Derks Lucas - Techniki NLP w Tworzeniu Dobrych Związków z Ludzmi

SPIS TREŚCI

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA................................................................9

Co to jest NLP?..................................,..................................................................9O czym traktuje ta książka?.................................................................................10Kto skorzysta z lektury tej książki?.....................................................................12

WSTĘP.........................................................................................................................14To tylko obrazy ludzi...........................................................................................14Pierwsze spojrzenie na panoramę społeczną.......................................................15W którym miejscu NLP znajduje się panorama społeczna?................................18Kilka uwag na temat stosunku NLP i psychologii akademickiej........................18Panorama społeczna w ramach psychologii społecznej......................................20

ROZDZIAŁ 1. TEORIA PERSONIFIKACJI..............................................................211) Ludzie tacy jak my.........................................................................................212) Rozpoznanie własnego gatunku.....................................................................213) Uczymy się konstruowania osób....................................................................224) Sedno społecznego spostrzegania..................................................................235) Niezbędne elementy personifikacji................................................................246) Rodzaje personifikacji....................................................................................257) Personifikacja własnej osoby i innych...........................................................258) Personifikacje zniekształcone.........................................................................269) Czy inni ludzie istnieją tylko w naszej wyobraźni?.......................................2810)Personifikacja przedmiotów...........................................................................2911)Postacie filmowe............................................................................................3012)Kontrolowanie personifikacji........................................................................3013)Organizowanie personifikacji........................................................................3114)Osobisty kod społeczny.................................................................................32

ROZDZIAŁ 2. PANORAMA SPOŁECZNA..............................................................3315)Zapoznajemy się z panoramą społeczną........................................................3316)Zrozumienie panoramy społecznej drugiego człowieka................................34

17)Powody takiego sposobu postępowania....................................................3418)Pierwsze założenie....................................................................................3519)Drugie założenie........................................................................................36

2.3 Metafory czy predykaty?...............................................................................3620)Podobieństwo formalnych cech................................................................3821)Eksperymenty grupowe dotyczące umiejscowienia ................................38

22)Badania wstępne.............................................................................................3823)Rezultaty i pierwsze wnioski..........................................................................4024)Wzorce w panoramie społecznej....................................................................41

6_____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI

2.7Jak zmienić podstawowe wymiary panoramy społecznej?............................452.7.1 Trzecie założenie...................................................................................48

25)Zbiorowe panoramy społeczne......................................................................4826)Emocje społeczne...........................................................................................50

27)Jeszcze raz na temat miłości.....................................................................5028)Miłość jako emocja społeczna..................................................................54

29)Pozycje spostrzegania w panoramie społecznej.............................................5530)Komunikacja i panorama społeczna...............................................................58

ROZDZIAŁ 3. SAMOPOZNANIE I TOŻSAMOŚĆ..................................................6031)Ja jako centrum świata społecznego..............................................................6032)Jak mówić o swoim Ja?..................................................................................60

33)Po pierwsze: czy powinniśmy się pozbyć własnego Ja?..........................6234)Własne Ja dba o jednolitość myślenia......................................................62

35)Różnice między osobistym i społecznym Ja..................................................6436)Struktura samopoznania.................................................................................65

37)Autoportret ponadczasowy.......................................................................6538)Autoportret w kontekście..........................................................................6639)Odległość i kontakt z własnym Ja oraz jego wielkość..............................6740)Pozycja spostrzegania obrazu własnego...................................................68

41)Głosy woli, czyli JA audytywne....................................................................6942)Zapach, smak i czucie samego siebie.............................................................69

43)Kinestetyczne Ja.......................................................................................7044)Samoocena................................................................................................7145)Znajome uczucia w stosunku do własnej osoby.......................................73

46)Panorama własnego Ja...................................................................................7347)Społeczne Ja z punktu widzenia NLP............................................................74

48)Struktura społecznego samopoznania.......................................................7549)Społeczne Ja kinestetyczne.......................................................................76

3.9 Strategie kształtowania tożsamości społecznej.............................................77

ROZDZIAŁ 4. WŁADZA............................................................................................8150)Jak skonstruować obraz władzy?...................................................................8151)Czwarte założenie..........................................................................................8152)Problemy z autorytetami................................................................................8253)Przewaga społeczna jako zjawisko naturalne.................................................84

54)Przewaga społeczna..................................................................................8555)Zagadka symbolicznej przewagi...............................................................8756)Heroizm jako źródło władzy społecznej...................................................8857)Bogactwo, uroda i kara.............................................................................8858)Nagroda, kara i brak uznania....................................................................91

4.5 Zagadka uległości..........................................................................................9259)Kilka zasadniczych pytań.........................................................................9360)Pokonanie neutralnego dystansu...............................................................9461)Perspektywa..............................................................................................9462)Piąte założenie..........................................................................................95

63)Jak zmienić sposób spostrzegania własnego Ja oraz osób drugich?..............9664)Szóste założenie.............................................................................................9765)Władza polityczna..........................................................................................99


ROZDZIAŁ 7. BADAMY PANORAMĘ DUCHOWOŚCI........................................18166)Sprzedam posiadłość niebiańską..................................................................18167)Społeczna i duchowa władza.......................................................................18268)Duchy i duchowe doświadczenia.................................................................18369)Cechy nieba..................................................................................................18570)Z powrotem na ziemi...................................................................................18771)Autorytety duchowe.....................................................................................188

7.6.1 Komunikacja duchowa........................................................................19072)Nawiedzenie, czyli demonyw głębi naszych dusz.......................................19273)Praca z panoramą duchowości.....................................................................195

ROZDZIAŁ 8. SZKOLENIE I ZESPOŁY................................................................19974)Panorama społeczna trenera.........................................................................19975)Problemy związane z poszczególnymi pozycjami spostrzegania................20276)Kształtowanie zespołów za pomocą NLP....................................................205

77)Stworzenie zespołu.................................................................................21078)Analiza panoramy zespołu podczas zbiorowej sesji...............................21079)Poskromienie smoka...............................................................................21180)Sen o zespole..........................................................................................212

ROZDZIAŁ 9. METAFORY WŁADZY.....................................................................21481)To, czego nie ma w słowniku.......................................................................21482)Mówimy o związkach..................................................................................21583)Definicja metafory.......................................................................................21684)Metafory jako sposób oddziaływania na, system społeczny........................21785)Jak znaleźć właściwą sferę metaforyczną?..................................................21886)Wykroczenie poza zasięg właściwego tematu jako proces..........................21987)Jak funkcjonuje autocenzura?......................................................................22088)Od lokalizacji do związków metaforycznych..............................................22189)Modelowanie metafor..................................................................................223

9.9.1 Przekraczanie granic tematu...............................................................22590)Metafory i władza społeczna........................................................................22791)Gra metafor..................................................................................................230

92)Brak możliwości tłumaczenia wstecznego.............................................23093)Brak gotowości do tłumaczenia wstecznego..........................................231

9.12 Walka metafor...........................................................................................2329.12.1 Dyskwalifikacja metafor...................................................................233

9.13 Metafory operatywne.................................................................................235

EPILOG......................................................................................................................237SŁOWNIK NLP.........................................................................................................240BIBLIOGRAFIA........................................................................................................246INDEKS RZECZOWY..............................................................................................249INDEKS OSOBOWY................................................................................................255

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA

Gdy autor poprosił mnie o napisanie wstępu do tej książki, stanąłem przed poważnym zadaniem zapoznania niemieckich czytelników z pracą niezwykłą i nowatorską pod względem formy i treści.

Wykształceni specjaliści szybko zauważą, jak bardzo niniejsza praca różni się od większości publikacji dotyczących tej metody psychologicznej. Podczas gdy te ostatnie mają zazwyczaj tendencję do „dreptania w miejscu" i rzadko kiedy nawiązują do powszechnie znanych (naukowych) rozpraw, Lucas Derks przyjął za cel udostępnienie metody NLP tradycyjnym, konwencjonalnym naukom społeczno-etologicznym, zapoczątkowując równocześnie nową fazę rozwojową w dziejach tej dyscypliny. Duchowy spadkobierca Gregory'ego Batesona i Virginii Satir pokonał wreszcie okres własnego dojrzewania i rozpoczyna odkrywanie świata poza sobą.

W jaki sposób można jednak zapoznać niefachowców - a to właśnie Państwo jesteście główną grupą adresatów tej książki - z jej treścią w możliwie krótkim czasie? W ciągle jeszcze rozgorączkowanej atmosferze, kiedy mylnie i pochopnie interpretuje się NLP jako „ezoteryczne", „nienaukowe" i „powierzchowne" - zresztą zazwyczaj pod wpływem raczej ograniczonej znajomości tematu - potrzebny jest program ramowy, umożliwiający sensowne uporządkowanie pracy. Pozwolę sobie wobec tego skierować do Państwa kilka słów wyjaśniających.

Co to jest NLP?Ponad dwadzieścia pięć lat temu dwóch bardzo zdolnych, młodych naukowców z kręgów uniwersyteckich w Santa Cruz w Kalifornii (Stany Zjednoczone) zainicjowało zupełnie nową dziedzinę badań. Programowanie neurolingwistyczne - bo o nim mowa - wywołało różny oddźwięk, nie mniej jednak zrobiło furorę na całym świecie.

Na bazie nowoczesnej teorii systemowej, lingwistyki, neurofizjologii, antropologii i psychologii Richard Bandler i John Grinder stworzyli na

10____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI

początku lat siedemdziesiątych solidny fundament wiedzy naukowej przekraczającej wszelkie kulturowe granice. Po raz pierwszy przeanalizowali i opisali oni te wzorce ludzkiego spostrzegania, przeżywania sytuacji, zachowań i komunikacji, które umożliwiają dogłębne zrozumienie często tak zaskakujących różnic w odbieraniu rzeczywistości.

W czasach globalizacji NLP pomaga zrozumieć, w jaki sposób ludzie należący do jednej i tej samej rasy mogą egzystować na przykład jako pro-fesorowie na uniwersytecie, kapłani voodoo na Haiti, radykalni działacze polityczni w podziemiu czy żarliwi wierni najrozmaitszych religii albo no-madzi w rozległych mongolskich stepach, czy też żołnierze agresywnej, in-wazyjnej armii bez podawania w wątpliwość własnego, wewnętrznego sys-temu wartości i to wobec tak oczywistej sprzeczności ich poszczególnych celów życiowych. Dzięki NLP można - co zrozumiałe - wyodrębnić te różnice między nami a innymi ludźmi, które ujawniają się każdego dnia, dodając życiu z jednej strony uroku, a z drugiej - nierzadko przysparzając przykrych doświadczeń. Poza tym programowanie dostarcza nam praktycznych metod zmiany niepożądanych przeżyć i zachowań zarówno własnych, jak i cudzych. W ten sposób właśnie pragmatyczne ukierunkowanie tej techniki różni się od pozostałych naukowych innowacji zorientowanych raczej na czyste zrozumienie obecnego stanu rzeczy.

Programowanie neurolingwistyczne jest więc pierwszą dziedziną z zakresu etologii, nauk społecznych i poznawczych, wyraźnie poświęconą studiom dotyczącym „struktury ludzkiej subiektywności". Wiedza na temat miarodajnych elementów „subiektywnej konstrukcji rzeczywistości", opracowana w ciągu ubiegłych dwudziestu pięciu lat, stanowi dzisiaj coraz częściej punkt wyjścia dla nowatorskiej działalności badawczej, która zdołała pokonać paradygmat ogólnego, uniwersalnego człowieczeństwa na rzecz realnego uwzględnienia indywidualnych, społecznych i subkultur-owych różnic.

Jednak zdecydowanie antyakademicka postawa twórców NLP oraz wyrażana przez nich, często w zbyt ostrych słowach, krytyka naukowego establishmentu (a także trudne do zrealizowania i oderwane od rzeczywistości metody badań) spowodowały, że żaden uniwersytet do dzisiejszego dnia nie przejawia chęci poważnego zapoznania się z dotychczasowymi wynikami badań oraz włączenia ich do swojego programu nauczania.

Podsumowując te wszystkie fakty, nie można zaprzeczyć, że powstanie i opublikowanie niniejszej pracy jest wyjątkowym osiągnięciem.

O czym traktuje ta książka ?Lucas Derks prezentuje w swojej książce, zrozumiałej zarówno dla laików, jak i dla fachowców, teorię panoramy społecznej. W sposób humorystyczny, a zarazem znaczący popiera ją konkretnymi przykładami i wzbogaca wieloma praktycznymi i łatwymi do zrealizowania rozwiązaniami.

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA 11

Przy czym już na samym początku autor sygnalizuje ogromny zasięg koncepcji. Jest on zdania, że jakość i dynamika samopoznania, a także subiektywne przeżywanie oraz aktywne kształtowanie stosunków międzyludzkich (w rodzinach, grupach, zespołach i organizacjach, tak jak i między partnerami, przyjaciółmi, etnicznymi i politycznymi ugrupowaniami, aż po całe nacje) ściśle wiąże się z określonymi cechami wyobraźni wszystkich współdziałających. Jeśli uda się wyjawić tajemnicę tego, jaki kod społeczny wyznacza poznawcze reprezentacje jednostek -a to właśnie jest celem tej książki - będziemy, zdaniem Derksa, w stanie nie tylko zrozumieć, jakie „mentalne mechanizmy" decydują o grze kontaktów społecznych, ale także na ich podstawie dokonać zmian nieza-dowalających stosunków prywatnych i nieuzasadnionych postaw społecznych.

Znaczenie „czynnika subiektywnego", nagminnie już pomijanego w badaniach socjologicznych, sięga daleko poza granice tradycyjnej psychologii, socjologii wychowawczej, opieki społecznej, doradztwa przedsiębiorstw, bo aż po socjologię, politologię, komunikację międzynarodową i politykę praktyczną. Poza tym coraz wyraźniej widać, jak współcześnie wykładaną psychologię można wzbogacić introspektywnymi metodami badawczymi przypomnianymi poprzez NLP, a zarzuconymi aż od czasów drugiej wojny światowej. Wpływ tych badań na przyszłe rozprawy naukowe staje się - głównie dzięki praktycznosei ich wyników - coraz hardziej prawdopodobny.

W poszczególnych rozdziałach książki przyjrzymy się na nowo wielu zasadniczym zagadnieniom z zakresu badań psychologii społecznej. Ogromna rozpiętość tej książki staje się szczególnie wyraźna, gdy uświadamiamy sobie, jak wiele zagadnień można rozpatrywać pod tym kątem. Z tego względu naszą uwagę kierujemy tylko na najistotniejsze kwestie, do których przede wszystkim należą:

Samopoznanie i tożsamość. Dzięki precyzyjnej analizie elementów samoobserwacji autor przyczynia się do rozwoju współczesnej psychologii Ja. Subiektywne odczucie własnej siły, poczucia wartości, umiejętności funkcjonowania w związkach, przynależności i wyodrębnienia zostanie opisane jako wpływ specyficznych, charakterystycznych kodów reprezentacji Ja i „personifikacji". Przedstawione zostaną także możliwości wprowadzenia stałych zmian.

Autorytet, dominacja i siła społeczna. Zajmiemy się „mentalnymi bodźcami" umożliwiającymi sprawowanie władzy, ale także poczuciem uległości oraz uwodzicielskością wszelkich totalitarnych ideologii. Oprócz tego omówione zostaną kliniczne

implikacje przedstawionej teorii dotyczące problemów partnerskich.

Zmiany postaw społecznych. Zgodnie z teorią panoramy społecznej przeanalizowane zostaną również szczegółowo takie stanowiska


społeczne, jak etnocentryzm, rasizm oraz szeroko rozpowszechniony sposób myślenia przeciwstawiający grupę własną grupie obcej, związane z fuzjami przedsiębiorstw. Przy czym od razu zostaną zaproponowane praktyczne sposoby przezwyciężenia tych postaw u poszczególnych osób, w życiu zawodowym i w polityce.

Panoramy rodzinne. Systemy rodzinne to abstrakcyjne wytwory wyobraźni terapeutów rodzin. W przeciwieństwie do ogólnie przyjętych, opartych na jednym wzorcu, metod terapii, zaprezentowana zostanie odmienna, efektywna forma pracy terapeutycznej, bazująca na bezpośredniej zmianie społecznych struktur poznawczych. Derks analizuje także, w sposób zarówno konstruktywny, jak i krytyczny, działalność Berta Hellingera, którego metoda ustawień rodziny od lat cieszy się niezmienną popularnością w kręgach niemieckich terapeutów.

Panorama spirytualna. Co kryje się za przeżyciami z „duchami"? Co to są doświadczenia spirytualne? W swojej zajmującej, ponadkulturowej analizie autor rzuca światło na wewnętrzną strukturę magicznych przeżyć w kontekście panoramy społecznej i przedstawia korzyści odnoszone dzięki takim przygodom przez współczesnego człowieka. Równocześnie podaje w wątpliwość i krytycznie rozważa uniwersalne mechanizmy sprawowania władzy opierającej się na duchowości.

Trening i tworzenie zespołów. Analizie zostaną poddane społeczne zjawiska grupowe z zakresu treningu przedsiębiorstw i procesów tworzenia zespołów, uzupełnione szczegółowymi wskazówkami dla trenerów biznesu i kształcenia dorosłych (andragogika).

Metafory władzy. Ten rozdział Derks poświęca Językowi władzy" i analizuje wewnętrzne struktury i metody funkcjonowania komunikacji społecznej oraz wiele możliwości reagowania na niepożądaną manipulację dzięki komunikacji metaforycznej i panoramie społecznej.

Kto skorzysta z lektury tej książki ?Każdemu, kto interesuje się świadomym kształtowaniem i ulepszaniem swoich kontaktów z ludźmi, niniejszy tekst wyda się na początku zaskakująco zrozumiały i lektura ta przyniesie mu korzyści. Całkowicie jasne zasady teorii panoramy społecznej i częste subtelne uwagi Derksa wyjaśniają wiele codziennych sytuacji, niejednokrotnie przeżywanych przez nas całkowicie nieświadomie.

Fachowcy z najróżniejszych dziedzin także znajdą tu sporo mądrych, przydatnych i nowatorskich pomysłów, nadających się do wykorzystania w ramach ich zawodowej praktyki. Dotyczy to jednakowo naukowców z dziedziny etologii, nauk społecznych i poznawczych, psychoterapeutów i psychiatrów, pracowników socjalnych, ludzi obejmujących stanowiska

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA 13

kierownicze, doradców przedsiębiorstw, trenerów biznesu, obrońców pokoju, dyplomatów czy też aktywnych polityków i ich doradców.

Dlatego też z całego serca życzę książce Lucasa Derksa takiego rozpowszechnienia i uwagi, na jakie zasługuje ona ze względu na swoje nowatorstwo i oryginalność, a Wam, Szanowni Czytelnicy, takich samych przyjemności i intelektualnych rozkoszy, jakich ja doznałem podczas lektury.

Wolfgang Walker autor książki Przygoda z komunikacją

WSTĘP

TO TYLKO OBRAZY LUDZI

Nawet gdy się kochamy, trzymamy w ramionach właściwie tylko wizualny, słuchowy, kinestetyczny, węchowy i smakowy obraz drugiego człowieka, który powstaje w naszej wyobraźni. To, co nazywamy miłością, jest - jak widać - lekką aktywnością neuronów w mózgu, większość ludzi w ogóle nie odczuwa miłości, zanim w ich wyobraźni nie powstaną odpowiednie obrazy. Gdy właściwe sceny zadomowią się już w ich głowach, potrafią oni obdarzać silnym uczuciem nawet osoby znajdujące się na drugiej półkuli ziemskiej. Jesteśmy w stanie wielbić nawet nigdy niespotkane gwiazdy rockowe czy zupełnie wirtualne postacie, tworząc ich odpowiednie obrazy, czego najlepszym dowodem są miliony nastolatek.

Właśnie udało mi się wprowadzić główną zasadę NLP w rozważania o miłości. Zdaję sobie sprawę, że nie w każdym czytelniku wzbudzi ona ro-mantyczne uczucia, jednakże zakładam, że mentalne wyobrażenie osoby zasadniczo różni się od realnego człowieka z krwi i kości - tak jak podróż palcem po mapie jest jednak czymś innym niż jazda prawdziwym samo-chodem. I mimo wszystko właściwie nie wiemy o innym człowieku więcej, niż tyle, ile wiemy dzięki obrazom stworzonym w naszej wyobraźni. Jedyne, co jest nam znane, to właśnie owe społeczne wyobrażenia.

Dla kogoś, kto z racji zawodu zajmuje się zagadnieniami społeczno--psychologicznymi, taki właśnie punkt widzenia jest całkowicie uzasadniony. Wskazuje nam drogę do celu, gdyż uczy, jak wpłynąć na społeczne przekonania innych osób - co jest bądź co bądź bardzo istotną zmianą. Zastanówmy się tylko, jak trudno jest zmienić niesympatycznego gbura w miłego człowieka. Natomiast stosunkowo łatwo przychodzi nam przeobrażenie brzydkiego obrazu w scenę przyjemniejszą.

WST ĘP 15

Oczywiście wcale nie przeczę, że istnieją ludzie mili i mniej mili. Twierdzę tylko, że mamy dużą swobodę wyboru w momencie, gdy chcemy zrozumieć innych i wczuć się w nich.

Tragicznym przykładem jest Ann, moja pacjentka, poniżana, zdradzana, maltretowana i gwałcona, i mimo to kochająca człowieka odpowiedzialnego za to wszystko. Każdy stara sieją przekonać, że jej mężczyzna jest potworem, a ona ciągle go kocha... Ani bicie, ani ból czy awantury do dziś nie zdołały przyćmić wyidealizowanego przez nią obrazu męża. Najzwyczajniej w świecie Ann postanowiła widzieć w nim anioła.

Zmiana wyobrażenia o ludziach jest jednym z głównych zadań osób praktykujących NLP. I bynajmniej nie robią one tego po to, aby wyśmiać innych czy udawać, że świat jest lepszy niż w rzeczywistości. Nie, najważniejszym powodem zmiany wyobrażeń jest fakt, że ludzkość się nimi posługuje, aby rządzić światem, aby go rozbudowywać albo zniszczyć. Lwia część naszego fizycznego otoczenia powstaje w naszych wyobraże-niach, a w jeszcze większym stopniu dotyczy to sfery społecznej. Zmiana obrazów jest więc bardzo skutecznym środkiem na przeobrażenie rzeczywistości.

NLP w dużym stopniu wpłynęło na moje własne życie, od kiedy w 1977 roku przeczytałem książkę Struktura magii I (The structure of Magie 1) Richarda Bandlera i Johna Grindera. Ponadto byłem świadkiem, jak programowanie stało się nurtem wręcz międzynarodowym i dlatego nie dziwi mnie, że w Holandii, gdzie mieszkam i pracuję, jest prawie najwięcej na świecie instytutów i fachowców posługujących się tą metodą.

Wśród tego całego zamieszania słyszy się ciągle to samo pytanie: Czy istnieje jakaś technika NLP nadająca się do pracy w systemach społecznych? Ja twierdzę, że tak -jest to panorama społeczna. Mam nadzieję, że ta idea się Państwu spodoba.

PIERWSZE SPOJRZENIE NA PANORAMĘ SPOŁECZNĄ

Jak mówią Amerykanie, think big, drogi Czytelniku, czyli raz pomyśl globalnie: pomyśl o wszystkich ludziach żyjących na świecie, o całej ludzkości. Przez chwilę i z zamkniętymi oczami...

Teraz z powrotem otwórz oczy i

pomyśl o kimś, kogo kochasz. I na chwilę znów je zamknij...

Halo, tu jestem.Ta książka ma nauczyć Cię właśnie

tego, co przed chwilą zrobiliśmy -czyli myślenia o ludziach. To szeroko zakrojony projekt, o innych ludziach możemy bowiem myśleć na różne sposoby. Nazwijmy to nauką doświadczeń społecznych albo psychologią społeczną widzianą przez pryzmat NLP, którą kilka lat temu nazwałem właśnie panoramą społeczną.

Teoria panoramy społecznej narodziła się po piętnastu latach klinicznych doświadczeń z NLP. Wszystko zaczęło się, gdy odkryłem, że na autorytety ludzie reagują zawsze w ten sam specyficzny sposób, czyli podchodzą do nich z ogromnym szacunkiem. Oznacza to, że odbierają autorytet


wizualnie, zawsze na poziomie oczu. I zwróciłem uwagę, że moi pacjenci byli w stanie uwolnić się od stojących im na przeszkodzie autorytarnych figur, przesuwając ich obrazy w dół. Na przykład propozycja „przesuń obraz swojego szefa po prostu 30 centymetrów w dół" okazała się zadziwiająco efektywna, gdy chodziło o przezwyciężenie zbyt uniżonego nastawienia do niego.

Proszę, od razu spróbuj sam i pomyśl o kimś, kto cię onieśmiela. Znasz kogoś takiego? Jeśli tak, to spróbuj oddać się przez chwilę owemu uczuciu onieśmielenia. Powoli, masz czas...

A teraz przyjrzyj się tej osobie dokładniej, po czym przesuń jej obraz o 25 centymetrów w dół.

Co stało się z twoim uczuciem onieśmielenia?Powyższe ćwiczenie traktujemy w tej książce bardzo poważnie. Właśnie

zmieniliśmy nasz wewnętrzny obraz tej osoby. Dlaczego ten obraz był albo, przeciwnie, nie był w stanie nas onieśmielić, dokładnie zbadamy na następnych stronach. Tego rodzaju eksperymenty naprowadziły mnie na ślad panoramy społecznej.

Kiedy zauważyłem, że podobne przemiany są możliwe nie tylko w od-niesieniu do autorytetów, ale także do innych zjawisk społecznych, takich jak wiara, szczerość, miłość, władza i tak dalej, doszedłem do wniosku, że miejsce, w którym odbieramy obrazy społeczne, ma największe znaczenie dla naszych doświadczeń społecznych.

I tak narodziła się idea panoramy społecznej.Na panoramę społeczną człowieka składają się wszystkie mentalne

reprezentacje znajdujące się na mapie jego społecznego świata. Zazwyczaj odbieramy je w pewnym sensie jako panoramę krajobrazu, w którego centrum stoimy my, stanowiąc punkt odniesienia. Wokół naszej osoby poustawiane są obrazy pojedynczych ludzi i całych grup odgrywających rolę w naszym życiu. Do niektórych podchodzimy z dużym szacunkiem, inne znajdują się na równi z nami, jeszcze inne plasują się nieco poniżej. Odległość, wielkość, kolor i wyrazistość tych społecznych reprezentacji są zmienne.

„Lucas - mógłby ktoś powiedzieć - twoja teoria brzmi niezmiernie ele-gancko, ale do diabła, nie widzę ani śladu obrazu. Za mało się starałem, czy co?!"

U większości ludzi społeczne obrazy są ukryte w głębi przeżyć i do-świadczeń i działają raczej w nieświadomości. Jeśli ludzie ci w ogóle coś widzą, to zazwyczaj niewyraźnie i jakby przez mgłę, przynajmniej na po-czątku. Jeśli mimo wszystko starają się dzięki „wysiłkowi umysłu", lepiej dostrzec te obrazy, stają się one tylko jeszcze bardziej zamazane. Z drugiej strony prawie wszyscy odczuwają silne emocje, gdy tylko w ich społecznych reprezentacjach zaczynają następować zmiany. I właśnie ta bezpośredniość emocjonalnych zmian w związku ze zmianą położenia obrazów społecznych jest najbardziej przekonującym dowodem istnienia panoramy społecznej. Możemy spróbować od razu.

WST ĘP 17

Przywołaj obraz ukochanego człowieka. Zamknij oczy, aby lepiej się skoncentrować. Jeśli jakość przywołanego obrazu Cię nie zadowala albo jeśli w ogóle nie jesteś w stanie wyobrazić sobie tej osoby, udajmy po prostu, że coś widzisz.

Teraz oznacz miejsce, w którym owa ukochana osoba znajduje się 7.- stosunku do ciebie. W ostateczności można to ocenić w przybliżeniu.

A teraz pomyśl o kimś, z kim wiążą nas zupełnie luźne kontakty -: sąsiedzie, sprzedawcy ze sklepu na rogu czy mało znanym koledze z pracy - i ustaw tę osobę w myślach dokładnie w tym miejscu, w którym przedtem znajdował się ukochany człowiek. Co się dzieje?

Gdy ja sam robię ten eksperyment, nie mogę powiedzieć, żebym był zachwycony wyobrażeniem obcej osoby w tak prywatnym miejscu, ale spotkałem ludzi, którym taka perspektywa się podobała.

Niezależnie od tego, czy eksperyment ci się udał, czy nie, na następnych stronach zademonstruję metody działania takich właśnie szybkich, nieokreślonych i płynnych mentalnych procesów wyznaczających nasze postępowanie społeczne. Zwróćmy jednak uwagę na fakt, że większość ludzi tak umiejętnie potrafi manipulować wewnętrznymi obrazami innych, że robi to już odruchowo i zupełnie nie zdaje sobie z tego sprawy. I to dlatego całe pokolenia psychologów społecznych w ogóle nie dostrzegły tego zjawiska. Jak już wspominałem, potrzeba było długich lat poznawania NLP, żeby możliwe było odkrycie tych wzorów zachowania.

W jakim celu możemy posłużyć się panoramą społeczną?Miłość i autorytet nie są oczywiście

jedynymi efektami reprezentacji społecznej. Także nienawiść, respekt, konflikty, rasizm czy władza, żeby wymienić tylko kilka, wywodzą się z obrazów społecznych. Jeśli my - bądź też nasi pacjenci - mamy do czynisnia z podobnymi odczuciami, to posłużenie się jedną z technik przedstawionych w tej książce może okazać się bardzo pomocne.

Każda problematyczna postawa społeczna zmieni się, gdy tylko w od-powiedni sposób poprzesuwamy właściwe elementy w panoramie społecznej danej osoby. Jeśli w naszym miejscu pracy

brakuje myślenia zespołowego, należy pamiętać, że zależy ono także od tego, jak członkowie grupy reprezentują się wzajemnie w swojej panoramie społecznej.

W stosunkach prywatnych i w rodzinie reprezentacje społeczne rozstrzygają o tym, jak ludzie się czują i w jaki sposób się do siebie odnoszą. Decydującą część naszej osobowości stanowi wewnętrzny obraz naszego domu rodzinnego. Sposób, w jaki wyobrażamy sobie naszych rodziców i najbliższych członków rodziny, wpływa na nasze życie bardziej, niż nam się wydaje.

Także rola przywódcy w grupie zależy od pozycji, jaką ta grupa przydziela prowadzącemu w swojej rzeczywistości społecznej. Tak samo sprawa ma się z władzą polityczną. Jak szef rządu widzi siebie samego w odniesieniu do opozycji i jej zwolenników? Jak odczuwa jedność we własnej partii?

18____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDZMI

Tam, gdzie reprezentacja społeczna odgrywa jakąkolwiek rolę, a dzieje się tak w zasadzie wszędzie, rozrysowanie panoram może okazać się użyteczne przy wprowadzaniu zmian.

W KTÓRYM MIEJSCU NLP ZNAJDUJE SIĘ PANORAMA SPOŁECZNA?

Osoby zajmujące się zawodowo NLP szybko stwierdzą, że pojęcie panoramy społecznej jest zgodne z ich wiedzą i umiejętnościami. Pozostali będą musieli się trochę pomęczyć, ale z pewnością warto, ponieważ wysiłek ten ma służyć poznaniu szczególnie skutecznych działów NLP.

Większość technik NLP zakłada pracę w grupach dwuosobowych, w skład których wchodzi pacjent i terapeuta. I zazwyczaj praktykujący terapeuci pracują w ten sposób. Od kiedy jednak trenerzy i menedżerowie poznali NLP, zadają sobie pytanie, w jaki sposób można zastosować te same reguły także w odniesieniu do większych grup. Również politycy zaczynają okazywać zainteresowanie tą dyscypliną i rozważają, w jaki sposób NLP mogłoby się przyczynić do zmiany sposobu myślenia ludzi w Afryce, na Bałkanach, w Chinach czy w ich najbliższym otoczeniu.

W pierwszym rzędzie rozważania te zaowocowały wykorzystaniem na większą skalę metod przeznaczonych do pracy z pojedynczymi osobami. Z nich narodziły się sposoby zdawania sprawozdań podczas pracy w grupie, definiowania celu w zespołach oraz sterowania procesami wewnętrznymi wśród większego grona ludzi. Zaczęto uczyć kierowników szkoleń, trenerów motywacji i artystów, jak mają się prezentować. Również modele kierowania grupą i tworzenia zespołów powstały w ten sam sposób.

W tej książce chciałbym przedstawić kolejną metodę pracy z grupą, opartą głównie na opisanych przez Richarda Bandlera formalnych cechach różnicujących spostrzeganie.

Badając wzory występowania tych cech w przeżyciach społecznych, odsłaniamy ukryty kosmos całej psychologicznej rzeczywistości. Wtedy dopiero możemy lepiej zrozumieć przebieg poszczególnych zjawisk spo-łecznych i nawet kontrolować niektóre z nich. Gdy zaczynałem badania dotyczące tego problemu, nie mogłem otrząsnąć się z zachwytu i co jakiś czas miewałem „ataki" społeczno-psychologicznej „gorączki" odkrywczej.

KILKA UWAG NA TEMAT STOSUNKU NLP I PSYCHOLOGII AKADEMICKIEJ

Na podstawie NLP rozwinięto kilkanaście technik znakomicie nadających się do zastosowania w psychoterapii. Jednak ogromna kulturowa przepaść między dość pragmatycznymi założeniami NLP a empirycznie zorientowaną, akademicką dziedziną nauki powodowała, że większość psychologów i terapeutów odnosiła się do programowania z pewną rezerwą i nie korzystała z niego. Z tego powodu miliony pacjentów muszą - niestety -obejść się bez terapii będącej efektem najnowszych badań.

WST ĘP 19

Kto jest temu winien? Takie pytania też nie zmienią tej godnej pożałowania sytuacji. Tylko co możemy naprawdę zrobić?

Może należałoby sobie przypomnieć, że NLP narodziło się w latach siedemdziesiątych z powodu chęci naukowców metodycznego unowo-cześnienia psychoterapii. Można by nawet powiedzieć, że korzenie NLP sięgają czasów Arystotelesa, w rzeczywistości jej źródłem jest psychologia XIX wieku, a dokładniej prace Williama Wundta i Williama Jamesa. Natomiast wkład, jaki wnieśli w rozwój NLP Alfred Korzybski, Jay Haley, Howard Gardner, Milton Erickson, Jerome Singer, Carl Pribram oraz Szkoła Pało Alto zgromadzona wokół Gregory'ego Batesona, Virginii Satir i Paula Watzlawicka, został w stu procentach udowodniony (Walker, 1996).

Wielu psychologów stosujących techniki NLP to wie, a nawet można powiedzieć, że jest to nasza ulubiona metoda praktykowania psychologii. Programowanie neurolingwistyczne kompensuje w naszych oczach przede wszystkim „bezładną" psychologię, którą pozostawili nam behawioryści, oraz tę „nierealną", przejętą od szkół psychoanalitycznych i humanistycznych.

Rozwój NLP zapoczątkował Gregory Bateson. Pisał on: „Jest to naukowa tragedia, że psychologia uległa pokusie przejęcia metod nauk przyrodniczych". Dopiero NLP pozwoliło nam zastanowić się nad alternatywnymi sposobami uprawiania psychologii. Czy obiad nam smakuje, okazuje się dopiero przy jedzeniu, a przydatność metody objawia się w momencie jej zastosowania. Można na to spojrzeć również z innej strony. Jak powiedział William James pod koniec XIX wieku: „Prawdą jest to, co funkcjonuje". W trakcie dalszego rozwoju NLP przetrwają tylko te metody, które dowiodły, że funkcjonują, funkcjonowały i będą funkcjonować. Zmiana własnej przeszłości, od dwudziestu lat istniejąca technika NLP, funkcjonuje do dzisiaj nie dlatego, że jest logiczna czy zgodna z ideologią, i nie dlatego, że pasuje do najnowszych, najstarszych czy najbardziej rozpowszechnionych teorii, a także nie dlatego, że jej twórcy czy wyznawcy byli bardzo sławni. I wcale nie jest skuteczniejsza niż inne porównywalne

metody. Z techniki zmiany własnej przeszłości ciągle się jeszcze korzysta, ponieważ w rękach doświadczonego fachowca zawsze pomaga ona w rozwiązaniu najróżniejszych problemów i jest przy tym stosunkowo łatwa w zastosowaniu.

Prawdę mówiąc, NLP to nie jest zbiór teorii, a więc uczeni nie mają się o co spierać. Są tylko metody, które można ocenić i porównać ze sobą pod względem skuteczności. A powodem, dla którego powyższe techniki rzadko kiedy są popierane naukowo uzasadnionymi teoriami, jest fakt, iż są one wynikiem tak zwanego modelowania, czyli analizy działania ludzi sukcesu bez uwzględnienia ich teoretycznych przekonań.

Dopóki dane statystyczne będą jedynym wymiernikiem nauk psycho-logicznych, a ich zwolennicy będą obstawać przy swoich przekonaniach, tak długo NLP nie będzie w stanie zająć przysługującego mu stanowiska.


Niektórzy są zdania, że mistrzowie NLP na podstawie swoich doświadczeń sami powinni przeprowadzić odpowiednie badania i udostępnić światu dane statystyczne dowodzące przewagi ich metod pracy. Dotychczas jednak w tym kierunku nie przedsięwzięto wielu działań.

I jeszcze jeden fakt uniemożliwia rozważnej, naukowej tradycji uznanie NLP - programowanie ustawicznie konfrontuje psychologów z potężną różnicą między „wiedzą" a „działaniem". Naukowcy są wykształceni, żeby coś wiedzieć, a osoby praktykujące NLP, żeby działać. W efekcie niektórzy z tych ostatnich mają niewielką wiedzę, ale są, mimo to, w stanie bezpośrednio zaprezentować swoje umiejętności, podczas gdy niejeden wykwalifikowany psycholog jest absolutnie bezradny, gdy chodzi o zademonstrowanie określonej techniki NLP.

Aby pokonać przepaść między teoretyczną wiedzą a praktycznymi umiejętnościami, potrzeba okazania wzajemnego szacunku i mam nadzieję, że książka ta w jakimś stopniu się do tego przyczyni.

PANORAMA SPOŁECZNA W RAMACH PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

Dlaczego żaden Amerykanin nie wpadł na pomysł panoramy społecznej? Przekonującą tezę znalazłem w podręczniku psychologii społecznej Michaela Hogga i Grahama Vaughana z 1995 roku. Mimo że dziedzina ta od lat była zdominowana przez Amerykanów, autorzy utrzymują, że to Europejczycy przeprowadzili przełomowe badania w zakresie procesów grupowych, reprezentacji społecznej i osobowości, a także procesów wewnątrzgrupowych oraz wpływów mniejszości. Zdaniem autorów tej wzorcowej lektury przyczyną tego rozwoju jest różnorodność kulturowa w Europie. Amerykanie starają się dowieść, że każdy człowiek jest inny, podczas gdy europejscy psycholodzy społeczni podkreślają podobieństwo i równość wszystkich ludzi.

Mówi się, że indywidualizm jest typowo amerykańskim zjawiskiem, u Europejczyków natomiast silniejsze jest poczucie kolektywizmu. Tendencja ta ujawnia się, jak widać, także w stosunku psychologii społecznej do NLP. I być może te dwa różne punkty widzenia tłumaczą również, dlaczego Europejczycy badali w większości tematy zbiorowe i dlaczego społeczno-systemowemu aspektowi NLP poświęcono po tej stronie Atlantyku więcej uwagi.

Wprawdzie systemowy sposób zapatrywania i doniosłe tematy rozpętujące dzisiaj fachowe dyskusje mają ze sobą co nieco wspólnego, jednak ten pierwszy silniej zaznacza się na kontynencie europejskim. Chociaż tacy klasycy jak Lewin, Durkheim, Asch, Moscovici czy Augoustinos dostrzegli zjawisko reprezentacji społecznej, nie dysponowali jednak koncepcjami NLP, takimi jak systemy sensoryczne, cechy formalnie różnicujące spostrzeganie czy składniki osobowości. W tym kierunku rozwijać się będą w przyszłości badania.

Rozdział 1

TEORIA PERSONIFIKACJI

1.1 LUDZIE TACY JAK MYW niniejszej książce rozważamy pytanie: „Jak ludzie myślą o innych lu-dziach?" albo inaczej: „Co to jest struktura doświadczeń społecznych i w jaki sposób możemy ją zmienić?".

Zanim jednak zaczniemy szukać odpowiedzi, zastanówmy się nad za-gadnieniem nadrzędnym: Na czym polega różnica między zjawiskiem „społecznym" i „niespołecznym"? Czy rzeczywiście to rozróżnienie ustalone zgodnie z logiką odzwierciedla podstawowy aspekt natury ludzkiej? Oczywiście nie jest to wymysł psychologów: nauka rozróżnia sferę społeczną i fizyczną, ponieważ także większość ludzi różnie odbiera te pojęcia. W tym rozdziale zajmiemy się zbadaniem subiektywnego odgraniczenia tych dwóch światów.

1.2 ROZPOZNANIE WŁASNEGO GATUNKUNatura wyraźnie skłania nas do patrzenia na własny gatunek w odmienny sposób niż na inne. Na przykład lew rozpozna lwa, będzie z nim polował, parzył się i utworzą się między nimi społeczne więzi, ale z lampartem czy gepardem nie. Dla lwa inne zwierzę jest albo rywalem, albo ofiarą. Umiejętność rozpoznawania i odróżniania własnego gatunku jest - jak widać - głęboko zakorzeniona w genach.

Wyniki badań dotyczących zachowania zwierząt pokazują wyraźnie, że każdy gatunek instynktownie odróżnia własną rasę od innych. Różnica dostrzegana przez łudzi między sferą społeczną i niespołeczną jest praw-dopodobnie skutkiem tej biologicznej konieczności. Jest ona efektem niepowtarzalnej uwagi poznawczej, którą obdarzamy członków własnej rasy. Jeśli przyjrzymy się strukturze doświadczeń społecznych, rozpoznamy wzorce charakterystyczne dla społecznej struktury poznawczej człowieka i zaobserwujemy, w jaki sposób ta szczególna uwaga, którą


obdarzamy naszych współplemieńców, wpływa z kolei na nasze mentalne „zaprogramowanie".

Zadanie odróżnienia człowieka od istoty niebędącej człowiekiem wydaje się stosunkowo łatwe. Naszemu szczególnemu wyglądowi i posturze zawdzięczamy, że tylko czasami spacerowicze w lesie padają ofiarą nieos-trożnego myśliwego, który mylnie bierze ich za zwierzynę łowną. I chyba nawet kanibale uważają posiłek z ludzkiego mięsa za coś wyjątkowego.

Obserwacja świata zwierząt pokazuje jednak, że „programy" służące rozpoznawaniu własnej rasy nie zawsze i wszędzie są niezawodne. Na przykład psy czasami uważają człowieka za coś w rodzaju „naczelnego psa", czyli przewodnika stada. Zgoda, tak ogromna różnorodność wielkości i kształtów, jaką prezentuje psia rasa, może być tutaj pewnym wytłumaczeniem. Skoro bowiem doberman i chichuahua należą do jednej i tej samej rasy, to nie ma się co dziwić, że niektóre psy dostrzegają większe podobieństwo między sobą a swoim panem niż między sobą a członkami własnej rasy! A jak to wygląda u wilków, kaczek albo małp?

Czy z faktu, że małe wilczki, kaczęta i małpięta niekiedy uważają ludzi za swoją rodzinę, należy wnioskować, że umiejętności rozróżniania własnej rasy musimy się dopiero uczyć? Według Konrada Lorenza (1978) wrodzone wzorce zachowania nie są zbyt głęboko zakorzenione: kaczęta uznają za członka swojej rodziny pierwszą ruchomą postać, którą zobaczą, a małe sarny traktują przedmioty lub istoty z białą częścią tylną za swoją matkę.

1.3 UCZYMY SIĘ KONSTRUOWANIA OSÓB

* Fakt, że ludzie mogą się ze sobą krzyżować, czyni z nas pod względemgenetycznym jeden gatunek, co wcale nie oznacza automatycznie, że takżew myślach określamy się wzajemnie jako równi. W amerykańskim stanieMassachusetts istniało niegdyś prawo zabraniające zabijania na ulicy dzikich zwierząt - z wyjątkiem wilków i Indian. Indianie nie zawsze uważanibyli za ludzi. Aby zostać przez innych przyjętym do ich społecznego świata, nie wystarczy być człowiekiem, trzeba też zostać przez nich upersoni-fikowanym. Słowo „personifikacja" wywodzi się od

czasownika „personifikować" - „uosabiać", czyli nadawać komuś cechy ludzkie. I do-kładnie to robimy, konstruując nasz społeczny świat. W myślach budujemy struktury poznawcze, za pomocą których reprezentujemy obiekty, nazywane przez nas „osobami". Ponieważ ja personifikuję was, a wy personifikujecie mnie, uważamy się wzajemnie za obiekty społeczne.

Ale czy każda personifikacja dotyczy wyłącznie członków ludzkiej rasy? Zazwy-czaj tak, ale tak samo jak wspomniane już

TEORIA PERSONIFIKACJI 23

kaczęta nas czasami „ukaczają", a psy „upsiają", tak samo my możemy „uczłowieczyć" stworzenia niebędące ludźmi. Z pewnością natura miała na względzie genetyczne podobieństwo, obdarzając nas umiejętnością personifikacji innych stworzeń, lecz my bynajmniej nie musimy się do tego ograniczać. W rzeczywistości jesteśmy w stanie uczłowieczyć wszystko, nawet samą naturę!

Personifikacja polega głównie na reprezentacji, czyli wyobrażeniu sobie kogoś. Nawet gdy jakieś zwierzę, na przykład żuk gnojownik, pod żadnym względem nie przypomina człowieka, to także możemy je upersonifiko-wać. Możemy spokojnie przyznać, że tak jak psy „upsiają" nas, tak my per-sonifikujemy psy. W równej mierze potrafimy personifikować maszyny, abstrakcje, samochody, pieniądze, góry, nacje, partie polityczne, giełdę czy broń atomową.

W tej książce będziemy wykorzystywać czynniki różnicujące, za pomocą których w NLP modeluje się strukturę doświadczeń społecznych. Pierwszym zjawiskiem, które napotkamy, będzie subiektywna struktura personifikacji. Więc co to właściwie jest? Psycholodzy badający rozwój człowieka zakładają zazwyczaj, że przychodzące na świat dzieci to egotycy, którzy nie potrafią dokonać rozróżnienia między sobą a resztą świata. Krótko potem natrafiają na granicę własnego Ja i to pojęcie wysuwa się na pierwszy plan, podczas gdy reszta świata staje się drugorzędna.

Schaffer (1996) podkreśla, że dziecięca umiejętność rozpoznania siebie samego jako człowieka między innymi ludźmi musi najpierw rozwinąć się w pierwszych miesiącach życia. Zatem czynniki budujące społeczną strukturę poznawczą mają zasadnicze znaczenie, a personifikacja nie powinna opierać się na zbyt wielu elementach. Tylko na jakich?

Niemowlę musi rozpoznać, że pomiędzy wszystkimi otaczającymi go obiektami występuje kilka posiadających takie same cechy jak ono - czyli inni ludzie.

1.4 SEDNO SPOŁECZNEGO SPOSTRZEGANIA: „WSZYSCY JESTEŚMY JEDNAKOWI"Wszystkie personifikacje siłą rzeczy zakładają jednakowość między własną osobą a personifikowanymi istotami. W wypadku dziecka ta jednakowość nie może jeszcze wynikać z posiadania takich samych genów, kultury czy autonomii, jakie cechują innych ludzi: podobieństwo między nim a innymi członkami jego rasy wywodzi się raczej z założenia, że ich

poczucie własnej osoby jest identyczne z jego poczuciem siebie. Nawet jeżeli nie jesteśmy w stanie tego udowodnić, przyjmujemy, że dzieci od początku uważają, iż inni widzą, czują, pragną i myślą w podobny sposób jak one. Wniosek: jesteśmy jednakowi.

