego nie wystpuje tak naprawd przekazanie wasnoci, a samo pojcie wasnoci odnosi si do abstrakcyjnie pojmowanego tantundem lub iloci dbr zdeponowanych, pozostajcych w zasigu deponenta. Takie rozwizanie zawiera na przykad artyku 381 hiszpaskiego Kodeksu Cywilnego, w ktrym czytamy, e kady waciciel posiada uprawnienia proporcjonalne do przypadajcej na niego czci. Chocia tradycyjnie depozyt nieprawidowy traktowano inaczej (rzeczywiste przekazanie wasnoci na przedmiotach materialnych), wydaje si, e bardziej poprawne byoby zdeniowanie prawa wasnoci w abstrakcyjnym ujciu artykuu 381 kodeksu cywilnego, i stwierdzenie, e taki transfer w rzeczywistoci nie wystpuje. Podobny pogld na t spraw mona odnale w: Luis Dez-Picazo i Antonio Gulln, Sistema de derecho civil, 6th ed. (Madrid: Editorial Tecnos, 1989), vol. 2, s. 469470.

6

Spoeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidowego

5

2 . S p o e c z n a i go s p o d a rc z a ro l a d ep o z y t u n i ep ra w i d o w egoDepozyty dbr zamiennych (np. pienidzy), nazywane rwnie depozytami nieprawidowymi, odgrywaj wan spoecznie rol, ktrej nie moe odegra depozyt dbr okrelonych co do tosamoci. Bezsensowne i bardzo kosztowne byoby przechowywanie ropy w osobnych i ponumerowanych kontenerach (tzn. jako nienaruszalne depozyty, ktrych nie mona przekazywa innym) lub np. umieszczanie pienidzy w opiecztowanych i indywidualnie oznaczonych pojemnikach. Chocia te skrajne przypadki oznaczayby depozyt prawidowy, a wic bez przeniesienia wasnoci, to pocigayby za sob rezygnacj z obnienia kosztw i podniesienia efektywnoci, ktre uzyskuje si dziki traktowaniu tych dbr cznie7. Klient za, nie ponoszc dodatkowych kosztw ani nie tracc dostpu do dobra, jest usatysfakcjonowany otrzymaniem na danie okrelonego tantundem tej samej wartoci i iloci, co dobro, ktre wczeniej zdeponowa. Depozyt nieprawidowy ma rwnie inne zalety. W przypadku depozytu prawidowego, gdy deponujemy dobra okrelone co do tosamoci, depozytariusz nie jest odpowiedzialny za utrat dobra z powodu jakiego wypadku albo dziaania siy wyszej, podczas gdy w przypadku depozytu nieprawidowego depozytariusz jest odpowiedzialny nawet w razie wypadkw i dziaania siy wyszej. Wobec tego oprcz standardowej zalety deponowania, jak jest dostpno i ochrona dobra, depozyt nieprawidowy spenia take funkcj ubezpieczenia od nieprzewidzianych zdarze8.

Podstawowa cecha pieninego depozytu nieprawidowego W przypadku depozytu nieprawidowego zobowizanie do chronienia dobra i dbania o nie (waciwe dla kadego rodzaju depozytu) przybiera form zobowizania do zachowania penej dostpnoci tantundem na korzy deponenta. Innymi sowy, depozyt prawidowy polega na nieustannym strzeeniu konkretnych dbr in individuo, w przypadku za depozytu dbr zamiennych nieustannie strzeone, pilnowane i dostpne w kadej chwili musi by tantundem, tj. ilociowy i jakociowy ekwiwalent dobra,W przypadku pieninego depozytu nieprawidowego banki oferuj usugi kasowe, co jest dodatkowym udogodnieniem. 8 Jak susznie zauwaa Pasquale Coppa-Zuccari w odrnieniu od depozytu prawidowego, depozyt nieprawidowy gwarantuje zwrot tantundem w tym samym rodzaju i identycznej jakoci, zawsze i bez wyjtku. (...) Deponent nieprawidowy ma gwarancj zwrotu depozytu nawet w razie wypadku losowego, podczas gdy deponent prawidowy nie ma takiej gwarancji; deponent nieprawidowy znajduje si w sytuacji ekonomicznie o wiele lepszej, ni gdyby by ubezpieczony [tum. WS-P] (zob. Pasquale Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, Modena: Biblioteca dellArchivio Giuridico Filippo Serani, 1901, vol. 6, s. 109110).7