Powyższa zasada musi stać się elementem sposobu myślenia dziecka, aby potem mogło ono zacząć rozwijać umiejętność personifikacji. W późniejszych latach większość dzieci przyswoi sobie także zasadę przeciwną:

24____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI ______________

każdy jest jedyny w swoim rodzaju i to, co inni ludzie widzą, czują i myślą, ma prawo zasadniczo różnić się od jego własnych zapatrywań i odczuć.

1.5 NIEZBĘDNE ELEMENTY PERSONIFIKACJI

To, że uważamy innych za takich samych jak my, wynika z faktu, iż prze-nosimy na nich podstawowe zasady naszego subiektywnego odczuwania. Abyśmy mogli nauczyć się tego już w wieku dziecięcym, rodzice muszą trochę nam pomóc: „Jasiu, proszę nie gryź tego chłopca, innych boli tak samo jak ciebie!".

Jednak założenie, iż także zwierzę może odczuwać ból, nie robi z niego automatycznie społecznego obiektu. Do tego potrzeba jest czegoś więcej.

I jak widać, niektóre zwierzęta mają dużo tego „czegoś". Eksperymenty z małpami człekokształtnymi dowodzą, że orangutany posiadają świadomość samych siebie, ponieważ widzą i rozpoznają się w lustrze. Umieją one także wyrazić swoje potrzeby za pomocą symboh, o ile się je ich nauczy. Potrafią nawet przyjąć perspektywę innych (ludzi) i zacząć odczuwać w sposób sprzeczny ze swoim (Małe dzieci mogłyby uważać orangutana za taką samą osobę).

Kluczem do personifikacji jest całościowe poczucie własnej osoby. Umiejętność samopoznania dominuje w świadomości i jesteśmy zdania, że u innych jest podobnie. Personifikacja przypomina kopiowanie siebie samego jak pliku na dyskietkę i nazwanie tej „kopii" reprezentacją innej osoby. W rozdziale trzecim dokładniej zajmę się strukturą odczuwania własnej osoby. Zapoznamy się też bliżej z elementami składającymi się na nasze Ja i ich podtypami. Należą do nich:

94)samoświadomość wizualna,95)samoświadomość kinestetyczna,96)samoświadomość słuchowa, często wyrażająca się wewnętrznymi

głosami artykułującymi nasze potrzeby i motywy.Te trzy główne czynniki decydują o tym, w jaki sposób odbieramy samych siebie. Personifikacja jest przede wszystkim przerzucaniem tych atrybutów na inne osoby, a ponieważ jesteśmy świadomi samych siebie, przypisujemy tę zdolność także innym. Zakładamy więc, że obiekty społeczne wiedzą, kim są i przechowują w sobie tę wiedzę w formie wizualnego autoportretu.

Ponieważ sami posiadamy uczucia, wierzymy, że inne obiekty społeczne mają tę samą cechę; że one także mają poczucie własnej osoby, przeżywają emocje, ruch, zmiany temperatury, czują ucisk czy ból.

Nie tylko jesteśmy świadomi samych siebie i własnych uczuć, lecz także rozumiemy motywy własnego działania. Potrzebujemy i chcemy mieć pewne rzeczy. Potrzeby te są często tylko uczuciem, ale dzięki naszemu wewnętrznemu i zewnętrznemu głosowi potrafimy je wyrazić. Tak więc, jeśli personifikujemy jakiś obiekt, zaczynamy przypisywać mu posiadanie motywów i głosu.


Przyjrzyjmy się dziecku bawiącemu się lalką. Dopóki wali nią o podłogę, gryzie i stawia na głowie, to prawdopodobnie jeszcze jej nie upersoni-fikowało. Ale w momencie, kiedy zacznie z nią rozmawiać, odpowiadać sobie jej (udawanym) głosem i opowiadać nam o jej uczuciach i motywach, będzie to oznaczało, że upersonifikowało zabawkę.

1.6 RODZAJE PERSONIFIKACJIW książce tej rozróżniamy pięć rodzajów personifikacji.

97)Personifikacja własnej osoby: reprezentacja samego siebie lub części swojego Ja,

98)Personifikacja innych: reprezentacja innych ludzi,

99)Personifikacja grup: reprezentacja grup i większych systemów społecznych,

100)Personifikacja spirytualna: reprezentacja istot społecznych niebędących żywymi ludźmi, na przykład zmarłych, duchów czy bogów,

101)Personifikacja metaforyczna: obiekty fizyczne, abstrakcje, zwierzęta, rośliny, wydarzenia i wszystkie nieludzkie i niespirytuałne istoty, o których mówi się jak o ludziach.

Te wszystkie rodzaje personifikacji tworzymy sami, konstruując w myślach przynależące do nich obrazy, uczucia i głosy i kodując je w pamięci. Personifikacje można rozumieć jako własne „pliki" na naszym mentalnym „twardym dysku". Używając języka NLP, można powiedzieć, że wszystkie te układy informacyjne, zakodowane w naszym centralnym układzie ner-wowym, są częścią nas i mają własny tryb funkcjonowania oraz pozytywne podłoże.

Personifikacje są częścią nas. Nasze różne Ja, ludzie i grupy, które znamy, duchy, w które wierzymy, to wszystko części składające się na naszą osobowość. Otaczamy się wytworzonymi przez nas samych personifikacjami, a struktura i reguły tego systemu są właśnie tematem tej książki.

Jedna z podstawowych zasad panoramy społecznej - stosunek równa się umiejscowienie - głosi, że każda personifikacja jest ulokowana w pewnym określonym mentalnym punkcie. I ta lokalizacja określa jakość danego stosunku. Miejsce, w którym widzimy personifikację, to nic innego jak stosunek, jaki mamy do konkretnej cząstki samego siebie.

1.7 PERSONIFIKACJA WŁASNEJ OSOBY I INNYCH

Baldwin (1987) jest zdania, że we wczesnym

dzieciństwie personifikacja własnej osoby rozwija się równolegle do personifikacji innych ludzi. Trafne jest jednak również twierdzenie, że kinestezja samego siebie zawsze poprzedza kinestezję personifikacji innych: najpierw sam czuję, dopiero potem mogę uwierzyć, że inni też czują. Zrozumienie zjawiska, że także inni ludzie mają uczucia, jest odkryciem pierwszych lat w życiu


dziecka. Jednak dają się tutaj zauważyć różnice, wynikające prawdopodobnie w dużym stopniu z układów rodzinnych. Dziecko posiadające rodzeństwo szybko zauważy, że także brat czy siostra mają uczucia oraz świadomość samych siebie.

Wytworzenie wizualnych obrazów innych ludzi nie jest trudne. Musimy tylko na nich popatrzeć i zapamiętać, co zobaczyliśmy. Tę pierwszą fazę odczuwania określamy w NLP jako obrazy innych; innych takich, jak my ich widzimy. Trudniej jest już wyobrazić sobie, że inna istota ma świadomość siebie samej. A ponieważ nie wiemy, jak ona sama się widzi, musimy skonstruować sobie obraz na podstawie tego, co ta istota na swój temat mówi czy ujawnia i wykorzystać przy tym naszą fantazję. Żeby upersonifikować kogoś innego, musimy sobie wyobrazić, jak on sam się widzi. Zaczynamy od tego, że wyobrażamy sobie przez chwilę, że jesteśmy tym kimś innym. Psycholodzy badający rozwój człowieka (Selman, 1980) starali się określić stadium i wiek, w którym nabywamy te złożone, społeczne umiejętności.

Wyobrażenie sobie, jak inni widzą samych siebie, wymaga więc dużo większego wysiłku mentalnego i sprawności niż skonstruowanie ich zewnętrznego, fizycznego obrazu. Tak samo łatwiej jest nam postrzegać innych, niż obserwować samych siebie - także dlatego, że patrząc „oczyma duszy", siebie samych fizycznie nie widzimy. Z tego też powodu musimy sobie nasz własny portret dopiero stworzyć, używając do tego fragmentów nagromadzonych przez nas wizualnych informacji. Wizualna część naszej samoświadomości nie jest wprawdzie łatwa do skonstruowania, tym niemniej dla większości nas niezmiernie ważna. Lustra, filmy i fotografie mogą być nam pomocne w dokładnym wyobrażeniu sobie własnej osoby - pewni nie możemy jednak być nigdy. W rozdziale trzecim zacznę dokładniej analizować rolę, jaką odgrywa umiejętność wyobrażenia sobie siebie w życiu społecznym. Przekonamy się, że nasz obraz własny nie zawsze musi odpowiadać rzeczywistości, aby funkcjonować. Może być on w dużym stopniu metaforyczny i mimo to znakomicie spełniać swoje zadanie.

Jak już wspominałem, personifikując innych, musimy wyobrazić sobie, co czują inni. Jest to prawdopodobnie najtrudniejsze zadanie, nie możemy bowiem naprawdę odczuć tego, co oni czują; uzupełniamy więc personifikacje, posługując się wyobraźnią. Gdy pragniemy sobie wyobrazić uczucia innej osoby, musimy postawić się w jej położeniu i wykorzystać własne doświadczenia, aby znaleźć odpowiednie odczucia. Niektórzy naukowcy (Schaffer, 1996) są zdania, że fizyczny kontakt z innymi (na przykład z matką) ułatwia dziecku wyobrażenie sobie ich uczuć.

1.8 PERSONIFIKACJE ZNIEKSZTAŁCONE,Oczywiste jest, że różni ludzie okazują swoje potrzeby społeczne w różny sposób. Jedni „rozkwitają" tylko w zgiełku imprez towarzyskich, inni prowadzą życie raczej samotne. Wyniki najnowszych badań pokazują,


że chromosomy płci zawierają geny warunkujące czynnik społeczny u kobiet w dużo większym stopniu niż u mężczyzn. Wynika z tego, że autyzm byłby krańcowym punktem na skali męskiej. Ludzie autystyczni z wielkim trudem potrafią sobie wyobrazić, jak inni odbierają świat i co dzieje się w ich wnętrzu (Baron-Cohen, 1991). Czynniki genetyczne wcale nie muszą automatycznie skazywać na niepowodzenie treningu ulepszania personifikacji. Z pewnością warto przemyśleć, w jakim stopniu dałoby się rozwinąć te umiejętności.

Ludzie, którym brakuje umiejętności personifikowania, napotykają poważne trudności w relacjach prywatnych, ale także zawodowych, jeśli polegają one na kontaktach z ludźmi. Dzieje się tak w wypadku lekarzy, prawników czy strażników więziennych. Natomiast całkowita nieumiejętność personifikacji z pewnością prowadzi do życia w zupełnej izolacji. Problemy mogą jednak wyniknąć również z nieudolności konstruowania określonych części składowych personifikacji, takich jak własne obrazy, uczucia czy zamiary lub obrazy i uczucia innych, i tym podobne.

Zarówno nasze odczucia innych, jak i nasz obraz własny są wyłącznie wytworami naszej fantazji. Ale nawet jeśli są one w dużej części fikcją, nie możemy ich ignorować, jeżeli nie chcemy ograniczyć naszego udziału w życiu społecznym. Nie posiadając wykształconego obrazu samych siebie, nie potrafimy porównać go z obrazami innych czy ustosunkować się do nich. Także nasza pozycja społeczna nie jest dla nas jasna. To z kolei może grozić spadkiem do pozycji społecznie mało pożądanych. Jeśli nie widzimy sami siebie, stajemy się bezradni i niepewni w kontaktach międzyludzkich.

Bez umiejętności wyobrażenia sobie, co czują inni, będziemy egoistyczni i niezdolni do zrozumienia motywów ich postępowania. Ludzie stają się nam obcy, a my sami możemy popaść w paranoję albo zacząć wykazywać inne psychopatologiczne objawy. Jeżeli nie zdołamy nauczyć się personifikacji, następstwem będą ciężkie społeczne i emocjonalne zaburzenia. Człowiek bez tej umiejętności będzie traktował innych jak przedmioty, walizki, krzesła albo szafy. Na przykład nauczycielka pracująca z autystycznymi dziećmi opowiadała, że jej uczniowie czasami nazywali ją „toyota", dlatego że miała samochód tej marki.

Jeśli nie zadbamy o któryś z czynników personifikacji, będziemy mieli trudności w relacjach międzyludzkich. W rozdziale piątym, dotyczącym postaw społecznych, omówimy zjawisko depersonifikacji, które jest efektem

nieumiejętności obdarzania uczuciami reprezentacji innych osób. Wykreowanych „nieludzi" uważa się za organizmy nieczłekopodobne, tak jak wcześniej Indian na amerykańskich ulicach. Także w rozdziale piątym opisującym etnocentryczny sposób myślenia i konflikty wewnątrzgrupowe przyjrzymy się bliżej zjawiskom wywołanym nieumiejętnością postrzegania uczuć innych, która powoduje, że ludzie niekiedy stają się ofiarami napadu czy przemocy.

Możliwe jest również, że pewne elementy personifikacji własnej osoby są mało stabilne lub też całkowicie ich brakuje. Jedna część naszego


samopoczucia mówi nam na przykład, że jesteśmy istotami jedynymi w swoim rodzaju. Jednakże, nie rozpoznając różnic między nami a innymi, kiedy nasze wyobrażenie Ja jest identyczne z wyobrażeniem o innych, aspekt równości może zacząć przeważać. Zimbardo, psycholog społeczny, był zafascynowany faktem, że niektórzy ludzie są skłonni traktować innych nie jak odrębne jednostki, ale jak anonimowe numery. Przeprowadził on eksperymenty, podczas których manipulował poczuciem własnego Ja jak zmienną. Podstawowym powodem stosowania przemocy wobec innych jest nieuznawanie ich za indywidualne osobowości i odmawianie im poczucia własnego Ja. Eliminując wszelkie uczucia z obrazów innych, możliwe jest popełnienie najstraszliwszych przestępstw, jakie człowiek może sobie wyobrazić. Z drugiej strony eksperymenty ze świadomością obiektywnego Ja ujawniły, że jakość wyobrażania sobie siebie, pobudzana na przykład przez spojrzenie w lustro, może równie dobrze zredukować agresywne impulsy.

Brak uczucia w procesie personifikacji własnej osoby prowadzi do stanu zwanego depersonifikacją. Nasi pacjenci potrafią dosłownie powiedzieć: „Ja nie jestem osobą" lub jeżeli identyfikują się z innymi: „Mam wrażenie, że nie jestem tą osobą, którą być powinienem".

1.9 CZY INNI LUDZIE ISTNIEJĄ TYLKO W NASZEJ WYOBRAŹNI?Już na wstępie wspomniałem, że o innych ludziach nie wiemy nic poza tym, co sobie na ich temat wyobrazimy. W krańcowych wypadkach to zapatrywanie nasuwa wniosek, że kontakty z „realnymi" ludźmi w ogóle nie mogą istnieć. Kontakt taki jest więc wewnętrznym aktem poznawczym, zachodzącym tylko w umyśle danej osoby. Gdy „nawiązujemy kontakty" z innymi ludźmi, kreujemy i kształtujemy tylko nasze własne personifikacje.

Takie spojrzenie zazwyczaj wywołuje ogólny protest: „Czy ma to oz-naczać, że jestem sam na świecia a ty istniejesz tylko w mojej wyobraźni?".

Nie, twierdzenie, że inni ludzie w ogóle nie istnieją, byłoby ekstremalną tezą idealistycznej filozofii, odrzucaną jednak przez większość współczesnych myślicieli. No i chyba mają oni rację. Dlaczego? Już w szkole podstawowej usiłowałem uważać mojego nauczyciela za nieistniejącego. Oj, jak ja go nienawidziłem. Razem z moim przyjacielem mówiliśmy sobie często: „Jakby to było dobrze, jakby pana Bongerda nie było!". Ale nam się nie udało, a i ludzkość byłaby w niebezpieczeństwie, gdyby ta dziecięca czarna magia naprawdę działała.

Więc jednak inni ludzie istnieją, a my utrzymujemy z nimi rzeczywiste kontakty. Możemy ich widzieć, czuć ich zapach, smakować ich i słyszeć. A jednak nasze społeczne zachowanie jest kwestią czysto subiektywną.

Pytanie, jak są zbudowani realni ludzie, wchodzi w zakres nauk przy-rodniczych, a nie psychologii. Jednak to, czym jest personifikacja, możemy zbadać za pomocą NLP. Możemy potraktować personifikację jako mentalny plik zawierający wszelkie informacje zebrane przez nas na temat danej


osoby. Nasze wrażenia, fantazje i przypuszczenia dają się ująć w jeden blok informacyjny, a nasz społeczny system operacyjny zajmuje się przetworzeniem danych z tego pliku. Aby rzeczywiście do tego doszło, informacje zostają rozdzielane między systemy reprezentacyjne, podobne do tych, które zakodowaliśmy w pamięci o samych sobie.

1.10 PERSONIFIKACJA PRZEDMIOTÓWMój przyjaciel Theo wyraził się kiedyś bardzo trafnie: „Mam intymny stosunek do mojego komputera".

Większość ludzi zadziwiająco umiejętnie tworzy personifikacje i każdy z nas potrafi sobie wyobrazić, w jaki sposób zrobił to Theo. Jeśli więc mamy zamiar upersonifikować przedmiot martwy, na przykład właśnie nasz komputer, powin-niśmy najpierw wyobrazić go sobie w na-szej panoramie społecznej. Gdy chcemy odczuć intymną więź z komputerem, musimy wyobrazić go sobie w bardzo bliskiej odległości, tak aby nikt inny nie mógł się między nas wcisnąć. W ten sposób tworzymy inny obraz komputera - taki jaki widzimy oczami naszej wyobraźni. Teraz wyobraźmy sobie, jak przed nim siedzimy, przenieśmy się w jego obudowę i wytwórzmy sobie w myślach obraz, jak komputer „widzi" sam siebie. W ten sposób konstruujemy „autoportret" komputera, co wcale nie jest takie proste. Aby wyobrazić sobie, jak taka maszyna mogłaby sama się widzieć, możemy spokojnie zawierzyć popularnemu wi-zerunkowi komputera albo poszukać inspiracji w Star Trek.

Następny krok polega na zrozumieniu tegoż „innego obrazu" naszego komputera. Najlepiej udaje się to, jeśli wyobrazimy sobie uczucie ciepła w miejscu, w którym widzimy jego obraz. Teraz musimy wytworzyć w wy-obraźni „interpersonalny związek" między owym obrazem a uczuciem, przy czym ważne jest, żeby był on mocny i stabilny. Może to być na przykład barwny promień energii przepływający od komputera do naszego ciała i trafiający nas dokładnie tam, gdzie umiejscowiło się to uczucie ciepła.

A teraz znowu przenieśmy się w myślach w obudowę komputera i starajmy się wyczuć, jaki jest w środku. Mój przyjaciel Theo posłużył się bardzo ciepłym i zmysłowym uczuciem. I na tę krótką chwilę, przez którą czuje się swoim komputerem, uważa nawet jego właściciela, czyli siebie samego, za kogoś sympatycznego. O tak, komputer odwzajemnia jego miłość.

Teraz należy jeszcze tylko założyć, że komputer posiada zamiary oraz motywację i personifikacja jest pełna. Jeśli mamy ochotę, możemy dodać


mu głos wypowiadający owe zamiary i motywy działania. Gdy na przykład na ekranie ukazuje się słowo „błąd", większość ludzi reaguje zgodnie z oczekiwaniem. Często obserwowałem, jak komputery natychmiast są per-sonifikowane przez swoich właścicieli, gdy tylko nie wykonują poprawnie postawionego im zadania.

1.11 POSTACIE FILMOWE

Być może po dotychczasowej lekturze wydaje ci się, że personifikacja jest czymś trudnym. Zastanów się zatem nad następującym zjawiskiem: w kinie ludzie mają zdumiewającą umiejętność personifikowania postaci filmowych. A współczesna kinematografia wymaga od widzów licznych umiejętności. Reżyser udostępnia publiczności maleńkie jednostki informacyjne, z których musi ona skonstruować charaktery postaci filmowych. Widz potrzebuje jedynie kilku niewiążących się ze sobą ujęć i dialogów, aby móc z nich „złożyć" osobę, którą ma wrażenie znać.

Żeby zrozumieć film, musimy być w stanie podświadomie skonstruować nowy charakter na podstawie pojedynczych wrażeń dotyczących znanych nam ludzi (lub też już widzianych, innych postaci filmowych). Nic nieznaczący uśmiech aktora wypełniamy naszymi wyobrażeniami na temat tego, co postać przedstawiana przez niego prawdopodobnie myśli i czuje.

Ograniczenie świadomości własnej osoby, stan transu, w jaki popada większość ludzi, oglądając filmy, pozwala widzom bez trudu identyfikować się z postaciami filmowymi. W takiej sytuacji personifikacje charakterów mogą całkowicie opanować nasze wrażenia zmysłowe i nierzadko zapominamy się zupełnie, na krótko przeistaczając się w postać z ekranu. Kiedy widz całkowicie identyfikuje się z jedną z postaci, przeżywa film także z perspektywy innych.

Podobne umiejętności personifikacji są potrzebne przy korzystaniu z internetu, gdzie szeroko rozpowszechniona jest intymna komunikacja z wirtualnymi, równorzędnymi partnerami.

Jestem zdania, że zapoznawanie się z wirtualnymi partnerami czy postaciami filmowymi nie odbywa się inaczej niż między „realnymi" ludźmi. Mądry człowiek zawsze jednak tak wyposaży obserwowanych bohaterów filmowych albo partnerów z sieci w pewne cechy, aby na pewno móc odróżnić fikcję od rzeczywistości.

1.12 KONTROLOWANIE PERSONIFIKACJIKiedy widzę mojego szefa, uwalnia się wytworzona przeze mnie personi-fikacja jego osoby i tego, co on sobą reprezentuje (tzn. kim jest). Innymi słowy, kiedy tylko widzimy realnego człowieka, uaktywniamy jego perso-nifikację.

Równie łatwo możemy uaktywnić personifikację podczas nieobecności realnej osoby, co oznacza, że przeżycia społeczne mogą występować nieza-


leżnie od bodźców. Możemy być wściekli na kogoś, kogo widzimy jedynie oczami naszej wyobraźni. Proszę spróbować samemu! To żadna sztuka odczuwać złość wobec osoby, której nawet nie ma w pobliżu.

Jeśli chcemy, możemy natychmiast zacząć kochać, nienawidzić czy zazdrościć komuś, kogo znamy - leży to całkowicie w naszej mocy. Ale czasami dopiero realna, fizyczna obecność danej osoby pobudza nas do emocji społecznych. Gdy na przykład złościmy się na kolegę, obecnego właśnie w naszym pokoju, mamy wrażenie, iż on pierwszy wyzwala w nas te uczucia, jak gdyby tylko on był do tego zdolny.

W rozdziale czwartym dowiemy się, że uległość zazwyczaj wiąże się z mocą autorytetu. Ludzie ulegli są zdania, że to właśnie ta moc skazuje ich na rolę przegrywającego. Jednakże fakt, że jedna i ta sama osoba może dla jednego człowieka być autorytetem, a dla drugiego nie, dowodzi, że moc nie jest kwestią autorytetu.

W niniejszej książce traktujemy personifikacje jako części składowe osobowości w rozumieniu NLP, co oznacza, że obrazy widziane w naszej panoramie społecznej są wizualnymi projekcjami elementów naszej własnej osobowości, bez względu na to, czy są powiązane z naszą własną osobą, czy też nie. Wszystkie personifikacje są własnością tego, kto je stworzył. To ujęcie usuwa różnicę między personifikacją własnej osoby a personifikacją innych. Jedyną różnicą jest kwestia przypisania: to znaczy, że jeżeli sami widzimy się w pewnym, określonym aspekcie osobowości, wydaje się nam, że jesteśmy (prawdopodobnie) w stanie kontrolować tę część. Natomiast jeśli chodzi o aspekty, w których widzimy innych, podobnej kontroli spodziewać się raczej nie można. Tymczasem nawet jeżeli pozornie nie umiemy kontrolować personifikacji innych, to w rzeczywistości jednak potrafimy i rzeczywiście to robimy.

1.13 ORGANIZOWANIE PERSONIFIKACJINasza umiejętność personifikacji zwierząt dwunożnych wiąże się z ustawicznym przyrostem właściwych struktur poznawczych w naszych umysłach. Menedżer „plików" naszego umysłu tylko z trudem może zorganizować sześć miliardów personifikacji i dlatego potrzebne nam są narzędzia uogólniania. Podporządkowując personifikacje kategoriom, budujemy nasz model świata społecznego. Można zauważyć, że większość ludzi otacza się intymnym kręgiem, w którym każdy jest reprezentowany w swoim specjalnym miejscu. W nim zostają umiejscowieni członkowie najbliższej rodziny. Szerszy krąg obsadza się osobami mniej bliskimi. W tej sferze

personifikacje często są uporządkowane w formie systemów, chociaż ciągle jeszcze można w nich rozpoznać jednostki: przyjaciół, znajomych, sąsiadów. Zewnętrzne strefy panoramy społecznej są zarezerwowane dla personifikacji grup i składają się z kategorii ludzi pozbawionych cech indywidualnych: bogacze, Rosjanie, konkurencja.

Kategorie społeczne są konstruowane. Mogą zatem zostać zrekonstruowane czy zmienione. Załóżmy, że są czymś w rodzaju dogmatu - dogmatu

32____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW 2 LUDŹMI

dotyczącego ludzi. My, terapeuci NLP, obchodzimy się z ciasnymi kategoriami społecznymi tak samo, jak obchodzilibyśmy się z restrykcyjnymi dogmatami. Pracujemy nad podrzędnymi cechami ich bezpośrednich reprezentacji oraz nad wspomnieniami przeżyć, na skutek których człowiek rozpoczął różnicowanie między ludźmi z grupy „X" i z grupy „Y". Często możemy określić punkt zwrotny, w którym nasz pacjent zaczął się posługiwać określonymi kategoriami personifikacji.

Gdy przeanalizujemy kategorie społeczne stosowane przez człowieka, jesteśmy w stanie przewidzieć jego postępowanie społeczne. Ponadto pow-szechnie obowiązujące kategorie społeczne umożliwiają zrozumienie procesów dynamiki grupowej, jeżeli oczywiście mamy do czynienia z grupami albo organizacjami.

1.14 OSOBISTY KOD SPOŁECZNY

Dziecko, słuchając rodziców, może łatwo wywnioskować z ich słów, że róż-nica między biednym a bogatym odgrywa w życiu dużą rolę. Uczy się w ten sposób rozpoznawać te charakterystyczne cechy, pozwalające później odróżniać ludzi biednych od bogatych: „Ten człowiek, który tam leży, jest bardzo biedny". Natomiast dziecko nie uczy się wówczas samodzielnego przekształcania uogólnionych pojęć dotyczących bogatych i biednych. Aby umieć różnicować, dziecko musi „napisać" własny mentalny „program", napotyka ono bowiem tylko pojedyncze przykłady biedy i bogactwa.

Myślenie kategoriami zakłada pewną kreatywność i my sami decydujemy o tym, gdzie i w jaki sposób robimy różnice. Jakie alternatywy uporządkowania kategorii daje nam umysł? Wydaje się, że istnieje stały związek między kategoriami społecznymi a cechami formalnymi różnicującymi spostrzeganie, składającymi się na panoramę społeczną. Jeżeli więc dziecko chce uporządkować powszechnie przyjętą różnicę między dwoma typami ludzi, będzie najprawdopodobniej musiało posłużyć się rozmaitymi cechami dostępnych mu kategorii społecznych. Przy czym cecha charakterystyczna umiejscowienia odegra przypuszczalnie najistotniejszą rolę.

Dziecko może wobec tego ustawić biednych na górze i w centrum swojej panoramy, a bogatych na dole i z brzegu - albo odwrotnie.

Te kody, za pomocą których klasyfikujemy ludzi i budujemy hierarchie, nazywamy społecznymi. W ten sposób można by umiejscowić ważnych ludzi na samej górze, mniej ważnych nieco niżej, godnych zaufania po prawej stronie, mniej godnych zaufania po lewej, ludzi kochanych tuż blisko, a tych, których nienawidzimy, całkiem daleko. Osobisty kod społeczny dostarcza nam „cegiełek", z których budujemy naszą panoramę społeczną.

Rozdział 2

PANORAMA SPOŁECZNA

2.1 ZAPOZNAJEMY SIĘ Z PANORAMĄ SPOŁECZNĄGdy narodził się pomysł niniejszej książki, myślałem o nazwach typu „sfera personifikacji" albo „sfera społeczna" czy też „psychogeografia". Tego ostatniego terminu używają niektórzy terapeuci NLP (np. Dilts) w odniesieniu do odpowiednich fenomenów. Ale pojęcie „panorama społeczna" w końcu najbardziej prz3-padło mi do gustu.

W XIX wieku można było w Europie oglądać wiele panoram krajobrazów. W Hadze możemy do dzisiaj podziwiać krajobraz wybrzeża, tak zwaną Panoramę Mesdag. Ma ona 10 metrów wysokości i pokrywa ścianę okrągłego pomieszczenia o średnicy mniej więcej 40 metrów, jest więc około 120 metrów długa. Do jej wnętrza, zbudowanego na kształt sztucznej wydmy, prowadzi korytarz i wąskie schody. Po dotarciu do środka naszym oczom ukazuje się panoramiczny widok historycznego krajobrazu; wszystko jest bardzo realne. Brakuje tylko lekkiej bryzy i szumu rozbijających się fal.

Niektórym osobom towarzyszą w życiu bogate fantazje, liczne personi-fikacje, a otaczających je ludzi widzą one daleko poza horyzontem. Inni reprezentują całą ludzkość w obrębie własnego ciała.

I dlatego nie powinniśmy stawiać swojego własnego Ja, czyli punktu wyjścia panoranry społecznej, na równi z ciałem. W celu dokładnego umiejscowienia własnej osoby posługujemy się tak zwanym kinestety-cznym Ja, a jest to ten punkt ciała, który odczuwamy najsilniej jako swoje własne Ja. Często znajduje się on gdzieś w okolicach brzucha i klatki piersiowej. W niniejszej książce przyjmujemy kinestetyczne Ja za centrum doświadczeń społecznych. To miejsce, punkt zerowy, jest czymś w rodzaju jądra - słońcem naszego społecznego „układu słonecznego". Planety tego systemu stanowią stabilne, powszechnie przyjęte i uosobione obrazy, w przeciwieństwie do planet astronomicznych pozostające na swoich miejscach.


2.2 ZROZUMIENIE PANORAMY SPOŁECZNEJ DRUGIEGO CZŁOWIEKA

Aby uzyskać wiarygodne informacje o panoramie społecznej klienta, zalecam następującą taktykę:

102)Poproś go, żeby zamknął oczy.103)Zaproponuj, żeby myślał: „Jestem otoczony wszystkimi ludźmi

żyjącymi na świecie".104)Poproś, aby skupił się na określonym kontekście społecznym

(rodzina, praca, przedszkole).105)Zapytaj go: „Gdzie widzi i odczuwa Pan................... (nazwij daną

grupę albo osobę); po lewej stronie czy po prawej, na górze czy na dole?"

5) Poproś, żeby wskazał ten punkt, zanim otworzy oczy.

2.2.1 Powody takiego sposobu postępowaniaReprezentacje społeczne są zakodowane w naszej pamięci, a społeczne doświadczenia uaktywniają te wspomnienia, aby je odpowiednio zmody-fikować i ponownie zakodować. Ta przekonująca logika naprowadziła nau-kowców na pomysł sformułowania koncepcji „pamięci osobowej", tego specjalnego rodzaju pamięci związanej z życiem społecznym. I mimo że nad tą teorią długo jeszcze pracowano (Fiske, Taylor, 1991; Martin, Clarc, 1990; Ostrom, 1989), nigdzie jednak nie znajdziemy praktycznych wskazówek dotyczących tego, jak uporządkować prawdziwe wspomnienia ludzi na ogólnej płaszczyźnie personifikacji.

Wspomnienie mentalnego obrazu brata podczas jego ślubu w urzędzie stanu cywilnego jest czymś konkretnym, pewnego rodzaju mentalną fotografią. Z drugiej strony posiadamy z pewnością dużo bardziej ogólne pojęcie brata, niezwiązane wcale z miejscem i czasem lub związane słabo. Jest to - można powiedzieć - obszerne, ogólne wyobrażenie tego, czym on jest. Wokół tego wyobrażenia skupi się jego personifikacja. Jeżeli więc chcemy przeanalizować nasz stosunek do brata, musimy wykorzystać w tym celu naszą całościową wiedzę, a wyobrażenie „wszystkich ludzi żyjących na świecie" ułatwi nam wczucie się w tę abstrakcyjną sferę.

Takie ogólne informacje zazwyczaj jednak nie wchodzą w zakres świa-domego myślenia. Na początku spotkania, gdy pracujemy z panoramą społeczną, nasi klienci są przeważnie niepewni tego, co widzą i czują, nato-miast pod koniec sesji wiedzą już raczej dokładnie, w którym punkcie są umiejscowione ważne dla nich personifikacje. Wnioskujemy z tego, że reprezentacje społeczne są zjawiskiem nieświadomym. Przyzwyczajenie i wcześniejsze procesy nauki sprawiają, że ludzie na ogół nie zdają sobie sprawy z własnej symboliki społecznej. Uświadamiając ją sobie, rozpoznają jej zasięg w sposób umożliwiający im samodzielne zmiany reprezentacji.

Powyższa metoda ułatwia większości ludziom osiągnięcie pewnego po-ziomu abstrakcji i przyswojenie sobie owej wiedzy. Jeżeli umiejscowienie

PANORAMA SPOŁECZNA 35

reprezentacji w panoramie społecznej sprawia kłopoty, może to czasami wynikać z tego, że klient nie zrozumiał naszych pytań i podaje na przykład kierunki geograficzne. Wskazuje na przykład na wschód, ponieważ wspomniany członek rodziny mieszka na wschód od niego. Obróćmy pacjenta o 180° i poprośmy ponownie o zlokalizowanie obrazu krewnego -wtedy okaże się, czy zrozumiał on pytanie, czy nie.

Szczególnie skomplikowane są geograficzne umiejscowienia typu „porządek siedzenia przy stole". Klient jest w stanie powiedzieć, że krewny siedzi „tam, bo to jest jego miejsce". Ze zdziwieniem stwierdziłem, iż miejsce to bynajmniej nie jest wybrane przypadkowo, tylko odpowiada zazwyczaj dokładnie miejscu, które ów krewniak zajmuje w panoramie społecznej mojego klienta. W niektórych wypadkach warto jest poprosić go o wyznaczenie miejsca zajmowanego przez współmałżonka. Wystarczy za-pytać: „W którym miejscu odczuwa Pan/Pani (intuicyjnie, subiektywnie) swoją partnerkę/swojego partnera: po prawej stronie, po lewej czy przed sobą?". Kiedy tylko klient uzmysłowi sobie w ten sposób abstrakcyjną płaszczyznę, będzie także potrafił zlokalizować inne miejsca w panoramie społecznej.

Dzięki tej metodzie wyobrażenie sobie poszczególnych osób czy grup współpracowników lub członków ro-dziny w rozmaitych fazach życiowych nie sprawi już większego trudu.

Inna możliwość to poproszenie klienta o wskazanie z zamkniętymi oczami odpowiedniej pozycji na tarczy zegarowej, tak jak to robią piloci woj-skowi: „Nieprzyjaciel na wpół do dwu-nastej!". Należy także nakłonić pacjenta do podania przybliżonej odległości w me-trach: „Tak mniej więcej cztery metry ode mnie".

2.2.2 Pierwsze założenie: stosunek równa się umiejscowienie

Po wielokrotnym zastosowaniu powyższej metody staje się jasne, że większość ludzi reprezentuje członków swojej rodziny, i w ogóle innych ludzi, jako stałe obiekty w przestrzeni. Miejsce przestrzennie zajmowane przez te obiekty - w odniesieniu do własnej osoby - definiuje przede wszystkim ich wzajemny stosunek.

Istotę modelu panoramy społecznej można wyrazić jednym zdaniem: stosunek równa się umiejscowienie. Kierunek i odległość są, jak widać, najpowszechniejszymi cechami formalnymi spostrzegania odgrywającymi rolę w doświadczeniach społecznych większości ludzi.


2.2.3 Drugie założenie: panorama społeczna główną reprezentacjąKiedy tylko zostanie ustalone miejsce personifikacji w panoramie społecznej, klient pojmuje natychmiast oddziaływanie tego faktu na związek, przeżywa bowiem własną emocjonalną reakcję na daną osobę czy grupę.

To jednak wcale nie oznacza automatycznie, że potrafi on to oddziaływanie opisać słowami. Z tego wynika, że praca z panoramą społeczną wychodzi „poza granice słów", co z kolei skłania ku przekonaniu, iż przestrzenne aspekty reprezentacji społecznych są niezmiernie ważne. Używając metafory komputerowej, można by je nazwać „społecznymi systemami operacyjnymi" (jak DOS albo Basic). Dlatego twierdzę że:

Panoramę społeczną człowieka należy uważać za podstawowy i zasadniczy sposób reprezentacji jego kontaktów społecznych. Innymi słowy, z powodu braku innych możliwości, ludzie rzeczywiście reprezentują swoje związki przestrzennie i żyją, i działają, bazując głównie na nich.

Zatem, obojętnie jak się zachowujemy, mówimy i działamy w ramach danej relacji, wpływa to na nas w mniejszym stopniu niż zmiana miejsca, w którym widzimy, słyszymy czy czujemy istotną dla nas personifikację.

Sugestia: „Przesuń tatusia w lewo" nie jest jednak jedyną możliwością wprowadzenia zmiany. Wszelka konfrontacja z drażliwymi informacjami na temat ważnej dla nas osoby, na przykład: „Tatuś ukradł milion złotych", natychmiast zmienia miejsce, w którym tę osobę odczuwamy. Może teraz przesuniemy tatusia w lewo i w dół.

Większość terapeutycznych interwencji dotyczących związków prowadzi do zmian w umiejscowieniach w panoramie społecznej klienta.

2.3 METAFORY CZY PREDYKATY?

Nie ma nic nowego na świecie, panorama społeczna też nie jest żadnym odkryciem, a my jesteśmy tylko „pyłem kosmicznym". Dowodem na to są pola społeczne Kurta Lewina oraz podstawowe zasady socjometrii (obrazowane przez socjogramy). Od wielu lat wykładam teorię panoramy społecznej w różnych krajach i obserwuję ludzi pracujących nad takimi samymi fenomenami.

Pomijając jednak moją własną pracę, spontaniczny sposób wyrażania się najlepiej udowadnia znaczenie przestrzeni w reprezentacjach społecznych. Wielu ludzi z naszego otoczenia opisuje swoje kontakty społeczne takimi słowami, jak: wysoko, nisko, za, obok, blisko czy daleko, używając przy tym predykatów opisujących cechę, jaką jest „miejsce", pod względem „kierunku" i „odległości". Powszechne stosowanie takich predykatów można by potraktować jako lingwistyczny dowód na istnienie panoramy społecznej. Ten dowód ma znaczenie tylko dla naukowców zakładających, że predykatywny sposób mówienia rzeczywiście odzwierciedla subiektywne ludzkie przeżycia.

Jednakże, zakładając istnienie powyższego związku między predykaty-wnym wyrażeniem a subiektywnym przeżyciem, nasuwa się natychmiast


kolejne pytanie: czy te wyrażenia to rzeczywiście predykaty w rozumieniu NLP, czy tylko metafory? Innymi słowy, czy ten sposób komunikacji na temat kontaktów społecznych jest wyłącznie „stylem wyrażania się", czy też jest on odbiciem tych formalnych cech, które rzeczywiście postrzegamy, zastanawiając się nad naszymi związkami?

Hipoteza, iż jest to rzeczywiście komunikowanie predykatów, stanowi podstawę panoramy społecznej. Jeżeli to założenie jest prawidłowe, wnioskujemy, że większość ludzi istotnie reprezentuje otaczające ich społeczeństwo jako panoramę obrazów społecznych skupionych wokół własnego Ja.

Teza przeciwna głosi, że taki sposób wyrażania się jest jedynie metaforyczny. W związku z tym, jeżeli wypowiedź: „Ona jest mi bliska" jest tylko metaforą, to wcale nie oznacza, że musi ona iść w parze z rzeczywistą bliskością. Ale jeżeli jest to wypowiedź predykatywna, to stwierdzenie: „Ona jest mi bliska" informuje o niewielkiej odległości odczuwania, widzenia czy słyszenia personifikacji.

Przy hipotezie metafor obstają przede wszystkim George Lakoff i Mark Johnson. W swojej książce Methaphors We Live By opisują to, co ja nazywam językiem panoramy społecznej.

Być może zapytasz teraz: „Kogo interesują takie subtelności? Gdzie w ogóle jest różnica?". Cóż, mnie owe różnice interesują - i zaraz powiem dlaczego.

Jeżeli język panoramy społecznej jest metaforyczny, to znaczy, że uczymy się go poprzez przekaz kultuiowy. Nauka języka jest warunkiem posługiwania się metaforami. W tym wypadku nie powinniśmy uznawać panoramy społecznej za stan zasadniczej reprezentacji.

Jeżeli natomiast taki styl wyrażania się jest predykatywny, oznacza to, że nasze wyobrażenia o związkach społecznych mają rzeczywiście charakter panoramy i są rezultatem spontanicznej, samodzielnej nauki z dzieciństwa. W tym momencie byłoby słuszne potraktowanie panoramy społecznej jako zasadniczej reprezentacji relacji międzyludzkich.

Jeżeli więc prawdą jest, że język panoramy społecznej składa się z predykatów, to bez trudu można modelować i zmieniać społeczne przeżycia, a koncepcja ta przemawia za wykorzystaniem NLP w życiu społecznym.

Ten sam problem istnieje w NLP ze zrozumieniem indywidualnego spostrzegania czasu. Jeśli wypowiedź „Widzę przed sobą promienną przyszłość" jest metaforą, to niekoniecznie musi ona odzwierciedlać su-biektywne przekonanie osoby stojącej pośrodku

pokoju i spoglądającej na lśniącą projekcję nadciągających czasów.

Doświadczenie dotyczące horyzontu czasu pokazało, że ktoś, kto mówi: „Zostawiłem moją przeszłość za sobą", rzeczywiście odbierają tak, jakby pozostawała za jego plecami. Jeśli tak samo rzecz ma się z wyrażeniami panoramy społecznej, model ten mógłby okazać się równie użytecznym narzędziem jak osobisty horyzont czasu.

38____________TECHNIKI N ŁP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIĄZKÓW Z LUDŹMI

2.3.1 Podobieństwo formalnych cech różnicujących spostrzeganieObecnie wielu terapeutów skutecznie wykorzystuje model panoramy społecznej i nie podaje w wątpliwość ważności jej zasad. Dla moich kolegów psychologów społecznych nie jest to jednak przekonujący argument. Oni potrzebują statystycznie potwierdzonych rezultatów studiów. Dotychczas brakowało mi czasu, środków i energii na badania według podobnych norm naukowych, ale udało mi się udowodnić, że tego rodzaju próby miałyby bez wątpienia realną szansę powodzenia.

Empiryczne analizy przeprowadziłem tylko po to, by zbadać hipotezę predykatu. Pomyślałem sobie, że jeżeli miałaby ona być zgodna z prawdą, to warto by było popytać ludzi o ich zdanie na temat przestrzeni ukrytych za owymi słowami.

2.3.2 Eksperymenty grupowe dotyczące umiejscowienia kochanych osóbKażdy, kto pracuje z grupą, może powtórzyć ten eksperyment w uproszczonej formie. Jeśli okaże się, że jego wyniki potwierdzają istnienie panoramy społecznej, odkryjecie najróżniejsze zjawiska. Namawiam do przeprowadzenia następującego eksperymentu:

106)Poproś wszystkich uczestników testu, aby zamknęli oczy i pomyśleli o „wszystkich ludziach na świecie".

107)Poproś, żeby znaleźli miejsce, w którym intuicyjnie lokalizują współmałżonka, ale na razie nic nie mówili.

108)Teraz poproś, żeby wszyscy naraz, na twoją komendę, pokazali to miejsce palcem.

Powyższy eksperyment ujawnia zdumiewające analogie: osoby kochane umiejscawia się zazwyczaj na odległość ręki albo bliżej. Odkryte zostają także różnice: współmałżonek może stać z lewej strony, z prawej albo z przodu, czasami jest reprezentowany podwójnie, niekiedy wewnątrz własnego ciała.

2.4 BADANIA WSTĘPNEMimo że już podobne eksperymenty mogą dostarczyć wielu przydatnych wiadomości, wypróbowałem także bardziej formalną procedurę.

Aby niezawodnie przeanalizować hipotezę predykatu, wiele ekspery-mentów poświęciłem podobieństwom cechy formalnej, jaką jest „miejsce" w specyficznych związkach międzyludzkich. Moim punktem wyjścia było pytanie: „Czy ludzie stosują podobne kody na określenie tej cechy w odnie-sieniu do podobnych typów związków?".

Metoda, którą opracowałem, jest obiektywna, niezawodna i łatwa do przeprowadzenia.

Pierwszy eksperyment miał miejsce 23 maja 1993 roku. Doświadczenie objęło 24 studentów NLP nieświadomych zasad, według których funkcjonują formalne cechy różnicujące spostrzeganie. Poprosiłem grupę o zlokalizowanie czterech osób z najbliższego otoczenia i wpisanie danych


miejsc do specjalnie w tym celu przygotowanego diagramu. Był to szkic, w którym własne Ja stało w centrum płaszczyzny przeznaczonej do określenia pozycji poszczególnych osób. Horyzont ograniczony był przy tym okręgiem.

Figurom wykraczającym poza linię horyzontu wolno było przekroczyć koło, reszta pozostawała wewnątrz. Trzy osoby z 24 nie umiały przedstawić tego dwuwymiarowo i w zadowalający sposób. Pozostałych 21 potrafiło, miało jednak kłopoty z odróżnieniem na szkicu położenia wysokiego od niskiego i dalekiego od bliskiego.

Zadane im pytanie brzmiało: „Gdzie zlokalizowałbyś osoby niemiłe, symptyczne, silne i słabe - po lewej stronie, po prawej, daleko w tyle, na samym przodzie, wysoko, nisko, daleko czy blisko?"

Oznacz miejsca literami Ń, K, S i W.

Uczestnicy eksperymentu musieli się nad tym poleceniem mocno zastanowić. Zostałem na przykład poproszony o wytłumaczenie słowa „silny", ale nie odpowiedziałem. Reakcje testowanych osób miały wynikać wyłącznie z interpretacji słów. Poniższa rycina ukazuje rezultat.

Ludzi niesympatycznych studenci umiejscowili częściowo z przo-

#du, a częściowo z tyłu. Osoby stojącez tyłu znajdowały się niżej niż sto

jące z przodu i tylko 2 z 11 znajdowały się poniżej linii horyzontu.

Osoby miłe wszyscy zlokalizowali z przodu, przy czym dwie trzecie studentów umiejscowiło je po prawej stronie i nieco niżej niż z lewej.

19 z 21 studentów ustawiło ludzi słabych poniżej linii horyzontu, z tym że 16 z 21 umieściło ich z tyłu, po lewej stronie (i nisko). Natomiast U z 21 uplasowało silne osoby z przodu, pośrodku i wyżej.


W czerwcu tego samego roku powtórzyłem ten eksperyment z grupą 51 studentów NLP, którym moja metoda i koncepcje również były obce. Zadałem im pytanie w nieco odmiennej formie: „Jaki punkt w twoim otoczeniu - z prawej strony, z lewej, z tyłu, z przodu, wysoko, nisko, daleko, blisko - kojarzy ci się z osobami niesympatycznymi, miłymi, silnymi i słabymi?". Wyniki były w zasadzie porównywalne z uzyskanymi w pierwszym eksperymencie. Także i w tym wypadku badane osoby miały trudności z przedstawieniem trójwymiarowych stanów rzeczy na dwuwymiarowym szkicu.

Drugiego grudnia 1993 roku i 11 marca 1994 roku przeprowadziłemdwa kolejne eksperymenty, do których użyłem sklejonego na kształt pierścienia paska papieru, na który należało od wewnątrz nanieść swoje oznakowania. Badani mieli wyobrazić sobie własną osobę

w centrum kręgu, na którego wewnętrznej stronie, pośrodku, zaznaczony był horyzont i cztery kierunki: przód, strony lewa i prawa oraz tył. Okazało się, że poprawne określenie kierunku na pasku papieru było dużo łatwiejsze. Odległość miała zostać oszacowana w tak zwanych metrach mentalnych. To polecenie umożliwiło w obydwu eksperymentach uzyskanie bardziej przejrzystych rezultatów. Były one jednak w dużym stopniu porównywalne z wynikami wcześniejszych badań.

2.5 REZULTATY I PIERWSZE WNIOSKIZe względu na zróżnicowanie umiejętności rysowania i szacowania odległości muszę nieco uściślić wyniki moich badań wstępnych. Z całą pewnością mogę jednak powiedzieć, że:

109)Polecenie scharakteryzowania różnych osób poprzez określenie miejsca zajmowanego przez nie w panoramie społecznej uczestnicy zrozumieli łatwo i intuicyjnie. Wyniki testu potwierdziły hipotezę, według której świat społeczny jest kodowany przy użyciu cech for-malnych określających miejsce.

110)Podobieństwa między poszczególnymi jednostkami wahały się w granicach tak zwanych powszechnie przyjętych wzorców. Zostaną one szczegółowo omówione w następnym akapicie oraz w rozdziale szóstym, w którym omawiam ich znaczenie dla systemów rodzinnych. Wzorce te wywodzą się w prostej linii z praw, którym podporządkowane są wszelkie mentalne reprezentacje i które odnoszą się także do personifikacji. Na przykład reprezentacja, która jest większa niż inne, będzie zawsze uważana za


ważniejszą; bliska reprezentacja w większym stopniu wpływa na nasze uczucie, a reprezentacji znajdującej się z przodu poświęcamy więcej uwagi niż innym. W pracy Richarda Bandlera na ten temat owe uniwersalne wzorce odgrywają dużą rolę. Są one po części regułami synestezji wizualno-kinestetycznej, a po części spokrewnione z założeniami psychologii postaci. 3) Także odpowiedzi badanych osób znacznie różniły się od siebie. Wnioskujemy z tego, że społeczne cechy formalne różnicujące spostrzeganie są wprawdzie idiosynkratyczne (tzn. dla każdej osoby jedyne w swoim rodzaju), ale jednocześnie podporządkowane powszechnie przyjętym normom wynikającym z ludzkiego sposobu myślenia. Dotyczy to także osobistego horyzontu czasu w NLP. Możemy wyjść z założenia, że kody cech są z jednej strony indywidualne, a z drugiej podporządkowane wielu powszechnie obowiązującym normom psychologicznym. Mam nadzieję, że moje doświadczenia będą pomocne wszystkim tym, którzy są zainteresowani szczegółowym zbadaniem tego tematu.

2.6 WZORCE W PANORAMIE SPOŁECZNEJ

Nasza znajomość wzorców reprezentacji społecznych tylko w niewielkim stopniu wynika z badań laboratoryjnych. Doświadczenia przeprowadzone klinicznie są znacznie ważniejszym źródłem tego typu informacji, co zresztą dotyczy większości technik NLP.

Podczas zajęć fakultatywnych polecam moim studentom, aby wzajemnie śledzih swoje panoramy społeczne, co im się zresztą bardzo przyda w przyszłej pracy terapeutycznej. Ich relacje są z kolei dla mnie ważnym źródłem informacji, ponieważ są one w zasadzie wolne od wypaczonych ideałów. Ja sam bowiem często widzę to, co chcę widzieć, a mianowicie, że moja teoria jest prawdziwa. Moi studenci natomiast nierzadko odczuwają wręcz odwrotną potrzebę - udowodnienia mi, że są mądrzejsi ode mnie!

Niektórzy koledzy stworzyli własne metody pojmowania i przedstawiania panoramy społecznej za pomocą diagramu. Jest to obecnie powszechnie praktykowana metoda (poniższa rycina ilustruje ów sposób).


Z połączenia wyników doświadczeń, obserwacji dokonanych podczas zajęć fakultatywnych i pracy terapeutycznej narodziło się sporo jednoznacznych wzorców panoramy społecznej. Godny uwagi jest przy tym fakt, że wzorce te wydają się większości ludzi całkowicie oczywiste. Nie zaskakują nas. Powinniśmy zapewne przypisać to zjawisko tendencjom wspólnym dla społecznych systemów operacyjnych ludzi. Wzorce te są od najwcześniejszych łat zakodowane w naszych systemach i dlatego wydają nam się znajome. Nie należy jednak zapominać, iż mimo znacznej liczby podobieństw, różnice są równie wyraźne.

W następnej kolejności chciałbym wymienić kilka wymiarów cech for-malnych różnicujących spostrzeganie i opisać rolę, jaką moim zdaniem odgrywają one w kontaktach społecznych.

Intensywność i nieobecność. Ludzkość otaczają reprezentacje społeczne niczym mgła. Gdy nabieramy świadomości otaczającego nas świata, mgła ta jak gdyby gęstnieje i ogranicza widok na roztaczający się poza nią niespołeczny świat. Głosy, motywy i uczucia personifikacji innych są w stanie całkowicie nas wypełnić.

Niektórzy uciekają w samotność, aby odnaleźć utracony kontakt z „re-alnym światem". Na pustyni przeżywają to, co Francuzi nazywają „dreszczem samotności". Bezpośrednie odczucie czegoś niespołecznego, Natury, Kosmosu czy Boga, często opisuje się jako wzbudzające strach, ale także jako niepowtarzalne, duchowe przeżycie.

Odległość. U niektórych ludzi panorama społeczna rozpoczyna się z daleka od nich samych. Jeśli mówię „z daleka", mam na myśli, że najbliższa wizualnie spostrzegana osoba, widziana jest przez nich w odległości większej niż pięć metrów mentalnych. Inni widzą bliskie im reprezentacje tuż obok siebie czy nawet wewnątrz własnego ciała. Kilku moim pacjentom udało się rozwiązać swoje problemy, gdy przesunęli reprezentacje byłego partnera na zewnątrz swojego ciała. Personifikacje znajdujące się wewnątrz nas jest trudniej zaobserwować, są one bowiem zazwyczaj natury kinestetycznej, aczkolwiek można je ponownie dostrzec oczami wyobraźni, jeśli przeniesie sieje na zewnątrz.

Niektórzy pacjenci nie są w stanie „patrzeć w przyszłość", ponieważ widzą przed oczami żyjących lub zmarłych już krewnych, przesłaniających im spojrzenie na ich osobisty, przyszłościowy horyzont czasu.

Bez wątpienia nasza osobista skala aproksymacji (wskaźnik bliskości i dali) ma ogromne znaczenie dla każdego z nas. Jedni reprezentują cały świat społeczny w obszarze wielkości pudełka do butów, podczas gdy inni potrzebują obszaru tak dużego jak katedra, aby objąć najbliższy krąg. Ekstrawertycy widzą panoramę społeczną zazwyczaj blisko siebie, intro-wertycy natomiast z daleka. Bliska panorama społeczna oznacza, że życie danej osoby w dużym stopniu podlega wpływom innych ludzi.

Odległość zarządza ogólnymi uczuciami społecznymi, jak na przykład poczucie presji społecznej lub osamotnienie. W jaki sposób człowiek może czuć się odizolowany, skoro wszyscy, których zna, są widziani i odczuwani


z bliska? Otóż to, właśnie nie może! Uczucie osamotnienia wiąże się z faktem, iż inni ludzie reprezentowani są w oddali, tak że w ogóle nie odczuwamy ich obecności, czyli ciepła. Analogicznie można zauważyć, że fobia masy funkcjonuje tylko wtedy, gdy odczuwamy i widzimy innych tak blisko, że nam samym brak jest miejsca, gdy mamy wrażenie, że napierają na nas tłumy, że brak nam powietrza i że się dusimy!

Kinestetyczna reprezentacja waha się w zależności od odległości: im bliżej, tym intensywniejsze jest jej uczucie. Odczuwanie obecności drugiego człowieka za pomocą symboli kinestetycznych to powszechnie rozwinięta umiejętność. Banalny truizm: „Czuję, że jesteś mi tak bliski" (lub daleki/obcy) znamy z wielu piosenek o miłości. Kinestetyczna symbolika pokrywa się często, mimo że nie jest to niezbędne, z wizualnymi obrazami innych ludzi. Zdanie: „Czuję cię, ale cię nie widzę" można sformułować także odwrotnie.

Takie zjawiska nie są obce praktykom NLP zajmującym się zewnętrznymi projekcjami uwewnętrznionych osób drugich. Mogą oni na przykład poprosić klienta o umiejscowienie w pokoju części jego osobowości zwanej „ojciec". Odległość do tej przeniesionej na zewnątrz części nierzadko jest pierwszą wskazówką co do jakości stosunku klienta do uwew-nętrznionej części jego osobowości.

Z przodu/z tyłu. Istnieją ludzie, których panorama społeczna rozciąga się tylko z przodu. Wynika to prawdopodobnie z tego, że zwracają oni uwagę na zachowania innych i są często nieufni. Pozostali ustawiają wiele osób także „za plecami". Być może odczuwają oni społeczne wsparcie właśnie dzięki „zapleczu", które tworzą koledzy, przy-jaciele i krewni.

Umiejscowienie bezpośrednio z przodu („na godzinie 12.00") ma duże znaczenie. Kogo zlokalizowaliśmy właśnie tam? W rozdziale trzecim przekonamy się, iż jest to miejsce, w którym widzi się dominujące, własne Ja.

Personifikacje znajdujące się na wprost nas mogą być kochanymi osobami -jeżeli są blisko, ale także rywalami - jeżeli znajdują się trochę dalej.

Wymiar pionowy. Wymiar pionowy jest wyznaczany w odniesieniu do

poziomu oczu. Każdą personifik

ację, której oczy są postrzegane ponad tym poziomem, odczuwa się jako większą niż my sami.

Wymiar pionowy wydaje się niezmiernie ważny. Bardzo niska panora-ma społeczna ma zupełnie inne znaczenie niż panorama, w której wszyscy wydają się stać wyżej niż własne Ja. Ta ostatnia jest wyraźnym objawem niskiego poczucia własnej wartości. Można by nawet powiedzieć, że wymiar pionowy jest wręcz wskaźnikiem własnej wartości. Ścisłe powiązanie między statusem społecznym a pionowym wymiarem można bardzo łatwo udowodnić. Dokładniej zajmiemy się tym w rozdziale czwartym.

W pionowym wymiarze mogą być, oprócz statusu społecznego, zakodowane także różnice między personifikacjami ludzi żyjących i zmarłych - na przykład jako niebo i ziemia. Poświęcimy temu problemowi rozdział siódmy.


Wymiar poziomy. Wymiar prawo/lewo służy często do różnicowania między dobrym/złym i miłym/niemiłym. Istotne jest, czy po jednej stronie znajduje się bardzo dużo, a po drugiej bardzo mało personifikacji. Rozgraniczenie lewo/prawo jest - im bliżej środka - często pełne niuansów. Człowiek sympatyczny może być reprezentowany w odległości zaledwie kilku mentalnych centymetrów od antypatycznego.

Najbliższe miejsca po lewej czy prawej stronie, czyli „tuż obok" własnego Ja, są niewątpliwie zarezerwowane dla osób przez nas kochanych. Współmałżonkowie reprezentowani są często bliżej niż na wyciągnięcie ręki. Niektórzy terapeuci NLP twierdzą, że tu uwydatnia się typowa różnica płci: kobieta widziana jest po prawej stronie mężczyzny i odwrotnie. Ja jednak ostrożnie podchodzę do takich uogólnień. Podobnie jak niektórzy są zdania, iż lokalizacja rodziców ściśle wiąże się z określoną stroną panoramy społecznej: ojciec po lewej stronie, matka po prawej. Tymczasem ja napotkałem wiele przykładów obalających tę tezę.

Jasno/ciemno. Zakodowanie lewa/prawa w odniesieniu do dobry/zły często pokrywa się z zakodowaniem jasno/ciemno. Ciemniejsze i jaśniejsze personifikacje oznaczają wartościowanie. Jeżeli więc jakaś grupa nie znajduje naszego uznania, to widzimy ją w ciemniejszych barwach, jeżeli jest przez nas podziwiana - często w jaśniejszych.

W rozdziale piątym zastanowimy się nad postawami społecznymi oraz fenomenami grupy własnej i obcej, do jakich należy na przykład rasizm. Kolor skóry często jest kojarzony ze wzrostem, dystansem i temperaturą.

Temperatura. Pozytywne i negatywne postawy społeczne charakteryzują się często przypisywaniem temperatury. Wiele badanych osób rozróżnia ciepłe i zimne pola w swoich panoramach społecznych.

Pozycje dwojakie (bilokacje). Nie potrzeba długoletniego modelowania, żeby natrafić na pierwszy przykład „bilokacji". Wskazuje ona grupy lub pojedyncze osoby, do których dany człowiek ma ambiwalentny stosunek. Pewna kobieta lokalizowała na przykład „idealnego mężczyznę" wysoko, z przodu i w odległości trzech mentalnych metrów. Natomiast jej „idealny partner" znajdował się blisko i po prawej stronie panoramy społecznej. Ta sytuacja z pewnością wskazuje na wewnętrzny konflikt w intymnych związkach. W rozdziale szóstym przyjrzymy się temu zjawisku dokładniej i pod kątem systemów rodzinnych, a w rozdziale piątym będziemy szukać przykładów opisujących sytuację, kiedy grupa społeczna, do której czujemy swoją przynależność, zajmuje dwojaką pozycję w panoramie społecznej danej osoby.

Czas i wiek. Każda faza rozwojowa człowieka charakteryzuje się własną, odpowiadającą jej panoramą społeczną. Zachęcając pacjenta, aby cofnął się do minionych lat, umożliwiamy mu prześledzenie jego wcześniejszych panoram społecznych. W rozdziale szóstym przyjrzymy się społecznym panoramom dzieciństwa i nauczymy się wpływać na nie w celu zmiany osobowości.


Asocjacja/dysocjacja. Można wyobrazić sobie panoramę społeczną i siebie samego w jej centrum. Można także widzieć się w jej środku z pewnego dystansu.

Z tego zjawiska wywodzi się, zaliczana już do klasycznych w NLP, różnica między wizualno-kinestetyczną (W-K) asocjacją a dysocjacją. Podobnie jak w niespołecznych przeżyciach, dysocjacją pozwala nam na odsunięcie od siebie nieprzyjemnych uczuć. Asocjacja przeciwnie, dopuszcza pełne przeżywanie uczuć. Stwierdzenie: „Widzę siebie pośród wszystkich innych ludzi..." wyraża postawę dysocjacyjną, widzimy bowiem siebie i innych niejako z zewnątrz. Ten sposób myślenia powoduje, że in-tensywność emocji społecznych jest nikła.

Z punktu widzenia panoramy społecznej dysocjacją oznacza wyelimi-nowanie uczucia przynależności grupowej. Zaobserwować można także czasami dysocjację od własnego, kinestetycznego Ja. W tym wypadku ogarnia nas uczucie izolacji i utraty własnej ważności.

Orientacja. Personifikacja zwrócona jest zawsze w określonym kierunku. Znajomość wzajemnego położenia personifikacji jest pomocna w zrozumieniu ich emocji. W języku potocznym używa się dla określenia orientacji słów typu: stać koło siebie, stać naprzeciwko siebie, wspierać i podpierać, odwracać się od siebie, do siebie, spoglądać na kogoś, patrzeć na kogoś z góry.

W rozdziale szóstym dotyczącym stosunków rodzinnych orientacja odgrywa bardzo ważną rolę.

Personifikacja grup. Nagromadzenie reprezentacji w panoramie społecznej traktuje się często jako samodzielną personifikację grupy. Mówiąc o grupie, często uogólniamy cechy pojedynczych osób, patrząc na nie, jak gdyby były całościową jednostką. Personifikacje umiejscowione blisko siebie pojmuje się zazwyczaj jako całość - podobnie jak galaktykę składającą się z wielu gwiazd.

2.7 JAK ZMIENIĆ PODSTAWOWE WYMIARY PANORAMY SPOŁECZNEJ?

Oczywiście, ciekawość jest dobrym powodem, aby zbadać panoramę spo-

łeczną innych. Psychoterapeuci i doradcy przedsiębiorstw mają jed

nak ku temu jeszcze kilka innych powodów. Starają się na przykład zmienić restrykcyjne postawy społeczne swoich klientów. Niektórzy ludzie cierpią z powodu swojego stosunku do ludzkości. I tu w grę wchodzi analiza podstawowych wymiarów panoramy społecznej. Na przykład gdy ktoś się skarży, że czuje się obcy innym, odsunięty przez nich i zagubiony w świecie, lub też gdy cierpi na egzystencjalne poczucie samotności.

Zbadanie panoramy społecznej może wykazać, jakie sytuacje życiowe wpłynęły na doświadczenie klienta. Dzięki analizie panoramy pod kątem odległości, umiejscowień, kolorów i podobnych parametrów, jesteśmy w stanie z łatwością rozpoznać w niej powiązania stosunków danej osoby do innych ludzi. Oczywiste jest, że efektem takiej diagnozy będą propozycje dotyczące zmian.


W niniejszym rozdziale chciałbym krótko opisać, w jaki sposób można zmienić podstawowe wymiary panoramy społecznej u danej osoby. Metoda jest prosta i wywodzi się bezpośrednio z powyższego opisu.

Metoda zmian cech formalnych różnicujących spostrzeganie, stworzona przez Richarda Bandlera, polega na bezpośredniej sugestii. Jeśli na przykład jakiś obraz wymaga więcej barwy, terapeuta musi tylko powiedzieć klientowi: „A teraz dodaj więcej koloru!". Gdy musimy zmniejszyć odległość, mówimy: „Przysuń go bliżej!". Powodzenie takich bezpośrednich sugestii zależy od zdolności klienta do ich realizacji. Ale doświadczenia wielu terapeutów na całym świecie dowodzą, iż talent ludzi do wprowadzania zmian w cechach jest wprost niewyczerpany. Jednakże z dwóch powodów potencjału tego często się nie wykorzystuje.

111)Większość ludzi uważa mentalne obrazy za coś oczywistego i nie poś-więca im szczególnej uwagi. Nierzadko trzeba im dopiero zasuge-rować możliwość wpływania na nie. Tylko bardzo doświadczeni terapeuci NLP są w stanie samodzielnie zmienić cechy formalne panoramy społecznej klienta.

112)Drugim powodem, dla którego ludzie tylko z trudem potrafią zmienić cechy formalne w swych panoramach społecznych, jest ich wew-nętrzny opór. Pewne jest, że przyczyny, dla których ktoś coś widzi w ściśle określony sposób, są wyraźnie sprecyzowane przez aspekty jego mentalnego „software'u". Wszystko, co człowiek myśli, czego pragnie lub się boi, odgrywa rolę w kształtowaniu jego mentalnych obrazów. Treści poznawcze są ze sobą tak powiązane, że zmiany w jednej części osobowości natychmiast pobudzają jej inne części do sprzeciwu.

Formy i postacie, jakich mentalne obrazy człowieka nabrały z biegiem czasu, wynikają z pewnego rodzaju „porozumienia" między wszystkimi podsystemami mentalnego software'u danej osoby. Zmiany cech formalnych różnicujących spostrzeganie nadają wewnętrznym obrazom za każdym razem odmienne znaczenie. Poszczególne części osobowości mogą przeciwdziałać tym zmianom, jeśli się z nimi „nie godzą". Starają się je wówczas „anulować". Klient zauważa, że zmiana pojożenia cechy nie będzie stała i personifikacja błyskawicznie powraca do pierwotnego stanu, jakby była umocowana za pomocą napiętej gumki. Odnosimy wtedy wrażenie, jak gdyby te oponujące części „kontrolowały sytuację".

Takie zmiany, które po wprowadzeniu nie spowodują nowych problemów czy konfliktów wewnętrznych, są nazywane przez terapeutów ekologicznymi. Zmiana ekologiczna to właśnie rezultat, do którego zmierzamy, także w pracy nad panoramą społeczną.

Nasza świadomość działa jak mentalny ekran, na którym widzimy, czy zanosi się na problemy i konflikty wewnętrzne. Jeśli jakaś zmiana nie zad-owala w pełni wszystkich części osobowości, w jakiś sposób uwidoczni się to w naszej świadomości. Nie musi to nastąpić automatycznie; czasami


terapeuta musi dopiero zmobilizować klienta. Pytając o „wewnętrzne opory", kontroluje, czy zmiana jest ekologiczna czy nie.

Kiedy analizowałem panoramę społeczną Pauli, powiedziała mi ona, że widzi wszystkich ludzi przed sobą, jak powoli maszerują z lewej strony na prawą. Jej mąż maszerował razem z nimi, podczas gdy ona stała z boku i przyglądała się. Paula od razu poinformowała mnie: „To chyba dlatego tak wygląda, bo mój mąż ma pracę, a ja nie. On stoi w samym środku życia". Paula była zdania, że nie może zmienić swojego wyobrażenia, dopóki sama nie ma pracy. Wszystko jedno, jak starała się wejść między ludzi, udawało jej się to tylko wtedy, gdy zaczynała mówić o znalezieniu sobie pracy. Paula odczuwała wewnętrzny opór przed przyłączeniem się do maszerującej ludzkości. Okazało się, że nie jest to dla niej opcja ekologiczna. Ta część jej osobowości, która przeszkadzała w zmianie, „chce mnie zmusić do znalezienia sobie pracy i niestania na uboczu. A ja mogę tylko wtedy brać udział w życiu, kiedy aktywnie działam". Pasywność stanowiła dla Pauli niebezpieczeństwo.

Spróbujmy sami przeprowadzić eksperyment. Jest to najlepszy sposób na wytłumaczenie zasad zmian w panoramie społecznej.

Usiądź wygodnie i pomyśl przez moment o „wszystkich ludziach na świecie". Zastanów się, co widzisz i czujesz. Nie irytuj się, jeśli to, co widzisz, jest niewyraźne - tak funkcjonuje po prostu nasz społeczny system operacyjny.

Działa on podobnie jak komputer: spełnia wydane mu polecenia, mimo że na monitorze nie zawsze widać, co akurat robi. Ja także traktuję świadomość jako mentalny ekran.

Myśl więc dalej o całej ludzkości i spróbuj teraz zmienić kolejno następujące cechy formalne:

113)Przywołaj ludzi trzy kroki bliżej. Zastanów się, jakie emocje to u ciebie wywołuje, po czym odsuń ludzi z powrotem tam, gdzie byli poprzednio.

114)Przesuń wszystkich ludzi 25 centymetrów w górę. Przyjrzyj się ponownie temu, co odczuwasz i odsuń ich znów do punktu wyjścia.

115)Odsuń teraz wszystkich daleko od siebie. Jak to odbierasz? Przywołaj wszystkich z powrotem na swoje miejsca.

116)Teraz ustaw wszystkich poniżej siebie. Co czujesz? Każ im wrócić do punktu wyjścia.


Być może rozumiesz teraz, co mam na myśli, kiedy opisuję zmiany podstawowych wymiarów panoramy społecznej.

Czasami ogólne nastawienie do całej ludzkości jest bezpośrednią funkcją zasadniczych parametrów panoramy społecznej. Jeżeli więc jesteśmy zdesperowani lub cierpimy na manię wielkości albo - odwrotnie -na kompleks niższości, wynika to z przestrzennych rozmiarów naszej panoramy społecznej.

Wszystkie cechy formalne różnicujące spostrzeganie, które sprawiają nam problemy, dają się zmienić. Jeśli ktoś odczuwa zimne pole w swoim świecie społecznym, warto by było, żeby sobie zasugerował, iż jest ono „cieplejsze", albo - jeśli jest za ciemne - Jaśniejsze".

2.7.1 Trzecie założenie: personifikacje dają się zmienić tylko poprzez przestawienie cech formalnych lub wskazanie nowych źródeł

Trzecie założenie panoramy społecznej głosi, że personifikacji nie da się wymazać od momentu, gdy stanie się ona stałym elementem modelu świata danej osoby. Zasada NLP, według której usunięcie składników osobowości jest nieetyczne i nieekologiczne, obowiązuje także w odniesieniu do personifikacji. Wymazywanie części naszego mentalnego „twardego dysku" jest niewskazane. Można natomiast zmieniać i udoskonalać „pliki". W niniejszej książce poznasz dwie różne metody interwencji:

117)Zmianę umiejscowienia cech formalnych.118)Wskazywanie nowych źródeł.

Zmianę cech wypróbowaliśmy, przeprowadzając powyższy eksperyment. Wskazywanie nowych źródeł pomocniczych zostanie dokładniej przed-stawione w rozdziałach siódmym i ósmym.

Przekazywanie nowych źródeł może niekiedy okazać się skuteczniejsze i bardziej długotrwałe niż zmiana cech, ponieważ rzadziej napotyka wewnętrzny opór.

Jeśli dobrze się czujemy, przesuwając którąś cechę, i mamy wrażenie, że patrzenie na ludzkość w określony sposób nas zadowala, powinniśmy jeszcze zastanowić się nad aspektem ekologicznym. „Co się stanie, jeśli będę dalej tak patrzył na świat? Co mogę stracić? Jakie problemy mogą z tego wyniknąć? Jakie niepożądane skutki uboczne może mieć postrzeganie ludzkości do końca życia w ten sposób?"

Jak już wspomniałem, zmiany dotyczące istoty doświadczeń społecznych muszą być ekologiczne, aby mogły być długotrwałe. Przy omawianiu klinicznego zastosowania panoramy poświęcamy temu aspektowi dużo uwagi. Czasami jednak musimy się posłużyć różnymi innymi metodami NLP, aby rezultat był trwały i zadowalający.

2.8 ZBIOROWE PANORAMY SPOŁECZNE„Japończycy myślą hierarchicznie i w dyrektorze swojej firmy widzą wcielenie Boga". „Yuppies można zaimponować tylko wtedy, gdy ma się samochód, na który ich nie stać". Takie szufladkowanie grup ludzi jest trudne do weryfikacji, ale łatwe do wykonania.


Warto zapoznać się z wzorcami społecznych zachowań grupy, jeśli chce się pozostać w kontaktach z jej członkami. W wypadku, gdy te uogólnienia są prawdziwe, dają nam możliwość przewidywania reakcji innych ludzi, co z kolei stwarza ogólnie miłą i bezpieczną atmosferę. Z drugiej strony jednak, jeżeli takie uogólnienia prowadzą do agresywnych i defensywnych postaw, określamy je mianem uprzedzeń.

Komunikacja międzykulturowa stoi więc przed dylematem: albo będzie służyć formułowaniu uogólnień na temat grup, albo potwierdzeniu już istniejących uprzedzeń wobec nich. Ogólnikowe założenie, że Afrykanie bardziej liczą się ze zdaniem dojrzałych mężczyzn, może być przydatne na przykład podczas handlowych pertraktacji. Rozmaite konferencje będą w takich wypadkach prowadzone przez starszych pracowników. Ale w ten sposób umacniamy także ciasnotę horyzontów myślowych. Co wobec tego możemy zrobić?

W przedsiębiorstwach, organizacjach i wszelkiego rodzaju strukturach społecznych zachowanie ich członków opiera się na panoramach społecznych każdego z nich. Mimo że panoramy te istnieją tylko w umysłach poszczególnych jednostek, to mówimy i zachowujemy się tak, jak gdyby całe grupy posiadały jedną i tę samą, wspólną panoramę społeczną. Już Emile Durkheim opisywał zbiorowe wyobrażenia (reprezentacje). Moscovici (1983) i Augoustinos (1990) dowiedli natomiast, że wspólne reprezentacje rzeczywiście istnieją i można je objąć statystyką.

Osoby przynależące do tej samej kultury lub subkultury są skłonne operować wspólnymi kategoriami i wymiarami. Używają wyrażeń i metafor w kontekście norm i wartości, co powoduje, że ich panoramy społeczne mają podobną strukturę. Jeśli mamy zamiar poprawić stosunki z członkami odmiennej kultury, powinniśmy wymodelować w sobie umiejętność spostrzegania niektórych aspektów świata zgodnie z ich przekonaniami.

Porównanie panoram społecznych Japończyków i Holendrów dostarczy nam cennych międzykulturowych informacji. Na ich podstawie uda się nam zaobserwować różnicę między grupami o odmiennym zapleczu kulturowym, wynikającą z subiektywnych doświadczeń społecznych.

Jak zachowujemy się, podróżując na przykład po Arabii Saudyjskiej? Gdybyśmy mieli mapę zbiorowej panoramy społecznej Saudyjczyków, wiedzielibyśmy, gdzie lokalizują oni chrześcijan, rodzinę królewską, pomoc rozwojową, wojsko, Beduinów czy też nafciarzy. Pomogłoby nam to

w nawiązaniu i utrzymaniu z nimi kontaktu.Mój kolega i ja byliśmy zaproszeni na kolację. O piątej po południu wkroczyliśmy zgodnie z zaproszeniem do przytulnego domu naszych gospodarzy na peryferiach Katmandu (Nepal). Najpierw pokazali nam oni swoją kolekcję dzieł sztuki, po czym poprowadzili nas do ładnego, skromnie, lecz wygodnie umeblowanego pokoju. Popijając herbatę, gawędziliśmy sobie na różne tematy. Po pewnym czasie pani domu zapytała, czy już jesteśmy głodni. Gdy potwierdziliśmy, udała


się do kuchni i po powrocie zaczęła nakrywać stół. Potem przyniosła dwa pełne talerze i wraz z mężem opuściła pokój. Osłupieliśmy ze zdumienia - mój kolega i ja musieliśmy jeść sami! Jedzenie było zresztą przepyszne. Po upływie pół godziny pani domu wróciła z pytaniem, czy mamy ochotę na coś jeszcze. Trzy kwadranse później obydwoje przyszli do pokoju, ale tylko po to, żeby się z nami pożegnać. O dziewiątej byliśmy z powrotem w hotelu.

Pytań dotyczących nepalskiej gościnności mieliśmy bez liku. Czy właśnie doświadczyliśmy na własnej skórze kulturowej sprzeczności ? W którym miejscu ich panoramy społecznej nasi gospodarze nas umiejscowili ? Za wysoko, za nisko ? Za bardzo po lewej czy po prawej stronie? Co mamy powiedzieć, jeśli ci ludzie zaproszą nas ponownie na kolację? „Hej, stary, zjedzmy razem w kuchni?!"

2.9 EMOCJE SPOŁECZNEObrazy społeczne, które pojawiają się w naszych głowach, mogą być zupełnie nieświadome, natomiast emocje, które owe obrazy wywołują, potrafią czasami być przygniatające, niekiedy nawet nie do wytrzymania.

Miłość, nienawiść, samotność, intymność, podziw, wstyd, wina, sympatia, autorytet - wszystkie te słowa opisują społeczne emocje, czyli uczucia powstające, gdy myślimy o innych ludziach.

Większość społecznych emocji jednak nie rodzi się tylko z faktu, że tak sobie „myślimy o innych"; ci inni muszą także zostać powiązani z naszym własnym Ja. Kombinacja naszego Ja z innymi jest bardzo istotna.

Najłatwiej uwydatnia się ona właśnie w modelu panoramy społecznej. W centrum stoi nasze Ja, a wokół wszyscy inni. Cechy formalne tych dwóch czynników i ich wzajemny stosunek w dużym stopniu wpływają na nasze emocje.

W rozdziale trzecim, który dotyczy pojęcia osoby własnej, zanalizujemy tę cząstkę osobowości, którą określamy jako nasze Ja. Wiele społecznych emocji wypływa z intensywnych odczuć własnych, jak na przykład „zazdrość" albo „wstyd". Takich emocji nie da się odczuć bez uaktywnienia uczuć własnych, dlatego że pełnią one w tym wypadku funkcję kinestety-cznego tła. „Współczuć" można komuś niezależnie od poczucia własnej wartcści. Zależy to tylko od obrazu osoby, której współczujemy.

2.9.1 Jeszcze raz na temat miłościNa pierwszych stronach tej książki opisałem rolę, jaką odgrywały społeczne obrazy w rozwoju miłości. Teraz chciałbym dokładniej przeanalizować istniejące między nimi powiązania. Zastanówmy się wobec tego, co rozumiemy przez miłość. Być może uda nam się w ten sposób dotrzeć do sedna zasad sterujących wszystkimi naszymi społecznymi emocjami.

Czym jest uczucie „miłości"? Rubin (1970) pisze, że jest to połączenie uzależnienia, altruizmu, troski i intymności. Demer i Pyszczyński (1978) zwracają uwagę na ścisły związek miłości z życiem seksualnym. Niektórzy


widzą miłość jako zjawisko uduchowione, nadprzyrodzone albo święte. Inni są zdania, że nie daje się ona naukowo zanalizować i prawdopodobnie dlatego brak jest hasła „miłość" w większości podręczników psychologii społecznej. Czy studium miłości może w ogóle przynieść jakieś korzyści -na przykład umożliwić naukę miłości? Albo spowodować, że nasze dzieci będą kochały lepiej i intensywniej?

Po raz pierwszy zrozumiałem, że miłość może być uczuciem skomplikowanym, biorąc udział w seminarium Sympathy Research Project, prowadzonym w latach 1979-1983 przez Leo Pannekoeka. Głównym tematem było subiektywne odczuwanie miłości i sympatii. Koledzy--naukowcy podchodzili do tego projektu raczej sceptycznie, ale mimo to był on nowatorski, obiektywny i nonkonformistyczny.

Za pomocą ukierunkowanych fantazji Pannekoek sprowokował wybuchy niezmiernie intensywnych uczuć. Na pół hipnotyczne polecenia sugerowały uczestnikom uczucie miłości do drugiej osoby, do siebie samego, do całego wszechświata. Fakt, że osoby testowane przez Pannekoeka niekiedy rzeczywiście relacjonowały niezmiernie silne odczucia, potwierdza tezę, iż miłość jest zjawiskiem mentalnym. Ponadto eksperyment wykazał, że można odczuwać miłość niezależnie od tego, czy w grę wchodzi inna osoba. Miłość to mentalna aktywność oparta na wyobrażeniach. Można powiedzieć, że każdy odczuwa miłość w inny sposób.

Pannekoek z reguły odróżnia stronę dającą i stronę przyjmującą miłość: jedna „kocha", druga „jest kochana".

Aby móc „kochać", człowiekowi potrzebny jest jasny i pozytywny portret własny. Jeśli jego myśli krążą wokół pytania, kim on tak naprawdę jest albo czy jest zadowolony sam z siebie, to nie będzie on w stanie poświęcić całej swojej uwagi innej osobie. Ponadto ktoś, kto ma problemy ze swoim własnym Ja i mimo to kocha drugiego człowieka, ryzykuje utratę własnej samodzielności oraz uzależnienie się od kochanej osoby. Wielka miłość może doprowadzić do tego, że człowiek o słabym Ja zostaje zdominowany przez osobę, którą kocha. Skutkiem może być utrata własnego Ja, podobnie jak to wygląda, gdy ma się do czynienia z osobami autorytarnymi.

Mechanizmy sterujące fenomenami władzy i uległością zostaną przedstawione w rozdziale czwartym. Identyczne wzorce dominowania nad drugą osobą mogą także występować w niezrównoważonych układach miłosnych.

Moja pacjentka Joannę ubolewała nad tym, że nie była w małżeństwie zdolna do

całkowitego poświęcenia. „Całkowite poświęcenie" było dla niej czymś intensywnym i uczucie to nie było jej obce. Raz w życiu podporządkowała się całkowicie innemu człowiekowi. Miał na imię Nicolas i był jej pierwszym chłopakiem. Miała wówczas 15 lat i kom-płetnie oszalała na punkcie tego młodego człowieka; kochała go ponad wszystko. Chodzili ze sobą rok, po czym on nagle ją rzucił. Od tego czasu minęło dziewiętnaście lat, a teraz Joannę wyznała: „Ja ciągle

52_____ TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI

jeszcze go kocham. Widzę go takim, jaki był: wysoki, szczupły i robił zawsze to, na co miał ochotę. Ciągłe to czuję".

Zapytałem Joannę, jak poradziła sobie z rozstaniem. Zwierzyła mi się, że rodzice nie mogłi jej pomóc, a jej tata także był pierwszym chłopakiem jej mamy. Była całkiem sama i doszła wówczas do wniosku, że poświęcenie prowadzi tytko do samotności. A samotności zaznała w młodości więcej niż potrzeba. Ten zasadniczy dogmat był, jak widać, istotą jej probłemu. Jeśłi podporządkuje się swojemu mężowi, stanie się samotna - Jak wyrzucony ogryzek od jabłka". Praca z Joannę ujawniła, że jej rodzice za mało się nią zajmowali, wskutek czego jej poczucie własnej wartości było bardzo niskie. „W każdej chwiłi może się zawalić", powiedziała.

Potem dodała: „W wieku 15 łat podziwiałam Nicolasa, bo był pewny siebie i miał silną osobowość". Kochając go, miała nadzieję, że sama nabierze tych cech i umocni poczucie własnej wartości. Tak się jednak nie stało. Miłość do Nicołasa nie tylko nie dodała jej pewności siebie, przeciwnie, po rozstaniu straciła ona już zupełnie poczucie własnej wartości.

Podczas kolejnych sesji Joannę udało się wzmocnić własne Ja i zmodyfikować zasadnicze przekonanie, że poświęcenie automatycznie prowadzi do osamotnienia. Zmieniła swoją przeszłość, tak jakby nigdy nie kochała Nicolasa, a za to dłużej korzystała z dzieciństwa. Dodało jej to wystarczająco dużo pewności siebie, aby zaspokoić pragnienie namiętności i odczuwać ją wobec męża, którego poślubiła dziesięć łat temu.

Na podstawie tego przykładu widzimy, że można odczuwać pociąg do drugiej osoby tylko z powodu chęci, by uzupełnić brakujące: elementy własnej osobowości. W takich wypadkach nierzadko w grę wchodzi uzależnienie, które może doprowadzić do rozpadu związku.

W miłości może uczestniczyć całe kinestetyczne Ja. Kochamy intensy-wniej, gdy nasza miłość własna jest także w pełni zaspokojona (jak w wypadku Sandy, patrz niżej). Modelując społeczne emocje, uznajemy własne Ja za tę cząstkę osobowości, która stanowi emocjonalne zaplecze określonego odczucia społecznego. Wówczas badamy, jak reprezentowana jest druga osoba w stosunku do naszego Ja.

Kochając, postrzegamy cechy podrzędne drugiej osoby; musimy ją widzieć, słyszeć, czuć jej dotyk i zapach oraz smakować. Ten, kto kocha innego człowieka, zajmuje się nim w myślach w sposób, który mu uświadamia, że ta osoba jest inna niż wszystkie te, których nie kocha. Ale jak? Jak rozpoznać różnicę między sympatią a miłością? Modelując społeczne emocje, postaramy się znaleźć odpowiedzi na tego rodzaju pytania, choć nie zawsze uda się nam je zinterpretować. Popatrzmy, co Sandy ma do powiedzenia na ten temat. Moje pytanie brzmiało: „W jaki sposób odczuwasz miłość do twojego chłopaka, kiedy jest on nieobecny?".


„Kiedy mojego chłopaka przy mnie nie ma, a ja chcę odczuć moją miłość do niego, spoglądam w górę i widzę mnóstwo wewnętrznych obrazów ukazujących go w różnych sytuacjach. Gdy patrzę na te obrazy, przenika mnie uczucie ciepła, od stóp po czubek głowy. Wszystko to trwa ułamek sekundy. Podczas gdy reszta zamiera w bezruchu, jeden obraz wysuwa się na pierwszy plan. Widzę go, a w środku mojego ciała, gdzieś w okolicach pępka, rozlewa się ciepłe, pełne uczucie, promieniujące na wszystkie strony. Trudno mi jest opisać, gdzie dokładnie to uczucie jest umiejscowione, dlatego że miłość wydaje mi się wszędzie. Wtedy mam potrzebę wyznania tej miłości, a w mojej głowie toczy się kiłka wewnętrznych dialogów. Są to prawdopodobnie urywki rozmów odpowiednich do sytuacji, które widzę oczami wyobraźni. Jednocześnie inne głosy wewnętrzne mówią mi, co mogłabym w danym momencie zrobić, w jaki sposób wyrazić moją miłość (napisać list, zadzwonić do mojego chłopaka, spakować walizkę i po-jechać do niego itd.) Te wizje przepłatają się z bardziej pożytecznymi i produktywnymi pomysłami, na przykład skończenia pracy, którą właśnie jestem zajęta. Moje wewnętrzne dialogi uruchamiają także obrazy i w zależności od siły głosów wizje mojego chłopaka występują na zmianę z wyobrażeniami tych rzeczy, które powinnam w danej chwili zrobić. Po czym znów jeden z obrazów bierze górę nad innymi, a ja przeżywam odpowiednie emocje. Jak długo przeważają obrazy mojego chłopaka, tak długo czuję moją miłość do niego. Intensywność (pełnia, przenikliwość, doskonałość) uczucia waha się w zależności od koloru, wyrazistości i ruchliwości obrazu.

Gdy jestem razem z moim chłopakiem, mogę w podobny sposób uaktywnić miłość - widząc go przed sobą lub słuchając tego, co mówi".

W tym wyznaniu występuje wiele predykatów natury wizualnej, kines-tetycznej i audytywnej, natomiast nie pojawiają się w sytuacji precyzyj-nego odniesienia do panoramy społecznej. Przeważa uczucie wartościowania i jest ono wyrażone trafnie. Muszę jednak zadać Sandy jeszcze kilka pytań:

119)W którym punkcie twojego pola widzenia ukazują się obrazy twojego chłopaka? (Sandy: Pośrodku, przesunięte trochę w prawo, ponad

horyzontem).120)W jakiej odległości od ciebie? ^Sandy:

Coraz bliżej, aż wreszcie mogę ich dotknąć).

121)Gdzie i jak odbierasz dialogi? (Sandy: Jako szepty, zazwyczaj po prawej stronie głowy).

122)Czym różnią się od siebie cechy osoby, którą lubisz od cech osoby, którą kochasz? (Sandy: Osoba, którą kocham, stoi dużo bliżej, jest jaśniejsza i czuję się z nią związana niczym pępowiną. Czuję w brzuchu pełne ciepło rozchodzące się po całym ciele. Z ludź-mi, których lubię, czuję się luźniej związana i stoją oni dalej).


Za pomocą „projektu sympatii" Pannekoeka usiłowaliśmy określić, czym jest miłość dla ludzi - najchętniej oczywiście dla wszystkich ludzi. W praktyce NLP zdecydowaliśmy się zbadać zawężony kąt widzenia, co prawdopodobnie okaże się bardziej efektywne. Podczas modelowania pytamy na przykład: Jak to, co jedna osoba nazywa miłością, ma się do tego, co ktoś inny rozumie przez to powszechne słowo? W ramach NLP moglibyśmy powiedzieć: złożona równoważność słowa, czyli uczucia kryjące się za jego brzmieniem i literami, są dla każdego jedyne w swoim rodzaju. Jednakże normalna komunikacja nie uwzględnia tego faktu. Porozumieć się za pomocą słów oznacza mówić tak, jak gdyby dla każdego oznaczały one to samo.

Przykład Sandy pokazuje, jak trudne jest modelowanie społecznych emocji. Jest to rzeczywiście skomplikowane. Emocje możemy pogrupować na dowolne rodzaje. Istnieją emocjonalne systemy sensoryczne i ich kryteria, które możemy po kolei zbadać. Ponadto należy brać pod uwagę cechy formalne wszystkich reprezentacji w owych sensorycznych systemach. Pojęcie danego uczucia mogą kształtować liczne przekonania, klasyfikacje i struktury lingwistyczne.

2.9.2 Miłość jako emocja społecznaPracując nad społecznymi emocjami, musimy się nieco ograniczyć. W mo-mencie ich doznawania musimy określić miejsce, które wywołująca je per-sonifikacja zajmuje w panoramie społecznej. Najłatwiej udaje się to przez polecenie: „Wyczuj... (nazwa danej emocji). Gdzie i jak widzisz uczestniczącą w tym osobę?".

Polecenie to z góry wyklucza pewne aspekty uboczne i uwzględnia wyłącznie pozycje w panoramie społecznej oraz ich decydujące cechy for-malne różnicujące spostrzeganie.

Typowa odpowiedź brzmiałaby: „Żebym mogła/mógł odczuć wobec niego/niej miłość, muszę zobaczyć, jak idzie od prawej strony prosto w moim kierunku. Zbliża się do mnie tak, że widzę i czuję go/ją tuż obok, a za moment mogę go/ją objąć. To wystarczy, żeby poczuć miłość".

Takie wypowiedzi potwierdzają, że odległość jest decydującą cechą określającą odczuwanie miłości. Niektórzy spostrzegają kochaną osobę wewnątrz własnego ciała, choć regułą wydaje się niewielki dystans. Jeśli kochane osoby są reprezentowane w odległości większej niż metr, jest to na ogół oznaką niejakich trudności. Równie problematyczna jest reprezentacja, w której osoba kochana jest o głowę wyższa niż my sami. Następujący przykład znakomicie to ilustruje:

Moja klientka Miriam właśnie dowiedziała się, że jej mąż od prawie pół roku ma przyjaciółkę. Skarżyła się, że jest od niego za bardzo zależna, że małżeństwo już jej nie zadowala, a jednocześnie z miłości do męża na wszystko się godzi. Miriam była między innymi zdania, że to jej uzależnienie pchnęło jej męża w objęcia innej kobiety. Poleciłem


jej: „Wyobraź sobie siebie pomiędzy wszystkimi ludźmi świata... Gdzie widzisz twoją córkę?".

Miriam powiedziała, że córkę widzi przed sobą, w odległości mniej więcej dwóch metrów, po prawej stronie panoramy społecznej. Kiedy byłem pewien, że mnie dobrze zrozumiała, zapytałem: „A gdzie widzisz Harry'ego? (jej męża)". Bez wahania odparła, że stoi on dwa i pół metra przed nią. Dlatego tak daleko, że właśnie dowiedziała się o jego zdradzie. Więc spytałem: „A gdzie lokalizowałaś Harry'ego, zanim dowiedziałaś się o tym, że cię zdradza, na przykład pół roku temu?". Miriam się roześmiała i powiedziała: „Bezpośrednio przede mną, w odległości dwudziestu centymetrów; patrzałem mu prosto w oczy".

Dramatyczna zmiana nastąpiła, gdy jej zasugerowałem: „Przesuń go na bok, która strona bardziej ci odpowiada?". Umiejscowiła go na łewo od siebie i od razu poczuła się lepiej. Więc nalegałem dalej: „Dlaczego go nie zmniejszysz?". Miriam popadła w głębokie zamyślenie. Potem powiedziała: „Nie mogę go zmniejszyć, bo przestałabym go szanować, a muszę go szanować, żeby móc go kochać".

Mimo to jakaś część jej osobowości tęskniła za (jak się wyraziła) zrównoważonym związkiem. To jednak wymagałoby zmniejszenia obrazu jej męża. W tym miejscu zastosowałem tak zwany „V-K--Sąuash", czyli kompleks wizualno-kinetyczny. Jedna ręka Miriam reprezentowała jej część pragnącą „równowagi", a druga ręka tę część, która chciała kochać i szanować jej męża. Mimo że obydwie ręce nie mogły się scalić i zjednoczyć obydwu pragnień, to jednak zbliżyły się do siebie.

Teraz Miriam zobaczyła, że Harry trochę zmalał i mimo to była w stanie go szanować i kochać. Ku jej zdziwieniu zrobił się nagle zielony. Zaczęła się śmiać i powiedziała: „No, teraz będzie z nim weselej".