6


ktre zostao pierwotnie zdeponowane. Oznacza to, e w depozycie nieprawidowym zobowizanie opiera si na cigym zapewnieniu dostpnoci dobra w tej samej iloci i tej samej jakoci jak to, ktre zostao zdeponowane. Ta dostpno, chocia jedne dobra s stale zastpowane przez inne, jest odpowiednikiem strzeenia in individuo, ktre wystpuje w przypadku depozytu dbr okrelonych co do tosamoci. Innymi sowy, waciciel magazynu ziarna lub ropy moe uy konkretnej iloci ropy lub ziarna (ktre u niego zdeponowano) do wasnych celw albo przekaza je innemu deponentowi pod warunkiem, e stale zapewnia pierwotnie deponujcemu dostpno ropy lub ziarna tej samej jakoci i w tej samej iloci jak te, ktre zostay zdeponowane. W przypadku depozytu pieninego obowizuj dokadnie takie same zasady. Jeli twj przyjaciel daje ci dwudziestodolarowy banknot do zdeponowania (przechowania), moemy uzna, e przenosi na ciebie swoj wasno do konkretnego banknotu oraz e moesz przeznaczy go na wasne wydatki czy te spoytkowa w jaki inny sposb. Jednakowo moesz to zrobi pod warunkiem, e posiadasz ekwiwalent inny banknot dwudziestodolarowy lub dwa dziesiciodolarowe, aby, gdy poprosi ci o zwrot pienidzy, mg mu je odda bez przeszkd i wykrtw9. Podsumujmy: logika dziaania kryjca si za instytucj depozytu nieprawidowego opiera si na uniwersalnych zasadach prawa i sugeruje, e podstawowa cecha takiego depozytu ma oznacza stay dostp deponenta do tantundem, ktre odpowiada pierwotnemu depozytowi. Jeli idzie o przykad pienidzy, ktre s dobrem zamiennym, oznacza to zobowizanie do zachowania stuprocentowych rezerw w postaci gotwki.

Ow zasadnicz cech depozytu nieprawidowego chyba najlepiej zobrazowa Coppa-Zuccari, piszc, e ten, kto strzee jakich przedmiotw, dba o nie jak dobry ojciec rodziny, bez wzgldu na to, jakie ma codzienne obowizki wynikajce z umw gospodarczych i prawnych. Depozytariusz natomiast, sprawujc piecz nad depozytem powinien otacza go trosk, quam suis rebus adhibere solet [jak otacza wasne rzeczy]. Jeli troska ta dotyczy rzeczy niezamiennych, depozytariusz chroni je przed utrat lub uszkodzeniem. Jeli za dotyczy rzeczy zamiennych, to depozytariusz dba o to, eby stale mie w dyspozycji tak sam liczb przedmiotw tej samej jakoci [co powierzone mu w depozyt]. Owo posiadanie w dyspozycji tej samej liczby przedmiotw okrelonej jakoci mimo zachodzcych w midzyczasie wymian stanowi odpowiednik ochrony rzeczy niezamiennych i jest istnieniem rzeczy in individuo. [tum. WS-P] (Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, s. 95). Joaqun Garrigues wyraa tak sam opini w Contratos bancarios (Madrid, 1975), s. 365, podobnie jak Juan Roca Juan w swoim artykule na temat depozytw pieninych (Comentarios al Cdigo Civil y Compilaciones Forales, pod red. Manuela Albaladejo, t. 22, vol. 1, Editorial Revista del Derecho Privado EDERSA [Madrid, 1982], s. 246255), w ktrym dochodzi do wniosku, e w przypadku depozytu nieprawidowego zobowizanie do przechowania oznacza, i depozytariusz musi w kadej chwili trzyma w interesie deponenta ilo zapewniajc zwrot zdeponowanych pierwotnie jednostek, by mg je odda, gdy tylko si go o to poprosi (s. 251). Innymi sowy, w przypadku pieninego depozytu nieprawidowego zobowizanie do przechowania oznacza stae utrzymywanie stuprocentowych rezerw w postaci gotwki.