Inna metoda zmniejszenia obrazu kochanej osoby polega na powiększeniu własnego obrazu. Z doświadczenia wiem, że zmieniają się zawsze obie strony, obojętnie, jaką metodę się zastosuje. Gdy posłużymy się metodą ekologiczną, poprawimy nasz autoportret widziany oczami duszy, a kochana osoba nabierze rozmiarów porównywalnych z naszymi.

2.10 POZYCJE SPOSTRZEGANIA W PANORAMIE SPOŁECZNEJ

Obecną formę modelu pozycji spostrzegania stworzyli John Grinder i Judith DeLozier w 1987 roku. Należy ona do programu szkolenia prak-tyków i mistrzów NLP.

W modelu tym występują w gruncie rzeczy dwie osoby, Ja i „ten drugi". Trzecim uczestnikiem jest wyimaginowany, obserwujący nas widz.

Pierwsza pozycja spostrzegania to moja reprezentacja świata i drugiej osoby, widziana moimi oczami.


Druga pozycja spostrzegania to moja reprezentacja świata i mnie samego - taka, jaką moim zdaniem widzi druga osoba podczas naszej komunikacji. W drugiej pozycji przenoszę się więc myślami do świadomości mojego rozmówcy i patrzę na siebie z jego perspektywy.

Trzecia pozycja polega na reprezentacji komunikacji między mną a drugą osobą z punktu widzenia wyimaginowanego widza. Aby zająć trzecią pozycję, muszę sobie wyobrazić, że obserwuję siebie i mojego rozmówcę.

Dzięki niezliczonym projektom modelowania praktycy NLP mogli za-obserwować, jak ważna jest umiejętność zmiany pozycji spostrzegania. Ludzie o wysoko rozwiniętych umiejętnościach społecznych często je zmieniają. Elastyczność działania człowieka w dużym stopniu wypływa z tych mentalnych umiejętności, umożliwiając mu spojrzenie na sytuację z różnych punktów widzenia i odpowiednie postępowanie.

Nie trzeba wiele wyobraźni, aby powiązać pozycje spostrzegania z pa-noramą społeczną. Modelowanie bardziej złożonych umiejętności społecznych będzie łatwiejsze, jeśli zapamiętamy sobie kombinację owych koncepcji. Będziemy wówczas potrafili odróżnić panoramy społeczne pierwszej, drugiej i trzeciej pozycji.

Następujący przykład przedstawia zalety tej koncepcji:W 1983 roku udałem się w podróż do afrykańskiego kraju Malawi. W hotelu, w którym się zatrzymałem, mieszkało jeszcze dwóch białych - obywateli RPA. Jednego z nich, Vitusa, poznałem w hali hotelowej i już wkrótce pogrążyliśmy się w nieuniknionej dyskusji o apartheidzie. Zanim się obejrzałem, minęły trzy godziny, a rozmowa porwała mnie tak, że do dzisiaj pamiętam wiele szczegółów. Postaram się przetłumaczyć je na język panoramy społecznej.

W mojej panoramie, widzianej z pierwszej pozycji, biali obywatele RPA stali na lewo od centrum, w odległości większej niż dwanaście metrów mentalnych, poza tym trochę poniżej horyzontu. Moje obrazy tych ludzi wiązały się z negatywnymi uczuciami i ta lokalizacja oznaczała, że podchodzę do nich z pogardą i nieufnością. Ten dziwny holenderski, którym mówili, powodował prawdopodobnie, że umiejscawiałem ich niżej niż powinienem. Jednocześnie byłem nimi zafascynowany i zacząłem ich do siebie „przyciągać" jak gdyby za pomocą teleobiektywu. Siedziałem w hałi pięć metrów od Vitusa i patrzyłem na niego z lekkim zaskoczeniem, co było poniekąd zrozumiałe, w Holandii bowiem tylko z rzadka spotyka się rasistów z RPA otwarcie przyznających się do swych przekonań.

Natomiast czarni Afrykanie byli szeroko rozstawieni na pierwszym planie mojej społecznej panoramy pierwszej pozycji. Wszelkie przeżycia podczas moich podróży po Afryce utworzyły mętny i niewyraźny obraz. Jednak czarni Afrykanie stali bez wyjątku poniżej horyzontu, co wskazywałoby na mój wyniosły stosunek do nich. Podobnie jak większość ludzi z Zachodu czułem, że przewyższam ich rozwojem,


dobrobytem, wykształceniem i inteligencją, mimo świadomości, że nie powinienem tak myśleć.

Niektórzy z nich stali blisko mnie, w odległości około półtora metra lub trochę dalej. W ten sposób wyrażała się moja sympatia wobec większości ludzi spotkanych w obecnej podróży. Malawijczycy odnosili się do mnie przyjaźnie i z gościnnością.

Zrozumiałem, że te właściwości mojej panoramy społecznej pierwszej pozycji odgrywały ważną rolę podczas rozmowy z Yitusem. Dyskutując z nim, dowiedziałem się dużo na temat stosowanych przez niego wymiarów społecznych, kategorii ludzi, pozycji przydzielanych im w hierarchii oraz słów i metafor, którymi ich opisywał. Wszystko to umożliwiło mi zbudowanie panoramy społecznej drugiej pozycji -mentalnego wytworu odpowiadającego moim zdaniem zapatrywaniom Vitusa. W tej wizualnej fantazji widziałem białych mieszkańców RPA wysoko i w centrum, czarni stali gdzieś po lewej stronie, na samym dole. Ta panorama społeczna drugiej pozycji zawierała najbardziej drastyczne różnice występujące w naszych obrazach świata. Była to moja rekonstrukcja tego, co miał sobą reprezentować apartheid. Godny uwagi był fakt, że w mojej panoramie społecznej pierwszej pozycji rozróżniałem Holendrów (białych Europejczyków) i białych mieszkańców RPA, i mieli oni tylko niewiele punktów stycznych. Był to oczywiście sztuczny podział, wypływający z mojej niechęci do apartheidu. Naturalnie istniały pewne podobieństwa, głównie wspólny język, ale w moich uszach ten ich „africaans" brzmiał jakoś dziecinnie, podczas gdy wydawało mi się, że ja mówiłem normalnie.

W mojej panoramie społecznej drugiej pozycji odniosłem wrażenie, że Vitus bardziej utożsamiał się ze mną niż ja z nim. Prawdopodobnie stawiał Holendrów i białych mieszkańców RPA na równi.

Zapisując te spostrzeżenia, wytwarzałem w wyobraźni panoramę społeczną trzeciej pozycji. Zawierała ona Vitusa i mnie i pokazywała wyraźnie, dlaczego tak trudno było nam się ze sobą porozumieć.

Nieustannie musiałem wtrącać uwagi dotyczące ogromnych kulturowych różnic między Holandią i RPA - on był innego zdania. Napomykałem o wymiarach społecznych przedstawiających czarnych Afrykanów w korzystniejszym świetle, wyżej i bardziej pośrodku -on przytaczał oczywiście

kontrargumenty i spychał ich ponownie w dół. Miał tych argumentów więcej niż ja. Kiedy dyskusja zeszła na tematy etyki, zrobiła się już całkiem skomplikowana. Vitus myślał, że jestem, jak on, protestantem. Pokonanie sprzeczności między nami za pomocą „panoram duchowości" (zostaną one przedstawione w rozdziale siódmym) okazało się absolutnie niemożliwe.


2.11 KOMUNIKACJA I PANORAMA SPOŁECZNA„No wiesz... Moja matka i ten facet" - słowa te z trudem przechodziły Jimmy'emu przez usta. Dobrze wiedziałem, o co mu chodzi, ponieważ wymawiając słowo „matka" patrzył na swoją lewą rękę. Trzymał ją na ko-lanach i leciutko nią poruszał. W momencie kiedy mówił „ten facet", uniósł prawą rękę nieco powyżej oczu, jak gdyby zarysowywał łuk i przez ułamek sekundy gwałtownie nią wymachiwał. Przedstawiał w ten sposób, jak jego ojciec rządził matką i całą rodziną.

Gest Jimmy'ego demonstrował lokalizacje. Ukazywał, w którym miejscu jego panoramy społecznej stali matka i ojciec.

Gdy Teresa opowiada o swojej koleżance z pracy, spogląda lekko w górę i pochyla się w prawo. Pokazałem ręką w tym kierunku i spytałem: „Czy ona wie, że blokuje twoje zdolności twórcze?". Z odpowiedzi Teresy wywnioskowałem, że rzeczywiście widziała koleżankę w tym miejscu.

Przykłady Jimmy'ego i Teresy pokazują, w jaki sposób niewerbalna komunikacja popiera wyrażanie doświadczeń społecznych. Często spoglądamy w kierunku, w którym lokalizujemy osoby będące właśnie tematem naszej rozmowy. Można również zaobserwować gesty, postawy i ruchy zdradzające struktury doświadczeń wyniesionych z panoramy społecznej.

Już pozycja, jaką przyjmują niektórzy klienci, ujawnia wyimaginowaną, mniej lub bardziej długotrwałą interakcję z innymi, twierdzi mój kolega Frits Schoon. „Czy tobie ktoś nie siedzi na karku?" - zapytał raz klienta, widząc jego ostrożne i nieśmiałe ruchy. „Owszem - odpowiedział ten - chodzę tak, bo mój ojciec w każdej chwili może mnie zaskoczyć, nakrzyczeć na mnie czy zranić mnie w jakiś sposób".

Kiedy tylko zapoznamy się z teorią panoramy społecznej, z łatwością będziemy mogli rozpoznać te niewerbalne symbole „demonstrowania lo-kalizacji". Niewątpliwie łatwo jest także ustalić znaki werbalne, czyli „mówienie o lokalizacjach". Przeczytajmy poniższe wypowiedzi i spróbujmy zrekonstruować pasujące do nich pozycje:

„On znajduje się na końcu pola". „Lewe i prawe skrzydło zbliżyło się do siebie". „Ona jest naszym przeciwnikiem". „Górna warstwa jest ściągana w dół". „On wyróżnia się spomiędzy członków załogi". „Jest sam u szczytu sławy". „Bardzo się opuścili". „Pracownicy stoją po naszej stronie". „Wszyscy byli sobie wtedy bliżsi". „Leci jak strzała przez wydział". „Ona jest tak daleko". „Potrzebuję kogoś u swojego boku". „Oni są u nas". „On się zupełnie odizolował". „Po czyjej stronie on jest właściwie?" „Zepchnąłem moje niemieckie korzenie za bardzo na drugi plan". „Ludzie depczą mi po piętach". „Potrzebuję więcej miejsca".

Nie popełnimy błędu, zakładając, że język panoramy społecznej składa się głównie z predykatów dosłownie określających cechy formalne różnicujące spostrzeganie przeżycia społecznego. Jak już wspomniałem, na sposób ujawniania się tychże cech podrzędnych wpływają metafory.


Jeśli więc słyszymy zdanie „John stoi naprzeciwko mnie", może to oznaczać, że:

123)mówiący wyraża to, co widzi oczami duszy,124)mówiący używa

ogólnie przyjętej metafory. Może to też oznaczać i jedno, i drugie.

Wszystko jedno, czy mówiący posługuje się metaforą czy nie, słuchający musi koniecznie zrekonstruować część jego panoramy społecznej, aby zrozumieć jego wypowiedź. Fakt, że możemy brać język tak dosłownie, zawdzięczamy Bandlerowi i Grinderowi. Programowanie neurolingwisty-czne wprowadziło do lingwistyki całkiem nowe teorie.

Fiński pionier NLP, Veli-Matti Toivonen, doszedł do wniosku, że zmiany dotyczące języka, cech formalnych, fizjologii, zachowania i roli społecznej mówiącego zachodzą równocześnie. Innymi słowy, jeśli zmiany dokonują się w jednym systemie, to automatycznie także i w innych. Jeżeli więc w celu wprowadzenia zmian stosujemy tryb językowy, to wpływamy równocześnie na cechy formalne, fizjologię, zachowanie i kontakty społeczne. Nie musimy oddzielnie wpływać na poszczególne systemy.

W wypadku pracy w grupie oznacza to, że możemy także posłużyć się podsystemem języka, aby bezpośrednio zmienić jej panoramę. Komu-nikacja w ramach dynamiki grupowej odbywa się w języku panoramy społecznej. Także w zakresie metakomunikacji ludzie sugerują sobie wza-jemnie wprowadzanie zmian cech formalnych ich panoram społecznych. Człowiek mówiący do kolegi: „Stawmy im czoło" inicjuje taką zmianę. A jego kolega może go zrozumieć tylko wtedy, gdy widzi „ich" (tych innych) dosłownie z przodu i w centrum swojej panoramy społecznej.

Rozdział 3

SAMOPOZNANIE I TOŻSAMOŚĆ

3.1 JA JAKO CENTRUM ŚWIATA SPOŁECZNEGOW rozdziale pierwszym wprowadziliśmy pojęcie samopoznania dokonującego się w procesie spostrzegania obiektów społecznych, czyli tworzenia personifikacji. W rozdziale drugim zdefiniowaliśmy własne Ja człowieka jako centrum jego społecznego „układu słonecznego". Wiemy więc, że nasze Ja jest nam potrzebne, ale czym jest empiryczna substancja, która je tworzy?

Tradycyjne pojęcia Ja i „tożsamość" należą do jednego i tego samego układu hermeneutycznego i już od dawna filozofowie debatują na temat ich „właściwego znaczenia". Psychologia Ja wywodząca się z teorii Williama Jamesa (1890) dostarczyła nam wprawdzie pewnych wyjaśnień, nie dała jednak do ręki żadnych praktycznych narzędzi umocnienia czy zmiany tego konstruktu. Kenneth Gergen (1991) również nie może zaoferować podobnych instrumentów. Wyznaje on postmodernistyczny pogląd, iż koncepcja stabilnej tożsamości jest w dzisiejszych czasach chaosu społecznego anachronizmem.

Filozofia i psychologia Ja nie były w stanie wytworzyć instrumentów zmiany i umocnienia go - NLP się to udało i w tym kierunku będzie się ono nadal rozwijać. Przede wszystkim zajęcia fakultatywne na temat im-peratywnego Ja, prowadzone przez Leslie Cameron Bandler, zajmowały się modelowaniem i zmianami poszczególnych aspektów samopoznania. Robert Dilts i Charles Faulkner pracowali w podobny sposób.

3.2 JAK MÓWIĆ O SWOIM JA?Co to jest tożsamość człowieka? Większość praktyków NLP przyjmuje definicję: „Tożsamość jest tym, za co dana osoba sama się uważa". Jesteśmy także zdania, że istnieje dość zrównoważona płaszczyzna

SAMOPOZNANIE I TOŻSAMOŚĆ 61

istnienia: „To, czym człowiek był, jest i będzie, nawet przed urodzeniem i po śmierci". W niniejszej książce nazywamy to samopoznaniem ponad-czasowym. Teolodzy, psycholodzy i różni guru co jakiś czas formułowali nowe teorie, aby dowieść, że doświadczenie to wynika z realnego faktu. „Dusza" jest rozpowszechnionym pojęciem sformułowanym dla poparcia naszego pobożnego życzenia życia pośmiertnego. Współczesna biologia odsyła nas jednak tylko do genetyki.

Używany przez nas w NLP rzeczownik „tożsamość" mylnie sugeruje istnienie czegoś w rodzaju „istoty własnego Ja", tak jakby posiadało ono stabilną i ciągłą strukturę. Stabilność i ciągłość stają się jednak wątpliwe w momencie, gdy zaczynamy analizować samopoznanie. Wtedy słyszymy ciągle zmieniającą się melodię i to graną za każdym razem w innej tonacji. Nasze własne Ja nie jest stałym obiektem, a tożsamość nie pozostaje zawsze jednakowa, samopoznanie zmienia się w zależności od doświadczeń i upływu czasu. Jednocześnie przekonanie, że całe życie pozostajemy jedną i tą samą osobą, ma w sobie coś pokrzepiającego i uspokajającego, a zarazem hamuje działania wszystkich tych, którzy naprawdę chcą się zmienić.

Określenie własnej tożsamości, czyli nazwanie siebie zgodnie z własną wiarą w to, kim się jest, można potraktować jako typowo lingwistyczny za-bieg bazujący na słowach „wiara" i „jest".

Kiedy ludzie mówią o sobie samych, często używają słów ,jestem..." albo wręcz „wydaje mi się, że jestem..." Większość tych wypowiedzi można by określić jako „tożsamościowe", a wywołuje je zazwyczaj pytanie: „Kim jesteś?".

Z doświadczenia wiemy jednak, że na pytanie: „Powiedz mi, kim jesteś?" rzadko otrzymujemy odpowiedź wprost.

John: „Anita, powiedz mi, kim jesteś".Anita: „O Boże... O do diabła!... (długa przerwa). Tego nie da się wyrazić w dwóch słowach. (Znów długa przerwa). Ja to byłam ja, długo zanim wiedziałam, że jestem człowiekiem czy dziewczynką. Dzisiaj jestem sekretarką, wydaje mi się, że jestem czułą kochanką... uważam, że jestem elegancka i seksowna... twierdzę, że jestem przebojowa... Jestem Anita! (Śmieje się). Ale przede wszystkim... no wiesz, ja to ja. Taka, jaka byłam zawsze". (Nie wie, co powiedzieć dalej).

Odpowiedzi na powyższe pytanie mogą zwierać siedem elementów:125)Jestem X (przy czym X jest synonimem Ja,

czyli: Ja to ja, ja jestem sobą).

126)Jestem Y (przy czym Y jest imieniem: Jestem Piotr).

127)Jestem jak Z (przy czym Z jest metaforą: Jestem jak tygrys w nocy).

128)Jestem U (przy czym U określa cechę charakteru: Jestem zręczny).

129)Jestem E (przy czym E jest określeniem stanu emocjonalnego: Jestem szczęśliwy).

62____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI _____________

130)Jestem V (przy czym V opisuje kategorię społeczną: Jestem nauczy-cielką).

131)Jestem n-W (przy czym n jest kwalifikacją w ramach kategorii społecznej W: Jestem złym nauczycielem).

W ostatnim zdaniu definiującym tożsamość dana osoba automatycznie sama wyznacza sobie pozycję w ramach porządku społecznego.

Jeśli ograniczymy wyobrażenie naszego Ja do tego, co daje się wyrazić słowami, możemy wówczas nazwać to lingwistyczną definicją tożsamości. Jednakże NLP nauczyło nas rozpoznawania odczuć kryjących się za słowami. Zmuszeni jesteśmy więc do modelowania tak zwanego złożonego ekwiwalentu naszego Ja. I to właśnie nazywamy samopoznaniem - czyli określeniem, jak siebie widzimy, słyszymy, czujemy, jak dla siebie pachniemy i jak smakujemy sami sobie.

3.2.1 Po pierwsze: czy powinniśmy się pozbyć własnego Ja?Różni guru często radzą swym uczniom pozbyć się swojego Ja: „Porzućcie je!". Są zdania, że tożsamość stoi na przeszkodzie duchowemu spełnieniu i absolutnemu poświęceniu: „Zabij swoje ego!".

Diana Alstad i Joel Kramer, autorzy The Guru Papers (1993), we wspa-niały sposób poddają to zalecenie krytyce. Przyznają, że prawdopodobnie łatwiej jest ugiąć się przed wolą guru, pozbywszy się własnej tożsamości. Podkreślają jednocześnie, że guru swojej własnej tożsamości nigdy się nie pozbywa. Przeciwnie, ma zazwyczaj bardzo silne ego.

Rezygnacja z własnego Ja może doprowadzić do całkowitego uzależnienia się od swojego guru, który łagodzi lęki i konflikty i nakazuje sposób postępowania. Po szesnastu latach pracy terapeutycznej mogę z czystym sumieniem powiedzieć, że słabe Ja przysparza więcej kłopotów niż silne. Dlatego proszę, uważaj na swoje Ja!

3.2.2 Własne Ja dba o jednolitość myśleniaHierarchiczna organizacja jest najskuteczniejszym instrumentem umysłu do zwalczania chaosu. Porządek hierarchii nastaje, gdy silne programy mentalne kierują i przezwyciężają słabsze. Hierarchia ta funkcjonuje najlepiej, kiedy niewielka liczba silnych czynników zarządza większą liczbą słabszych. Nasze myślenie funkcjonuje więc zupełnie dobrze, gdy kilka nadrzędnych przekonań (programów) góruje nad wszystkimi pozostałymi. Takie „wiodące" programy eliminują niepewność i przyczyniają się do spokoju ducha.

Po części możemy objąć owe mentalne hierarchie (neuro)logieznymi płaszczyznami, wprowadzonymi do NLP przez Roberta Diltsa, który przejął tę koncepcję od Gregory'ego Batesona, inspirowanego z kolei pracami Wittgensteina. Dla ułatwienia (i uniknięcia krytyki ze strony Johna Grindera) chciałbym podsumować te logiczne płaszczyzny w następujący sposób: Na najwyższym szczeblu hierarchii „mentalnego software'u"


znajdujemy płaszczyznę nazywaną „duchowością". Składają się na nią wszechogarniające doświadczenia, łącznie z podejściem danej osoby do uniwersum, natury, społeczeństwa i Boga. Do kategorii „duchowości" zaliczamy doświadczenia transcendentalne. Te duchowe przeżycia są reprezentowane przez niezmiernie silne cechy formalne, które wynoszą je ponad wszystkie pozostałe treści mentalne.

Czyli, jak mówi Bateson, wysoko leżąca płaszczyzna logiczna organizuje informacje należące do niższej. Znamienne przeżycie duchowe może kształtować cały sposób myślenia człowieka.

Nieco niżej w hierarchii znajduje się płaszczyzna samopoznania. Jeżeli mylnie potraktujemy ją jako tożsamość lingwistyczną, będzie ona dla nas „tym, czym człowiek myśli, że jest, i co wyraża słowami". W niniejszej książce natomiast klasyfikujemy samopoznanie jako pojemną kategorię, która wprawdzie obejmuje słowa, jednak często poza nie wychodzi.

Chociaż doświadczenia duchowe mogą naznaczać samopoznanie, to zajmuje ono bardzo wysokie stanowisko w systemie mentalnym. Intensywność cech formalnych samopoznania bywa bardzo zróżnicowana, ale tylko rzadko osiągają one najwyższe płaszczyzny duchowe. Jednak gdy się to zdarzy, dana osoba odbiera wówczas coś w rodzaju „ego-impulsu" czy „ego-dopingu". W innych, krańcowych wypadkach konsekwencją może być całkowita utrata samoświadomości - uczucie zarówno straszne, jak i wyzwalające.

Wcześniej już opisałem ważną rolę, jaką odgrywa hierarchiczna struktura mentalnego software'u. Dla przypomnienia: zapobiega ona chaosowi, umożliwia podejmowanie decyzji i pomaga eliminować wewnętrzne konflikty. Decyzja dotycząca różnic między wyższą a niższą płaszczyzną logiczną zapada zawsze na korzyść tej pierwszej. Dylemat między dwoma równorzędnymi, ale niedającymi się pogodzić opcjami, jest rozstrzygany dzięki uwzględnieniu przekonań i wartości charakterystycznych dla przewyższającej je płaszczyzny logicznej - podobnie jak konflikt między dwoma oficerami równej rangi rozstrzyga przełożony.

Najsilniej chronią naszą wewnętrzną spójność właśnie przeżycia duchowe i wynikające z nich przekonania. Ludzi, którzy stracili wiarę we własne wyczucie duchowe, dręczą zazwyczaj niepewność i wątpliwości. Uciekają się oni wówczas do samopoznania, jest to bowiem druga co do in-tensywności siła wspomagająca ich wewnętrzną spójność. U osób o słabym Ja deficyt ten zostaje wyrównany na płaszczyźnie duchowej.

Utrata własnego Ja zmusza nas, o czym

wspomniałem w pierwszych słowach rozdziału, do wykorzystania duchowych wartości w celu zachowania spójności osobistej. Z całą pewnością możemy przyjąć, że samopoznanie pełni trzy zasadnicze funkcje. Po pierwsze tworzy granice osobowości. Uwydatnia się to najwyraźniej w problemach dotyczących osobowości wielorakich. Druga funkcja jest głównie natury komunikatywnej - chodzi mianowicie o poinformowanie innych, kim się jest, aby


udzielić wskazówek na temat tego, jak chce się zostać sklasyfikowanym w ramach porządku społecznego. Trzecia funkcja Ja polega na umożliwieniu mentalnych reprezentacji związków między nami a innymi. Pracując z panoramą społeczną, zauważamy, iż na takie związki składają się samo-reprezentacja i reprezentacja innych.

3.3 RÓŻNICE MIĘDZY OSOBISTYM I SPOŁECZNYM JAOsobiste Ja jest tą częścią samopoznania, o której zazwyczaj mowa jest w NLP. Składają się na nie mentalne reprezentacje popierające przeświadczenie, że jest się jednostką niepowtarzalną i jedyną w swoim rodzaju. Nasze Ja mówi, że w całym uniwersum istnieje tylko jedna identyczna z nami osoba: my sami.

Programowanie neurolingwistyczne podkreśla indywidualność jednostki. Ma na to wpływ filozoficzna, humanistyczna i indywidualistyczna tradycja NLP. To zaplecze kulturowe skłania niekiedy praktyków NLP do zaniedbania drugiej połowy własnego Ja, mianowicie społecznej. Pomijanie pojęcia My w odniesieniu do własnego Ja przesłania terapeutom również spojrzenie na wartości i na podobieństwa kulturowe oraz na duchowe poczucie przynależności do grup, mimo że to ostatnie jest prawdopodobnie najbardziej rozpowszechnioną formą przeżycia duchowego. W równym stopniu pomija się w NLP wpływ na jednostkę systemów społecznych, na przykład rodziny, kościoła, rodu albo państwa.

W społecznym Ja (nazywanym przez współczesnych psychologów społecznych tożsamością społeczną) zawarte są informacje dotyczące podobieństw i powiązań między daną osobą a innymi. Nowoczesne anglo--amerykańskie społeczeństwo stawia indywidualność wyżej niż kolektywność. Powieści i filmy prezentują często pojedynczych bohaterów konkurujących z innymi samotnymi herosami, natomiast wojny plemienne czy waśnie rodowe dużo rzadziej stanowią ich temat. Zachowanie motywowane siłą kolektywu wydaje się irracjonalne w dzisiejszym uprzemysłowionym świecie. „Powielanie" ludzi za pomocą manipulacji genetycznych także jest sprzeczne z ideologią jednostkowości.

Modelując samopoznanie danej osoby, powinniśmy również uwzględnić kulturowy podtekst, a więc odpowiedzieć sobie na pytanie, czy Ja społeczne góruje nad osobistym czy odwrotnie? Jeśli chcemy znaleźć odpowiedź, pytamy z kolei: „Co jest dla ciebie ważniejsze - to, co myślisz sam o sobie, czy to, co myślą o tobie inni?". Przewaga zagadnień społecznych nad własnym Ja towarzyszy przywiązywaniu większej wagi do opinii innych niż do własnych przekonań. Z faktu, jak często dana osoba wspomina o grupach, klanach, plemionach czy innych wspólnotach, możemy wywnioskować, czy kieruje się poczuciem Ja, czy My. Władza, jaką społeczność ma nad jednostką, przejawia się także w dobieraniu odpowiedniego ubioru, w tatuowaniu się czy uwzględnianiu innych symboli przynależności.

SAMOPOZNANIE I TOŻSAMOŚĆ____________________________65

Płaszczyzny logiczne w zakresie społecznymPłaszczyzna duchowa Indywidualne powiązania duchowe: JA - Uniwersum/Bóg

Kolektywne powiązania duchowe: MY - Uniwersum/Bóg

SAMOPOZNANIE Ponadczasowe Ja: JA taki, jaki jestem zawsze

Osobiste Ja: JA jedyny w swoim rodzajuTeraźniejsze Ja: JA w tej chwiliPrzynależność rodowa: MY jesteśmy rodzinąSpołeczne Ja: MY jesteśmy jednakowiWybrane grupy: MY jesteśmy przyjaciółmiTożsamość lingwistyczna: Wypowiedzi JA i „MY"

Wyobrażenia Wyobrażenie o świecie społecznym i duchowym

Wyobrażenie o świecie fizycznym

Umiejętności Społeczny system operacyjny

Zdolności społeczneZwiązki i inne powiązaniaWszystkie inne umiejętności

Zachowanie Postawy społeczne: obcowanie z własnym gatunkiem

Inne postawy

Otoczenie Środowisko społeczne: włączenie panoramy społecznej

Środowisko niespołeczne: wyłączenie panoramy społecznej T

3.4 STRUKTURA SAMOPOZNANIA

Samopoznanie można przeanalizować i podzielić na różne sposoby. Dla nas bardzo praktyczny jest podział według systemów sensorycznych, dlatego że odpowiada wszystkim naszym głównym modelom i metodom.

3.4.1 Autoportret ponadczasowyKtóre części własnego Ja nazywamy wizualnymi? Autoportret danej osoby uaktywnia się przez zadawanie pytań typu: „Czy widzisz swój własny obraz?". Jednak ten sposób stawiania pytań często prowadzi do małej precyzyjności odpowiedzi. Wiele obrazów widzianych w konsekwencji tak sformułowanego polecenia utrudnia „wyłowienie" tego jednego, właściwego. Jako praktycy NLP musimy wiedzieć, czego chcemy, i pomóc klientowi dokonać trafnego wyboru.

Wiele przeprowadzonych przeze mnie eksperymentów wykazało, że obrazy własnego Ja można postrzegać na różnych poziomach abstrakcji. Na przykład ktoś może pamiętać, co widział rano w lustrze, a w wyobraźni potrafi także wytworzyć swój ponadczasowy autoportret -siłą rzeczy abstrakcję „tego, czym zawsze był i będzie". Od odpowiedniej techniki zależy, czy uda nam się doprowadzić klienta do właściwego poziomu abstrakcji.

Taki ponadczasowy portret własny może posłużyć za źródło pomocnicze, kiedy w pewnym okresie życia mamy zamiar poszukać w nim nowej myśli przewodniej, może też pomóc w spojeniu wielu osobnych Ja.

3.4.2 Autoportret w kontekścieObrazy własne ulegają zmianom w zależności od czasu i kontekstu. Podczas terapii jesteśmy konfrontowani z obrazami pasującymi do określonych sytuacji. To mniej abstrakcyjne, kontekstowe Ja odgrywa ważną rolę w pracy z panoramą społeczną i dlatego ważne jest opanowanie poniższych kroków.

Kilka praktycznych wskazówek. Nawet gdy stosujemy ów sześcio-punktowy program, polecenie spojrzenia na siebie samego może nieco zdezorientować klienta. Często wynika to z faktu, że obraz własny nigdy nie egzystuje w sposób ciągły i całkowicie świadomy. To z kolei zbija klienta z tropu, tak że nie wie, co właściwie powinien widzieć. Często widzi



zmieniające się obrazy własnego Ja, a ich znaczenie pozostaje dla niego zagadką.

Uwaga klientów może być także odwrócona przez inne Ja „błąkające się" niekiedy po panoramach społecznych niektórych ludzi. Dlatego chciałbym podać jeszcze kilka wskazówek pomocnych w stworzeniu autoportretu.

Po zbadaniu setek przypadków jestem przekonany, że najlepiej jest postąpić tak, jak gdyby istniał tylko jeden jedyny, konkretny obraz własnego Ja, lokalizowany bezpośrednio przed sobą. Ten stojący na czele, wytworzony w wyobraźni autoportret jest w danym kontekście wiodącym Ja. Możemy więc przyjąć, że ta jego część, która kieruje człowiekiem w określonej sytuacji, zajmie również główne miejsce w jego panoramie społecznej.

I proszę mi uwierzyć, klient to zauważy - przynajmniej podświadomie. Jeśli ktoś twierdzi, że tego nie widzi, należy zaproponować, żeby sobie ową sytuację wyobraził. Ma oczywiście prawo być niepewny. Możemy mu pomóc, mówiąc: „Jeśli później pojawi się lepszy obraz, to go wymienisz".

Musimy ponadto pamiętać, że pacjent z pewnością ulegnie naszej sugestii co do zmiany własnego obrazu, nawet jeśli będzie to nieświadome.

Gdy autoportret jest bardzo niewyraźny, emocjonalne reakcje na sugestie są silnie odczuwalne. Zmiany obrazu idą w parze ze zmianami mimiki, oddechu i pozycji ciała.

Jeżeli natomiast wszystkie werbalne i niewerbalne znaki sygnalizują całkowity brak autoportretu, jest to oczywiście również cenną informacją. Nierzadko bowiem jakaś część osobowości poddaje go cenzurze - i to z zupełnie pozytywnych pobudek. A nasza dalsza praca ma tylko wtedy szanse na sukces, jeśli najpierw nawiążemy kontakt z ową cząstką.

Psycholodzy mówią często o „pozytywnych i negatywnych obrazach własnych", mając na myśli ich treść. Jeżeli ma się negatywny obraz własny, oznacza to, że widzi się siebie akurat w niekorzystnej sytuacji, na przykład popełniając jakieś głupstwo.

Powodem trudności z wywołaniem własnego obrazu może być także jego negatywna treść. Dana osoba nie chce wówczas go widzieć. W takim wypadku warto jest poświęcić nieco uwagi tej części osobowości, która sprawuje nad nim kontrolę.

3.4.3 Odległość i kontakt z własnym Ja oraz jego wielkość

Idealna odpowiedź na pytanie: „Gdzie widzisz swój własny obraz?", to dokładne wskazanie odpowiedniego punktu w przestrzeni przed sobą. W innych wypadkach klientowi jest potrzebna pomoc.

Terapeuta może na przykład stanąć dokładnie w tym miejscu, na którym spoczywa wzrok klienta i spróbować za pomocą ruchów ręki zlokalizować punkt umiejscowienia obrazu.

Cechy formalne obrazu własnego, jakimi są odległość i wielkość, odgrywają istotną rolę w zmianach i umacnianiu samopoznania. Jeszcze


zmieniające się obrazy własnego Ja, a ich znaczenie pozostaje dla niego zagadką.

Uwaga klientów może być także odwrócona przez inne Ja „błąkające się" niekiedy po panoramach społecznych niektórych ludzi. Dlatego chciałbym podać jeszcze kilka wskazówek pomocnych w stworzeniu autoportretu.

Po zbadaniu setek przypadków jestem przekonany, że najlepiej jest postąpić tak, jak gdyby istniał tylko jeden jedyny, konkretny obraz własnego Ja, lokalizowany bezpośrednio przed sobą. Ten stojący na czele, wytworzony w wyobraźni autoportret jest w danym kontekście wiodącym Ja. Możemy więc przyjąć, że ta jego część, która kieruje człowiekiem w określonej sytuacji, zajmie również główne miejsce w jego panoramie społecznej.

I proszę mi uwierzyć, klient to zauważy - przynajmniej podświadomie. Jeśli ktoś twierdzi, że tego nie widzi, należy zaproponować, żeby sobie ową sytuację wyobraził. Ma oczywiście prawo być niepewny. Możemy mu pomóc, mówiąc: „Jeśli później pojawi się lepszy obraz, to go wymienisz".

Musimy ponadto pamiętać, że pacjent z pewnością ulegnie naszej sugestii co do zmiany własnego obrazu, nawet jeśli będzie to nieświadome.

Gdy autoportret jest bardzo niewyraźny, emocjonalne reakcje na sugestie są silnie odczuwalne. Zmiany obrazu idą w parze ze zmianami mimiki, oddechu i pozycji ciała.

Jeżeli natomiast wszystkie werbalne i niewerbalne znaki sygnalizują całkowity brak autoportretu, jest to oczywiście również cenną informacją. Nierzadko bowiem jakaś część osobowości poddaje go cenzurze - i to z zupełnie pozytywnych pobudek. A nasza dalsza praca ma tylko wtedy szanse na sukces, jeśli najpierw nawiążemy kontakt z ową cząstką.

Psycholodzy mówią często o „pozytywnych i negatywnych obrazach własnych", mając na myśli ich treść. Jeżeli ma się negatywny obraz własny, oznacza to, że widzi się siebie akurat w niekorzystnej sytuacji, na przykład popełniając jakieś głupstwo.

Powodem trudności z wywołaniem własnego obrazu może być także jego negatywna treść. Dana osoba nie chce wówczas go widzieć. W takim wypadku warto jest poświęcić nieco uwagi tej części osobowości, która sprawuje nad nim kontrolę.

3.4.3 Odległość i kontakt z własnym Ja oraz jego wielkość

Idealna odpowiedź na pytanie: „Gdzie widzisz swój własny obraz?", to dokładne wskazanie odpowiedniego punktu w przestrzeni przed sobą. W innych wypadkach klientowi jest potrzebna pomoc.

Terapeuta może na przykład stanąć dokładnie w tym miejscu, na którym spoczywa wzrok klienta i spróbować za pomocą ruchów ręki zlokalizować punkt umiejscowienia obrazu.

Cechy formalne obrazu własnego, jakimi są odległość i wielkość, odgrywają istotną rolę w zmianach i umacnianiu samopoznania. Jeszcze


ważniejszy jest związek obu Ja, czyli ogniwo łączące obraz z poczuciem własnego Ja (Ja kinestetycznym). Obraz własny może być tylko wtedy prawdziwy, gdy jest połączony z kinestetycznym Ja. Większość ludzi z łat-wością może wyobrazić sobie to ogniwo. Jego wizualną reprezentację uak-tywniamy w razie potrzeby pytaniem: „Czy widzisz związek między poczuciem swojego własnego Ja a jego obrazem?". Związek ten jest często postrzegany jako wizualna metafora zjawiska energetycznego, na przykład jako promień.

Siła Ja w dużym stopniu zależy od odległości, w jakiej jest ono widziane, jego wielkości i związku obu jego części składowych. Intensywność jego odbioru zwiększa:

132)zmniejszenie odległości,133)powiększenie,134)umocnienie związku obu Ja,135)rozjaśnienie i uwydatnienie (często).

Używając języka NLP, możemy powiedzieć, że doprowadzenie klienta do obrazu własnego często wywołuje przejściowe asocjacje lub dysocjacje. Wytworzony w wyobraźni związek obu Ja odzwierciedla wymiar ich kine-stetycznego współdziałania w obrazie własnym.

Całkowita dysocjacja od własnego obrazu zabija poczucie własnego Ja. Klient, który nieprzerwanie postępuje w ten sposób, już wkrótce zacznie skarżyć się, że stracił z oczu sam siebie.

Obraz własny może jednak także znajdować się bardzo blisko, a nawet całkowicie wewnątrz ciała. I wtedy nie widzimy ani obrazu, ani jego związku z własnym Ja. Określamy to wówczas mianem całkowitej asocjacji z obrazem własnym, z tym że pacjent wtedy już go nie widzi. Badania w tej dziedzinie dowodzą, że stan całkowitej asocjacji z obrazem własnym uważa się za pozytywny. „Dojść do siebie", „stać się całością", „trans medytacyjny" - takich słów używa się dla sprecyzowania tego stanu mentalnego. Większość osób nie jest jednak zdolna do społecznych interakcji, utożsamiając się całkowicie z obrazem własnym. Inni natomiast uważają, że pozostając w takim stanie, można się znakomicie komunikować. Nie zapominajmy, iż obraz własny odzwierciedla miejsce danego człowieka wśród innych ludzi w panoramie społecznej. Powiadamia go o jego roli i pozycji społecznej. Gdy obrazu własnego nie ma, osoba zatraca pewne „strategiczne zdolności społeczne" (patrz podrozdział 3.9, w którym mowa jest o „strategiach tożsamości społecznej").

3.4.4 Pozycja spostrzegania obrazu własnegoW rozdziale pierwszym wspomniałem już, że obraz własny może być widziany z różnych perspektyw. Różnicowanie między obrazami własnymi pierwszej i drugiej pozycji spostrzegania okazało się bardzo użyteczne.

Obraz widziany z pierwszej pozycji to dość złożone zjawisko, pokazuje bowiem Ja równocześnie z dwóch różnych stanowisk. Spogląda się na nie z samego centrum panoramy społecznej, obserwując coś, co z tego punktu


wcale nie jest widoczne. Tak jak kapitan, który stoi na statku, ale nie może tego statku jednocześnie widzieć na horyzoncie.

Brzmi to być może dziwnie, ale jedna z najskuteczniejszych technik NLP, tak zwane wizualne przełączanie (Bandler, 1985), opiera się głównie na ustawieniu silnego obrazu własnego w kontekście, w którym jest on słaby lub całkowicie nieobecny. Obraz własny ma więc efekt terapeutyczny, mimo że jest on mentalnym, metaforycznym wytworem.

Obraz własny widziany z drugiej pozycji ma tym bardziej charakter nierealnej i delikatnej reprezentacji, że u jego podstawy leży złożona, poz-nawcza konstrukcja sposobu spostrzegania danej osoby przez innych. Pokazuje, jak owa osoba myśli (przypuszcza, mniema, wyobraża sobie), że jest widziana. Obrazy własne spostrzegane z drugiej pozycji zawdzięczają swoje istnienie faktowi, że jednostki uzależnione od innych zazwyczaj się ich trzymają. Często obraz własny pierwszej pozycji zostaje zastąpiony obrazem drugiej pozycji.

3.5 GŁOSY WOLI, CZYLI JA AUDYTYWNEKiedy wymawiamy słowa Ja, ,ja sam" lub „mnie", automatycznie stajemy się siebie świadomi. Samopoznanie pobudzane jest także przez wypo-wiedzenie imienia, przezwiska czy przydomka danej osoby. Drugim aspektem słuchowym jest nasz zaufany głos wewnętrzny. U niektórych ludzi stanowi on nawet istotę samopoznania. Jeśli ten głos zamilknie (podczas medytacji lub na skutek afazji), zaginie także poczucie normalnego, własnego Ja.

Mimo że wszystkie personifikacje mogą być źródłem głosów wewnętrznych, to tylko niewiele z nich dana osoba zalicza do własnego Ja, czyli wyłącznie personifikacji własnej osoby. Jeżeli kilka cząstek funkcjonuje równocześnie, to własne Ja mówi swoim głosem do drugiego Ja, a to z kolei być może odpowiada w inny sposób. Audytywne elementy własnego Ja znajdują się często z boku lub z tyłu panoramy społecznej, rzadziej na pierwszym planie.

Sposób, w jaki praktycy NLP pracują nad częściami składowymi osobowości, może nam uświadomić, jak są one personifikowane. Głosy uczestniczące w samopoznaniu potrafią gruntownie wymieszać się z głosami wszystkich możliwych personifikacji. Inaczej mówiąc, tworzy się „gwar", który dowodzi, że doświadczenia społeczne niektórych ludzi niekoniecznie działają niczym wizualna przesłona, a raczej sprawiają wrażenie nieustannej gadaniny oddzielającej ich od niespołecznego milczenia świata zewnętrznego.

3.6 ZAPACH, SMAK I CZUCIE SAMEGO SIEBIE

W niniejszym przeglądzie wewnętrznych reprezentacji własnego Ja nie może zabraknąć aspektów węchowych i smakowych. Paleta zapachów własnego ciała może także stanowić istotny element Ja. Patrick Siiskind


pisał w swojej powieści Pachnidło o tym, że człowiek bez własnego zapachu jest bezosobowy i niezauważalny. Czytając tę powieść, poniekąd wyzwalamy nasze powonienie i uzyskujemy pewność, że zapach jest ważnym elementem naszego Ja, nie różniąc się pod tym względem od smaku.

Wizualne i audytywne składowe naszej tożsamości są silnie związane z jej kinestetycznymi elementami. Uczucia własne są istotą człowieka. Pierwszą umiejętnością zarodka w łonie matki jest prawdopodobnie czucie siebie samego.

Polecenie: „Poczuj siebie!" często wystarcza, żeby wywołać ten rodzaj uczuć. Jednak gdy tylko zaczniemy wyjaśniać, co czujemy, okazuje się, jak bardzo jest to skomplikowane. Dlatego dobrze jest we własnym Ja rozróżnić trzy rodzaje uczuć:

136)poczucie kinestetycznego Ja,137)samoocena,138)znajome poczucie własnego Ja.W następnym rozdziale przyjrzymy się im dokładniej.

3.6.1 Kinestetyczne JaStwierdziliśmy już, że uczucie kinestetycznego Ja jest zlokalizowane zazwyczaj w okolicach brzucha. W aikido punkt ten nazywa się „ki". Fizjoterapeuci i miłośnicy wschodnich sztuk walki odkryli, że ta część ciała ma ogromne znaczenie dla samopoczucia człowieka i położona jest kilka centymetrów w głębi ciała, powyżej lub poniżej pępka. „Którą część twojego ciała odczuwasz najsilniej jako część twojego Ja"? Pytanie to często ułatwia moim klientom rozpoznanie ich kinestetycznego Ja. Zdziwiło mnie tylko, że lokalizowali swoje uczucia w bardzo różnorodny sposób, od czubka głowy, poprzez klatkę piersiową, aż do podbrzusza; nie zawsze pośrodku, często też z boku.

Z czasem doszedłem do przekonania, że odbieranie własnego Ja poza własnym ciałem wynika z braku kinestetycznego Ja. Wychodzi na to, że gdy jesteśmy pogrążeni we śnie, śpi także nasze Ja kinestetyczne, tak samo jak w niektórych stanach zmienionej świadomości.

Kinestetyczne Ja teoretycznie zajmuje centralne miejsce w przeżyciach społecznych, ale w rzeczywistości istnieje wiele wyjątków od tej reguły. Miałem do czynienia z pacjentami, którzy odczuwali kinestetyczną personifikację innej osoby w swoim centralnym punkcie. Własne Ja tego typu znajdowało się u nich gdzieś w okolicach środkowego punktu. Niektórzy opowiadali także, że w punkcie centralnym lokalizowali kiedyś jakąś inną osobę, ale gdy znikła ona bezpowrotnie z ich życia, w środku ciała pozostała im tylko pusta, zimna i czarna dziura.

Wiele szkół fizjoterapeutycznych zgodnie twierdzi, że niestałość osobo-wości i postawy ciała jest ściśle związana z bardzo wysoką lokalizacją kine-stetycznego Ja. Niekorzystne jest także umiejscawianie go za bardzo na wprost, za nisko lub z tyłu. Ten stan można skorygować ćwiczeniami i poprzez bezpośrednie sugestie. Mówimy wówczas o ćwiczeniu centrowania.


W NLP tego rodzaju interwencje nazywa się zmianami kinestetycznych cech podrzędnych, ale, niestety, na razie niewielu terapeutów NLP stosu-je ową technikę.

W ramach samopoznania warto jest przyjrzeć się bliżej swojemu kinestetycznemu Ja i związanemu z nim obrazowi.

Zdarza się jednak, że oba elementy wcale nie są ze sobą powiązane, ponieważ brak im jest tak zwanego ogniwa łączącego. W takich wypadkach synestezja obrazu i uczucia nie funkcjonuje, a wyraźne poczucie własnego Ja po prostu nie istnieje. Obraz własny przedstawia jak gdyby obcą osobę. Sugerując klientowi powiązanie obydwu obrazów, możemy umocnić znaczenie stworzonego w myślach autoportretu. Udaje się to na przykład dzięki pytaniu: „Czy potrafisz połączyć obraz tego, czym jesteś, z punktem ciała, w którym lokalizujesz twoje własne Ja? (wskazujemy na brzuch klienta).

Optymalne samopoznanie uaktywnia równocześnie wszystkie systemy sensoryczne. Poczucie własnego Ja jest obecne, jeżeli klient widzi swój obraz własny albo jeżeli wymawia (w myśli) swoje imię lub słowo Ja. Aby wyostrzyć wrażliwość moich pacjentów na ich Ja polecam: „Popatrz na twój obraz własny, wyczuj go i powiedz: «To ja», połącz poczucie twojego Ja z obrazem..." (powtarzamy).

3.6.2 SamoocenaNegatywne obrazy własne dlatego są negatywne, że czujemy się źle, patrząc na nie. Czujemy się źle, bo nie chcemy na nie patrzeć, i często opa-trujemy siebie negatywnymi komentarzami:

72____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI _______________

Piotr: „Nie, no obrzydzenie mnie bierze, jak patrzę na to moje Ja tam na dole". Konstatując w uproszczony sposób, możemy oceniać samego siebie jako postać:

139)sympatyczną,140)odpychającą,141)neutralną.

Wiadomo, że odrzucanie samego siebie może powodować problemy. Ludzie mający negatywny obraz własny, starają się na niego nie patrzeć. Ujawnia się to, gdy polecamy pacjentowi zastosować konkretną technikę NLP, na przykład dysocjację wizualno-kinestetyczną: „Przyjrzyj się sobie, jak robisz to czy tamto...". Człowiek z negatywnym obrazem własnym nie będzie umiał wykonać polecenia, bo wzdraga się przed konfrontacją z czymś tak odpychającym. W ten sposób jedna część jego osobowości chce ochronić go przed negatywnym uczuciem samokrytyki.

Osoby, które nie akceptują swojego obrazu własnego, mają skłonność do odsuwania go daleko od siebie, zmniejszania i spychania na bok. Jednak takie spojrzenie na obraz własny - jak gdyby przez odwróconą lunetę - pociąga za sobą zgubne skutki dla społecznych kompetencji. Słabość malutkiego, dalekiego obrazu powoduje, że dana osoba staje się podatna na wpływy górujących nad nią ludzi. Brak jej całkowicie pewności siebie oraz siły przebicia i z łatwością staje się ofiarą przemocy. Poniższa, prosta technika NLP może przeciwdziałać negatywnemu autoportretowi.

U wielu moich pacjentów ta prosta technika interwencyjna odniosła zadziwiająco pozytywne rezultaty. Zastosowana w odniesieniu do ponad-czasowych obrazów własnych, może dostarczyć pierwszych uczuć bez-warunkowej miłości i szacunku dla samego siebie. Oczywiście uwydatnia także wszelkie możliwe problemy ekologiczne. Być może pacjent opowie nam, jakie przekonania przeszkadzają mu w długotrwałym przepełnieniu obrazu własnego miłością. Opisze ewentualnie traumatyczne przeżycia, krytykujące głosy uwewnętrznionych postaci rodziców i tym podobne


przyczyny. Wszystkie te zastrzeżenia musimy przeanalizować, zanim będziemy mogli oczekiwać, że uczucia pozytywnej samooceny się ustabilizują.

3.6.3 Znajome uczucia w stosunku do własnej osoby

Oprócz samooceny i poczucia kinestetycznego Ja poczucie własnego Ja może także być opanowane przez tak zwane znajome uczucia w stosunku do własnej osoby. W tym miejscu powinniśmy pamiętać, że nasze wewnętrzne narządy zmysłowe (których zadaniem jest regulacja postawy, gry mięśni, oddechu i krwiobiegu) nieustannie dostarczają naszemu mózgowi jakichś informacji. Do pewnego momentu są to „normalne" uczucia. Zazwyczaj odbierane są one w sposób ciągły lub występują zawsze w tej samej kolejności. Uświadamiamy je sobie tylko wtedy, gdy na przykład serce bije nam szybciej, żołądek jest pusty albo pełny, gdy przyjmujemy jakąś nienaturalną pozycję albo oddychamy inaczej niż zwykle. Znajome uczucia wynikają właśnie z takich fizycznych przeżyć.

Na ogół mają one związek z przyzwyczajeniem. Są nam tak znane, że zaczynamy zdawać sobie z nich sprawę dopiero, gdy się zmieniają - gdy znajome uczucia zastąpione zostaną obcymi. Podobnie jest ze smakiem własnego języka. Można go czuć, ale tylko, kiedy zwrócimy na niego uwagę (na przykład w trakcie choroby albo czytania tego tekstu).

O braku znajomych uczuć własnych mówimy natomiast, gdy dana osoba nie potrafi wyczuć samej siebie. Następstwem tego zjawiska mogą być lęk i swoiste oddalenie się od własnąj osobowości.

Według obserwacji wielu terapeutów pacjenci kurczowo trzymają się znanych sobie uczuć, nawet jeśli są one nieprzyjemne - „Dobrze mi było z moją starą, dobrą depresją". Lęk przed czymś nowym, obcym może blokować wszelkie zmiany terapeutyczne. Niektórzy autorzy (Wessler, 1990) nazywają to „emocjonalnym przystankiem". Gdy pacjent na skutek wprowadzonej zmiany jest zmuszony z niego zrezygnować, zaczyna się bać, oponować i sprzeciwia się zmianie. Uparcie trzyma się głęboko zakorzenionych uczuć i utrudnia tym samym wszelkie modyfikacje. W takich wypadkach terapeuta powinien skontrolować aspekty ekologiczne i poszukać pozytywnych pobudek w oponujących częściach osobowości.

3.7 PANORAMA WŁASNEGO JAPodczas gdy pacjent siedzi z zamkniętymi oczami i przygląda się w myślach swojej panoramie społecznej, terapeuta może go spytać: „Gdzie czu-jesz sam siebie pośród tych wszystkich ludzi?".

Najczęstszą odpowiedzią będzie określenie

umiejscowień samego siebie. Może ich być nawet kilka, między innymi Ja przewodzące w danym kontekście i lokalizowane na pierwszym planie panoramy społecznej, w pozycji „na godzinie 12.00". Poza tym u niektórych ludzi napotkamy kil-ka obserwujących Ja, stojących zazwyczaj na uboczu (i komentujących z tej pozycji). Dla całościowej reprezentacji wszystkich Ja spostrzeganych


w przestrzeni posługujemy się określeniem „panorama własnego Ja". I rzeczywiście, wszystkie świadomie postrzegane części osobowości mogą znajdować się w najbliższym otoczeniu (i wewnątrz) danej osoby. Ich wielkość i odległość między nimi informuje o strukturze danej osobowości. W rozdziale czwartym traktującym o sile społecznej poznamy prawo dominujących personifikacji, decydujące o tym, która część osobowości „przejmuje prowadzenie" w określonej sytuacji. Przewodzące Ja to może być właśnie taka dominująca personifikacja, ale także personifikacje osób drugich lub całych grup. Zasada ta ilustruje także dynamikę własnego Ja, o ile ta ostatnia odznacza się niestabilną tożsamością.

3.8 SPOŁECZNE JA Z PUNKTU WIDZENIA NLPRodzina jest pierwszą grupą, do której czujemy swoją przynależność. Dlatego dla większości ludzi jest ona także prototypem społecznego Ja. Rodzina, plemię czy naród to grupy, do których należymy bez możliwości wcześniejszego wyboru. Stanowią one tak zwaną przynależność rodową. Natomiast inne, wybrane przez nas grupy (partie polityczne czy stowa-rzyszenia sportowe) odczuwa się zupełnie inaczej.

Człowiek o społecznym Ja (na przykład Hindus o osobowości nastawionej na wspólnotę), postawiony przed pytaniem: „Kim jesteś?", w odpowiedzi wymieni kategorie społeczne, do których przynależy. Powie na przykład: „Jestem Brahmanem, Subrimanem, Hindusem, psychologiem, członkiem partii kongresowej, pochodzą z Biharu". Takie informacje są wyrazem społecznego Ja nazywanego także tożsamością społeczną.

Tożsamość osobista i społeczna różnią się użyciem słów: Ja albo My i Jedyny" albo „podobny". Tożsamość społeczna zawiera cechy wspólne dla wszystkich członków tej samej grupy.

Pomijając konkretne wypowiedzi na ten temat, przynależność grupową demonstruje się także za pomocą ubioru, samochodu czy podobnych symboli. Społeczne Ja jest widoczne, zanim dojdzie do głosu. Gdy zaś się odzywamy, nasza tożsamość społeczna przejawia się głównie w brzmieniu języka ojczystego, akcentu lub żargonu.

Tożsamość społeczna człowieka nie jest jednak wyłącznie aspektem przynależności grupowej, jest ona także przekonaniem o jego pozycji zaj-mowanej w tejże grupie. Innymi słowy, społeczne Ja reprezentuje przy-należność lub brak przynależności do grupy oraz sposób, w jaki jest ona odczuwana.

Teoretycznie społeczne samopoznanie człowieka można porównać z ol-brzymią siecią poznawczą, ponieważ należymy do wielu grup i do równie wielu nie należymy. Jednak w życiu codziennym rzeczywiste spostrzeganie społecznego Ja ogranicza się do uwzględniania określonej liczby tych potencjalnych związków.

Możemy zacząć się zastanawiać, dlaczego człowiek wytwarza społeczny wizerunek? Odpowiedź na to pytanie jest równocześnie wytłumaczeniem. Można powiedzieć, że społeczne Ja udziela nam jasnych

SAMOPOZNANIE I TOŻSAMOŚĆ____________________________TO

wskazówek dotyczących naszego zachowania. Umożliwia nam podejmowanie decyzji i rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów. Innymi słowy, mówi, co nam wolno, a czego nie wolno.

Oczywiście przynależność grupowa nie umacnia automatycznie własnego Ja. Fakt, że jesteśmy członkiem National Geographic Society (i abo-nujemy czasopismo), jeszcze nam nic nie mówi o tym, gdzie mamy pójść, jak się ubrać, co kupić i na kogo głosować.

Badania wykazują, że intensywność subiektywnego przeżywania przy-należności grupowej oraz związanej z nią lojalności w dużym stopniu zależy od tego, w jaki sposób wstąpiło się do owej grupy. Jeżeli musimy tylko zapłacić składkę, aby stać się członkiem związku sportowego lub partii, nasze uczucie lojalności i przynależności z pewnością nie będzie zbyt intensywne. Zwłaszcza w porównaniu z uczuciem wobec grupy, do której należymy z racji urodzenia, lub też do związku, który ze swojej strony wybrał nas za członka, czy też do klasztoru narzucającego nam jako nowicjuszowi długi i bolesny okres inicjacji.

Modelując doświadczenia społecznego Ja, dojdziemy do wniosku, że z całą pewnością nie jest ono stabilne. Wręcz przeciwnie, charakteryzuje się dużą energią i różnorodnością w czasie i jest uzależnione od kontekstu.

3.8.1 Struktura społecznego samopoznaniaZycie rodzinne jest podstawą formowania tożsamości społecznej. W rozdziale szóstym dowiemy się, jak życie w rodzinie w powiązaniu z panoramą rodzinną kształtuje nasze społeczne Ja i w ogóle całą osobowość człowieka.

Rodzina jest pierwszą wytworzoną przez nas personifikacją grupy. Początkowo widzimy ją jako całość i wyobrażamy ją sobie w naszej panoramie społecznej jako obiekt społeczny z własną wolą. Tę personifikację czy ducha rodziny odczuwamy niekiedy jako coś silniejszego od nas samych. Dlatego personifikacje rodziny nierzadko mogą być bardzo silne, a pod wpływem rodziny możemy nawet sami się zatracić, mimo że równocześnie w bardzo dużym stopniu czujemy się do niej przynależni.

Do audytywnych cech rodziny zaliczamy imiona, dialekt i słownictwo. Także smak i zapach mogą być typowe dla rodziny, dzięki wspólnemu jedzeniu, piciu, używanym, perfumom i zapachom ciał. Fakt, że zapach ciała odgrywa ważną rolę w życiu rodzinnym zwierząt, nasuwa wniosek, iż również ludzie znają „zapach domu rodzinnego".

Ludzie odróżniają grupy, do których należą i do których nie należą, wyznaczając im odmienne miejsca w swojej panoramie społecznej. Cechy formalne, jakimi są odległość między nimi, ich wielkość i przywiązanie do nich odgrywają tu równie ważną rolę, jak w wypadku tożsamości osobistej.

Grupy własne to te, do których przynależymy, które wyobrażamy sobie bardzo blisko, a nawet kinestetycznie związane z naszym Ja; czasem z tyłu lub wokół niego.

76 TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW 2 LUDŹMI

Grupy obce to te, do których nie czujemy się przynależni, które loka-lizujemy dalej i w oderwaniu. Wymiary, jakich nabierają, odpowiadają ich emocjonalnym wpływom na nasze Ja.

3.8.2 Społeczne Ja kinestetyczneTak samo jak w wypadku osobistej tożsamości, także i tu uczucia dają się podzielić na trzy kategorie. Są to: kinestetyczne My, wartościujące uczucia wobec grup, oraz bliskie nam uczucia przynależności grupowej.

Kinestetyczne My. Uczucia składające się na pojęcie My obejmują zazwyczaj większe części ciała niż uczucia kinestetycznego Ja. To ostatnie dotyczy tylko kilkucentymetrowego punktu, podczas gdy uczucie My często wykracza poza granice ciała, na boki i do tyłu. Z uczuciem przynależności łączy się także lokalizacja w panoramie społecznej tych osób, z którymi czujemy się sprzymierzeni.

Ciągłość i intensywność kinestetycznego My to mierniki uwagi, jaką obdarzane jest ono w naszej kulturze. W innych podporządkowanych ko-lektywnym zasadom kulturach może to wyglądać inaczej.

„Przynależność" odczuwa się tak, jak gdyby inni członkowie grupy stali blisko, tuż obok nas albo za nami. W opisach cech formalnych uczucia przynależności często pada słowo „ciepło", na przykład: „Odczuwam ciepło i szczerość w stosunku do moich przyjaciół".

Ważną kinestetyczną cechę formalną życia społecznego opisuje także słowo „skłonność". Może ono znaleźć swój wyraz w chęci zbliżenia się do innych ludzi lub w upodobaniu do nich. Uczucie przynależności nie musi być automatycznie związane z upodobaniem, ale często tak się dzieje. Gdy jest ono nieobecne, to także związkom w panoramie społecznej brak jest aktywności. Różnica między Oni a My rządzi tożsamością społeczną. Kinestetyczne My jest silniejsze w obecności członków grupy, do której nie należymy. Pojęcia My i Oni odczuwane są niekiedy równocześnie. Uczucia dla „nich" są często chłodne i gdy nie odczuwamy sympatii, odbieramy je na plecach i barkach.

Złożoność tych zagadnień zmusza nas jednak, by być ostrożnym z defi-nitywnymi wypowiedziami na temat „uczuć społecznych" innych ludzi. Z całą pewnością wiemy tylko, że wszystkim nam znane jest uczucie wspólnoty i że jest ono w życiu niezmiernie ważne. Niestety, modelowanie kinestetycznych cech formalnych tych uczuć nie dostarcza nam żadnych naukowych dowodów na to, co ludzie „na ogól" do siebie wzajemnie czują.

Wartościujące uczucia wobec grup. Wartościujące uczucia wobec grup rodzą się zazwyczaj, gdy widzimy określoną grupę i ją definiujemy. Wówczas przeżywana jest ona już w sposób kinestetyczny (synestezja), a nie wizualny. To uczucie jest bezpośrednią reakcją na wizualną lub au-dytywną reprezentację danej grupy. Uogólniając, rozróżniamy trzy rodzaje wartościujących uczuć:

142)uznanie (miłość, podziw, przywiązanie),143)odrzucenie (nienawiść, niechęć, ksenofobia, wyobcowanie),144)neutralność.


Nie oznacza to, że rzeczywiście zawsze musimy żywić jedno z tych trzech uczuć, myśląc o jakiejś grupie. Równie dobrze może ich całkowicie bra-kować, na przykład na skutek wizualnej lub kinestetycznej dysocjacji. W tym wypadku odczuwamy pewien dystans w stosunku do danej grupy. Ma to oczywiście swoje dobre strony, jednakże łatwiej jest z nimi obcować, wykluczając uczucia negatywne. „Widzę jak Japończycy maszerują przez miasto, ale nic mnie to już nie obchodzi". Z drugiej strony ludzie chętnie utożsamiają się z cenionymi przez siebie grupami. Ale możliwe jest także, że odgraniczamy się od poważanej przez nas grupy, na przykład gdy nie jesteśmy akceptowani przez jej członków. Wyobraźmy sobie rozwiedzionego mężczyznę, który wprawdzie ciągle jeszcze kocha swoją rodzinę, ale dla świętego spokoju odcina się od tego uczucia.

Bliskie uczucia przynależności grupowej. Występują one, gdy znajdujemy się w dobrze znanej nam grupie i cieszymy się panującą w niej swojską atmosferą. Z łatwością dałoby się tutaj przeprowadzić pewien eksperyment. Musimy sobie tylko wyobrazić spotkanie z członkami bliskiej nam grupy i uprzytomnić sobie, co odczuwamy. Spróbujmy poczuć się dzieckiem w przedszkolu albo wyobraźmy sobie siebie pośród towarzyszy broni w wojsku, albo przenieśmy się do jakiejkolwiek innej grupy, klasy szkolnej lub podobnej i przeżyjmy jeszcze raz uczucie wspólnoty.

Jeśli ktoś się skarży, że atmosfera w jego miejscu pracy bardzo się zmieniła czy też że w domu nie jest tak, jak kiedyś, mowa jest o uczuciach przynależności grupowej. Informują one o subiektywnych doświadczeniach, w których ważną rolę odgrywają wspomnienia uczuć związanych z daną grupą.

Jeśli nie mamy problemów z tymi uczuciami, jeśli wszyscy czujemy się ze sobą związani, to nasze życie zazwyczaj będzie przepełnione radością.

3.9 STRATEGIE KSZTAŁTOWANIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ

Aby móc brać udział w życiu społecznym, trzeba wiedzieć, kim się jest i umieć to także pokazać. Powinno się potrafić zarówno zaprezentować swoją niepowtarzalność, jak i podkreślić podobieństwa z innymi, aby mogli oni wyrobić sobie o nas jasny pogląd i odpowiednio nas odbierać. Znajomość naszej niepowtarzalności i podobieństw ułatwia społeczną orientację i kieruje reakcjami innych ludzi na naszą osobę.

W tym rozdziale pominiemy kwestię sygnalizowania niepowtarzalności i skoncentrujemy się na okazywaniu podobieństw. Wykazanie podo-bieństwa do innych jest wyrazem naszej tożsamości

społecznej. Po czyjej stronie stoimy? Jakiej płci jesteśmy? Do jakiej sfery, grupy, firmy, nacji czy bandy należymy? Mam na myśli bardzo powszechne zjawisko, które można ująć prostym pytaniem: „Jaką rolę powinniśmy odegrać?".

Gdy na przykład biorę udział w kongresie psychiatrów, to jak mam się tam zaprezentować? Jako psycholog czy jako potencjalny pacjent? Mam wystąpić jako kolega po fachu czy może w roli krytycznego widza? I jakie kryteria mają mi ułatwić wybór?

_78______________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI _________________

Aby podjąć decyzję, muszę się zastanowić, do jakiego celu dążę. Chcę coś zdziałać czy szukam raczej uznania ?Pragnę zwrócić na siebie uwagę czy tylko zaspokoić ciekawość?

Strategię kształtowania tożsamości społecznej można określić jako metodę, za pomocą której jednostka spośród różnych grupowych tożsamości wybiera jedną, odpowiednią dla siebie. Właściwa decyzja umożliwia spełnienie wymogów stawianych w kontaktach społecznych.

Kryteriów, które chcielibyśmy spełnić, jest wiele. Dla orientacji podaję kilka przykładów. Celem kontaktów społecznych może być:

145)chęć podporządkowania sobie innych,146)pragnienie akceptacji,147)żądza podziwu,148)wola wyróżnienia się,149)zamiar pozostania niezauważonym (szpieg, tajny agent, człowiek

cierpiący na socjofobię),150)zamiar zdobycia zaufania,151)pragnienie miłości,152)chęć odnalezienia wiary.

Wymagania te opierają się przede wszystkim na reakcjach, których spo-dziewamy się po innych. Jednak nie wystarczy wiedzieć, czego od nich oczekujemy. Musimy się zastanowić, co należy uczynić, aby dopasować postępowanie innych do naszych celów. Wiedzieć, czego się chce, to jedno, wiedzieć co się potrafi, to co innego.

Jeśli więc chcę być podziwiany przez jakąś grupę (mój cel), to co muszę w tym kierunku zrobić? Jakie kwalifikacje społeczne mam do dyspozycji?

Jeżeli umiem dobrze dyskutować i argumentować, to być może uda mi się dla ogólnego podziwu wszcząć z kimś kłótnię. W tym wypadku będę reprezentował poglądy tej strony, przez którą chcę być podziwiany i pokłócę się z jej największym przeciwnikiem. Gdy uda mi się pokonać go moimi argumentami, cała grupa będzie prawdopodobnie mną zachwycona.

W powyższym wypadku dana osoba decyduje się zachować tak, jak gdyby przynależała do określonej grupy. Stara się do niej upodobnić, gdyż taką tożsamość społeczną sobie wybrała. Kłótnia jest społeczną kwalifikacją zastosowaną dla zaspokojenia kryterium „podziwu".

Tożsamość społeczna może się przejawiać na trzy sposoby, cały proces może więc także w trzech punktach się nie powieść. Na przykład: kryteria nie zostaną spełnione, zawiedzie społeczna kompetencja czy też przynależność grupowa okaże się mylna. Ewentualne problemy w kontaktach społecznych z grupami są czasami łatwiejsze do zrozumienia, jeżeli dogłębnie przeanalizujemy określony system tożsamości.

Praktycznym instrumentem są tu tak zwane procesy metaprogramu, na przykład:


153)przystosowanie się,154)wyodrębnienie się,155)porównanie się,156)polaryzowanie,157)zastosowanie metamodelu.

Jaką rolę mam więc przyjąć, udając się jako psycholog na kongres psychiatrów?

Jeżeli dostosuję się do ich tożsamości społecznej (tak jak ja ją sobie wyobrażam), przedstawię się podobnie, czyli jako pracownik służby zdrowia. Dostrzegę więcej podobieństw niż różnic między psychiatrami a psychologami i „wymieszam" ich wizualnie. Jeśli moim kryterium jest akceptacja, to może mi się powieść, jeżeli tylko uda mi się jako laikowi powstrzymać od fachowych, medycznych uwag.

Jeżeli się wyodrębnię, to będę mówił o „nas psychologach" i określę nas jako niemedycznych ekspertów, sceptycznie oceniających stawianie diagnozy na podstawie DSM (Diagnostic and Statistical Manuał ofMental Disorders) oraz psychofarmakologię. Wyobrażę sobie psychiatrów jako grupę obcą, z daleka, dość dużą i na lewo od centrum mojej panoramy społecznej. To może się udać, jeśli moim kryterium jest konfrontacja. Tylko że wówczas muszę umieć dyskutować i w pewnym sensie podporządkować się regułom panującym w świecie lekarzy. Jeśli tak zrobię, prawdopodobnie napotkam opór z ich strony i być może sprowokuję spór.

W momencie gdy zacznę się z nimi porównywać, zastanowię się nad różnicami i podobieństwami. Powiem na przykład: „Wy macie wprawdzie częściej do czynienia z przypadkami ostrej paranoi, ale za to my potrafimy zdziałać więcej w dziedzinie badań i długofalowych terapii". Przy czym dosyć często będę musiał zmieniać moją pozycję spostrzegania. Jeśli moim zasadniczym kryterium jest zyskanie uznania, mogę w tym wypadku odnieść sukces. Jednakże powinienem dysponować umiejętnością wykazania znajomości podobieństw i różnic. Niektórym psychiatrom będzie się to podobało, inni wytkną mi brak własnego zdania, pytając: „Wszystko dobrze, ale co Pan sam uważa za prawidłowe?".

Polaryzując, będę podkreślał, że My jesteśmy jaskrawym przeciwieństwem Ich. Oni są ważni i konserwatywni. My jesteśmy uciśnioną grupą walczącą o sprawiedliwość i chcącą uwolnić społeczeństwo od tyranii lekarzy. Wtedy moja reprezentacja lekarzy będzie efektem polaryzacji grupy własnej i obcej (zob. rozdział ósmy). Stosując taką taktykę, z pewnością odniosę sukces, jeśli tylko będzie mi zależało na zwróceniu na siebie ogólnej uwagi i wywołaniu zamieszania. Społeczne kompetencje, których potrzebuję, to retoryka i ciągłe używanie dobitnych metafor.

Jednakże gdy stracę panowanie nad sytuacją, wszyscy będą mnie uważać za ostry przypadek paranoicznej psychozy.

Wybierając metamodel, widzę psychologów i psychiatrów z pewnego dystansu. Trzymając się na uboczu, obserwuję tylko wymianę zdań. Przekonam się, w jak interesujący sposób rozwija się w ostatnich latach


komunikacja między psychiatrami a psychologami i zastanowię się, co można zrobić, aby ją jeszcze udoskonalić. Być może wtedy zamilknę i nie będę potrzebował żadnych społecznych kompetencji.

Oczywiście do dyspozycji mamy również parę bardziej skompliko-wanych manewrów, w których ucze-stniczy kilka grup. Na przykład można dostosować się do jednej grupy i natychmiast zacząć dystansować się w stosunku do innej. Przybiera to wówczas następującą formę: „Twoja grupa i moja są w porządku, ale «ich» grupa jest niedobra. Nam obu jest dobrze, bo mamy rację, to inni są w błędzie".

Rozdział 4

WŁADZA

4.1 JAK SKONSTRUOWAĆ OBRAZ WŁADZY?Jaki obraz powstaje, gdy wyobrażamy sobie społeczną władzę w modelu panoramy społecznej? Czy są to góry i doliny? Czy mając przed oczami ten obraz, uda nam się osiągnąć taką przewagę nad innymi, żeby w zależności od sposobu postępowania stać się wybitnym członkiem społeczeństwa? Czy mamy prawo oczekiwać od metod NLP, że przeobrażą nieśmiałego człowieka w autorytatywnego przywódcę? Niektórzy obawiają się, że jeśli byłoby to rzeczywiście osiągalne, zachwiałoby podstawy nierówności, na której opiera się społeczeństwo. A może ty też właśnie uśmiechasz się ukradkiem, przywołując na pamięć wszelkie bezowocne kursy dla kadr kierowniczych, w których uczestniczyłeś? Wszystkie prezentowane „techniki sprawowania władzy społecznej" doprowadziły nas do przekonania, że siła przewagi jest czymś głęboko zakorzenionym i niemożliwym do przyswojenia sobie za pomocą metod poznawczych. Zachowujemy więc spokój i traktujemy władzę społeczną w dalszym ciągu jako coś, co „po prostu istnieje", jako dar Wszechmogącego.

Ale co wtedy, kiedy ludzie zaczynają eksperymentować z czymś tak za-sadniczym, jak władza społeczna? Gdy na przykład człowiek, nad którym mieliśmy od lat władzę, nagle zdobywa nad nami przewagę, stosując takie gierki?

Cel tego rozdziału jest dwojaki. Po pierwsze nauczymy się podchodzić do większości problemów wynikających z fenomenu władzy. Po drugie przyswoimy sobie wiele zasad panoramy społecznej.

4.2 CZWARTE ZAŁOŻENIE: REPREZENTACJA PRZEWAŻA NAD INTERAKCJĄ

Czwarte założenie panoramy społecznej kieruje naszym zachowaniem, gdy tylko mamy do czynienia z postawami społecznymi, a także wtedy, gdy


mowa jest o władzy i uległości. Aby skutecznie posługiwać się instrumentami udostępnionymi przez model panoramy społecznej, musimy założyć, iż sposób, w jaki ludzie się ze sobą komunikują, wynika ze skonstruowanych przez nich obrazów społecznych. Krótko: reprezentacja przeważa nad interakcją.

W podobny sposób wyraża to obecnie wielu psychologów: wyobrażenia kształtują zachowanie. Jest to ta sama reguła, tylko bardziej ogólnie sfor-mułowana.

4.3 PROBLEMY Z AUTORYTETAMIW rozdziale trzecim przeanalizowaliśmy organizację hierarchii jako główną ochronę umysłu przed chaosem. Za pomocą tak zwanych płaszczyzn logicznych budujemy model tej hierarchii i wprowadzamy porządek myślenia, gdy tylko zmuszeni jesteśmy podjąć decyzję i przedłożyć jedną opcję nad inne. Nieustanne podejmowanie decyzji wiąże się ze skomplikowanym nawarstwianiem koncepcji, które górują nad innymi koncepcjami, które z kolei wpływają na następne i tak dalej. W ten sposób powstaje hierarchiczny porządek myślenia.

Społeczna hierarchia pojawia się zawsze wtedy, gdy posługujemy się tą samą zasadą organizacji w odniesieniu do personifikacji. Czwarte założenie panoramy społecznej głosi, że osoby stojące na wysokim szczeblu hierarchii społecznej osiągnęły ten poziom, ponieważ wiedzą, w jaki sposób same siebie reprezentują i jak inni to czynią.

Uważając, że autorytet jest rezultatem społecznych reprezentacji, zakładamy równocześnie, że zmiany w jego strukturze nastąpią tylko wtedy, gdy zmienią się także te reprezentacje. Na przykład: Święty Mikołaj był dla mnie kiedyś największym autorytetem na świecie. Nawet królowa musiała być mu posłuszna w mojej dziecięcej wyobraźni. Zapytałem więc mamy: „Dlaczego Święty Mikołaj nie powstrzymał Hitlera?". Wtedy wyobrażałem go sobie jako ogromny, blisko stojący, kolorowy pomnik, mówiący grubym głosem. Tylko że mój stosunek do Świętego Mikołaja z biegiem lat się zmienił. Twój też?

Tak jak hierarchia zapobiega chaosowi myśli, tak samo kieruje społe-czeństwem. Społeczne układy władzy nie powinny więc same w sobie stanowić problemu. Takie struktury mogą zupełnie poprawnie funkcjonować (Hansen, 1995). Jednak wiemy, że na przeszkodzie temu stoi często kwestia rozłożenia władzy. Problemy związane z autorytetem można podzielić na dwie grupy:

158)blokadę jednych ludzi przez autorytet drugich,159)uczucie samoograniczenia na skutek bycia autorytetem dla innych.W tej książce przyjrzymy się obu problemom.Z tych dwóch bardziej popularne jest zjawisko zablokowania przez osoby

posiadające władzę, które nie jest obce wielu ludziom. Problemy typu drugiego są raczej dylematem elit. Skarżą się na nie we własnych kręgach

WŁADZA 83

prezydenci, piosenkarze, arystokracja, magnaci i aktorzy. Mimo wszystko tych problemów nie należy ignorować, ponieważ to my cierpimy, jeżeli nie możemy ze swoim szefem dojść do porozumienia. A jeśli światowi przywódcy nie radzą sobie z posiadaną władzą, będzie to miało ostatecznie konsekwencje dla nas wszystkich.

Jak już wspomniałem, uczucie zahamowania przez osobę posiadającą wysoki status społeczny jest szeroko rozpowszechnione. Modelując uczucie uległości, zaobserwowałem wiele charakterystycznych cech:

160)Razem z osobą posiadającą autorytet przyjmujemy drugą pozycję spostrzegania. Obraz własny drugiej pozycji i kinestetyczna osoba druga wypierają przy tym obraz własny pierwszej pozycji i kinestetyczne Ja. Zaczynamy widzieć się tak, jak myślimy, że widzi nas osoba mająca autorytet, i niekiedy czujemy to, co, jak nam się wydaje, czuje ta osoba.

161)Nieśmiałość: nieskładna mowa, czerwienienie się, bicie serca, za-parcie tchu, niemożność patrzenia prosto w oczy.

162)Brak słów, ograniczenie kreatywności i niezdolność działania.

163)Tendencja do posłuszeństwa wobec osoby mającej autorytet, niekiedy nawet wbrew własnej woli.

164)Skłonność do pozytywnych wypowiedzi wyłącznie w odniesieniu do autorytetu: komplementy, przyznawanie racji, pochlebianie, wielbienie.

165)Strach przed brakiem akceptacji lub karą ze strony osoby z autory-tetem.

166)Częste przypisywanie własnego służalczego zachowania cechom osoby mającej nad nami władzę. Przeniesienie na nią odpowiedzialności.

Jak już wspomniałem, hamujące działanie ważnych osób to tylko jedna strona medalu. Bycie człowiekiem obdarzonym taką władzą może stwarzać równie poważne problemy. Subiektywne odczucie, że jest się człowiekiem autorytetu i wywiera się wpływ na innych, można

opisać w następujący sposób:

167)Pozostajemy w pierwszej pozycji spostrzegania lub zostajemy na nią zepchnięci wskutek obcowania z ludźmi zachowującymi wobec nas służalczą postawę. Wydaje się, że dostosowują się oni werbalnie i niewerbalnie do życzeń i wymagań autorytetu. Czczą go, chwalą i podziwiają oraz oczekują przewodnictwa.

168)Mamy przyjemne poczucie władzy, siły i przewagi: dominujący obraz własny w połączeniu z dużym, kinestetycznym Ja zazwyczaj odczuwa się jako przyjemny. Uzależnienie się od podobnych uczuć może pociągnąć za sobą nadużywanie władzy.

169)Czujemy, że mamy nieograniczone możliwości działania; nawet najbardziej bezsensowne, podłe i nikczemne sposoby ekspresji autorytetu są akceptowane i brane za dobrą monetę.


170)Otrzymujemy przeważnie pozytywne reakcje innych w formie uśmiechu, prezentów, uprzejmości, służalczości i uległości.

171)Nie odbieramy żadnych złych wieści. Nikt nie odważa się wyrazić negatywnie w odniesieniu do autorytetu.

172)Brak zaufania do nas opartego na równouprawnieniu często prowadzi do dezorientacji i izolacji.

173)Jesteśmy nieufni w stosunku do innych i czujemy lęk przed utratą władzy (paranoja przywódców). Największe obawy żywi się w sto-sunku do najbliższych: „Może tylko na to czekają, żeby mnie zrzucić z tronu?".

174)Mamy duże wątpliwości dotyczące możliwości kontroli władzy: czy to nasi zwolennicy narzucili nam ową władzę, czy jest ona raczej wynikiem naszych własnych działań, przemyślanych pociągnięć i za-chowań?

175)Odczuwamy konflikt między obrazem własnym pierwszej i drugiej pozycji spostrzegania. Dostrzegamy znaczną rozbieżność między tym, czym uważamy, że jesteśmy, i tym, co sygnalizuje nam służal-cze otoczenie.

Problemy wynikają wówczas, gdy danej osoby dotyczy jedna z po-wyższych sytuacji. A pomijając te trudności, które zresztą są następstwem faktu, że sami jesteśmy częścią jakiegoś autorytarnego związku, nadużywanie władzy przez innych również przysparza nam kłopotów. Generał, widząc, że jeden z oficerów wykorzystuje władzę, jaką ma nad podwładnymi, również znajdzie się w trudnym położeniu, mimo że nie jest bezpośrednio częścią tego autorytarnego związku.

Zanim jednak poświęcimy się metodom zmiany władzy społecznej, zbadajmy najpierw jej status jako zjawiska naturalnego.

4.4 PRZEWAGA SPOŁECZNA JAKO ZJAWISKO NATURALNEPrzypomnijmy sobie Dawida i Goliata. Pierwszy odważny, mądry i zwinny, drugi wojownik olbrzymiego wzrostu, symbol bezmyślnej siły fizycznej. Za kim byśmy poszli? Kogo posłuchali?

Przed podobnym dylematem stawia nas życie we współczesnym spo-łeczeństwie. Kogo mamy słuchać? W czasach ryzyka nie da się uniknąć podejmowania decyzji. Na kogo postawić? Kogo poprzeć na zebraniu?

Nie trzeba robić niczego szczególnego, aby stworzyć hierarchię - powstaje sama, niejako naturalnie. Stado wilków zawsze wybierze przewodnika spośród siebie, u ludzi jest tak samo.

Na sposób, w jaki jego stronnicy zaklasyfikują go na skali społecznej, przywódca potrafi wpłynąć w dużym stopniu. Może osiągnąć wysoki szczebel władzy, sygnalizując mową i zachowaniem, że to on jest najsilniejszy. Gdy zrobi to przekonująco, dostarczy swoim zwolennikom istotnych argumentów zmuszających ich w ciężkich czasach do posłuszeństwa wobec jego osoby. Obraz przywódcy stworzony przez jego stronników będzie zatem

WŁADZA 85

większy, znaczniejszy, wyraźniejszy i umiejscowiony bliżej środka ich panoramy społecznej niż pozostałe.

Zazwyczaj ludzie tolerują tylko jednego przywódcę w jednym określonym, społecznym kontekście, prawdopodobnie aby zaoszczędzić sobie kłopotów z wyborem. W obliczu nagłego zagrożenia ze strony przeciwnika dwóch prezydentów jest zbędnych. Jeśli dwóch przywódców jest równouprawnionych, podwładni zrobią wszystko, aby podjąć ostateczną decyzję. Potrzeba wyłącznie jednego przewodnika jest przypuszczalnie przyczyną większości walk o władzę.

Przywództwo jest ściśle związane z określoną sytuacją. Mistrz jazdy na łyżwach nie stanie się automatycznie szefem rządu. Kryteria społeczne, według których ludzie zostają oceniani w danej sytuacji, nie obowiązują automatycznie w innej. Inteligencja Dawida jest przydatna w rozwiązaniu skomplikowanych problemów, gdy jednak nadciąga wróg czy dzikie zwierzęta, lepiej jest być może schronić się za szerokimi plecami Goliata.

4.4.1 Przewaga społeczna z punktu widzenia psychologii społecznej

Podczas szeroko zakreślonych badań naukowcy starali się wykryć czynniki sprzyjające powstawaniu społecznej dominacji. W mniejszym już zakresie przebiegały badania na temat czynników sprawiających, że ludzie stają się zwolennikami danego przywódcy (Braun, 1988). Lepiej byłoby potraktować dominację jako formę interakcji, w trakcie której przywódca i stronnik nawiązują hierarchiczne stosunki. W najlepszym wypadku wspólnie uzgodnią oni miejsca zajmowane w hierarchii. Gdy natomiast nie będą mogli dojść do porozumienia, powstanie konflikt. Wtedy przywódca stanie się w oczach swoich podwładnych za mało władczy lub też sprzymierzeńcy w oczach przywódcy za mało „sprzymierzeni".

Cztery rodzaje interakcji sprzyjają powstaniu hierarchii w grupie:176)Interakcja definiująca hierarchię między

dwoma przywódcami,177)Interakcja definiująca hierarchię

między przywódcą a jego zwolen-nikami,

178)Interakcja definiująca hierarchię między zwolennikami a przywódcą,

179)Interakcja definiująca hierarchię wśród zwolenników.

Krótko mówiąc, hasło kryjące się za interakcją między dwoma przywódcami brzmi: „Ja jestem szefem" - „Nie, właśnie, że ja!" (walka o władzę). Metakomunikat interakcji między przywódcą a jego zwolennikami brzmi: „Ja jestem szefem, a wy jesteście moimi podwładnymi", podczas gdy myśl przewodnia w stosunkach między zwolennikami a szefem to: „Ty jesteś szefem, my ciebie słuchamy".

W wypadku władzy demokratycznej decydująca będzie interakcja definiująca hierarchię wśród samych stronników: „On jest szefem". Oni postanawiają razem, że postawią go u szczytu hierarchii.

Zgodnie z czwartym założeniem panoramy społecznej wszystkie interakcje uzależnione są od tego, jak ludzie się wzajemnie reprezentują. Interakcja definiująca hierarchię między dwoma przywódcami zachodzi


tylko wtedy, gdy obydwaj spostrzegają się wzajemnie jako przywódcy lub konkurenci o władzę.

Wiemy, że stada zwierząt mają największe szanse przeżycia, gdy prowadzą ją silne i górujące egzemplarze gatunku. U ludzi natomiast atrakcyjność fizyczna odgrywa ważniejszą rolę niż sama siła (Burgoon, 1991). Na ludzi ładnych zwraca się większą uwagę, oni też częściej znajdują posłuch. Wynikałoby z tego, że rozmnażanie się (życie seksualne) jest dla ludzi ważniejsze niż porządek społeczny. U wielu gatunków zwierząt rozmnażają się tylko najsilniejsze egzemplarze. Ludzie funkcjonują na podobnej zasadzie. Badania naukowe wykazały, że kobiety wolą mężczyzn znajdujących się na wyższym szczeblu męskiej hierarchii. Widocznie potrafią one określać hierarchię mężczyzn.

Różnice płci oraz ich wpływ na przewagę społeczną są obecnie ważną dziedziną badań naukowych. Z reguły jednak potwierdza się, że to mężczyzn uważa się za przywódców.

Fakt bycia pięknym mężczyzną odgrywa więc pod względem przewagi kluczową rolę w ludzkim zachowaniu; jednak wysoki wzrost wydaje się jeszcze ważniejszy. Gunn (1991) jest zdania, że także agresywność może wynieść ludzi na wysokie szczeble hierarchii. Zaobserwował on, iż osoby dochodzące do władzy i sławy dzięki agresji zazwyczaj nie potrafiłyby ich zdobyć inną drogą. Jednocześnie także i brak władzy może sprowokować agresywne zachowanie. Jeśli więc jest się kobietą, do tego małą i brzydką, ma się do wyboru: można zostać czyjąś zwolenniczką albo zdobyć się na agresję i walczyć.

Oprócz wyglądu zewnętrznego o przewadze decyduje także struktura naszego centralnego układu nerwowego. Ta cecha ujawnia się w postaci biegłości umysłowej, motorycznej i językowej (Derks, Sinclair, 1991). Dzięki bystrości umysłu i odpowiedniej motoryce można zwieść i prześcignąć innych. Szybkość reakcji, potok słów i rezolutność umożliwiają nam zdobycie przewagi nad osobami wolniejszymi.

Werbalna ekspresywność, ton, artykulacja, a także umiejętne wyrażanie się to główne cechy dominującego zachowania. W rozdziale dziewiątym, w którym opisuję użycie metafor, przeanalizujemy ich znaczenie dla komunikowania władzy.

Ponadto przewaga w dużym stopniu jest zależna od umiejętności selektywnego podziału uwagi. Natura w różnym stopniu obdarzyła ludzi zdolnością w tym względzie. Ten, któremu w udziale przypadło jej sporo, potrafi skoncentrować się na jednym celu, nie zwracając uwagi na to, co mówią lub robią inni. Taki fenomen nazywamy „siłą woli". Aby osiągnąć określony cel, musimy być w stanie wykluczyć wszelkie wpływy z zewnątrz, odeprzeć zakłócenia i odwrócić od nich naszą uwagę. Praktycy NLP często zauważają, że zdolność koncentracji nierzadko jest ograniczona przez konflikty wewnętrzne. W wielu wypadkach bowiem rozproszenie uwagi ma źródło w nas samych. Odsunięcie od siebie wątpliwości i niepewności dość często dodaje człowiekowi siły i umożliwia władzę nadmnymi.

WŁADZA 87

Można by powiedzieć, że istnieje „hardware" i „software" przywódcy. Oprócz tych częściowo wrodzonych cech rozwijane są także specjalne programy dla kadr kierowniczych. Morris (1992) przeanalizował zachowanie 281 przywódców związków studenckich, stwierdzając, że mają oni mniej irracjonalne przekonania niż przywódcy sprawujący absolutną kontrolę nad grupą i w większym stopniu uwzględniają swoje własne perspektywy. Ich plany na przyszłość były ustalone średnio na 4-6 lat. W praktyce ograniczamy tę przestrzeń za pomocą określenia osobistego horyzontu czasu. Wizje przyszłości potrafią zrobić z człowieka natchnionego przywódcę, szczególnie jeśli idą w parze z rozsądną dozą poczucia rzeczywistości i właściwą aparycją.

Badania z dziedziny psychologii humanistycznej wykazały, że osoby odpowiadające postawionemu przez Abrahama Masłowa kryterium samo-urzeczywistnienia zazwyczaj unikają przewodniczenia jakiejś organizacji lub przedsiębiorstwu. Ludzie dążący do objęcia tych stanowisk mogą natomiast niekiedy mieć zaburzone osobowości. Czyżby potwierdzało się szeroko rozpowszechnione mniemanie, że ludzie sięgający po władzę usiłują zrekompensować w ten sposób swoje kompleksy niższości?

Kurs się zaczyna. Uczestnicy siedzą w półkolu, podczas gdy trener jeszcze rozmawia ze starym znajomym o sprawach osobistych. W tym wstępnym stadium wszyscy obecni przyjrzeli się sobie i wyrobili sobie już jakąś opinię. To pierwsze wrażenie jest ważne w momencie, gdy dołączają się do niego cechy podrzędne zasadniczych kryteriów społecznych. Według Kalmy (1991) od pierwszego spojrzenia potrafimy rozpoznać społeczną przewagę. Pozycje na szczeblach hierarchii są wyznaczane na podstawie informacji niewerbalnych. I wydaje się, że ta klasyfikacja już tylko w niewielkim stopniu ulega zmianom, obojętnie, czego jeszcze się dowiemy na temat danych osób. Mimo że przedstawiając się, każdy z uczestników kursu opowie więcej o sobie, nie będzie to miało zasadniczego wpływu na miejsce wyznaczone mu przez innych na szczeblach hierarchii. Wygląd zewnętrzny kursantów mówi więc sam za

siebie, zanim jeszcze oni sami zdążą coś zrobić lub powiedzieć, a działanie tych wizualnych sygnałów przewyższa większość kolejnych informacji przynajmniej wyrazistością.

4.4.2 Zagadka symbolicznej przewagi Na podstawie powyższych wywodów łatwo jest zrozumieć, w jaki sposób najsilniejszy byk potrafi podporządkować sobie stado albo jak piękna kobieta może manipulować swoimi wielbicielami. Logiczne jest, że siła fizyczna, atrakcyjność seksualna oraz kontrola nad niezbędnymi do życia zasobami, jakimi są żywność, pieniądze, praca, mieszkanie, kariera i tym podobne, nadają ludziom władzę.

Te wszystkie namacalne atrybuty sprawiające, że niektóre jednostki stają się ważniejsze od innych, można określić mianem zasobów władzy. Trudniej jest już zrozumieć, w jaki sposób symbole i słowa mogą się stać zasobami władzy; jak niektórzy potrafią „wgadać się" na wysokie stanowiska. Czy nie dziwi fakt, że największa społeczna władza spoczywa


w rękach (lub ustach) ludzi małych, grubych, starych, kalekich albo brzydkich, których jedyną godną znaczenia umiejętnością jest werbalna ekspresja? Jednym możliwym wytłumaczeniem ich władzy mogłaby być hipoteza, iż władza powstaje zawsze tam, gdzie słowa potrafią zastąpić jej realne, fizyczne atrybuty czy reprezentować nawet dużo bardziej abstrakcyjne pojęcia, takie jak mądrość, sprawiedliwość, etyka, duchowość lub prawda.

Drugiego wyjaśnienia dostarczają także psychologia rozwojowa oraz nauka o sugestii. Dla małego dziecka wszyscy dorośli są dominującymi osobowościami, przewyższającymi je werbalnie. Poddanie się oraz identy-fikacja (trans) są częstymi doświadczeniami dzieciństwa. Ale także i my, dorośli, z pewnością nie raz znaleźliśmy się w sytuacji, w której, przysłuchując się jakiejś onieśmielającej nas osobistości, popadliśmy w pewnego rodzaju półhipnozę. Słuchając opowiadań kierujących nami rodziców, uczymy się reagować posłusznie, gdy ktoś zwraca się do nas władczym tonem.

4.4.3 Heroizm jako źródło władzy społecznejChciałbym ci przedstawić Normana. Norman jest moim idolem. Jest osobą, którą podziwiam najbardziej. Kiedy Norman mówi: „Skacz", to skaczę, gdy mówi: „Daj mi pieniądze", to mu daję. Poza tym jest wielkim mil-czkiem, z tym że zajmuje w mojej panoramie społecznej to samo miejsce, na którym kiedyś królował Święty Mikołaj. Chcesz wiedzieć, dlaczego? Dlatego że jest on jedynym człowiekiem na świecie, który potrafi rozróżnić 43 rodzaje nietoperzy na podstawie wysyłanych przez nie fal ultradźwiękowych, i to tylko za pomocą swoich uszu.

Zakres władzy społecznej, którą przypisujemy innym, jest często bezpośrednio uzależniony od następujących kwestii:

180)Jakie kryteria społeczne uważamy za istotne?181)Jaką subiektywną pozycję przypisujemy innym w ramach tych

ważnych dla nas kryteriów?Jeżeli więc podsłuchiwanie nietoperzy jest dla mnie niezmiernie ważne, to Norman będzie moim idolem. Jego personifikacja może być najsilniejszą społeczną reprezentacją w całej mojej panoramie społecznej.