9

Spoeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidowego

7

Konsekwencje niespenienia podstawowego zobowizania zawartego w umowie depozytu nieprawidowego Logiczn konsekwencj niedopenienia zobowizania depozytowego do przechowania jest konieczno wypacenia deponentowi rekompensaty. Jeli depozytariusz dopuszcza si oszustwa i uywa zdeponowanego dobra do wasnych celw, to dokonuje przywaszczenia. Przykadowo, jeli depozytariusz sprzeda konkretny obraz, bdcy depozytem prawidowym, aby uzyska dla siebie pienidze, to dopuszcza si aktu przywaszczenia. Ten sam wystpek zostaje popeniony w przypadku depozytu nieprawidowego rzeczy zamiennych, gdy depozytariusz uywa zdeponowanych dbr do wasnych celw zarobkowych, nie utrzymujc ekwiwalentu (tantundem) dostpnego w kadej chwili dla deponenta. Tak jest w przypadku magazynu ropy, gdy depozytariusz nie trzyma w rezerwie jej iloci odpowiadajcej iloci u niego zdeponowanej, lub w przypadku depozytu pieninego, gdy depozytariusz uywa go do wasnych celw (wydaje lub poycza), nie utrzymujc staej stuprocentowej rezerwy gotwkowej10. Ekspert w dziedzinie prawa karnego, Antonio Ferrer Sama, wyjani, e jeli na depozyt nieprawidowy skada si jaka ilo pienidzy, a depozytariusz, zamiast stale trzyma t ilo gotwki, zaczyna j wydawa, aby osign dodatkowe zyski, bdziemy musieli:okreli, ktry z poniszych opisw jest prawdziwy, aby stwierdzi ewentualne dziaania kryminalne: czy depozytariusz, korzystajcy z pienidzy, ma wystarczajc nansow pynno, aby odda w kadej chwili zdeponowane pienidze, albo przeciwnie, czy w momencie korzystania z pienidzy nie ma wystarczajcej iloci wasnej gotwki, ktra zapewniaaby spat zobowizania w kadej tylko chwili, gdy poprosi o to deponent. W pierwszym przypadku akt przywaszczenia nie zosta dokonany. Natomiast gdy depozytariusz w momencie skorzystania ze zdeponowanych pienidzy nie ma wystarczajco duo gotwki, by speni zobowizanie wobec deponenta, wtedy winien jest przywaszczenia.

10 Do innych, podobnych wystpkw dochodzi, gdy depozytariusz faszuje liczb kwitw depozytowych, na przykad, gdy przechowujc w depozycie rop, emituje faszywe kwity depozytowe i sprzedaje je osobom trzecim. Uoglniajc tak jest w kadym przypadku, w ktrym depozytariusz rzeczy zamiennych (w tym take pienidzy) emituje kwity (banknoty) w iloci wikszej ni odpowiadajca depozytowi w magazynie. To oczywiste, e w tej sytuacji mamy do czynienia z podrabianiem dokumentw (emisja faszywych kwitw) i oszustwem (jeli emisja powodowana jest chci wprowadzenia w bd strony trzeciej i uzyskania dodatkowego przychodu). W dalszej czci potwierdzimy tez, e historycznie rozwj bankowoci by oparty na bdnym traktowaniu takich aktw kryminalnych jako biznesu zwizanego z emisj banknotw.