4.4.4 Bogactwo, uroda i karaWyobraź sobie, że idziesz na przyjęcie. Piękni ludzie, doskonała muzyka, fantastyczne jedzenie i napoje. Egzotyczne zapachy perfum mieszają się z aromatem grilla w ogrodzie. Jak byś się tu czuł, nie mając ani grosza? I czy sytuacja wyglądałaby inaczej, gdybyśmy wiedzieli, że na koncie mamy na przykład dwanaście milionów dolarów? Zastanówmy się, jakie znaczenie dla naszego życia towarzyskiego ma fakt, że mamy pieniądze albo nie. Wiemy, że dobra materialne są uważane w naszym społeczeństwie za ważne źródło władzy. Rzadko spotyka się ludzi, którzy nie zwracają uwagi na to, czy ktoś jest bogaty, czy biedny. Z drugiej strony

WŁADZA 89

pogląd, że fakt ten nie powinien mieć znaczenia, jest szeroko rozpowszech-niony, tak samo jak wątpliwości dotyczące tego, jak rzeczywiście nale-żałoby reagować na pieniądze.

W gruncie rzeczy pytanie brzmi: „Czy chcemy, żeby pieniądz tak silnie wpływał na nasze życie, jak jest to przyjęte w naszym społeczeństwie?".

Dla wielu ludzi pieniądze są podstawą poczucia własnej godności. Stan ich konta definiuje w dużym stopniu ich obraz własny. Posiadać znaczy być. W pewnym sensie jest to właściwe. Im więcej pieniędzy uda nam się nazbierać, tym bardziej wyjątkowe stanie się nasze własne Ja. W końcu będziemy jednymi z nielicznych naprawdę bogatych ludzi.

Nie trzeba nieustannie zmieniać cech formalnych, aby to było skuteczne. Niektórzy stosują tę metodę krótko przed kontaktem z bogatymi ludźmi lub podczas jego trwania. I to może wystarczyć. Więc następnym razem, gdy będziesz umówiony z jakimś bogaczem na drinka, wyobraź sobie po prostu, że jest on mniejszy (jeśli wzrost był dla ciebie decydującą cechą podrzędną bogactwa).

Zmiana cech formalnych bogactwa nie jest niczym nowym. Nie potrzeba do tego także technik NLP. Na pewno słyszałeś już, jak ktoś mówił: „Teraz gdy ją znam, to wcale nie widzę w niej

bogatej kobiety, tylko miłą, sympatyczną osobę". Ten, kto tak mówi, przebył podobny proces, tyle że bez udziału NLP. Ludzie, którzy mówią o „bogactwie serca", prawdopodobnie doszli do takich samych wniosków.

Jim jest maklerem na giełdzie i twierdzi, że bogaci ludzie wydają mu się mniejsi. Dlaczego? Wytłumaczył mi to tak: „Ci ludzie są zmuszeni do kur-czowego trzymania się materialnych ideałów, żeby być bogatymi. W ten sposób nie jest wcale trudno zarobić na giełdzie wiele pieniędzy. Jak widzę takiego faceta, to sobie myślę: No dobrze, pod tym względem wygrałeś, ale co masz oprócz tego do zaoferowania?". Z takim nastawieniem Jim nie miał kłopotów z zarobieniem pieniędzy. Tylko czasami stał na progu bankructwa. Ogólnie biorąc, Jim trzyma się bardzo płaskiej panoramy społecznej, która -jak mówi - odzwierciedla jego egalitarny, antyautory-tarny styl życia.

Nie potrzeba dużo wyobraźni, aby zauważyć, że owa metoda daje się zastosować w odniesieniu do każdego innego kryterium społecznego. Gdy tylko uda nam się zmienić zasadniczą cechę formalną, zmienia się także nasz sposób spostrzegania osób posiadających tę właściwość. Istnieje oczywiście wiele kontrargumentów dotyczących długotrwałości takich zmian. Praktycy NLP nauczyli się akceptować opór wewnętrzny jako coś w rodzaju gwarancji bezpieczeństwa. Jak już wspomniałem, ta metoda wiąże się z ryzykiem oszukiwania samego siebie i należy być tego świadomym. Nie zapominajmy, iż ludzie bogaci są przyzwyczajeni, że traktuje się ich jako kogoś szczególnego. Jeśli tego nie robimy, tak jak Jim, łatwo możemy ich do siebie zrazić.

Popatrzmy na to z trzeciej pozycji spostrzegania: spróbujmy wyobrazić sobie naszą własną panoramę społeczną i panoramę osoby bogatej. Nie dadzą się one ze sobą połączyć, jeśli zapomnimy bodaj o jednym kryterium ważnym dla drugiej osoby. Pytanie tylko, czy potrafimy się z tym obchodzić. Co będzie, gdy osoba bogata da nam w bolesny sposób odczuć swoją wyższość?

90_____________TECHNIKI N ŁP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIĄZKÓW Z LUDŹMI

WŁADZA 91

4.4.5 Nagroda, kara i brak uznaniaNagroda i kara kształtują sposoby zachowania i zawsze zakładają społeczną nierówność (Raven, 1965). Osoba nagradzająca lub karząca z definicji panuje nad związkiem (z tego przede wszystkim wywodzi się kult Świętego Mikołaja). Doświadczenia nagrody i kary są nam tak znane, że nie możemy ich pominąć, analizując zasięg wielkości społecznej. Najpierw rodzice, potem nauczyciele, dowódcy, policjanci, pracownicy urzędu skarbowego, szefowie, przełożeni, współmałżonkowie i inni są w stanie nas wynagrodzić lub ukarać. Strachu przed karą uczymy się wcześnie i towarzyszy nam on zazwyczaj przez całe życie.

Ludzie, którzy mają możliwość, by nas ukarać, muszą być reprezentowani w naszej panoramie społecznej jako zagrożenie. Powinniśmy ich więc szukać wysoko i po lewej stronie, tam bowiem lokalizowane są często osoby o takim potencjale.

W podobnych miejscach umieszczamy także ludzi, od których pragniemy uznania. Gdy go nam nie okazują, odczuwamy to jako karę. Brak uznania jest znakomitym sposobem na zdobycie sobie autorytetu.

Jak zdobyć uznanie?Gdy jesteś zablokowany przez odmawiający ci uznania autorytet, pomóc ci może następujący przykład:

182)Wyobraź sobie najpierw osobę, która ma autorytet.

183)Jakich cech jej brakuje, co jest powodem tego, że nie wyraża ona swego uznania? Nazwij te cechy.

184)Wyobraź sobie sytuację, w której sam przejawiałeś takie cechy. Wczuj się w nią i zastanów, jak to jest, gdy się te cechy posiada.

185)Cofnij się w czasie i ustal jego horyzont u osoby, która ma autorytet. Postaraj się ustalić moment w jej życiu, który sprzyjałby rozwojowi tych cech. Puść przy tym wodze fantazji.

186)Przenieś te cechy na osobę posiadającą autorytet w sposób, który wydaje Ci się najskuteczniejszy. Podaj je jej w drinku, poślij jako promień światła lub naucz ją w jakikolwiek inny sposób, jak ma się z nimi obchodzić.

187)Przyjrzyj się jej życiu z lotu ptaka i zaobserwuj zmiany, jakie następują w nim teraz, gdy dana osoba ma już te cechy.

188)Teraz wreszcie możesz sobie wyobrazić, jak wyraża ci ona zasłużone uznanie. Na koniec wyobraź sobie, że klonujesz osobę mającą autorytet i zapełnij całe wielkie boisko tysiącami klonów. Stań na samym środku i rozkoszuj się ich oklaskami. Staraj się zatrzymać to uczucie ogólnego podziwu.

Eksperymenty na zwierzętach pokazały, że niedający się przewidzieć splot kar i nagród pociąga za sobą radykalne skutki. Rodzice niekonsek-wentnie nagradzający i karzący dzieci prowokują u nich duże uzależnienie


i uczucia zbytniego przywiązania do nich. Ich autorytet ma większe znaczenie niż autorytet osób zachowujących się w sposób rozsądny i przewidywalny. W ten sam sposób - metodą „odmowy uznania" - można zmusić taką nieobliczalną, autorytarną osobę do bardziej sprawiedliwego postępowania (w razie potrzeby nawet pośmiertnie).

I zawsze gdy wprowadzamy zmiany w zasadniczych emocjach społecz-nych, musimy zwrócić uwagę na aspekt ekologiczny. Pamiętajmy także, że strach przed karą niekiedy nawet może uratować człowiekowi życie.

4.5 ZAGADKA ULEGŁOŚCIDominujący wilk-przywódca nie musi dowodzić swojej wyższości, walcząc o nią w każdej chwili swojego życia. Jeśli inne wilki uznały w nim swojego przywódcę, będą automatycznie okazywały mu poddańczość, kiedy tylko podniesie ogon w górę.

Reakcję uległości można zrozumieć jako wynik klasycznego uwarun-kowania. Jest to jednak pojęcie zbyt ograniczone, aby dzięki niemu rzeczy-wiście móc uzmysłowić sobie te reakcje. Jestem zdania, że uległość wynika z władczej reprezentacji wywołanej za pomocą właściwego bodźca. W umyśle wilka widzącego przywódcę (bodziec) uaktywnia się potężna reprezentacja.

Jeżeli tylko dana osoba reprezentowana jest jako autorytet, to funkcjonuje często także jako bodziec wyzwalający postawę uległości. To z kolei może przybrać dramatyczne formy; pomyślmy tylko o lęku, jakim dyktator napawa mieszkańców swojego kraju.

Patrząc na to zjawisko z biologicznego punktu widzenia, można powie-dzieć, że zakotwiczenie (klasyczne uwarunkowanie) autorytetu umacnia władzę. Dobrze, że ci najsprawniejsi pozostają przy życiu, ale najlepiej, jeśli wszyscy zainteresowani nie tracą sił na walki o władzę.

Gdy raz zaakceptowaliśmy przywódcę, na przykład w trakcie wyborów, to

powinniśmy skoncentrować się na poszukiwaniu pożywienia i wydawaniu

na świat potomstwa. Badając zjawisko przywództwa u ludzi, dostrzeżemy

zadziwiającą stabilność szczytowych pozycji. Dlatego przywódcy (jak Mobutu,

Suharto czy Moi) pozostają u władzy tak długo, dopóki nie przeciwstawią im się żadne demokratyczne struktury. Jeżeli autorytet jakiejś osoby pobudzi

kogoś do uległości, to także obrazy własne widziane z drugiej pozycji spostrzegania osoby uległej zostaną dołączone do zakotwiczonego w ten

sposób obrazu. To wszystko razem tworzy stosunkowo silny system i utrudnia zniesienie hierachicznych

WŁADZA 93

struktur. Osoba uniżona zapomina, kim jest, i zamiast tego widzi się tylko oczami górującej nad nią osoby: „Czy mój szef jeszcze mnie lubi?".

4.5.1 Kilka zasadniczych pytańZ punktu widzenia psychologii społecznej władzę można określić jako „[...] umiejętność wywierania wpływu na innych i odpierania usiłowań wywierania wpływu przez innych" (Hcgg, Vaughan, 1995). Jest to jednak tylko definicja opisowa. Nie daje odpowiedzi na pytanie, jak powinno się zachować w obliczu osób ważniejszych niż my. Istnieje tyle absurdalnych przykładów poświęcenia, na przykład dla cesarza, generała czy ojczyzny, że tylko się dziwimy, jak ludzie w ogóle mogą się tak nierozsądnie zachować.

Większości psychologów społecznych, a nawet właściwie wszystkim ludziom, zjawisko wielkości społecznej jest tak znane, że chętniej zajmują się innymi tematami. Wyjątek stanowią znakomite opracowania Muldera (1977). Niezależnie od tego jednak, jak popularne wydają się nam fenomeny autorytetów, są one zagadkowe z pewnością.

Zastanówmy się nad następującym zjawiskiem: gdy prosi się kogoś, żeby pomyślał o osobie społecznie wysoko postawionej, wyobraża on sobie natychmiast kogoś większego i silniejszego niż on sam. Ta zdumiewająca zbieżność w sposobie reprezentowania autorytetów musi, logicznie biorąc, wynikać z faktu, że w dzieciństwie wszystkie ważne dla nas osoby były większe niż my. I większość nas zapamiętała to na całe życie.

Zarówno wymiar pionowy, jak i odległość cech formalnych w panoramie społecznej wydają się naturalną drogą wynikać z ogólnego sposobu, w jaki reprezentujemy w naszych umysłach rzeczywistość. W konsekwencji emocjonalne działanie personifikacji wiąże się już tylko z odległością i wielkością. Problem w tym, że logiczny wniosek, iż wszystkie autorytarne postacie muszą być duże i bliskie, nie znajduje potwierdzenia. Znakomite autorytety lokalizowane są często bardzo daleko. Dzięki doś-wiadczeniom udało mi się odkryć, że ludzie potrafią ocenić niepodważalny autorytet danej osoby, nie widząc jej z bliska i wcale nie czując się przez nią rzeczywiście moralnie przytłoczonymi. Można by powiedzieć: „Mojego szefa

widzę z daleka, nie czuję go, ale wiem, że ma nade mną władzę". Badane przeze mnie osoby również często dodawały, że gdyby dana osoba nagle rzeczywiście się przed nimi pojawiła, to nie potrafiłyby przeciwstawić się jej autorytetowi.

Na przykład królowa holenderska. Zazwyczaj nie robi na mnie większego wrażenia, ale co by było, gdyby nagle stanęła mi na drodze? Pytam więc: jakie znaczenie dla autorytetu ma fizyczna (realna) odległość? W tym momencie, w którym spotykam królową, jak za przyciśnięciem guzika pojawiają się wszystkie cechy charakteryzujące onieśmielenie: staję się uległy i stremowany. Jednocześnie zastanawiam się mimo woli, czego królowa mogłaby sobie zażyczyć. Poczucie mojego własnego Ja maleje w bezpośredniej obecności Jej Królewskiej Mości.


Na podobne przeżycia skarży się wielu moich pacjentów, którzy mają trudności w obcowaniu z szefami, ojcami czy księżmi. Dlaczego osoba A musi podporządkować się wyżej stojącej osobie B, gdy ta jest w pobliżu?

4.5.2 Pokonanie neutralnego dystansuUogólniając, możemy powiedzieć, że personifikacje wywołujące silne i nie-przyjemne emocje są lokalizowane w pewnej odległości od nas. Kiedyś miałem okazję zbadać grupę pracowników socjalnych zajmujących się narkomanami i przestępcami. W ich panoramach społecznych umiejscawiali swoich podopiecznych w odległości 25 metrów mentalnych. „Tak jest bezpieczniej" - mówili. Ale oczywiście trudno im było na taką odległość nawiązać z nimi kontakt.

W tej książce używam określenia „neutralny dystans". Chcę przez to wyrazić, że nieprzyjemna personifikacja spostrzegana jest wystarczająco blisko, aby móc nawiązać z nią kontakt, ale wystarczająco daleko, żeby nie czuć się przez nią zagrożonym. Obraz osoby mającej autorytet jest widziany z neutralnego dystansu albo jeszcze dalej, jeśli związane z nią uczucia są słabe, a pierwsza pozycja spostrzegania daje się utrzymać. Jeżeli natomiast autorytet widziany jest bliżej niż z neutralnego dystansu, to jego personifikacja będzie stale obecna w naszej świadomości.

To wszystko jednak nie stanowi odpowiedzi na zasadnicze pytanie: jak to się dzieje, że realne autorytety wpływają na nas w tak dużym stopniu, gdy tylko znajdą się bezpośrednio w naszym otoczeniu, bliżej niż w neutralnej odległości. Żeby odpowiedzieć na to pytanie, musimy puścić wodze naszej naukowej fantazji. Czyżby w grę wchodziły siły nadprzyrodzone?

Nie, dlatego że jeśli nie znam królowej, a w moim umyśle nie istnieje jej reprezentacja, to mogłaby mi nawet usiąść na kolanach i też by to nie zrobiło na mnie silniejszego wrażenia.

Siły nadprzyrodzone są jednak znakomitym wyjaśnieniem, gdy ludzie nie doceniają wagi swoich podświadomych umiejętności. Może więc i w uległości podświadomość odgrywa jakąś rolę.

4.5.3 PerspektywaAby zrozumieć nieświadomie przebiegające procesy, musimy tylko zastanowić się, w jaki sposób budujemy model świata społecznego. Konstruując panoramy społeczne, sięgamy do naszych najwcześniejszych przeżyć związanych z przestrzennymi relacjami przedmiotów rzeczywistych. Reguł spostrzegania nauczyliśmy się w zabawie i podobnych sytuacjach; później stosujemy te same prawa poznawcze do obrazów panoramy społecznej.

Jednym z nich jest prawo perspektywy, którego uczą się młodzi malarze w szkołach artystycznych. Prawo to głosi, że przedmioty spostrzegane są tym większe, im bliżej znajdują się w rzeczywistości.

Powierzchnia ziemi jest najważniejszą płaszczyzną odniesienia, według której człowiek ocenia wielkość przedmiotów i odległość do nich.

WŁADZA 95

Dopóki przedmioty te znajdują się na ziemi, jest to stosunkowo łatwe. Jednak gdy tylko ta płaszczyzna odniesienia przestaje istnieć, szacowanie przysparza nam większych trudności. Najlepiej daje się to zauważyć w górach, w powietrzu, pod wodą albo w przestrzeni kosmicznej.

Co się stanie, jeżeli osoba posia-dająca autorytet rzeczywiście pokona neutralny dystans? Co się stanie, jeżeli królowa rzeczywiście nagle pojawi się koło nas?

Kiedy tylko nasza „realna", fizyczna odległość od osoby posiadającej autorytet staje się mniejsza niż neutralny dystans, natychmiast dostosowujemy do niej nasz mentalny obraz, wykorzystując prawo perspektywy wobec naszego wewnętrznego wizerunku, nawet jeśli reakcja ta zachodzi całkowicie bezwiednie i automatycznie. Postać autorytetu będzie wprawdzie reprezentowana w dużej odległości, tym niemniej będzie zawsze bardzo duża. Ponieważ zaś jej obraz zawsze przekracza horyzont, to zgodnie z prawem perspektywy nabierze ona olbrzymich rozmiarów, jak tylko zacznie się do nas zbliżać. Osoba mająca autorytet wywrze zatem na nas silny wpływ emocjonalny.

Spostrzeganie przedmiotów rzeczywistych wiąże się zazwyczaj z powierzchnią ziemi. Na przykład pagórek widziany z odległości około jednego kilometra, na którego szczyt patrzymy pod kątem 15°, musi mieć mniej więcej 260 metrów wysokości. Wysokość i odległość automatycznie przetwarzane są na wielkość.

Jednostki panoramy społecznej nie są związane z ziemią. Personifikacje możemy bez prob-lemu przenieść aż pod niebo. Wyniesienie danej osoby ponad nas samych będzie więc miało tylko nieznaczne skutki, jeżeli zachowamy do niej odpowiedni dystans. Ale skoro tylko zbliży się do nas, nasz umysł zacznie odczuwać ją jako olbrzymią, zupełnie jak byśmy stali przed jakąś potężną budowlą.

Z tej teorii wynika zatem, iż silny wpływ, jaki wywierają na nas autorytety, jest konsekwencją nieświadomego zastosowania prawa perspektywy wobec ich personifikacji.

4.5.4 Piąte założenie: prawo dominującej personifikacji

Prawo dominującej personifikacji głosi, że ludźmi steruje najsilniejszy obraz społeczny znajdujący się w ich umysłach. Jeśli więc moja reprezentacja królowej posiada silniejsze cechy formalne niż poczucie mojego


własnego Ja, to królowa uzyska nade mną przewagę. Według tego prawa zatem siła jest określana jako moc cech formalnych danej personifikacji.

Decydujący czynnik wyjaśniający prawo dominującej personifikacji przypomina o ograniczoności kinestetycznych reprezentacji. Możemy oczami duszy widzieć wiele obrazów naraz, ale doznać potrafimy tylko kilku różnych uczuć jednocześnie.

Jeżeli kinestetyczna osoba jest mocniejsza od naszego kinestetycznego Ja, to zostaje ono przez nią zastąpione, co z kolei przywołuje na plan drugą pozycję spostrzegania. Ponadto niezmiernie trudne wydaje się uaktywnienie kilku „kinestetycznych osób" naraz. Jeżeli więc jest ich dwie, należy w podświadomości dokonać jakiegoś wyboru. To, co wtedy odczuwamy, to kinestezja silniejszej personifikacji.

Prawo dominującej personifikacji wyjaśnia bardzo wiele fenomenów tożsamościowych, począwszy od obsesji (patrz rozdział piąty), aż po oso-bowość wieloraką. Chwilowo jednak ograniczymy się do zagadnienia autorytetu.

4.6 JAK ZMIENIĆ SPOSÓB SPOSTRZEGANIA WłASNEGO JA ORAZ OSÓB DRUGICH?

Myśląc o ludziach o silnej osobowości, cechujących się wysokim poczuciem godności i mocnym Ja, zauważamy zazwyczaj, że ich obraz własny ma nadnaturalną wielkość i znajduje się bardzo blisko. Jest on ponadto połączony z kinestetycznym Ja umiejscawianym nisko, ale w głębi ciała.

Jednak takie silne poczucie własnego Ja nie oznacza automatycznie, że dana osoba nigdy nie podporządkuje się żadnemu autorytetowi. Zmienia się ono bowiem w zależności od sytuacji. Dyrektor naczelny przedsiębiorstwa bezwzględnie podporządkuje się na przykład młodemu, ubogiemu przewodnikowi w górach, ucząc się spuszczania na linie na kursie sztuki przetrwania.

Aby lepiej zrozumieć zjawisko uległości, musimy wyobrazić sobie trójwymiarowo nasz obraz własny w połączeniu z obrazem drugiej osoby. Posługując się modelem panoramy społecznej, możemy modelować obydwa jednocześnie. Wówczas okaże się, że połączone siły obu obrazów decydują o pozycji, jaką dana osoba zajmuje w określonym związku.

Można powiedzieć, że uczucie opanowania przez osobę mającą autorytet wypływa z braku równowagi między cechami formalnymi obrazów własnych i innych. Zmienić można tę sytuację, oddziałując na obie strony; wzmacniając własne Ja lub osłabiając obraz drugiej osoby.

W dwóch kolejnych ramkach krótko opisuję, jak mogłoby to funkcjo-nować.

Jeżeli jednak nasze problemy z autorytetem zaliczają się do kategorii b) (patrz podrozdział 4.3), ponieważ to my wywieramy zbyt duży wpływ na inną osobę, możemy zastosować przeciwną formę powyższej metody.

Pewnie myślisz teraz: „Co za stronnicza metoda!". Ale żeby całkowicie zrozumieć jej funkcjonowanie, trzeba już uwierzyć w tak zwane luźne założenia.

WŁADZA 97

Od uległości do równowagi189)Pomyśl o sytuacji, w której zachowujesz się

ulegle.190)Zastanów się, gdzie znajduje się osoba mająca

autorytet.191)Zastanów się, gdzie znajduje się twój obraz

własny.192)Stwórz pozytywne i silne własne Ja (patrz

rozdział trzeci).193)Wytwórz nową sytuację, w której

będziesz oglądać obraz swojego Ja jako większy i silniejszy niż obraz osoby z autorytetem. Umocnij tę sytuację.

194)Wróć myślami do czasów, kiedy jeszcze nie znałeś tej osoby.

195)Ustabilizowaną już sytuację przenieś poza swój horyzont czasu; od chwili, kiedy nie znałeś osoby z autorytetem, aż w przyszłość.

196)Sprawdź ekologię.

Od przewagi do równowagi197)Pomyśl o sytuacji, w której podporządkowujesz

sobie inną osobę.198)Zastanów się, gdzie znajduje się ta osoba.199)Zastanów się, gdzie znajduje się twój obraz

własny.200)Wyobraź sobie tę drugą osobę jako

silną i pozytywną. Wyślij jej potrzebne sygnały, uaktywniając uprzednio u siebie odpowiednie cechy.

201)Wytwórz nową sytuację, w której odbierzesz daną osobę blisko i na równym poziomie. Umocnij tę sytuację.

202)Wróć myślami do czasów, kiedy tej osoby jeszcze nie znałeś.

203)Ustabilizowaną już sytuację przenieś poza swój horyzont czasu; od chwili, kiedy uniżonej osoby nie znałeś, aż w przyszłość.


4.7 SZÓSTE ZAŁOŻENIE: MAGICZNE DZIAŁANIE JEDNOSTRONNYCH ZMIAN

Tak zwane luźne założenie będzie nam pomocne w przeprowadzeniu zmian w związku także wtedy, gdy pracujemy tylko z jedną należącą do niego osobą. Założenie to brzmi

następująco: jeżeli jednostronnie zmienimy naszą mentalną reprezentację danego człowieka - a co się z tym wiąże, także nasze nastawienie do niego - będzie to również wpływało na zachowanie tego (realnego) człowieka w stosunku do nas. Oznacza to zatem, że jeśli uznamy drugą osobę za równą nam, to istotnie zbliży się ona do nas. Chwileczkę, o co tu chodzi? Czarna magia czy co?

I znowu musimy, jeżeli nie chcemy wszystkiego przypisać nadprzyrodzonym siłom, wziąć pod uwagę możliwość, że decydująca jest tu podświadoma, niewerbalna interakcja. Jeżeli zmienię moje nastawienie wobec jakiejś osoby, podświadomie podchwyci ona wysyłane przeze mnie, obojętnie jak subtelnie zróżnicowane, sygnały niewerbalne. Swobodna mimika twarzy, pewność spojrzenia, płynne ruchy rąk, równy oddech oraz dźwięk mojego głosu podświadomie sygnalizują, że moje nastawienie wobec niej


się zmieniło. Zupełnie bezwiednie, bez chwili zastanowienia zareaguje ona na mnie także w odmienny sposób.

Zasadę cech formalnych Bandlera (1985) można by sformułować nieco inaczej: ludzie mają możliwość swobodnego ich zmieniania, jeżeli tylko tego chcą. Wiele problemów z autorytetami wyraźnie to potwierdza. Pacjenci cierpiący z powodu autorytarnych związków mogą momentalnie rozwiązać swój problem, przesuwając siebie samego w górę albo daną osobę w dół panoramy społecznej. Zazwyczaj jednak potrzebna im jest pomoc terapeuty NLP, bez którego prawdopodobnie ten pomysł w ogóle nie przyszedłby im do głowy.

W tym miejscu chciałbym ci opisać historię, którą sam przeżyłem:Profesor Drent należy do najwybitniejszych psychologów w Holandii. Co ciekawsze, jest także przewodniczącym najwyższego gremium naukowego w kraju. Pewnego dnia zadzwoniła do mnie moja mama i powiedziała: „Lukas, wyobraź sobie, profesor Drent udzielił wywiadu w radiu. I powiedział, że NLP to głupota; że jest nienaukowe i w ogóle to oszustwo. A poza tym stwierdził, że dyrektor Instytutu Maxa Plancka i jeszcze jeden profesor psychologii są tego samego zdania".

Tego wieczoru, a także cały następny dzień biłem się z myślami. Zastanawiałem się, jak przekonać Drenta o wartości pragmatycznych kryteriów dla etologii stosowanej i tak dalej. Rozmyślałem, jak bronić stanowiska naukowców-praktyków NLP, którzy zdecydowali się wcielić w życie alternatywny paradygmat, być może jako kolejny krok w kierunku... czegoś tam. Im dłużej się w siebie wsłuchiwałem, tym bardziej traciłem pewność siebie. Wszystko, co przychodziło mi do głowy, brzmiało staroświecko i banalnie. Przypominały mi się nawet poglądy, które głosiłem na uczelni, kiedy to jeszcze krytykowałem wszystko i wszystkich. Mój głos wewnętrzny podtykał pod nos Drentowi moje rozprawy z lat 1981, 1982, 1983 i 1985 dotyczące przepaści między naukową psychologią a pragmatycznymi zasadami NLP. W 1983 roku nawet wrzuciłem taką pracę do skrzynki jednego z jego kolegów... Niestety, pozostała ona bez odpowiedzi.

Nagle coś we mnie zaprotestowało: „Przestań zawracać sobie głowę profesorem Drentem. Żaden naukowiec i tak nie da się przekonać za pomocą naukowych dowodów czy jakichkolwiek logicznych argumentów... Pomyśl tylko, co powiedzieli filozofowie Kuhn i Feyerabend. Mianowicie, że żaden naukowy argument nie zmusi przeciwników nowej teorii do zmiany zdania. Muszą oni po prostu powymierać. I żaden zwolennik nowej teorii nie będzie słuchał krytyki wychodzącej od naukowego estabłishmentu. Dopóki stary paradygmat jest u władzy, dopóty wszelkie argumenty są daremne".

Co proszę, u WŁADZY???Zaraz potem odkryłem, że profesor Drent znajdował się 6 metrów

mentalnych ode mnie i co najmniej 2 metry ponad horyzontem, nieco

WŁADZA 99

po lewej stronie mojej panoramy społecznej. Prawie się zawstydziłem, że uważałem go za taki autorytet. W momencie gdy sobie to uprzytom-niłem, mogłem spokojnie zacząć wprowadzać u siebie zmiany. W niecałe pięć minut przesunąłem Drenta poniżej horyzontu i lekko w prawo. Po sześciu, siedmiu próbach został już tam na dobre. I natychmiast umilkł mój głos wewnętrzny. W ten sposób udowodniłem mojemu wewnętrznemu profesorowi, że NLP jednak funkcjonuje.

Oczywiście może też się zdarzyć, że przesuniemy nasz obraz własny w górę i obraz autorytetu w dół i mimo wszystko zmiany w panoramie społecznej nie będą długotrwałe.

Dlaczego nie można ich utrwalić? Takie pytanie często wywołuje krytyczne myśli, które przeszkadzają w trwałym rozwiązaniu problemu. Są to głównie wyobrażenia dotyczące własnych braków. W takich wypadkach czasami pomocne mogą być metody wprowadzania zmian hamujących nas poglądów opisane w rozdziale piątym i szóstym.

4.8 WŁADZA POLITYCZNAPolitycy żyją w dużo bardziej skomplikowanym środowisku niż większość nas. Dla przewodniczącego partii obranego zgodnie z regułami istnieje wiele wzajemnie ze sobą powiązanych personifikacji decydujących o powodzeniu i niepowodzeniu. Przede wszystkim personifikacja jego własnej osoby: musi on o sobie myśleć w sposób pozytywny. Demokrata w dużym stopniu uzależni jakość obrazu własnego od wsparcia ze strony jego partii i koalicji. To doświadczenie politycznego poparcia natychmiast zacznie się odzwierciedlać w jego panoramie społecznej. Już spontaniczny sposób wyrażania się dowodzi, że czuje on, iż wyborcy „noszą go na rękach". Ważnym kryterium jest także, czy reprezentuje on swoją partię jako większą czy mniejszą od samego siebie. Jeżeli partia jest dominującą personifikacją polityka, oznacza to, że czuje się on onieśmielony przez swoich własnych zwolenników. W tym wypadku będzie wręcz przesadnie kierował się tym, czego jego zdaniem partia po nim oczekuje. Podobne znaczenie ma kierunek i

odległość, w jakiej ją widzi i czuje, oraz w jaki sposób ona sama jest z nim związana. Otacza go czy jest on od niej odcięty?

Władza demokratyczna opiera się na głosach wyborców. Demokratyczni politycy muszą posłużyć się odpowiednim kodem, aby móc reprezentować poparcie wyborców nie tylko wobec samych siebie, ale także wobec przewodniczących innych partii. Jeżeli się okazuje, że rzekomi zwolennicy zachowują się dokładnie przeciwnie niż się po nich spodziewano, podważając władzę swych przywódców, to te „wywrotowe elementy" także ujawniają się w panoramach społecznych polityków.

Niedemokratyczni politycy opierają swoją władzę oczywiście na innych kryteriach niż głosy wyborców. Ciekawe, w jaki sposób reprezentują oni lojalną lub nielojalną armię?

Podczas spotkania dwóch przywódców każdy z nich reprezentuje w sobie władzę drugiego. Wytworzone przez nich obrazy wszystkich personi-


fikacji z pierwszej i drugiej pozycji spostrzegania nasuwają nam pytanie, w jaki sposób taki przywódca odczuwa swoją władzę przy spotkaniu z drugim przywódcą? Jak wyobraża sobie jego związek z partią? I ile „wywrotowych elementów" postrzega w owej grupie? A tym bardziej: z jakiego punktu widzenia obaj przywódcy reprezentują się wzajemnie? Stoją naprzeciwko czy obok siebie?

Podczas szkoleń dotyczących panoramy społecznej inscenizuję debaty poszczególnych grup. W ten sposób ich uczestnicy, a także i ja, potrafimy przeanalizować tak zwaną panoramę dyskusji. Ludzi, którzy z racji zawodu przewodniczą rozmaitym obradom, można do nich przygotować, kontrolując zawczasu - jeszcze przed rozprawą - ich panoramę dyskusji. Aby debata zakończyła się pomyślnie, jej przewodniczącemu niezbędna jest właściwa konfiguracja personifikacji w jego panoramie społecznej. Być może powinien zlokalizować obraz innej partii trochę niżej lub wzbogacić nieco obraz jej przewodniczącego. A może należałoby umiejscowić niżej także owe „wywrotowe elementy" we własnej partii.

Kartograficzne odtworzenie bardziej istotnych struktur władzy za pomocą panoramy społecznej umożliwia dopasowanie jej do potrzeb polityków. Te same zasady przedstawiają się równie obiecująco, jeśli chodzi o komunikację przedsiębiorstw.

Rozdział 5

ZMIANA POSTAW SPOŁECZNYCH

5.1 UOGÓLNIAJĄCE OPINIE O INNYCH LUDZIACHCo się stanie, jeśli już w najmłodszym wieku będziemy bezustannie słyszeć: „Ach, jaka z ciebie grzeczna, miła dziewczynka"?

Takie powiedzenia wyrażają uogólnioną ocenę naszej osoby. Ten, kto w ten sposób wydaje o nas opinię, na przykład nasza ciocia, nie chce przez to powiedzieć, że uważa nas za miłych i grzecznych w tej chwili, tylko raczej zawsze. Tymi słowy okazuje wyraźnie swoje pozytywne społeczne nastawienie wobec nas.

Wszyscy ludzie, nie tylko najbliżsi, ciągle wyrażają opinie na temat innych. Na ten proces oceniania składają się czynności mentalne zawierające kryteria, osądy wartości oraz przekonania i kończące się pewnego rodzaju „werdyktem". Teoretycznie wynikałoby z tego, że jeśli opinie społeczne za każdym razem prowadzą do tych samych wniosków, to w konsekwencji rodzą się całe społeczne postawy. One z kolei to nic innego, jak uogólnione opinie o ludziach.

Czy to ważne? Ależ tak! Sposób, w jaki inni ludzie nas oceniają, w dużej mierze wpływa bowiem na nasze koleje losu.

Jednak na szczęście możemy założyć, iż postawy społeczne rzadko opierają się na wnioskach wynikających z ciągłej obserwacji rzeczywistych zachowań. Nasza ciocia wobec tego nie będzie musiała obserwować nas 65 razy, aby przekonać, że jesteśmy mili i grzeczni. Wystarczy, że uśmiechniemy się do niej kilka razy, a będzie to dla niej wystarczającym dowodem.

Zresztą większość postaw społecznych rodzi się w ogóle niezależnie od rzeczywistego zachowania. Z reguły opinie je potwierdzające przekazywane są z ust do ust. I to one są podstawą większości ludzkich postaw społecznych. Bardzo często ludzie wyrabiają sobie ogólną opinię o jednostkach lub grupach, których w rzeczywistości nigdy nie spotkali.

102 TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI

W dziedzinach, których nie da się jednoznacznie ocenić, na przykład w sztuce, nauce, etyce, religii, w sferze duchowości czy w polityce, trudno jest wyrobić sobie własne zdanie. Tutaj zdajemy się w dużej mierze na opinię innych. Pogląd na temat uznawanych artystów, naukowców czy religijnych przywódców kształtują ludzie, którzy mają możliwość wpływu na innych. To im w gruncie rzeczy osoby sławne i potężne zawdzięczają swoje pozycje.

Dlatego możemy przyjąć, iż gruntowne zmiany postaw społecznych zmienią również i społeczeństwo, a co za tym idzie - także naszą przyszłość. Nie trzeba być socjologiem, żeby uświadomić sobie znaczenie postaw społecznych i ich zmian. Czy uda nam się zmienić świat na lepszy, będzie w dużym stopniu zależało od tego, jak ludzie będą się nawzajem oceniać.

5.2 ZMIANA POSTAW ZA POMOCĄ NLPProgramowanie neurolingwistyczne to nagromadzenie pragmatycznej wiedzy. Nie jest to ideologia, która dyktuje, jak ma wyglądać świat. Oferuje nam ono tylko metody wprowadzania zmian, nie nakazując przy tym, co powinno zostać zmienione i w jaki sposób. Jest to po prostu neutralna, uniwersalna propozycja, która może znaleźć zastosowanie niezależnie od politycznych czy etycznych przekonań osoby ją stosującej.

W reakcji na pomysł zmiany postaw społecznych dzięki NLP już zaczęły rozlegać się głosy krytyki. W psychoterapii NLP jest zazwyczaj akceptowane, ale jeśli chodzi o postawy społeczne, to wielu ludzi już widzi niebezpieczeństwo zagrażające ich normom moralnym i systemom wartości. Po nocach śni im się światowa manipulacja mas!

Ludzie oceniają innych ludzi. Modelując to zjawisko, nauczymy się skutecznie wpływać na ich postawy społeczne. Czy świat stanie się przez to lepszy, trudno powiedzieć, ale oczywiście mam taką nadzieję, jak zresztą większość praktyków NLP. Robert Dilts i Robert McDonald już w 1995 roku wyraźnie skonstatowali: „Jakie korzyści mielibyśmy w ogóle wynieść z NLP, jeśli nie miałoby się ono przyczynić do wprowadzenia pozytywnych zmian na świecie?".

Nie wątpię, iż NLP jest skutecznym narzędziem pomocy w pokonywaniu traumatycznych zdarzeń, spowodowanych na przykład konfliktami etnicznymi lub wojnami domowymi. Takie katastrofy z pewnością są wynikiem radykalnych polaryzacji postaw społecznych. Dlatego więc lepiej byłoby, gdybyśmy znali technikę, która mogłaby zapobiec wytwarzaniu się takich sytuacji. W tym miejscu chciałbym przedstawić kilka możliwości, jakie daje nam NLP.

5.3 GRUPA WŁASNA A OBCAJeśli w ogóle istnieje coś, z czym zgadzają się dzisiaj wszyscy psychologowie, jest to założenie, że nasz sposób myślania w dużej mierze opiera się na podstawowych, poznawczych zasadach klasyfikowania i hierarchizowania.

ZMIANA POSTAW SPOŁECZNYCH 103

Zjawiska przyporządkowujemy kategoriom i ustawiamy je w kolejności co do ważności. Grupy ludzi też są klasyfikowane i ustawiane w hierar-chiach. Złożone mapy społeczne składają się z licznych kategorii i wielu płaszczyzn hierarchicznych. Natomiast prosta, zwykła mapa podzieli świat społeczny tylko na „górę" i „dół" albo na „my" i „oni". To psychologowie określają mianem myślenia w kategoriach grupy własnej i obcej, bardzo zresztą rozpowszechnionego. I rozważanie, jak doszło do tego, że ta cecha naszego charakteru z biegiem ewolucji tak wspaniale się rozwinęła, też już niczego nie zmieni.

Wiele gatunków zwierząt żyje w stadach na określonych terytoriach. Także u ludzi potrzeba zapewnienia sobie rewirów łowieckich i ochrony potomstwa naturalną koleją rzeczy wyzwoliła tendencje do podziału innych ludzi na „obcych" i „znajomych". W razie niebezpieczeństwa w puszczy długo zastanawiać się nie można. Mapa społecznej rzeczywistości wymaga jednoznacznego wytyczenia granic, aby umieć rozróżniać impulsy: „chronić" i „przepędzić".

Jednak cena społecznej jednoznaczności jest zazwyczaj wysoka. Używając przenośni, wędrujemy jak turyści przez piękną wprawdzie, ale niełatwą do przebycia górską okolicę. W pewnym momencie czujemy się zagubieni między pagórkami, skałami i wodospadami. Na szczęście kupiliśmy sobie mapę.

Niestety, mapa jest bardzo niedokładna i nie ma na niej nawet największych drzew, przepaści czy wierzchołków. Gdzie do diabła jesteśmy? Czujemy się podle. Skoro na tej mapie nie ma nawet strumienia, w którym właśnie stoimy po kostki, to powoli zaczynamy mieć dość całej tej okolicy. A gdy ścieżka, którą obraliśmy, w końcu prowadzi nas w gąszcz, powolutku zaczynamy odczuwać niepokój! Przecież specjalnie kupiliśmy mapę! I mimo to zabłądziliśmy! Wpadamy w panikę. Jak na Boga mamy się stąd wydostać?

W takich momentach bliscy jesteśmy zrównania z ziemią całego tego krajobrazu: piłą łańcuchową, buldożerem, betonem, dynamitem, czym się da. Żeby tylko „wygładzić świat" na tej przeklętej mapie!

Gdy świat społeczny nie zawsze okazuje się czarno-biały, jesteśmy skłonni uczynić go takim na siłę.

Psychologiczne mechanizmy identyfikacji z jedną grupą i opozycji wobec drugiej są niewątpliwie siłą napędową niejednego rozlewu krwi. Ale nawet jeżeli będziemy się upierać, że diametralna różnica między „nimi" a „nami" jest genetyczna, wrodzona i nie można jej cofnąć, wiele to też nie zmieni. Według pragmatycznej filozofii, na której opiera się NLP, teoria, zgodnie z którą ludzka agresja stanowi cechę stałą, jest niewiele warta. Takie fatalistyczne nastawienie z pewnością bowiem nie przyczyni się do

poszukiwań metod na polepszenie sytuacji.Samo w sobie myślenie w kategoriach własna

grupa/obca grupa wcale nie musi być traktowane jako przyczyna wszelkiego zła. Często jest uszlachetniane, wręcz kultywowane w celach współzawodnictwa, które, jak


wiadomo, wydaje czempionów. Sport, sztuka, gospodarka, nauka czy tech-nologia rozkwitają dzięki współzawodnictwu.

Większość znanych mi ludzi byłaby szczęśliwa, gdyby mogła żyć w świecie, w którym konkurencja służy postępowi, podczas gdy ludzkość równocześnie żyje w spokoju.

Nam, praktykom NLP, nie potrzeba wiele wyobraźni i idealizmu, aby zadać sobie pytanie, czy sztuka ugodowego współistnienia nie mogłaby zostać modelowana. Czy uda nam się znaleźć strategię pokoju? Czy potrafilibyśmy go utrzymać, jeżeli tylko wystarczająca liczba ludzi stosowałaby się do konkretnego mentalnego układu?

Rodzice miłujący pokój uczą swoje dzieci: „Wszyscy jesteśmy jedna-kowi!" (kwestionowanie klasyfikacji). Albo: „Wszyscy ludzie są jednakowo ważni!" (kwestionowanie hierarchii).

Jeszcze lepiej byłoby, gdybyśmy oprócz tego umieli precyzyjnie mode-lować wzorce myślenia tych „miłujących pokój" ludzi. Teraz chciałbym ci przedstawić pewne schematy wyodrębnione w tej dziedzinie przez moich kolegów i przeze mnie.

5.4 POLARYZACJA I JEJ BRAK

Wielu podróżników zagubionych w „dżungli społecznej" będzie najpierw usiłowało zaprowadzić pewien porządek na swoich mapach społecznych, na przykład uwypuklając kontrasty między cechami formalnymi. Różnicowanie między „dobrymi" a „złymi" będzie łatwiejsze, gdy podkreślimy dodatkowe, kontrastujące ze sobą cechy formalne, na przykład jasne-ciemne albo czerwone-niebieskie. W ten sposób spojrzymy na nie jak gdyby przez mentalny filtr kolorów.

Inną popularną metodą wyodrębnienia przeciwieństw między „dobrymi" a „złymi" jest wprowadzenie wymiaru poziomego, czyli strony prawej i lewej, wzbogaconego ewentualnie pionowym podziałem na górę i dół. W ten sposób można sobie stworzyć w panoramie społecznej kącik „dobra" i kącik „zła". Dobre i złe często pokrywa się z „nami" i „nimi", przy czym „my" to zazwyczaj ci dobrzy, a „oni" - źli.

Psychologowie społeczni określają „nas" jako grupę własną, a „ich" jako grupę obcą. Różnica polega zazwyczaj na cesze formalnej, jaką jest „odległość" - własną grupę lokalizujemy w pobliżu danej osoby, obcą poza neutralnym dystansem.

W rozdziale pierwszym wprowadziliśmy pojęcie personifikacji grup w stosunku do sytuacji, w których kilka osób reprezentowanych jest w tym samym miejscu panoramy społecznej. W niniejszym wypadku jest podobnie. Grupy własne i obce są personifikacjami i muszą posiadać wizualne, audytywne i kinestetyczne komponenty. Miejsca, gdzie spostrzegane są grupy, do których przynależymy, muszą zasadniczo różnić się od miejsc, gdzie postrzegamy grupy, które odrzucamy. Jak już wspomniałem, dodatkowe cechy formalne ułatwią przyjęcie wobec każdej grupy właściwych postaw społecznych.


Audytywna część każdej personifikacji to głos wypowiadający jej motywy i zamiary. W wypadku personifikacji grupy głos ten dochodzi z tej strony, po której lokalizowany jest jej obraz. Głos grupy, z którą się utożsamiamy, będzie więc automatycznie rozlegał się blisko, podczas gdy głos grupy, którą odrzucamy, brzmi w oddaleniu.

Dla kinestetycznego rozróżnienia obu grup potrzebne są przynajmniej dwa rodzaje uczuć. Są to:

205)zespoły kinestetyczne,206)wartościujące uczucia wobec grup.

Zespół kinestetyczny odpowiada za poczucie przynależności i wyodrębnienia. Wartościujące uczucia kierują pozytywnym lub negatywnym nasta-wieniem do obu grup.

Zespoły kinestetyczne odczuwane są po tej stronie ciała, po której dana grupa jest spostrzegana w panoramie społecznej. Jeśli zatem widzimy ją po lewej stronie, to także tam ją czujemy. Te uczucia są związane z obrazami grup za pomocą ogniw interpersonalnych. Jeśli natomiast grupa, do której przynależymy, jest spostrzegana wokół naszej osoby, to także kinestetyczny zespół może być odczuwany ze wszystkich stron. Charakterystyczna będzie wówczas różnorodność i intensywność odbioru ogniw interpersonalnych. Można powiedzieć, że stanowimy centrum pajęczyny, w którym zbiegają się jej nitki - ogniwa interpersonalne.

Tak jak można się spodziewać, pozytywnie odbierana grupa wywołuje aktywne i ciepłe uczucie przynależności grupowej. Siła tego uczucia zależy od odległości od grupy i jej wielkości. Wysoko i blisko spostrzegana i odczuwana grupa wytworzy więc silny zespół kinestetyczny.

5.4.1 Jak wyrobić w sobie uczucia przynależności grupowej?

W związku z naszym społecznym Ja ustaliliśmy już, że aby wczuć się w drugą osobę, musimy się z nią identyfikować (postawić się w drugiej pozycji spostrzegania). Stawiając się w jej miejscu, odczuwamy to, co naszym zdaniem ona odczuwa. Jeśli zaś ta osoba góruje nad nami, robimy to całkiem automatycznie.

W ten sam sposób powstają zespoły kinestetyczne - przenosimy się z całą grupą w drugą pozycję spostrzegania. Jeśli personifikacja grupy przeważa nad poczuciem własnego Ja, prawo dominującej personifikacji automatycznie zepchnie daną osobę na drugą pozycję. Zdarzyć nam się to może zawsze, gdy znajdujemy się w samym środku personifikowanego zbiorowiska ludzi. Kinestetyczny zespół (zbiorowisko) kodujemy w naszym umyśle.

To uczucie może być reprodukowane od chwili, gdy utrwaliło się w naszej pamięci; niezależnie od tego, czy masa ludzi naprawdę istnieje, czy nie. Jeśli ciągle będziemy mieć je w świadomości, odczujemy

nieprzerwanie trwającą przynależność do danej grupy. Taki stały kinestetyczny zespół jest ważnym elementem naszego społecznego Ja. U większości ludzi istnieje na przykład trwała świadomość przynależności rodzinnej - to tylko jeden przykład takiej sytuacji.

106 TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIĄZKÓW Z LUDŹMI

Nawiasem mówiąc, skonfrontowani z wielkim tłumem ludzi, personi-fikowanym w dodatku jako przewyższający nas samych, nie jesteśmy by-najmniej zmuszeni do utożsamiania się z nim. Niektórzy ludzie potrafią znaleźć się w samym środku tłumu i mimo to zdystansować się wobec uczucia przynależności grupowej, a także pozostać w pierwszej pozycji spostrzegania. Jednakże ktoś, kto bezustannie sprzeciwia się identyfikacji z bliską mu fizycznie i dużą grupą, zawsze będzie tego świadomy. Pomyślmy tylko o człowieku, który przez przypadek znalazł się na balu karnawałowym i nie ma zamiaru brać w nim udziału, albo o policjancie w samym środku tłumu

demonstrantów, których ideałów nie podziela.

Wartościujące uczucia wobec grup rodzą się, gdy wyrabiamy sobie na ich temat zdanie. Te uczucia wahają się od uznania przez obojętność, aż po dezaprobatę.

Jeśli członek pewnej grupy ma o niej wysokie mniemanie, pozytywne będą również jego wartościujące uczucia grupowe: „Porządni z nas chłopcy". Jest to sedno postawy przyj-mowanej wobec grupy, do której czu-jemy się przynależni.

5.4.2 Krańcowa polaryzacjaLudzie słabo odczuwający kinestetycznie grupę obcą tworzą silną polaryzację, która zazwyczaj rozpoczyna się od negatywnej oceny. Inaczej mówiąc, nie czują się oni z nią w żaden sposób związani i uważają ją za „niedobrą". W takim wypadku nigdy nie podejmą nawet prób postawienia się w jej (drugiej) pozycji spostrzegania, ponieważ brak im będzie bodźca do identyfikacji. Bez względu na to, co dana grupa głosi, ich nie będzie to interesować. Brak identyfikacji z grupą oznacza również brak rozwiniętych uczuć w stosunku do niej.

Może to w ostateczności doprowadzić do tego, że polaryzująca osoba całkowicie zatraci uczucie przynależności do własnej grupy. Kontynuując przedstawiony w rozdziale pierwszym sposób myślenia, możemy powiedzieć, że jeśli uczucie to zostanie całkowicie wymazane z reprezentacji tej osoby, grupa ta automatycznie ulegnie depersonifikacji. Jej członkowie przestaną być uważani za czujące istoty ludzkie.

Wiemy zatem, że musimy przyjąć drugą pozycję spostrzegania, aby wytworzyć kinestetyczne uczucia wobec danej grupy. Takie przeniesienie się jest łatwe, gdy jej realni członkowie są nam fizycznie bliscy. Ćwiczenia tworzenia zespołów, podczas których ważny jest kontakt fizyczny, wyko-rzystują to doświadczenie.


Jeśli grupa znajduje się daleko od nas - nawet na drugim końcu świata - możemy stworzyć jej reprezentację. To bynajmniej nie oznacza, że auto-matycznie musi być oceniana negatywnie. Także kombinacja „brak personifikacji/pozytywna ocena" jest możliwa. Podobne podejście zaobserwowałem u turystów w Afryce. Wprawdzie odczuwali sympatię dla tubylców, jednak nie uważali się za im podobnych. Opowiadali na przykład: trzeciego dnia podróży widzieliśmy lwy, hieny, gepardy, Masajów i bawoły.

Krańcowa polaryzacja zazwyczaj idzie w parze z całkowitą depersoni-fikacją odrzucanej przez nas grupy. Komunikacja staje się wówczas nacechowana niezmiernie negatywnymi wyrażeniami, a objawia się wypowiedziami typu: „To nie są ludzie, oni w ogóle nie mają uczuć, tylko same złe zamiary, i ciągle coś knują". Na ogół zdania takie są „wzbogacane" barwnymi, nierzadko nawet rynsztokowymi metaforami!

5.4.3 Pokój -jak go zawrzeć?Przeciwieństwo polaryzacji, czyli pokojowe współżycie, wymaga równowagi między „nimi" a „nami". Subiektywna realność braku polaryzacji siłą rzeczy opiera się na zredukowaniu dystansu między zasadniczymi cechami formalnymi grup, do których przynależymy, i grup, których nie aprobujemy.

Poddając się opiece praktyka NLP wyspecjalizowanego w modelowaniu i odwracaniu polaryzacji, będziemy zapewne na początku ciekawi, w jaki sposób on sam reprezentuje poszczególne, ważne dla siebie grupy. Prawdopodobnie będzie potrafił nam to wyjaśnić, ponieważ istnieją one w życiu każdego człowieka. Jak rozróżnia własne dzieci i obce? Jak odbiera przeciwieństwa między rodakami a cudzoziemcami? W jaki sposób dostrzega różnicę między swoimi kolegami a pracownikami konkurencji? Jak podchodzi do odmienności między kobietami a mężczyznami?

Moje dotychczasowe badania wykazały, że subiektywne doświadczenie obrońców pokoju charakteryzuje się pierwszeństwem, jakie oddają jednostce. Wysuwają ją na pierwszy plan, podczas gdy przynależność grupowa schodzi na drugi. Personifikacje, z których składa się ich panorama społeczna, to głównie jednostki. Często zwracają oni także uwagę na piękno i niepowtarzalność poszczególnych ludzi.

Ponadto ich własne Ja wydaje się górować nad Ja społecznym.Eksperci uważają podkreślanie przeciwieństw

między cechami formalnymi grup za mało sensowne. Rzadko uogólniają oni informacje o grupach ludzi, chyba że mówią o całej ludzkości.

Cała ludzkość to w ich pojęciu najważniejsza grupa własna. Jak silnie związany jest z nią zespół

kinestetyczny, uwidacznia się w sposobie mówienia: „Czuję się cząstką ludzkości i mam także intensywne poczucie człowieczeństwa".

Drugi aspekt to stosunkowo nikła więź obrońców pokoju z jednostkami społecznymi własnego rodzaju. Nie czują się oni w takim stopniu członkami klubów, rodzin lub plemion, w jakim są sprzymierzeni z jednostkami


lub całą ludzkością. Oprócz tej cechy charakteru jest jeszcze coś, co zasługuje na szczególną uwagę: eksperci od spraw pokoju uwzględniają jednoczące cechy formalne - na przykład złocisty blask padający na grupy i na każdego poszczególnego człowieka. Predykaty owych jednoczących cech potrafią być ukryte za religijnymi, filozoficznymi czy innymi ideologicznymi wypowiedziami, takimi na przykład jak: „Wszyscy jesteśmy dziećmi Boga".

Wyobraźmy sobie, jak mogło wyglądać „współczucie dla całej ludzkości" w panoramie społecznej Gandhiego. Czy widział on sieć ogniw interpersonalnych łączących go ze wszystkimi ludźmi? Współczucie to oczywiście wyraz jego zespołu kinestetycznego w stosunku do całej ludzkości, a do tego potrzebna jest umiejętność postawienia się w pozycji spostrzegania drugiego człowieka. Praktycy NLP dostrzegają w takim sposobie wyrażania się tak zwane core states, czyli stany centralne oznaczające „zjednoczenie". Harmonia, miłość, łączność z Bogiem istniejącym w każdym człowieku, uczucie, że jest się częścią natury, jednostką kosmiczną, życie w pokoju - to wszystko pojęcia opisujące właśnie to doświadczenie. Takie stany wewnętrzne mają swoje źródło w jednoczących doświadczeniach często idących w parze ze świadomością transperso-nalną, ponadosobową. Ten, komu „uczucie jedności" nie jest obce, nie będzie prawdopodobnie odczuwał potrzeby polaryzacji między własną a obcą grupą. Widocznie przeżycia duchowe łagodzą wewnętrzne protesty ludzi, co często znajduje swoje odbicie w spostrzeganiu świata zewnętrznego.

Weźmy jednak pod uwagę, że nie każdy, kto ustawicznie ma na języku hasła duchowe, może się powołać na takie jednoczące doświadczenia. Być może byłeś kiedyś świadkiem polaryzacji dokonanej przez ludzi utrzy-mujących: „My jesteśmy stworzeniami duchowymi, wam za to brak jest zupełnie tej cechy charakteru"? Takie wypowiedzi przeważnie ubrane są w poetyckie metafory przedstawiające grupę, do której się przynależy, jako anioły, a grupę, którą się odrzuca, jako demony najgorszego gatunku.

Modelując „pokojowe współżycie", przekonamy się, jak ważną rolę odgrywa w nim własne Ja. Powyżej starałem się udowodnić, iż słabość osobistego Ja może zostać zrekompensowana przez umocnienie Ja spo-łecznego. Często daje się to zauważyć u młodzieży. W najgorszym wypadku przyłącza się ona do jakiejś bandy, nosi typowe dla niej jednakowe ciuchy i robi to, co nakazuje grupa. W ten sposób istotnie zyskuje silne poczucie tego, czym jest i co powinna robić.

Myślenie w kategoriach własna grupa - grupa obca spotyka się często u osobowości, których logiczna płaszczyzna duchowości i własnego Ja nie jest zbyt stabilna. Modelując „pokojowość", dochodzimy również do wniosku, że zachowanie silnego poczucia samego siebie oraz odczuwanie łączności z cechami wspólnymi dla ogółu są niezmiernie ważne.

Wydaje się zatem, że wszyscy ludzie potrzebują hierarchii i kategorii, aby móc zorganizować się w większej liczbie. Modelując pokojowe


współżycie i brak polaryzacji, stwierdzamy, że wcale niekoniecznie muszą one być jednoznaczne z anarchią i d3zorganizacją. Depolaryzacja nie musi całkowicie obywać się bez tworzenia hierarchii i kategorii. Znawca tej dziedziny powinien bez problemu powiązać ze sobą obie zasady społecznej organizacji. Wymaga to utworzenia złożonych reprezentacji społecznych, a nie ich uproszczenia - czyli ciągłości płaszczyzn w wielu zachodzących na siebie i zbiegających się wymiarach i kategoriach.

Inaczej mówiąc: zmniejszanie polaryzacji postępuje, jeśli zrozumiemy, że nic na świecie nie jest tyliko czarne lub tylko białe i że ludzką egzystencję można widzieć we wszystkich odcieniach szarego, różowego, brązowego, beżowego i tak dalej. Każde zwiększenie różnorodności pomnaża automatycznie liczbę opcji zachowań. Ponieważ zaś mniej sytuacji zostaje wykluczonych, uogólnionych i wypaczonych, kształtujący się na ich podstawie złożony model społecznej rzeczywistości utrudnia podejmowanie jakichkolwiek decyzji. Musimy bowiem dokonywać wyborów spośród różnorodnych, alternatywnych możliwości działania.

Wielu ludzi uważa na przykład ciemny kolor skóry za oznakę przynależności do niskiej warstwy społecznej. Gdy jednak owo uogólnienie zaczyna się wahać, muszą oni nauczyć się oceniać ludzi ciemnoskórych niezależnie od ich karnacji. Jeśli kiedyś spotykali w budynku biurowym Murzyna w garniturze i pytali: „W czym mogę panu pomóc? Kogo pan szuka?", to teraz muszą liczyć się z tym, że być może zasiada on w zarządzie przedsiębiorstwa.

5.5 NATURALNE ZMIANY POSTAW SPOŁECZNYCH

„Realny" świat społeczny tworzą „realni" ludzie. Mój Boże, jaki to musi być chaos? Jak dobrze, że nie musimy ich wszystkich znać. Zgodziliśmy się już, że ludzie muszą wypracować sobie w umysłach porządek społeczny i w pewnym sensie upraszczać sobie świat, aby jako tako w nim się orientować. Bezustannie zatem trzeba na nowo określać swoje postawy społeczne.

Ludzie tworzą mapy społeczne przede wszystkim podczas wymiany zdań z innymi ludźmi. W niekończących się dyskusjach starają się odkryć, „kto jest kim" na tym świecie. Większość naszych społecznych map przekazują nam rodzice, rówieśnicy i nauczyciele. To, co nazywamy kulturą, to po części zbiorowo reprezentowane postawy społeczne, a postęp kulturowy zależy od ich zmiany.

Następnym uproszczeniem map społecznych, powstającym automatycznie niczym produkt uboczny, wydaje się przekazywanie ich innym ludziom poprzez komunikację. Ponadto wszelkiego rodzaju wspólnoty mają tendencję do wymuszania uproszczeń na zbiorowych mapach społecznych.

Wspólnota oznacza bezpieczeństwo - jeśli wielu ludzi jest tego samego zdania, to musi ono być prawdziwe!

Jeżeli określonej mapy społecznej używa wiele jednostek, zaczyna ona żyć własnym życiem i staje się wpływową siłą w społeczeństwie.

110____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI _______________

Negatywny obraz grupy obcej reprezentuje z reguły większość członków grupy własnej. Przytakują oni sobie wzajemnie w dezawuowaniu „przeciwnika" i podziwiają się za to. Mimo że to cała grupa dyskryminuje drugą, taki sposób zachowania zostanie zakodowany przez jednostkę w jej własnej panoramie społecznej.

Odwrotnością polaryzacji jest depolaryzacja. Z czasem poglądy zmieniają się krańcowo. Na przykład jeszcze dwadzieścia lat temu psychologa zajnującego się biologią i medycyną uważano niemal za przestępcę. Dzisiaj natomiast darzy się taką osobę największym szacunkiem. Postawy społeczne zmieniają się niezależnie od wszelkich aspektów, jednakże my możemy owym procesem pokierować lub go przyspieszyć.

5.5.1 Zmiany postaw społecznych za pomocą NLPJeżeli ktoś pragnie zmienić swoje nastawienie do jakiejś grupy i udaje się w tym celu do terapeuty NLP, to prawdopodobnie osiągnie to bez większych trudności. Personifikacja grupy, wobec której chcemy zmienić nastawienie, może zostać przesunięta w inne, lepsze miejsce i to już powinno wystarczyć. Związane z tym problemy „techniczne" opiszę dokładniej w dalszym ciągu rozdziału. Nasze doświadczenia z dobrowolnymi zmianami postaw, obejmującymi setki przypadków, pozwalają nam zaprezentować czytelnikowi solidną i wypróbowaną technikę.

Zupełnie inaczej natomiast wygląda sytuacja, gdy osoba trzecia poprosi nas o udzielenie pomocy komuś, kto ze swej strony nie widzi powodu do zmiany swojej postawy społecznej. Politycy lub menedżerowie życzyliby sobie może jakichś specjalnych zmian w postawach ich współobywateli czy współpracowników. Nasza wiedza na temat cech, metafor i języka nie-wątpliwie może ułatwić nam namówienie innych do wprowadzenia zmian w ich postawach społecznych. Tym niemniej nasze możliwości z zakresu „sztuki perswazji" są raczej prowizoryczne.

Praca ze sztuką perswazji wzbudza jednak wiele wątpliwości. Żadnemu z nas nie przyszłoby do głowy popierać zmiany idące w kierunku, który nam samym wydaje się nieekologiczny (na przykład nastawiać ludzi przeciwko NLP). Dzięki osobistemu poczuciu etyki praktyk NLP musi zadecydować, czy może on współdziałać przy tego rodzaju zmianach czy nie.

Musisz więc sam rozstrzygnąć, co zrobić. Niektórzy moi koledzy po fachu nie wierzą w zdolność wydawania trafnych sądów przez innych łudzi i nie zgodziliby się pisać na temat tej metody. Osobiście jestem zdania, że zrozumienie procesu ustanawiania władzy ma zawsze działanie wyzwalające. W każdym razie wiedza w tej dziedzinie jest lepsza od niewiedzy, metody wpływania na postawy społeczne są bowiem praktykowane od dawien dawna przez możnych tego świata.

5.6 CZTERY PRZYKŁADY DOBROWOLNYCH ZMIAN Merel

Rok temu firma, w której pracuje Merel, połączyła się z innym przed-siębiorstwem. Merel nie jest z tego zadowolona, głównie dlatego,


że pracownicy obydwu firm pracują obecnie w jednym budynku. Merel zawsze mówi „oni", gdy opowiada o kołegach z tej drugiej firmy, i „my", mając na myśli jej starych współpracowników. Ten podział na „nas" i na „nich" nie pozwala Merel skupić się na pracy.

Wyszło to na jaw podczas rozmowy kwalifikacyjnej w jej miejscu pracy. Okazało się, że Merel najwyraźniej w świecie nie będzie po-trafiła z „nimi" współpracować, dopóki tak silnie będzie odczuwała te różnice. Jasne jest, że Merel myśli według kryteriów grupa własna -grupa obca. Oczywiście różnicuje także według innych kryteriów, na przykład między bogatymi i biednymi, mężczyznami i kobietami, a przede wszystkim między ludźmi mającymi dzieci i bezdzietnymi. Nie odgrywa to jednak większej roli; wprawdzie „ci inni" mogą mieć dzieci, ale ten fakt dotychczas nie przyczynił się jakoś do prze-zwyciężenia przepaści dzielącej „ich" od kochającej dzieci Merel.

Różnica między „nami" a „nimi" jest zakodowana u Merel jako cechy formalne, jakimi są kolor i umiejscowienie. „Oni", czyli ci inni, wydają jej się niebiescy i dalecy. Poza tym znajdują się po lewej stronie panoramy społecznej i są mniejsi.

Zastosowana tutaj metoda wywoływania zmian polegała przede wszystkim na bezpośredniej sugestii co do zmian cech formalnych. Zapytałem więc Merel: „Co by się stało, gdybyś dodała «im» cieplejszych kolorów i przysunęła bliżej siebie?". Pomyślała parę sekund i odparła: „To jest dziwne". Zastanowiwszy się dalej, powiedziała: „Przestanę wiedzieć, kim «my» jesteśmy". Po czym pełna zdumienia wykrzyknęła: „Jak «my» mamy zachować nad nimi kontrolę, skoro «oni» są tak blisko?!".

Jak zawsze przy pracy nad cechami formalnymi, zaraz po wprowadzeniu zasadniczych zmian wyłaniają się zastrzeżenia ekologiczne. Zapytałem Merel: „Skąd wiesz, że niejasna definicja pojęcia «my» w przyszłości przestanie ci przeszkadzać? ".

Pytanie, kim jesteśmy „my" (społeczne Ja) w odniesieniu do „kontroli ", stanęło jej na przeszkodzie. Ja zastanawiałem się dalej: „Prze-cież możliwe jest, że «my» oznacza teraz zarówno «my»,jak i «oni»?". Merel w głębokim, hipnotycznym transie kiwnęła głową. Dlatego kon-tynuowałem wprowadzanie ekologii: „Co w najgorszym wypadku może się stać, jeżeli przestaniesz wszystko kontrolować?". Merel po-padła w zamyślenie.

Po kilku dalszych posiedzeniach odniosłem wrażenie, że różnica między „nami" a „nimi"powołi blednie. Merel czuła się coraz

swobodniejsza, ale była także nieco poruszona. Co ciekawsze, zaczęła odczuwać coś w rodzaju „solidarności z całą ludzkością". Merel przyznała się do małostkowości i cieszyła się, że jej uczucia się zmieniły.


JaneJane pochodzi z Indonezji, a mieszka w Holandii. Historia jej życia jest typowa dla wielu przedstawicieli mniejszości etnicznych. Jej najbliższe otoczenie w dużej części posiada taką samą panoramę społeczną, co czasami jest u owych ludzi odpowiedzialne za ich bardzo słabe społeczne Ja.

Żyjąc między dominującymi przedstawicielami etnicznej większości, nie doceniają własnej grupy. Ponieważ są zmuszeni postawić się w drugiej pozycji spostrzegania, z łatwością przejmują wartości prezentowane przez grupę obcą. Przypomina to problemy osób czarnoskórych w Stanach Zjednoczonych, którzy dorastają z kompleksem niższości wobec białych. Niekiedy jednak taka autodyskryminacja jest tylko częścią całego obrazu. Wielu przedstawicieli mniejszości narodowych lokalizuje własną grupę w panoramie społecznej w dwojaki sposób. Stan ten, siłą rzeczy prowadzący do konfliktów w społecznym Ja, nazywamy bilokacją własnej grupy.

Jane wbiła sobie do głowy, że ze względu na swoje indonezyjskie pochodzenie nie może odnieść takich sukcesów w pracy, jakich by sobie życzyła. Do jej zadań należało przewodniczenie ważnym obradom. Udawało jej się to wprawdzie, ale kosztem zdrowia. Była ciągle zestre-sowana. Zawsze rzetelnie przygotowywała się do pracy, solidniej niż inni, i to dlatego, że była Indonezyjką.

W jej panoramie społecznej Indonezyjczycy stali po prawej stronie, poniżej horyzontu. Holendrzy stali wyżej, po stronie lewej. Byli wyraźnie inaczej zakodowani. Jane nie czuła się jednak zbyt szczęśliwa po przesunięciu całej grupy Indonezyjczyków w lewo. Stali tam sobie - niżej niż Holendrzy - i byli wyraźnie markotni. Spytałem Jane, czego (jakiej cechy) im brak? „Pewności siebie" - odpowiedziała. Poprosiłem ją, żeby wróciła myślami do takiego momentu w życiu, w którym miała wiele tej „pewności siebie". Bez kłopotów przypomniała go sobie i potrafiła całkowicie się z nim utożsamić. Wtedy poleciłem jej przesłać tę pewność siebie innym Indonezyjczykom za pomocą promienia świetlnego i obserwować, jak sobie ją przyswajają.

Widząc efekt, uśmiechnęła się. Teraz poprosiłem, żeby wczuła się w tę kinestetyczną część swojego społecznego Ja, która reprezentuje pojęcie My. Oznaczało to wczucie się we wszystkich Indonezyjczyków i Holendrów stojących wokół niej. Następnie poleciłem jej wizualne wymieszanie obu grup, żeby stały się jednolitym zespołem. To także powiodło się bez większych problemóiu, mimo że trochę potrwało, a westchnienie, które wydobyło się z jej piersi, wiele mówiło na temat efektów interwencji. Teraz już nie widziała różnic między obiema grupami. Taki sam sposób postępowania zaleciłem jej także w stosunku do kinestetycznej części jej własnego Ja. Gdy powiedziała, że


Holendrzy i Indonezyjczycy nie dają się już od siebie odróżnić, poradziłem, aby umocniła więź między tym, co widzi, a tym, co czuje. W ten sposób miała ujednolicić tę część swojego nowego, społecznego Ja. Nie było przeciwko temu żadnych zastrzeżeń.

To wszystko nie trwało dłużej niż 20 minut. Następnego dnia zwierzyła mi się, że poprowadzone przez nią posiedzenie wspaniale się powiodło. Nowo stworzone reprezentacje były ciągle obecne.

TanjaPopatrzmy teraz na zmianę pozytywnej dyskryminacji. Moją klientką była Tanja, która pracowała w służbie pomocy krajom rozwijającym się i często przebywała w Afryce. Afrykanów lokalizowała wysoko, blisko i po lewej stronie panoramy społecznej. Europejczycy stali dalej, po prawej stronie i byli mniejsi. Mimo że było to równoznaczne z pozytywnym nastawieniem do Afrykanów, miało swoje wady. Podczas wymiany zdań nie potrafiła stawić im czoła, nawet wtedy, gdy wymagał tego jej zawód. Gdy podjęliśmy próbę wpływu na cechy formalne, wytworzyła się następująca sytuacja: gdy Afrykanie przesunięci zostali w prawo, to albo nakładani byli na Europejczyków, albo stawali za nimi. Tanja powiedziała, że to niedobrze.

Propozycja wymieszania obu grup obudziła kolejny ekologiczny sprzeciw, ale udało nam się go szybko odeprzeć. Po tak zwanym kroku w przyszłość Tanja stwierdziła, że teraz nawet mogłaby być zła na Afrykanów, czyli ta interwencja jednak ją przekonała. Bez dalszej pomocy udało jej się dostosować swój sposób myślenia do wymogów zawodowych. Parę miesięcy później, znowu w Afryce, sprowokowała konfrontację ze swoimi afrykańskimi kolegami i zyskała u nich spory posłuch.

PetraPunktualnie o 6.00 Petra weszła do restauracji, w której byłiśmy umówieni na rozmowę o apartheidzie z punktu widzenia NLP. Mieszkała wtedy od trzech lat w Holandii, przedtem studiowała psychologię w okolicach Johannesburga.

W jej panoramie społecznej Holendrzy znajdowali się po prawej stronie, z przodu. Niemcy też stali po prawej stronie, ale bardziej z tyłu (ojciec Petry wyemigrował na początku lat pięćdziesiątych do RPA, a podczas wojny był w Holandii). Biali mieszkańcy RPA byli lokalizowani z przodu, po lewej stronie, razem z czarnymi.

Między białymi a czarnymi znajdowała się szara strefa - „znajomi czarni". Postacie czarnych i białych były mniej więcej tej samej wielkości. Cała panorama społeczna Petry była raczej zrównoważona, tylko dystans odgrywał ważną rolę. Po głębszym zastanowieniu Petra powiedziała, że


odróżnia „dobrych" i „złych" Murzynów. Ci ostatni są brutalni i popełniają przestępstwa, ona z trudem może na nich patrzeć. Poza tym mają tendencję do odsuwania się do tyłu i na lewo. Radykalni biali rasiści lokalizowani byli za „dobrymi" białymi, i to tak, że właściwie prawie nie było ich widać.

Dowiedziawszy się wszystkiego, spytałem, czy Petra chciałaby w swojej postawie coś zmienić. Gdy potwierdziła, zaproponowałem następujące działanie:

„Wymieszaj czarnych i białych, aż przestaniesz widzieć między nimi jakąkolwiek różnicę". Przyglądałem się jej uważnie, gdy starała się wykonać moje polecenie. Po pięciu minutach przerwałem, żeby dowiedzieć się, co się dzieje. Petra powiedziała: „Potrzeba nam więcej miejsca".

Wcześniej wspomniała, że reprezentuje więcej czarnych niż białych w swojej panoramie społecznej (co odpowiada rzeczywistej sytuacji w RPA). Ten ekologiczny aspekt wmieszał się w proces rozważań. Poleciłem jej więc postarać się o „więcej miejsca". Zareagowała, ustawiając czarnych i białych w bardziej zróżnicowany sposób, z tym że teraz w jej najbliższym otoczeniu było więcej białych niż czarnych. „Teraz jest dobrze" -powiedziała.

Poprosiłem, aby poczuła wokół siebie to, co właśnie widziała oczami duszy: „Wyobraź sobie, że jesteś znów w Afryce i czujesz to, o czym mówiliśmy...". Petra była przekonana, że jej - według własnych słów - i tak umiarkowane nastawienie jeszcze się polepszyło.

5.7 TECHNIKI WPROWADZANIA DOBROWOLNYCH ZMIAN

Moi koledzy i ja bardzo lubimy stosować techniki wprowadzania dobrowolnych zmian w postawach społecznych. Powyższe przykłady pokazały, że te metody często można ze sobą łączyć. Tak jak inne stosowane przez nas techniki, są one skuteczniejsze, jeśli te kombinacje są elastyczne i starannie dobrane.


Drugi uniwersalny przykład zmiany postaw społecznych: uzupełnij je!

207)Wywołaj panoramę społeczną klienta.208)Ustal w niej umiejscowienie personifikacji,

wobec której ma nastąpić zmiana postawy.209)Co spowodowało powstanie negatywnej

postawy wobec tej personifikacji? Wymień kilka brakujących jej cech.

210)Znajdź sytuację, w której klient sam posiadał cechy, których brak personifikacji. W którym momencie jego życia uwidoczniła się owa cecha, której brak danej jednostce lub grupie? (Zastosuj technikę „Strzelaj!" lub „Rysuj ósemki!" - patrz podrozdział 5.7.1 - gdy dostrzeżesz narastającą nienawiść lub strach).

211)Postaraj się o skojarzenie z ową cechą, ożyw wspomnienie o niej, na ile tylko się da. Gdy będzie wystarczająco intensywne, nadaj mu kolor i utrwal je.

212)Poślij tę cechę za pomocą promienia świetlnego w kierunku odpowiedniej personifikacji. Rób to tak długo, aż klient uzna, że jest jej wystarczająco dużo.

213)Skontroluj teraz postawę. Zobacz, czy i na ile została zmieniona.


Depolaryzacja odrzucanej grupy, pierwszy przykład: tańcz!

215)Przypomnij sobie najlepsze przyjęcie, na którym byłeś. Popatrz na ludzi, wsłuchaj się w dźwięki, wczuj w zapachy i smaki. Wróć do rzeczywistości, gdy wystarczająco nacieszyłeś się tą atmosferą.

216)Wyobraź sobie grupę obcą w twojej panoramie społecznej.

217)Pomyśl, że coraz bardziej się do niej zbliżasz.218)Wyobraź sobie, że jej członkowie cię otaczają:

poczuj i dotknij ich (Jeśli przeszkadza ci nienawiść albo strach, zastosuj technikę

„Strzelaj!" albo „Rysuj ósemki!" - patrz podrozdział 5.7.1).


5.7.1 Technika radzenia sobie z bardzo negatywnymi uczuciamiJeżeli ktoś nienawidzi jakiejś jednostki czy całej grupy, to potrzeba czegoś więcej, aby to zmienić. Dzięki dodatkowej metodzie zapożyczonej z klasycznej hipnoterapii („Nieme odprężenie" Wolberga) potrafimy skutecznie opanować takie problemy. Strategia „Strzelaj!" chyba jeszcze nigdy nas nie zawiodła. I jeśli w ogóle można mówić o metodzie chętnie stosowanej przez uczestników moich seminariów, to jest to właśnie taktyka neutralizowania nienawiści.

Druga, poniżej przedstawiona metoda - nazywana „Rysuj ósemki!" - wywodzi się z nowszego osiągnięcia psychoterapii, tak. zwanego EMDR*. Metodę tę wynalazł Tim Hallbom, a ja poszerzyłem ją o koncepcję Heńka Hoenderdosa i dopasowałem do naszych potrzeb. Ogólnie jest to metoda redukcji stanów lękowych stosowana obecnie przy tworzeniu personifikacji.

Jak zneutralizować nienawiść do personifikacji? Strzelaj!1) Nieme odprężenie.

Wyobraź sobie ekran kinowy. Pomyśl, że znajdujesz się na nim; jesteś niesamowicie silny i posiadasz wszelkie cechy charakteru, które umożliwiają ci satysfakcjonujące stosunki ze znienawidzoną personifikacją. Teraz wprowadź ją na ekran.Przyjrzyj się i przysłuchaj, jak robisz wszystko, aby twoje uczucie nienawiści osiągnęło pełen rozkwit. Pozostań w roli widza, obserwującego samego siebie jak walczy, mści się czy krzyczy na znienawidzoną personifikację. Rób to tak długo, aż ci się znudzi albo zaczniesz odczuwać litość.

* Eye Movement Desensibilization and Reprocessing - metoda stworzona przez amerykańską psychoterapeutkę Francine Shapiro do pracy z pacjentami w stanach pourazowych.


219)Zastanów się nad brakującymi cechami. Przyjrzyj się odpychającej personifikacji i zadaj sobie pytanie: „Jakie wady powodują tak wstrętne zachowanie?". Wymień brakujące cechy, na przykład: pewność siebie, absolutna ufność, wrażliwość na potrzeby innych.

220)Uaktywnij te cechy u siebie samego.Rozważ jedną po drugiej. Zastanów się, może przypomnisz sobie okres w twoim życiu, w którym sam posiadałeś te cechy. Przenieś się myślami w tamte czasy i ożyw wspomnienia. Przyjrzyj się im, wsłuchaj i wczuj się w nie. Zwróć uwagę na oddech i brzmienie twojego głosu. Uda się to najlepiej, gdy trochę wyolbrzymisz swoje wyobrażenie. Nadaj tej cesze odpowiednią barwę. Trzymaj ją mocno i roztocz wokół siebie mgiełkę tego koloru.

4) Prześlij cechę.Teraz popatrz na obraz znienawidzonej personifikacji i prześlij jej tę cechę. Przyjrzyj się, jak kolorowa mgła stopniowo ją otacza. Gdy będziesz miał jakieś wątpliwości, wyobraź sobie, że strzelasz do personifikacji twoją cechą za pomocą działa laserowego. Albo naciągasz strzykawkę i aplikujesz nienawistnej personifikacji „zdrową dawkę" tejże cechy.

221)Jeśli masz więcej cech do przekazania, wróć do punktu 3. Kontynuuj „przeszczepianie" brakujących zasobów, aż personifikacja zacznie wywoływać w tobie już tylko neutralne uczucia.



5.8 EKOLOGIA, SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI I POZYTYWNE POBUDKIWszystkie wyżej przedstawione techniki kończą się poleceniem: Sprawdź ekologię. Jest to bowiem bardzo ważny element pracy NLP, szczególnie jeżeli wiąże się ona z daleko idącymi konsekwencjami.

Większość ekologicznych zastrzeżeń co do działania NLP można uwi-docznić dzięki konkretnemu przypisaniu ich poszczególnym składnikom osobowości. Uaktywnienie tych części wywołuje opór, ponieważ poprzedzają one „niebezpieczne sytuacje", czyli takie, w których cel, któremu służy personifikacja, wydaje się zagrożony.

Jeżeli dana część osobowości zaobserwuje, iż cechy formalne są prze-suwane w niebezpieczny sposób, to za wszelką cenę będzie się starała je cofnąć. Gdy uda się jej przejąć kontrolę, uzewnętrzni się to natychmiast w sposobie spostrzegania danej personifikacji w panoramie społecznej. JeśU więc klient zacznie przesuwać personifikację w inne miejsce, to bezpośrednio odczuje, jak daleko może pójść tą „trasą". Niektóre personifikacje mają do dyspozycji długie odcinki wiodące do punktu docelowego, podczas gdy innym wolno przejść tylko kawałeczek we właściwym kierunku.

Doświadczony praktyk NLP, jeśli napotka opór, będzie się starał nawiązać kontakt z oponującą częścią. Po pierwszych próbach personifikacji i podjęciu komunikacji rozpocznie poszukiwanie jej pozytywnych pobudek. Do jakiego celu będzie dążył wraz z klientem?

Starając się zmienić etnocentryczne przekonania, zarówno ja, jak i moi koledzy po fachu stwierdziliśmy, że nawet te części osobowości, które popierają polaryzacje grupa własna - grupa obca, mogą niekiedy mieć pozytywne pobudki (Albo inaczej, wiele różnych części może razem wywołać etnocentryczne postawy). Podobnie jak celem palenia papierosów może być rozrywka, relaks, przyjemny posmak na języku, uczucie ciepła, koncentracja czy interakcja społeczna, to etnocentryczne zachowanie także może przejąć rozmaite funkcje.

5.8.1 Etnocentryczne składniki osobowości i ich celeGdy zaczniemy zmieniać nasze etnocentryczne postawy, te elementy naszej osobowości, których najważniejszym zadaniem jest reprodukcja genów, mogą zacząć wnosić protest. Ich głównym celem jest zabezpieczenie rodzinnego gniazda oraz ochrona zapasów żywności potrzebnych do wychowania potomstwa. Jeśli znamy te pozytywne pobudki, możemy je zaspokoić za pomocą środków innych niż agresywne zachowanie.

Klasyczna metoda w NLP to tak zwane przeformułowanie w sześciu krokach. Wkład NLP do tej dyskusji można ująć w kilku słowach: „Etnocentryzm nie jest jedynym modelem zachowania, który jest w stanie zapewnić dalsze istnienie genów".

Historia głosi, że części osobowości służące zapewnieniu genów z oporami okazują gotowość do zmian. Pod tym względem jestem pesymistą. Ale mimo to nie uważam, że należałoby wykreśUć genetyczne motywy z teorii programowania.


Te części osobowości, które kierują naszym genetycznie zakodowanym zachowaniem wobec grupy własnej i obcej, cechuje podobny status neuro-logiczny jak nasz system immunologiczny, ponieważ pod pewnymi względami pełnią one te same funkcje. Skoro praktycy NLP potrafią skutecznie komunikować się z systemem immunologicznym innych ludzi, dlaczego więc nie potrafiliby tego robić, jeśli chodzi o geny?

Klienci mogliby wywnioskować, że pragnienie rozmnażania się i zapewnienia posiadania potomstwa koliduje z chęcią zmiany ich etnocen-trycznych postaw. Następną przeszkodą mogłoby być również dawanie pierwszeństwa własnym genom podczas ewentualnej reprodukcji.

O jakich pozytywnych pobudkach mówimy? Które z nich stoją na przeszkodzie zmianom postaw etnocentrycznych?

Po pierwsze strach przed obcymi. Ksenofobiczne części osobowości dążą do bezpieczeństwa. Oprócz nich jeszcze kilka innych etnocentrycznych elementów naszego Ja domaga się prostoty, jasności i społecznego porządku. Te, które chcą osiągnąć jasność, usiłują znaleźć prowadzącą do niej drogę.

Także polaryzacja jest pomocna jednostce w umocnieniu jej społecznego Ja: „Należę do grupy X, a z całą pewnością nie do grupy Y. Dlatego teraz wiem, jak mam się zachować i co myśleć".

W latach sześćdziesiątych Sherif dowiódł swoim słynnym społeczno--psychologicznym eksperymentem, przeprowadzonym na uczestnikach kolonii letnich, że polaryzacja grupa własna - grupa obca sprzyja zespoleniu. Wielu dyktatorów doszło już przed nim do takich samych wniosków i symulowało zagrożenie z zewnątrz wyłącznie w celu utrzymania jednomyślności we własnym kraju. Wyruszenie do walki wraz z dziesiątkami tysięcy innych nie zawsze musi być strasznym przeżyciem; dla niektórych jest to wręcz podniosły moment (dopóki nie zostaną zastrzeleni). Etnocentryzm był powodem niejednej wojny.

Waśń rodzinna czy wendeta może również połączyć uczestniczących w niej członków klanu. I jeszcze coś: konkurencja rozwija się najlepiej, gdy konkurenci są sobie równi. Pozytywny bodziec, często kryjący się za etno-centrycznym sposobem myślenia, funkcjonuje na zasadzie głoszącej, iż bez silnej polaryzacji ci „inni" doszliby do władzy, a własna grupa zostałaby zepchnięta na drugi plan. Po upadku Związku Radzieckiego wielu Amerykanów obawiało się, że bez ostrego konkurenta siła i jedność Stanów Zjednoczonych zaczną słabnąć.

Pozytywne pobudki z punktu widzenia grupy X odnajdujemy także na płaszczyźnie duchowej. „Bóg wezwał nas do świętej wojny przeciwko grupie Y. My, oświeceni, musimy zwalczać grzeszników". Przeciwko pozytywnym pobudkom na logicznej

płaszczyźnie tożsamości i duchowości trzeba przytoczyć bardzo przekonujące argumenty.

Ponadto nienawiść często kieruje się przeciwko innym. W tym momencie stanowią oni zastępstwo stłumionych części własnego Ja (określone przez CG. Junga jako cień). To, czego nienawidzimy, jest więc nam dobrze


znane i chcemy zmienić to u siebie samych. Jeśli nie znosimy całej grupy, nienawidzimy części własnej osobowości będącej jej personifikacją. Grupa widziana przez nas w panoramie społecznej jest obrazem owej części naszej własnej osobowości. Wszystkie personifikacje są częściami nas samych, także personifikacje znienawidzonych, odrzucanych grup.

5.8.2 Trzy rodzaje elementów osobowości w zmianach postaw społecznychPoniżej chciałbym przedstawić krótki systematyczny zarys typów części osobowości uczestniczących w zmianach postaw społecznych. Jest ich trzy:

223)Personifikacje grupy obcej,224)Części popierające zmiany postaw,225)Części odrzucające zmiany postaw.

1) Personifikacja grupy obcej To, co dana osoba widzi w swojej panoramie społecznej, to wizualna projekcja personifikacji grupy obcej.

Praca nad tymi personifikacjami konfrontuje nas bezpośrednio z faktem, że ludzki umysł nie zna żadnych „realnych" osób, tylko ich personifikacje. Nie znam Niemców, tylko moje wyobrażenie o nich. I szukając ich pozytywnych pobudek, szukam tylko pozytywnych pobudek mojej personifikacji Niemców. Pytanie: „Jakie pozytywne zamiary mają Niemcy?" jest pytaniem o pozytywne zamiary tej części mojej osobowości.

Praktyk NLP pracujący z panoramą społeczną musi jasno i wyraźnie uświadomić sobie różnicę między „realnymi ludźmi świata zewnętrznego" z jednej strony a ich reprezentacją w umyśle klienta z drugiej strony.

Jednak ponieważ dla większości klientów jest to zbyt skomplikowane, trudno zapobiec myleniu „realnych" i „wyobrażonych" ludzi. Doświadczenia pokazały, iż uświadamianie owej różnicy wszystkim klientom nie jest niezbędne, chyba że praca z nimi nie daje postępów, dlatego że odmawiają zmiany reprezentacji danej grupy. Nawet wówczas jednak doświadczony praktyk NLP ma prawo chwilowo zaprzestać poszukiwań pozytywnych pobudek i dalej rozglądać się za brakującymi cechami charakteru.

Złe mniemanie o grupie obcej można określić jako rezultat braku umiejętności i kompetencji. Pytanie: „Jakie pozytywne pobudki mają mogołowie?" można by zmienić na pytanie: „Jakich cech brakuje mogołom i jakie są im potrzebne?".

„Uzupełnienie" jest skuteczną interwencją, jeśli mamy zamiar zmienić postawy społeczne. Polega ono na przekazaniu znienawidzonej personifikacji grupy obcej brakujących jej cech. Jeżeli natomiast nastawienie do niej jest bardzo negatywne, metoda „Strzelaj!" będzie zazwyczaj pewniejszym rozwiązaniem.

Kiedy tylko potrzebne cechy przenikną do danej personifikacji, prawie zawsze i natychmiast zmieni ona swoje miejsce.


2) Części popierające zmiany postaw społecznych.To właśnie tym cząstkom zawdzięczamy, że klient znalazł drogę do naszego gabinetu. Zanim zaczniemy cokolwiek zmieniać, musimy zrozumieć motywy owych części osobowości. Czego klient spodziewa się po takich zmianach? Na przykład w czym pomoże mu lepsze mniemanie o Belgach? W tym wypadku, starając się o rezultaty, pod uwagę musimy wziąć kryterium „uformowania".

Pozytywne pobudki. Pozytywnymi pobudkami części osobowości dążących do zmian postaw społecznych mogą być:

226)uzyskanie spokoju ducha,227)nabranie umiejętności komunikowania

się z grupami dotychczas traktowanymi z podejrzliwością lub ogromnie podzi-wianymi,

228)rozwiązanie konfliktów moralnych (czasami o podłożu religijnym lub etycznym),

229)powrót do zdrowia przez uwolnienie się od (pourazowych) stresów, wynikających z konfrontacji z grupą obcą.

3) Części odrzucające zmiany postaw społecznychZawsze gdy wprowadzamy zmiany postaw za pomocą metod NLP, części, które im się sprzeciwiają, zasługują na naszą szczególną uwagę. Bez ich współdziałania niczego nie osiągniemy. Zmiany są możliwe tylko wtedy, gdy wszystkie cząstki osobowości godzą się na nie.

Przede wszystkim musimy nawiązać z nimi kontakt. Starajmy się trafić do ich kryteriów, wartości i przekonań. Dla terapeuty reprezentującego przeciwne poglądy może się to jednak okazać dość trudne, a kontakt z nimi grozi zerwaniem, jeżeli werbalnie lub niewerbalnie odsuniemy od siebie owe części osobowości. Gdy będziemy do nich zbyt negatywnie nastawieni, klienci potraktują nasze starania z nieufnością i będą je sabotować milczeniem.

Żeby więc w ogóle móc coś zmienić, musimy, chcąc nie chcąc, uaktywnić te często zakłamane, perwersyjne, rasistowskie, etnocentryczne, neurotyczne, kolonialistyczne, faszystowskie, despotyczne, agresywne i małoduszne części osobowości klienta. Jednocześnie musimy nakłonić pozostałe części, aby chwilowo przestały zwalczać te pierwsze. Inaczej mówiąc, powinniśmy wzbudzić u klienta zrozumienie dla tych elementów jego osobowości.

Nawiązanie kontaktu stanie się łatwiejsze, gdy uświadomimy sobie, że także i my mamy w sobie podobne cechy. Pierwsze lody zostaną przełamane, gdy tylko głośno się do tego przyznamy.

Najlepiej zrozumiemy więc pozytywne pobudki

etnocentrycznych części osobowości, jeśli nawiążemy z nimi kontakt. Gdy raz je poznamy, to zarówno my, jak i nasi klienci zmienimy zdanie na ich temat i etnocen-tryczna cząstka ukaże się nam w zupełnie innym świetle. Już nie jako irracjonalne i agresywne zło, tylko - nawet jeśli w ograniczonym stopniu -


jako rozsądna wartość moralna. Przekonamy się wówczas, że pozytywne pobudki nigdy nie są „złe". Co jest bowiem złego w pragnieniu reprodukcji własnych genów?

Kiedy tylko poznamy cele, do których dążą te części osobowości klienta, nie musimy już ich odrzucać. Lepiej jest pomóc kształtować te cechy, których on potrzebuje do zmiany swojego etnocentrycznego zachowania.

Z doświadczenia NLP wyniosłem przekonanie, że przemiana odrzucania w przyciąganie może być ogromnie ważna. Definicję pozytywnej pobudki, która objaśnia także „odrzucanie czegoś", powinniśmy przekształcić w formułę „przyciągania czegoś". Takie przekształcenie ułatwia społeczną i kulturową akceptację emocjonalnego znaczenia pozytywnych pobudek. My z kolei spełniamy jeden z warunków „uformowania", a mianowicie pozytywne sformułowanie. Poniżej znajdziemy (w nawiasach) definicje procesów przekształcania odrzucania w przyciąganie.

Jeżeli osoba A nie akceptuje grupy B, możemy zapytać: „Co ci daje nienawiść do tej grupy? Jaki jest jej cel?". Odpowiedzią może być jedno lub kilka z poniższych zdań:

230)Zapobieżenie zranieniu czy zabiciu własnych dzieci, krewnych i członków rodziny (inaczej: zapewnienie bezpieczeństwa, zdrowia i przyszłości samemu sobie, dzieciom, rodzinie i przyjaciołom).

231)Zapobieżenie zagładzie własnego rodu i materiału genetycznego(inaczej: reprodukcja własnych genów).

232)Ochrona ograniczonych zasobów (czyli: uzyskanie zapasów zapew-niających przetrwanie).

233)Ochrona przed utratą ziemi, zasobów i gniazda rodzinnego (czyli: potrzeba miejsca na wychowanie potomstwa, uprawę roli, do pracy i odpowiedniej przestrzeni życiowej).

234)Ochrona przed utratą kulturowej spuścizny (inaczej: praktykowanie wyznawanej religii, obchody dni świątecznych, porozumiewanie się językiem ojczystym).

235)Uniknięcie strachu i niepewności, które mogą wyzwolić obcy (inaczej: dobre samopoczucie w towarzystwie obcych).

236)Ochrona przed utratą społecznego Ja (czyli: wzmocnienie uczucia wspólnoty i społecznego Ja).

237)Zapobiegnięcie uczuciu izolacji i wyobcowania (czyli: podtrzymanie silnych powiązań społecznych).