8


Dzieje si tak od momentu, gdy zaczyna korzysta z dobra zdeponowanego dla wasnych celw i nie posiada niezbdnego tantundem, ekwiwalentu pierwotnie zdeponowanej iloci pienidzy11.

Orzeczenia sdowe, w ktrych odwoywano si do podstawowych zasad prawnych dotyczcych pieninego depozytu nieprawidowego (wymogu stuprocentowych rezerw) Jeszcze na pocztku XX wieku sdy europejskie potwierdzay w swoich orzeczeniach wymg stuprocentowych rezerw wyraajcych dbao i trosk o bezpieczestwo pieninego depozytu nieprawidowego. 12 czerwca11 Antonio Ferrer Sama, El delito de apropiacin indebida (Murcia: Publicaciones del Seminario de Derecho Penal de la Universidad de Murcia, Editorial Sucesores de Nogus, 1945), s. 2627. Stwierdzilimy ju wczeniej, podobnie jak Eugenio Cuello Caln (Derecho penal, Barcelona: Editorial Bosch, 1972, tome 2, special section, 13th ed., vol. 2, s. 952953), e przestpstwo zostaje popenione w momencie zawaszczenia lub oszustwa, a wina wynika wprost z intencji popenienia. Z powodu ich potajemnego charakteru przestpstwa te mona dostrzec jedynie poprzez jakie zewntrzne sygnay (przekazanie, konsumpcja lub poyczenie dobra). Jednak do przestpstwa dochodzi zazwyczaj na dugo przedtem, zanim deponent je odkrywa, to jest gdy chce wypaci depozyt i z zaskoczeniem stwierdza, i nie moe otrzyma obiecanego tantundem. Miguel Bajo Fernndez, Mercedes Prez Manzano i Carlos Surez Gonzlez (Manual de derecho penal, special section, Delitos patrimoniales y econmicos [Madrid: Editorial Centro de Estudios Ramn Areces, 1993]) take konkluduj, e przestpstwo zostaje popenione w momencie przejcia rzeczy, bez wzgldu na to, jakie to ma pniej nastpstwa, oraz e jest to nadal dziaanie kryminalne, nawet jeli rzecz zostaje odtworzona, a wprowadzajcemu w bd nie udaje si osign zysku z tytuu zawaszczenia, bez wzgldu na to, czy depozytariusz jest w stanie odda tantundem w danym momencie (s. 421). Ci sami autorzy twierdz, e istnieje niedopuszczalna luka w hiszpaskim prawie karnym, ktre w przeciwiestwie do innych systemw zawiera konkretne klauzule okrelajce przestpstwa korporacyjne i sprzeniewierzenia, do ktrych mona by zaliczy nieprawne dziaania bankw dotyczce biecych depozytw gotwkowych (s. 429). W prawie hiszpaskim artyku 252 nowego kodeksu karnego z 1996 r. (poprzednio by to artyku 528) dotyczy przywaszczenia (zwraca na to uwag Antonio Ferrer Sama). W artykule tym czytamy: Karom wymienionym w artykuach 249 i 250 podlega kady, kto ze szkod dla innych przywaszcza bd sprzeniewierza pienidze, dobra, papiery wartociowe lub inne rzeczy ruchome bd aktywa, jakie otrzyma w depozyt, do sprzeday konsygnacyjnej lub w zaufaniu, lub w inny sposb, ktry polega ma na dostarczeniu lub zwrocie wasnoci, lecz zaprzecza, e je otrzyma, gdy warto wasnoci przekracza 300 euro. Kary te bd zwikszone o 50% w przypadku depozytw koniecznych (necessary deposits). I na koniec najbardziej wyczerpujca praca o kryminalnych aspektach przywaszczania pienidzy, ktra zawiera in extenso stanowiska profesorw Ferrera Samy, Baja Fernndeza i pozostaych. Jest to publikacja: Norberto J. de la Mata Barranco, Tutela penal de la propiedad y delitos de apropiacin: el dinero como objeto material de los delitos de hurto y apropiacin indebida (Barcelona: Promociones y Publicaciones Universitarias [PPU, Inc.], 1994), szczeglnie. s. 407408 oraz 512.

Podstawowe rnice midzy kontraktem depozytu...

9

1927 r. sd paryski skaza bankiera za przywaszczenie funduszy z depozytu klienta (co zreszt byo wtedy powszechn praktyk w bankowoci). 4 stycznia 1934 r. sd ten zaj to samo stanowisko w kolejnym wyroku12. Przywoajmy te przykad upadku hiszpaskiego Banku Barcelony. W odpowiedzi na protesty wacicieli depozytw pieninych, dajcych uznania ich za deponentw, pnocny sd Barcelony wyda wyrok przyznajcy im uprzywilejowany status w kolejnoci zaspokajania roszcze wierzycieli, uzasadniajc go tym, e prawo bankw do korzystania z depozytw biecych jest z koniecznoci ograniczone obowizkiem zapewnienia staego dostpu do tych funduszy ich posiadaczom. Owo prawne ograniczenie dotyczce dostpnoci wykluczyo interpretacj, zgodnie z ktr bank mgby si uzna za wycznego waciciela funduszy zdeponowanych na rachunkach biecych13. Chocia Sd Najwyszy Hiszpanii nie mia okazji wyda wyroku w sprawie upadku Banku Barcelony, inny jego wyrok z dnia 21 czerwca 1928 r. prowadzi do podobnej konkluzji:W kontekcie dziaalnoci komercyjnej i tradycji orzecznictwa dotyczcego depozytu pieninego mona stwierdzi, e cho nie istnieje kontraktowe zobowizanie do trzymania przez depozytariusza tych samych pienidzy, ktre zostay oddane w depozyt, to jednak wymagane jest, aby utrzymana bya ilo pierwotnie zdeponowana w celu umoliwienia zwrotu caoci lub czci w momencie, gdy zada tego deponent; depozytariusz nie uzyskuje prawa do uytkowania depozytu dla wasnych celw, poniewa zgodnie z podpisanym zobowizaniem do zwrotu depozytu na danie musi cigle utrzymywa niezbdn do tego ilo gotwki14.

3 . Po d s t a w o w e r n i c e m i d z y k o n t r a k t e m p i e n i n ego d ep o z y t u n i ep ra w i d o w ego a k o n t r a k t e m p o yc z k i p i e n i n e jPrzyjrzymy si teraz najwaniejszym rnicom midzy depozytem nieprawidowym a poyczk (w obu przypadkach odniesiemy si do pienidza). Liczne przykady w dalszej czci poka, e wiele nieporozumie,Orzeczenia te s przytaczane w: Jean Escarra, Principes de droit commercial, s. 256; Garrigues take si do nich odnosi w Contratos bancarios, s. 367368. 13 Dictamen de Antonio Goicoechea (w:) La Cuenta corriente de efectos o valores de un sector de la banca catalana y el mercado libre de valores de Barcelona (Madrid: Imprenta Delgado Sez, 1936), s. 233289, szczeglnie s. 263264. Garrigues rwnie odnosi si do tych orzecze w: Contratos bancarios, s. 368. 14 Jos Luis Garca-Pita y Lastres cytuje ten wyrok w swoim tekcie Los depsitos bancarios de dinero y su documentacin, zamieszczonym w: La revista de derecho bancario y burstil (Centro de Documentacin Bancaria y Burstil, OctoberDecember 1993), s. 9191008, zob. zw. s. 991. Zob. take: Garrigues, Contratos bancarios, s. 387.12

10


a take ekonomicznych

dinero_polaco

Documents

Transcript of dinero_polaco