238)Uniknięcie społecznej dezintegracji (inaczej: wzmocnienie i stymu-lacja dzięki zdrowej konkurencji).

239)Uniknięcie kompleksu niższości i uczucia bezsilności (czyli: poczucie siły i pewności siebie).

240)Uniknięcie uczucia zawiści (inaczej: zadowolenie z życia i własnych osiągnięć).

241)Uniknięcie uczucia braku kontroli (czyli: umiejętność pogodzenia się z niepewnością i tolerowania sytuacji bezładu).


5.9 JAK ZMIENIĆ HAMUJĄCE PRZEKONANIA SPOŁECZNE?

Yoriko jest Japonką i chce zmienić swoje negatywne nastawienie wobec Afrykanów. Zgodnie z moją propozycją, przesunęła ich w swojej panoramie społecznej z miejsca, które zajmowali na dole, po lewej stronie, na prawo i w górę. Zaraz potem popatrzyła mi prosto w oczy i powiedziała: „Tak, ale... skąd mam wiedzieć, że oni rzeczywiście zasługują na taką wysoką pozycję?". Yoriko podkreśliła, że na wysokie pozycje w hierarchii trzeba sobie czymś zasłużyć. Mimo to pierwsza część interwencji - zlokalizowanie Afrykanów po prawej stronie - nie sprawiła jej kłopotów. „Po prawej stronie robią wrażenie łagodnych" - wyjaśniła. Trudniejsze było natomiast postawienie ich wyżej. Yoriko powiedziała: „Europejczycy, Japończycy, a przede wszystkim Amerykanie, wszyscy czegoś dokonali - tylko Afrykanie nie".

Reprezentowała więc społeczne przekonanie chwilowo hamujące jakiekolwiek dalsze zmiany jej postawy.

Ten przykład sprzeciwu ze strony części osobowości wiąże się z pojęciem „przekonania". Yoriko była pewna, że pozycje w hierarchii (re-prezentowane przez wymiar pionowy) są uzależnione od wybitnych osiągnięć.

Dalsze pytania ujawniły, że pewne osiągnięcia były dla Yoriko bardziej doniosłe niż inne. Wyczyny sportowe miały dla niej mniejsze znaczenie niż osiągnięcia w literaturze, sztuce, gospodarce czy technice.

Sposób myślenia Yoriko był silnie hierarchiczny, jej panorama społeczna miała pionową strukturę; ona sama potrafiła dostrzec najdrobniejsze społeczne niuanse. Awans w hierarchii społecznej dzięki szczególnym osiągnięciom był zakotwiczony w jej umyśle jako bardzo ważny motyw. Ze względu na to przekonanie możliwości zmiany jej negatywnej postawy wobec Afrykanów były dosyć ograniczone.

Wzorzec szybkiej zmiany przekonań społecznych: Tabula rasa!

Ponowne przyswojenie to znana w NLP technika wprowadzania zmian przekonań. Zawsze gdy postawy społeczne są skutkiem traumatycznych doświadczeń z grupą obcą, ponowne przyswojenie może być właściwą taktyką. Jeżeli natomiast odrzucana grupa nie wywołuje żadnych negatywnych uczuć, niżej przedstawiona szybka metoda, wypróbowana w dodatku w wypadku problemów ze

społecznymi postawami, odniesie najlepsze skutki.Wskazanie: Pożądaną postawę społeczną klienta

hamuje przekonanie, które nie ma źródła w urazach psychicznych.


5.10 JAK SKŁONIĆ WIĘKSZE GRUPY SŁUCHACZYDO ZMIAN POSTAW SPOŁECZNYCH?

Dotychczas zastanawialiśmy się nad zmianami postaw społecznych u pojedynczych klientów przychodzących do nas z powodu własnych wewnętrznych pobudek. Zrozumiałe jest, że taki system pracy z łatwością wychodzi naprzeciw istniejącym tradycjom NLP. Naszymi dotychczasowymi doświadczeniami podzieliliśmy się już z tobą na stronach tej książki.

Jednakże bardzo społecznie zaangażowani politycy, menedżerowie i przywódcy mogliby odczuć pragnienie zmiany postaw u ludzi, którzy w ogóle tego nie chcą. Może się wówczas zdarzyć, że zwrócą się do nas z prośbą: „Pomoże mi Pan w praniu mózgów tych zatwardziałych ra-sistów?". Ja osobiście zostałem poproszony przez przedstawiciela ONZ o pomoc w leczeniu ran psychicznych zadanych ludności w Ruandzie.


Krwawa rzeź Ruandyjczyków była wynikiem systematycznej, etnocen-trycznej indoktrynacji przez radio Mille Colline. Czy podobne metody potrafiłyby także przeciwdziałać takim procesom?

Czy rzeczywiście NLP jest w stanie zaoferować nam właściwą technikę do wypełniania takich zadań? Co z etycznymi i ekologicznymi zasadami NLP? Czy zmiany postaw wbrew woli zainteresowanych nie są naruszeniem „map terytorialnych" albo „szacunku dla modelu świata" innych ludzi?

W przeciwieństwie do sprawdzonych tez, zaprezentowanych w pierwszej połowie rozdziału piątego, muszę poprosić czytelnika, aby uwzględnił fakt, iż następujące wywody mają raczej charakter eksperymentu.

5.10.1 Ćwiczenie bycia dobrymPraca amerykańskiej instruktorki postaw antyrasistowskich, Jane Alliot, pokazuje, jakie problemy mogą wyniknąć, gdy nakłania się ludzi do pozbycia się etnocentrycznego sposobu myślenia. Alliot to pani w średnim wieku, biała, obdarzona silną wolą. Oczywiście jest ona przekonana, że rasizm stanowi zagrożenie dla przyszłości Stanów Zjednoczonych i konieczność jego zwalczania usprawiedliwia praktycznie każdą metodę perswazji.

Najważniejszą strategią jej szkoleń jest „odwrócenie" sytuacji. Ich uczestnicy zostają podzieleni na niebieskookich i ciemnookich. Podczas trwania całego kursu Alliot dba o to, żeby niebieskoocy byli traktowani tak jak Murzyni w Stanach Zjednoczonych. W tym celu jest gotowa wcielić się w bardzo autorytarne role. Sposób, w jaki kontroluje i ustala reguły, których muszą przestrzegać niebieskoocy, powoduje ich uzależnienie od niej. Krótko potem zaczynają czuć się podle, a ich protesty dostarczają jej oręża, aby dalej móc w nich uderzać. Do dorosłych, niebieskookich mężczyzn zwraca się ona per „boy" i traktuje ich jak półgłówków. Niebieskookie kobiety są poniżane i krytykowane, gdy tylko spróbują być na przykład „miłe".

Ciemnoocy uczestnicy kursu natomiast siedzą podczas treningu kołem wokół niebieskookich klęczących na podłodze pośrodku pokoju. Jane Alliot inscenizuje całą sytuację w sposób poważny i dramatyczny, wywołujący silne emocje. I - jak mówi - upewnia się, że ci zazwyczaj wszechwładni, dominujący biali czują się tak jak czarna mniejszość w ich kraju. My możemy powiedzieć, że zmusza niebieskookich do tego, by bez ich własnej zgody doświadczali wspólnoty z grupą obcą i zajmowali drugą pozycję spostrzegania.

Uczestnicy zajęć prowadzonych przez Alliot to zazwyczaj pracownicy państwowi wysłani na szkolenie przez pracodawców prawdopodobnie jed-nak uczestniczą w nich dobrowolnie. Niezapomniane przeżycia w drugiej pozycji spostrzegania, czyli z

punktu widzenia grupy odrzucanej, niewątpliwie wywierają na większość wpływ. Jasne jest, że mogliby bojkotować całe to przedsięwzięcie. Psychologia społeczna określa tę tendencję mianem „reaktancji" - bezładnego buntu przeciwko manipulacji. Jednak


umiejętności społeczne Jane Alliot pozostawiają tak głębokie wrażenie, że potrafi ona bez problemu przekonać słuchaczy o zaletach terapii wstrząsowej. Instruktorzy o mniejszej sile psychicznej mogliby jednak mieć z tym trudności.

Gdy ludzie dobrowolnie zgłaszają się na antyrasistowskie szkolenia, oznacza to, że jakieś części ich osobowości chcą takiej zmiany, inaczej w ogóle by nie przyszli. Dlatego wątpliwe jest, czy wymuszoną konfrontacją z własnym rasizmem rzeczywiście można pokierować w pożądanym kierunku. Pomijanie faktu, iż ludzie ci, bądź co bądź, się starają, mogłoby odnieść wręcz przeciwne skutki, ignoruje się przecież wówczas fakt, że już przez samo zgłoszenie się na owe ćwiczenia są oni jednak „lepsi". Jeżeli uda nam się nakłonić takich umotywowanych uczestników kursu do identyfikacji z mniejszościami i do gruntownego zastanowienia się nad sobą samym (powszechnie stosowany punkt programu antyrasistowskiego), to na jaw wyjdzie zawsze wiele uprzedzeń. Kto wzrasta w rasistowskim społeczeństwie, sam stanie się do pewnego stopnia rasistą, i to bez względu na płeć i kolor skóry.

Nawet jeśli silne części osobowości uczestników powyższych seminariów dążą do zmian, cząstka rasistowska - obojętnie jak słaba - zawsze będzie gdzieś obecna. Konfrontacja z tą cechą osobowości wywołuje u kursantów wewnętrzne konflikty mogące doprowadzić do wyrzutów sumienia, a nawet do „samoumartwiania się". Gdy nie zostaną „wynagrodzeni" za udział w szkoleniu, prawdopodobnie wrócą do domu pełni poczucia winy i zaczną obwiniać członków rodziny o braki etyczne.

Nawet jeżeli odpowiadałoby to efektowi zamierzonemu przez instruktora, nie musi jednak automatycznie prowadzić do zmian w etnocentry-cznych postawach kursantów. Psychologowie społeczni są przekonani, że istnieje zasadnicza różnica między postawą, zamiarem i rzeczywistym zachowaniem. Jeśli więc mają zamiar ulepszać świat, to nie wystarczy, żeby uświadomili uczestnikom zajęć ich nieudolności. Przeciwnie, powinni ich nauczyć, jak być dobrym, myśleć dobrze i czynić dobro.

Moim zdaniem wpajanie postaw antyrasistowskich powinno polegać na uczeniu zasad pokojowego współistnienia. W gruncie rzeczy na takich szkoleniach należałoby uczyć, jak nie dopuszczać do mentalnej polaryzacji.

Część energii zużywanej na uświadomienie uczestnikom kursu, jakimi są niemoralnymi rasistami, mogłaby zostać wykorzystana do nauczenia ich, w jaki sposób oni sami mogliby się przyczynić do zmian postaw u ludzi, którym nie przypadło w udziale uczestniczenie w takim szkoleniu.

5.10.2 Modele spontanicznego nawracaniaTypowym punktem wyjścia dla działań NLP mogłoby być pytanie: W jaki sposób ludziom, którzy nie widzą ku temu żadnych powodów, udaje się mimo to samodzielnie zmienić lub - odwrotnie - zachować swoje etnocen-tryczne poglądy? I jak wygląda naturalny przebieg takich procesów?


William zwierzył mi się na przykład: „Wiesz co, ja zawsze miałem uprzedzenia do cudzoziemców żyjących w Holandii. Ale pewnego dnia jechałem przez Amsterdam zatłoczonym metrem, pełnym Chińczyków, Murzynów, Arabów i różnych innych. Było ciasno i wszyscy siedzieli blisko siebie. Ile w nich było radości! Śmiali się, wygłupiali i mówili przy tym łamaną holenderszczyzną. Ale... nie wyczułem w powietrzu wcale alkoholu. Może właśnie wracali z jakiegoś kursu albo coś w tym rodzaju. Siłą rzeczy widziałem ich całkiem z bliska, patrzyłem w roześmiane oczy, byłem świadkiem werbalnych nieporozumień, wyjaśnień, uśmiechów i naturalnej radości, ale także niejakiej niepewności. Czułem zapach ich skórzanych kurtek i wody po goleniu. Widać było, że każdy z nich na swój sposób stara się ułożyć sobie życie. Wszyscy mieli nadzieję na lepszą przyszłość. I nagle... poczułem, jak mój opór maleje. Przeniknęło mnie jakieś ciepłe uczucie i... ni stąd, ni zowąd, inaczej nie da się tego opisać, poczułem się wewnętrznie zjednoczony z całą ludzkością. Ci ludzie byli mi naprawdę bliscy. Razem byliśmy obywatelami świata. Przestałem się bać i odprężyłem się. W tym momencie zawalił się mój etnocentryczny światopogląd!".

Takie spontaniczne „nawrócenie" dowodzi, iż trudniej jest obstawać przy ksenofobicznych przekonaniach, gdy obca grupa za bardzo się do nas zbliży. Przewaga jej personifikacji powoduje przejście - wraz z nią -do drugiej pozycji spostrzegania. Jak widać, to właśnie przytrafiło się Williamowi. Ogólnie oznacza to, że konstelacja istniejąca w panoramie społecznej, której towarzyszą przeżycia natury etnocentrycznej, zostaje zburzona, gdy „realna" społeczna geografia stanowi jej wyraźne przeciwieństwo.

Skutkiem nagłej, bezpośredniej konfrontacji z obcą grupą może więc być spontaniczna zmiana postawy. Daje się to również zaobserwować w klasycznej dramaturgii powieści i filmów, w których bohater albo bohaterka zakochują się w osobie należącej do nieakceptowanej grupy - na przykład innej rasy, innego plemienia, grupy wyznającej odmienną ideologię czy religię, innej sfery społecznej lub bandy. I zawsze historia kończy się jednym z dwóch finałów: albo zakochani zostają pozbawieni życia przez członków ich własnych grup, albo obie grupy dochodzą do porozumienia na ślubie zakochanej pary i wszystko wieńczy happy end.

Fakt, że ten typ opowieści jest tak popularny, unaocznia społeczny i emocjonalny punkt styczności, w którym wrogie sobie grupy zbliżają się do siebie w stopniu przekraczającym niemal granice wytrzymałości. Ukrytą intencją takiego scenariusza jest przekazanie widzowi postaw niespo-laryzowanych.

Te tematy ilustrują to samo zjawisko: kiedy tylko

obca grupa zbytnio się zbliża, pojawia się niebezpieczeństwo zaniku polaryzacji. W skali kra-jowej może to doprowadzić do społecznej niestabilności i niepewności, które nierzadko uspokajają się tylko dlatego, że dystans narzucony zostaje ponownie przemocą. Zemsta według zasady „oko za oko, ząb za ząb"


i zabójstwa w imię wendety przywracają, można powiedzieć, do porządku, status quo polaryzacji grupa własna - grupa obca. Terrorystyczne zamachy bombowe często kładą kres pokojowym fazom, w których ta polaryzacja jest nieco słabiej nasilona. Zawsze gdy właśnie zanosi się na to, że Izraelczycy i Palestyńczycy dojdą ze sobą do porozumienia, to następny fanatyczny zamachowiec podkłada kolejną bombę.

Jeżeli więc sugerujemy słuchaczom „bliskie" spostrzeganie odrzucanej przez nich grupy, musimy zachować ogromną ostrożność. Być może po-winniśmy zaproponować zbliżanie się krok po kroku. Zbyt duża „bliskość" może bowiem wywołać gwałtowne reakcje.

Badając spontaniczne zmiany etnocentrycznych postaw, powinniśmy także zwrócić uwagę na wypadki, w których ludzie, ku naszemu zdziwieniu, nie zostają „nawróceni". Tak jak ci, którzy latami żyją w otoczeniu przedstawicieli innej rasy i ciągle jeszcze są do niej negatywnie nastawieni, albo ci, którzy utrzymują bliskie stosunki z członkami odrzucanej grupy i mimo to mocno trzymają się swojej rasistowskiej ideologii - „Ona przede wszystkim jest dla mnie czarna, dopiero potem jest moją żoną" albo: „On może być dobrym współpracownikiem albo nawet najlepszym przyjacielem, a mimo to pozostanie dla mnie Żydem".

Zmiana etnocentrycznych postaw może także dlatego nie dojść do skutku, że brak jej „uogólnienia". Brzmi to może nieco dziwnie, niemniej jest to bardzo rozpowszechniona forma samoobrony przed zmianami zachowań. Jesteśmy w stanie niezbicie trwać przy dowolnych przekonaniach społecznych, dyskwalifikując wszelkie dowody na istnienie przeciwieństw i twierdząc: to jest co innego. Jeżeli na przykład jestem Palestyńczykiem, a mój syn zakochany jest w bardzo sympatycznej Żydówce, to wcale nie oznacza, że muszę zmienić moje zdanie o wszystkich Żydach. Mogę po prostu potraktować synową jako jednorazowe „odstępstwo od reguły", czyli w tym wypadku „dobrą Żydówkę".

Podobne zjawisko zaobserwowałem u moich rodziców, którzy nie lubili wszystkich Niemców, mimo że na urlopach poznawali tylko sympatycznych obywateli tego kraju. Uważali ich po prostu za chwalebne wyjątki. Podczas drugiej wojny światowej antyniemieckie hasła głosiły: „Dobry Niemiec to martwy Niemiec". Podobne wypowiedzi słyszy się wszędzie tam, gdzie ludzie próbują zintensyfikować polaryzację własna grupa - grupa obca. Takie uwagi brzmią niemal jak rozkaz: „Nie wolno ci uogólniać wyjątku, masz dalej ich nienawidzić".

Jeżeli więc mówimy do audytorium o „dobrych" przedstawicielach odrzucanej grupy, ryzykujemy minięcie się z celem. Jeśli w ogóle znajdziemy posłuch, zostaniemy zarzuceni prawdopodobnie wieloma kontrargumentami. I nawet jeżeli ostatecznie stwierdzimy, że cała grupa obca w gruncie rzeczy jest „w porządku", udowodnić tego nie jesteśmy w stanie. Każdy przykład przeciwny może natychmiast zbić nasz argument, wskutek czego ucierpią nasza wiarygodność i dobry stosunek do publiczności.


Jeżeli, będąc Palestyńczykiem, utrzymuję, że: „Wszyscy Żydzi są w porządku", to natychmiast stracę dobry kontakt z grupą, do której należę. Ale jeżeli powiem: „Spotkałem jednego Żyda i ten był w porządku", istnieje szansa, że zostanie to przyjęte jako wyjątek.

Jednakże bez uogólnień się nie obejdzie, skoro mamy zamiar zmienić postawę naszych słuchaczy wobec określonej grupy. Chcąc przeobrazić słuchaczy, którzy nie cierpią Luksemburczyków, w ich sympatyków, nie pozostaje nam nic innego, jak nakłonić naszą publiczność do uogólnień. Musi ona przesunąć personifikację wszystkich Luksemburczyków na dogodniejsze miejsce w swojej panoramie społecznej.

Taki sposób postępowania stawia nas jednak przed poważnym dylematem, jeżeli chcemy zmienić etnocentryczne przekonania naszej własnej grupy. To prawdopodobnie jest powód, dla którego tak zwani posłańcy pokoju (patrz podrozdział 5.10.4) najwyraźniej starają się unikać rozwodzenia się nad fenomenem grup obcych i własnych.

5.10.3 Przykład fuzji przedsiębiorsti1): Jak wpłynąć na postawy społeczne1?Wyobraź sobie, że jesteś dyrektorem naczelnym banku, który ma zamiar dokonać fuzji z konkurencją. Nagle stajesz przed poważnym problemem -wybrać grupę własną czy obcą. Na pierwszy rzut oka sytuacja wydaje się raczej pozbawiona konfliktów rasowych, jednak może mieć dla ciebie zgubne skutki, jeżeli polem walki stanie się twoja firma.

Aby zapanować nad sytuacją, potrzebna jest odpowiednia strategia komunikacji. Fuzja będzie funkcjonowała tylko wtedy, gdy wszyscy uczest-niczący zatwierdzą ją w swoich panoramach społecznych. Ich reprezentacje grupy własnej i obcej muszą się połączyć w jedną, nową, aprobowaną grupę.

Przede wszystkim jednak powinny zostać zmienione cechy formalne obrazu grupy obcej. Należałoby uczynić go bardziej pozytywnym i przy-ciągnąć bliżej, podczas gdy do obrazu własnej grupy należy włączyć także członków grupy przeciwnej.

Kształtowanie dynamiki grupy, która jest konsekwencją fuzji przedsiębiorstw, jest jednym z decydujących zadań kierownictwa.

Podstawę komunikacji stanowią w powyższym wypadku przemówienia wygłaszane przez osoby posiadające autorytet w danym przedsiębiorstwie, skierowane do załogi, których celem jest złagodzenie istniejącej polaryzacji.

Kierownik może zacząć od podniesienia statusu obcej grupy: „Ostatecznie wcale nie są tacy źli". Jak tylko znaczenie tej grupy nieco wzrośnie, można zacząć podkreślać jej równość: „Każdy z nas na swój sposób dokładnie wykonuje swoją pracę". Po czym

kierownik powinien zacząć propagować zjednoczenie obu grup, być może stawiając „ich" i „nas" razem jako przeciwstawienie wobec innej, obcej grupy: „Mamy przecież wspólne cele i zamiary, musimy razem stawić czoło konkurencji".


Eksperymentując z panoramą społeczną, dzielę uczestników moich kursów na dwie, losowo dobrane grupy. Każda z nich zostaje nazwana i otrzymuje własną salę konferencyjną. Po przeprowadzeniu kilkunastu ćwiczeń zaczynam polaryzować obie grupy, stale wyrażając opinie o „nich" - czyli członkach tej drugiej grupy:

- Są tacy powolni, że musimy na nich czekać.- Plan czasowy projektu jest przez nich zagrożony.- Nie rozumieją poleceń.- Z trudem organizują sobie pracę.- Nie mają o nas zbyt dobrego mniemania.- Starają się nas prześcignąć.

W ten sposób zaszczepiam w obu grupach konkurencyjny sposób myślenia i w końcu manipuluję ich przedstawicielami tak, że zaczynają w pewnym sensie odczuwać wzajemną wrogość.

Na koniec analizuję cechy formalne powstałych w ten sposób personifikacji grup obcych.

Kiedy tylko kursanci uświadomią sobie, że ta polaryzacja rodzi się w ich własnych głowach, polecam im skierować uwagę na przeciwny cel, czyli brak polaryzacji. Obie grupy muszą napisać przemówienie, które ich przewodniczący wygłoszą na wspólnym posiedzeniu. Jego celem ma być zjednoczenie obu stronnictw. Te „polityczne mowy" kierują się następującymi wytycznymi obowiązującymi obie strony:


Podobne struktury możemy zaobserwować także w polityce międzynarodowej. Na przykład wówczas, gdy nowi członkowie mają przystąpić do Unii Europejskiej. Nowo przyjęte państwa muszą pokonać podobną przepaść dzielącą ich obcą grupę od „starych" członków. Ponadto boją się utracić własną narodową tożsamość, suwerenność i autonomię. Dania na przykład ma już podobne zmiany za sobą, a Wielka Brytania jest również dobrym przykładem, mimo że w innym sensie.

Tam bowiem problemem jest związek położenia geograficznego z wyobrażeniami panoramy społecznej. Położenie geograficzne Wielkiej Bry-tanii odzwierciedla reprezentację polaryzacji. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy w Anglii i przyjrzyjmy się oczyma wyobraźni reszcie Europy. Członków Unii Europejskiej znajdujących się na stałym lądzie widzimy prawdopodobnie daleko za morzem. Psychologiczne mapy terytorialne odpowiadają niekiedy konstelacjom panoramy społecznej. W ten sposób panorama rodziny mogłaby z łatwością odpowiadać mapie Europy: Holandia znajdowałaby się w kręgu rodziny państw, przy czym Niemcy i Francja pełniłyby obowiązki ojca i matki, a Belgia i Dania mogłyby być młodszymi braćmi. Anglia byłaby gderliwą babcią, a Turcja dalekim krewnym.

Wielonarodowy koncern Philips stara się podkreślić spójność swoich zagranicznych filii także przez ukształtowanie stron intranetowych we własnej firmowej sieci komunikacyjnej. Na ekranie komputerowym można zobaczyć wszystkich pracowników tak, jak gdyby ich miejsca pracy znajdowały się tuż obok siebie.

5.10.4 Posłańcy pokojuHistoryczne przykłady tego, jak można uwikłać naród w wojnę, są wystarczająco udokumentowane. Ostatnio dyktatorzy i przywódcy, świadomie manipulujący masami, publicznie przyznali się do studiowania i naśladownictwa historycznych modeli. Najważniejszą rolę odgrywa przy tym stymulowanie poddanych, aby depersonifikowali odrzucaną grupę. Jak widać, odtworzenie tych przestępstw nie jest trudne, więc modelowanie takich postaci jak Stalin, Pol Pot, Saddam Hussajn czy Hitler chyba jednak nie musi się znaleźć wśród najważniejszych zadań praktyków NLP.

Jeśli chcemy wpłynąć na ludzkość w kwestii pokojowego współistnienia, nie możemy ograniczyć się tylko do „odwracania" zamierzeń tyranów.


Ten problem wymaga większego wysiłku, czego najlepiej dowodzą starania tak zwanych posłańców pokoju (np. Mubarak, Abi Nathan, Jimmy Carter, Mahatma Gandhi, De Klerk, Mandela i wielu, wielu innych).

Tylko bardzo rzadko mówią oni o grupach obcych, nawet w pozytywny sposób. Dużo częściej uczą pokoju na wyższej płaszczyźnie abstrakcji. Starają się przekazać postawy ogólnie sprzyjające pokojowi, czyli takie, które wyrastają poza myślenie w kategoriach własna grupa - obca grupa.

Wspomniałem o tym już na początku tego rozdziału, w trakcie rozważań o braku polaryzacji. Przekonaliśmy się, że jeśli postawimy jednostkę w centrum i nadamy jej duchowe cechy formalne, to otrzymamy dużo bardziej złożone mapy społeczne. Na ten właśnie temat rozwodzą się posłańcy pokoju i w ten sposób wpływają na cały społeczny system operacyjny swoich zwolenników.

Mogłoby to brzmieć następująco: „Spójrzcie, każdy człowiek jest przecież jedyny w swoim rodzaju. Zrozumcie, że Bóg kocha nas wszystkich. Wszyscy razem tworzymy wielobarwne i urozmaicone uniwersum. Już dawno temu nasi przodkowie, a ostatnimi czasy nasi rodzice starali się przeobrazić nasz świat w wielokulturową wspólnotę. Zrobili nam w ten sposób hojny podarunek, skupili bowiem cały daleki świat w naszych miastach. Kiedyś będziemy po prostu obywatelami świata. Nasze uniwersum ciągle się zmienia i rozciąga się przed nami niczym łąka pokryta polnymi kwiatami - wielokształtna, pachnąca i kwitnąca, zroszona tymi samymi kroplami deszczu i skąpana w blasku jednego tylko słońca".

Jeśli więc mamy zamiar zmienić cały system operacyjny naszych słuchaczy, możemy przedstawić im wizje ludzkości, opiewać daleką przeszłość, odmalować promienistą przyszłość i wysławiać siłę jednostki przyczyniającej się do stworzenia świata pokoju, miłości i szczęścia.

Prawdopodobnie zastanawiasz się właśnie, w jaki sposób takie „puste słowa" mogą zmienić ludzkie postawy?

Możliwe, że zrozumiesz to lepiej dzięki zdaniu sformułowanemu w 1979 roku przez Bandlera i Grindera: „Cała komunikacja to hipnoza". Oznacza to, że kiedy tylko kontakt zostaje nawiązany, każda sugestia, niezależnie od stanu świadomości słuchacza, musi prowadzić do zmian w jego postawie. Mogą one nastąpić nawet zupełnie bez jego wiedzy.

Jeśli powiem na przykład: „O, widzisz zbliżających się Chińczyków?", to natychmiast ulegniesz tej sugestii. Siłą rzeczy musisz na moment zobaczyć oczami wyobraźni zbliżających się Chińczyków, nawet jeśli będziesz tego nieświadomy. Oczywiście zaraz potem zrodzi się w tobie opór wobec tej sceny, powodując powrót wcześniejszego obrazu Chińczyków w oddali. Hipoteza Bandlera i Grindera jest trudna do sprawdzenia, empiryczny dowód pozostaje bowiem w sferze nieświadomości.

Tymczasem jeśli założymy po prostu, iż każda zrozumiana wypowiedź zmienia subiektywne (podświadome) odczucie słuchacza, to otworzy się przed nami wiele możliwości wpływania na ludzi. To bowiem oznaczałoby,


oczywiście zawsze pod warunkiem istnienia odpowiedniego kontaktu, że wszystkie stosowane przez nas predykaty mogą pociągnąć za sobą zmiany cech formalnych, które nastąpią niezależnie od tego, czy słuchający ich chce, czy nie. Metafory zmieniają te cechy w podobny, ale pośredni sposób. Jeśli mówię: „To jest tak, jak byśmy siedzieli razem z wieloma Chińczykami w małej łódce", to jest to metafora określająca bliskość Chińczyków, podobnie jak w poprzednim przykładzie. Takie przenośnie powodują zmiany cech formalnych. Ich stosowanie jest nieuniknione, gdy osiągniemy pewien stopień porozumienia z większą grupą słuchaczy.

Skoro więc to prawda, że po nawiązaniu kontaktu, sugestie natrafiają na podatny grunt, to spokojnie możemy wykorzystać poznane zjawisko i otwarcie mówić do grupy na temat pozytywnych aspektów zmiany zachowań. Takie przemówienia potrafią naprawdę oddziaływać na społeczne postawy dotychczas mało umotywowanych słuchaczy.

Zwróćmy również uwagę, że jeśli ludzie sami z siebie nie wykazują ochoty do zmian, to nie oznacza to automatycznie, że są im przeciwni. Po nawiązaniu kontaktu wystarczy stale powtarzać te same predykaty, żeby sprowokować u nich inne postawy. Między porozumieniem i oporem istnieje ścisły związek. Jasne jest, że gdy ludzie sprzeciwią się naszym zamiarom, szybko przestaniemy być z nimi w kontakcie. W takich wypadkach musimy z precyzją nawiązać dialog i poprowadzić go w kierunku innych aspektów życia. I to właśnie stawia nas niekiedy przed problemem uzyskania porozumienia wobec obcych nam przekonań, wartości i kryteriów.

Chcąc nawiązać kontakt z grupą osób, które nienawidzą adwokatów, można wprawdzie z łatwością dostosować się do niej, mówiąc: „Dobry adwokat to martwy adwokat". Będzie to jednak, oczywiście, sprzeczne z naszymi pokojowymi zamiarami. Jak więc nawiązać stosunki z polaryzo-waną grupą?

Właściwe wypowiedzi powinny uwzględniać pozytywne pobudki etno-centrycznych składników osobowości.

Kontakt z polaryzowaną grupą. Pozytywne pobudki (i związane z nimi przekonania, wartościowania oraz kryteria) kryjące się często za et-nocentrycznymi częściami osobowości, mogą nam pomóc w nawiązaniu kontaktu z grupami ludzi o takich poglądach.

Redagując sprzyjającą nawiązaniu kontaktu mowę, dobrze jest szczegółowo przeanalizować te pozytywne pobudki kryjące się za myśleniem w kategoriach grupa własna - grupa obca. Poniżej znajdziesz wiele takich właśnie pozytywnych pobudek (żeby ułatwić wyobrażenie o nich):

242)Pragnienie bezpieczeństwa, zdrowia i szans na przyszłość dla ciebie, twojej, rodziny i

przyjaciół.243)Zamiar dalszego istnienia dzięki swoim

dzieciom i chęć podtrzymania rodu.244)Potrzeba pracy i posiadania zasobów

wystarczających do życia.245)Pragnienie miejsca umożliwiającego

wychowanie potomstwa, uprawę roli, służącego stworzeniu warunków do pracy i życia.


246)Swoboda wyznawania swojej religii, obchodzenia świąt i posługiwania się językiem ojczystym.

247)Chęć wzmocnienia uczucia wspólnoty i swojej tożsamości społecznej.

248)Pragnienie zachowania silnych więzi społecznych.249)Potrzeba współzawodnictwa jako bodźca i nowej siły.9) Pragnienie poczucia siły i

pewności siebie.10) Marzenie o zadowoleniu z życia.

Po przytoczeniu kilku z tych zdań, audytorium zareaguje tak zwanym ciągiem przytakiwań. Wszyscy będą myśleć: „Tak, tak, tak, tak". Gdy ten ciąg utrwali się w ich świadomości, możemy zacząć dopasowywać się do subiektywnych doświadczeń poszczególnych panoram społecznych.

Relację będzie można polepszyć, gdy ukształtujemy swoją wypowiedź pod kątem istniejącego obrazu polaryzacji. Możemy na przykład powiedzieć: „Stoimy tu i patrzymy na siebie; i widzimy wszystkich innych ludzi żyjących na świecie. Widzimy ludzi, których kochamy i których lubimy. Ale także tych, o których nie wiemy, co mamy myśleć i w których pozytywne pobudki wątpimy. Wydają nam się dalecy, ale jednocześnie wystarczająco bliscy, żeby może nawet ich polubić".

Gdy zakotwiczymy tę myśl, możemy zacząć głosić mniej polaryzujące dewizy. Krok po kroku powinniśmy podbudowywać ugodowe zapatrywania.


5.10.5 Jak zmniejszyć ksenofobię u słuchaczy?Naturalną reakcją na coś obcego, nieznanego jest strach. Widocznie musimy najpierw pokonać lęk przed nową grupą obcą, zanim nauczymy się czuć do niej sympatię.

Do codziennej pracy dziesiątek tysięcy praktyków NLP należy pomoc ludziom w przezwyciężaniu wszelkich lęków. Ksenofobia także jest odmianą lęku, NLP powinno więc być skuteczne i w jej pokonywaniu.

Wskazana byłaby tu prawdopodobnie metoda leczenia ksenofobii za pomocą podwójnej dysocjacji, lecz jest ona zbyt skomplikowana, aby móc ją zastosować wobec większych grup ludzi. Lepiej jest ograniczyć się do najprostszych sposobów redukcji lęków, na przykład łączenia zakotwiczeń.

Żeby osłabić zakotwiczenia u etnocentrycznych słuchaczy, można pomocniczo zasugerować im sytuację, dla której charakterystyczne są wszystkie komponenty społecznego bezpieczeństwa i przyjemności - podobnie jak wspomniane już wcześniej przyjęcie. Może to być urlop za granicą, przeżycia ze współudziałem tubylców i tym podobne. Także: pójście do teatru z całą gromadą obcych ludzi i podzielenie się wrażeniami.

Należy zakotwiczyć te wrażenia i uaktywnić je w połączeniu z istniejącą już reprezentacją napawającej nas lękiem grupy obcej. Zakot-wiczenie koniecznie musi być natury wizualnej lub audytywnej. Ewentualnie możemy wykorzystać do tego celu „efekt teatru" lub „efekt urlopu". W wypadku zakotwiczenia wizualnego wskażmy jego określony kierunek, pamiętajmy jednak, że jego lokalizacja może się pokrywać z miejscem, w którym odrzucana grupa jest spostrzegana w panoramie społecznej.

Działanie zakotwiczeń można wzmocnić, określając odrzucaną grupę w połączeniu z zakotwiczeniem audytywnym. Na przykład: „Zastanawiam się, czy są ludzie, którzy odczuwają na przykład efekt teatru, myśląc o adwokatach (określenie odrzucanej grupy)".

Łączenie zakotwiczeń następuje zawsze i wszędzie. Na przykład wtedy, gdy Arab, Murzyn, Holender, Japończyk albo członek jakiejkolwiek innej grupy, względem której żywimy jakieś

uprzedzenia, zrobi coś, co ocenimy bardzo pozytywnie - będzie świetnie grał w piłkę nożną, grał na jakimś instrumencie muzycznym, pisał znakomite powieści albo robił


cokolwiek innego. Ale - jak już wspomniałem - czasami to nie wystarczy, żeby zmienić uogólniające opinie, może bowiem zostać potraktowane jako wyjątek. Zawsze jednak lęk nieco się zmniejszy. Kiedy zaś człowiek lepiej się czuje, to i jego negatywne odczucia tracą trochę ze swej ostrości.

Gdy mamy wrażenie, że grupa, do której się zwracamy, czuje lęk wobec innej grupy, powinniśmy bezpośrednio poruszyć ten problem.

5.11 KSENOFOBIA, WŁASNE JA I DUCHOWOŚĆ

Kilkakrotnie podkreślałem już, że ludzie zmieniający (radykalnie) swoje ksenofobiczne postawy, niekiedy sięgają do duchowych źródeł, na które z kolei składają się doświadczenia określane przez niektórych psychologów jako pozazmysłowe.

W swojej książce Core Transformations Connirae i Tamara Andreas nazywają ten rodzaj doświadczeń stanami centralnymi. Takie stany we-wnętrzne wychodzą pod względem intensywności poza własne Ja. Podczas gdy jego zasoby często są obrazowane pojęciami takimi, jak „moje prawdziwe Ja" lub „moje głębokie Ja", źródła pozazmysłowe obejmują, poza własną osobą, także i inne istoty.

Do duchowych zasobów, które dają nam możliwość pokonania etno-centrycznych uprzedzeń, zaliczamy niekiedy także nasz stosunek do „ludzkości" lub „całego uniwersum". Potrafimy więc powiedzieć: „Czuję się związany ze wszystkimi ludźmi". Nierzadko używamy pojęcia miłości, opowiadając o radykalnym wyzbyciu się uprzedzeń. Typowymi określeniami byłaby „wszechstronna miłość", „wszechogarniająca miłość" czy też „bezwarunkowa miłość do wszystkich stworzeń".

Opracowania Andreasów dowodzą, iż większość nas potrafi wyzwolić w sobie takie duchowe zasoby i kiedy oczekujemy od ludzi zmiany negatywnego nastawienia wobec jakiejś grupy, uaktywnienie tych właśnie poza-zmysłowych cech może być bardzo skuteczne.

Tutaj dostrzegamy fascynujące zjawisko: długa historia wojen religijnych jakoś nie dostarcza nam dowodów na to, że istnienie zasobów duchowych prowadziłoby do pokojowych poglądów, prawda? W rzeczywistości


wyzwala raczej szeroko rozpowszechnione etnocentryczne postawy, które bazują na religijnych przekonaniach.

Roli tych duchowych zasobów w wielu religiach nie można lekceważyć. Wiara, propagująca jedność wszystkich ludzi i stworzeń, ucieka się do tych źródeł w celu wzmocnienia pożądanych postaw wśród swoich wyznawców.

Jeżeli zgodnie z zasadami NLP założymy, że ludzkość istotnie posiada wszelkie atrybuty konieczne do wprowadzania zmian, mamy również prawo przyjąć, iż dysponuje ona także przymiotami niezbędnymi do przezwyciężenia postaw etnocentrycznych. Traktując te założenia jako pewnik, musimy się zastanowić, co powoduje, że niektórzy ludzie nie są w stanie wykorzystać ich do osiągnięcia spokoju ducha i pokoju na świecie.

Główną tego przyczyną może być brak dostępu do duchowych zasobów, co jest spowodowane zazwyczaj kulturowym, politycznym i religijnym „oprogramowaniem", któremu poddane zostały poszczególne jednostki.

Następnym częstym motywem niewykorzystania pozazmysłowych zasobów bywa również ich kojarzenie z odrzucanymi grupami. Dana osoba obawia się, że jej stany ducha oraz ich określenia należą także do religii grupy spostrzeganej negatywnie. Pojęć typu Jedność" łub „wszechstronna miłość oraz afirmacja" chętnie używają członkowie i przywódcy kościołów i sekt. Już samo słowo „duchowość" potrafi wywołać u niektórych osób niemal fobię. Podobne słowa uaktywniają w istocie cechy formalne religijnego fanatyzmu, zwłaszcza gdy są wygłaszane z dużym naciskiem i entuzjazmem.

Antyreligijne postawy i fobie potrafią przeszkodzić ludziom w wykorzystaniu ich pozazmysłowych zasobów do wyzbycia się rasistowskich, etnocentrycznych uprzedzeń wobec odrzucanych grup.

Gdy pragniemy wpłynąć na ludzi (i to na osoby, które właściwie nie przejawiają ku temu najmniejszej ochoty), tak żeby otworzyli się na innych i odrzucili nienawiść, potrzebujemy innych umiejętności komunikacyjnych niż te, którymi dysponuje przeciętny terapeuta. Musimy umieć motywować ludzi za pomocą ukrytej sugestii, a do tego niezbędna jest siła społeczna i odpowiednie środki retoryczne, jakimi są na przykład metafory. Poniżej wymienię jeszcze kilka reguł takiej pośredniej komunikacji. Jedną z nich jest forma ujawnienia się: opowiadamy o sobie i zachęcamy w ten sposób innych do powtórzenia pewnych kroków mentalnych.

Inne możliwe metody to „cytat" i „sprawozdanie". Mówimy na przykład: „Pewien człowiek opowiedział mi, że jego siostra zakochała się w Arabie. Obie rodziny były temu związkowi przeciwne, ale ich uczucia były silniejsze..."

(Zakończenie historii możemy dowolnie upiększyć).Takie metody pośredniej komunikacji polegają na

opowiadaniu o innych, którzy zwierzyli nam się ze swoich przeżyć. My przekazujemy je dalej naszym słuchaczom. Często jest to najprostszy sposób komunikowania. Wprawdzie kaznodzieje i guru wszelkich kultur i czasów wykorzystywali ową technikę do swoich celów, lecz czy jest to powód, żeby z niej zrezygnować?


Teraz spróbuję w zarysie przedstawić dialog, na wzór którego można zaplanować komunikację z grupą słuchaczy. Przyjmijmy rolę mówcy, którego celem jest jej dostarczenie motywacji grupie. Warunkiem jest posiadanie przez nas pewnego autorytetu, a grupa musi okazać gotowość wysłuchania nas, nie musi natomiast okazywać zamiaru zmiany negatywnej opinii o odrzucanej grupie. Poniższa metoda jest pomyślana wyłącznie jako przykład i powinna zostać szczegółowo dopasowana do sytuacji, w której ją stosujemy.Przykład komunikacji mającej na celu wspomaganie pozytywnych postaw społecznych za pomocą ujawnienia się. 1) Przytoczmy parę przykładów własnych pozazmysłowych (metafizycznych) przeżyć: „... i nagle poczułem coś intensywnego, coś, co trudno jest opisać. Nazwijmy to «jednością»".

Taki styl opowiadania wywołuje u słuchających wspomnienia podobnych przeżyć. Teraz powinniśmy opowiedzieć, w jaki sposób za każdym razem utożsamiamy się z tą „spójnością" i jak zatrzymujemy to uczucie: „Jeśli bardzo się postaram, to będę ciągle tak czuł. O tak, to uczucie istnieje. Jak to dobrze czuć to, stojąc tu i mówiąc do was...".

Nie spieszmy się. Użyjmy sformułowań przełamujących ewentualny opór słuchaczy. Zrezygnujmy jednak ze zmieniania cech formalnych religijnego przywództwa czy fanatyzmu. Żadnych peanów! Ujawnijmy się, przyznając się, że sami się dziwimy temu, co mówimy: „Mój Boże, ja mówię jak moja stara nauczycielka od religii! No, ale nieważne...". Nie powinniśmy również ukrywać, iż mamy wątpliwości co do tego, czy dobrze jest ujawniać się z pewnymi sprawami: „Może niektórzy z was pomyślą, że jest to zbyt osobiste, ale mam nadzieję, że nie macie nic przeciwko temu...".

Inną możliwością zapobieżenia antyreligijnym protestom jest zajęcie technicznego lub naukowego stanowiska. Udajmy antropologa albo „pro-gramistę ludzkiego software'u".

250)Opowiedzmy o jakiejś grupie, którą sami odrzucamy, na przykład o „rzeźnikach". Podajmy taki przykład, który każdego skłoni, aby wyobraził sobie własną „wrogą" grupę. Im bardziej osobisty i wy-szukany będzie nasz przykład, tym bardziej pobudzi on słuchaczy do przypomnienia sobie odpowiednich przeżyć prywatnych. Powinniśmy mówić powoli, tak jak byśmy szukali słów - da to naszym słuchaczom czas do namysłu.

251)Zwierzmy się im, jak wracamy do przeszłości - w czasy, kiedy jeszcze nie ocenialiśmy negatywnie odrzucanej obecnie grupy. „Wtedy rzeźnicy i piekarze byli dla mnie po prostu właścicielami sklepów". I udajmy, że dopiero teraz przypominamy sobie, w jaki sposób wyrobiliśmy sobie takie negatywne zdanie o danej grupie: „Właśnie mi się przypomniało, jak do tego doszło. Nasz sąsiad powiedział raz do mojego ojca: Pan X jest wstrętny jak rzeźnik".


W tym momencie musimy opisać lokalizację grupy obcej w naszej panoramie społecznej. „Wtedy ulokowałem rzeźników całkiem po lewej stronie; no i znajdują się tam do dzisiaj".

Wyjaśnić powinniśmy jedynie pozytywne zamiary tej części naszej osobowości, która reprezentuje taką opinię o danej grupie.

„Teraz dopiero rozumiem, jakie korzyści wyniosłem z tego, że ich tak widziałem. Mój ojciec mianowicie był piekarzem i, uważając rzeźników za nikczemnych, rekompensowałem sobie fakt, że zarabiali oni więcej niż on. Naprawdę! A teraz pojmuję, że taka była wówczas sytuacja na rynku. Mięsa było mało". Takie uwagi powodują, że słuchacze rewidują swoje własne negatywne zdanie o odrzucanych grupach. Nie omieszkajmy jednak podkreślić ich pozytywnych pobudek.

4) Tymczasem należy uaktywnić duchowe zasoby. „Obecnie, czującspójność, mogę przenieść rzeźników w moim umyśle na prawą stronę. Rzeźnik też człowiek...".Możemy rzucić parę uwag co do tego, jak inne byłyby nasze przekonania, gdybyśmy już wtedy, wyrabiając je sobie, dysponowali tymi metafizycznymi zasobami.

5) Ponadto powinniśmy wspomnieć, że nasze życie być może potoczyłoby się inaczej, gdybyśmy mieli lepsze zdanie o odrzucanejgrupie. I że teraz stale o tym pamiętamy, aby tylko zachować nowowyrobioną opinię.

To, co zamierzamy w ten sposób osiągnąć, to zmiana własnej przeszłości.

6) Na koniec przenieśmy się razem ze słuchaczami w przyszłość.W tym miejscu możemy przejść od ujawnienia się do stawianiakonkretnych pytań: „W jaki sposób zmieni się wasze życie, gdy zaczniecie postępować według nowo wypracowanych zasad?".

Rozdział 6

PANORAMA RODZINY

6.1 NLP I SYSTEM RODZINNYZachęceni pracą Virginii Satir nad terapią rodzin Richard Bandler i John Ginder po raz pierwszy użyli pojęcia „terapii systemowej" w pracy Stru-cture of Magie II (Struktura magii II) oraz w Changing with families (Zmieniamy się wraz z rodzinami). W połowie lat siedemdziesiątych terapia systemowa była czymś nowym, a Bandler i Grinder wkroczyli na drogę, którą utorowali im Bateson, Weakland, Haley, Laing, Erickson, Satir, Jackson, Watzlawick i Minuchin.

„Traktowanie rodziny jako system - pisali Grinder i Bandler w 1976 roku - oznacza w terapeutycznej pracy z nią zastosowanie strategii odnoszącej się do niej jak do żywego organizmu. Przy czym każdy członek jest jej istotną cząstką, jednym z elementów ważnym dla zadowalającego funkcjonowania całego organizmu".

Systemowy sposób pojmowania uwolnił terapeutów od psychoanality-cznych i medycznych tradycji piętnujących klientów psychiatrycznymi diagnozami. Teraz terapeuta mógł zająć się określaniem dysfunkcjonalnych wzorców interakcji i całkowicie poświęcić się klientom, nie ograniczając się przy tym do pojedynczych, „skierowanych na leczenie" osób, tylko obejmując spojrzeniem cały system rodzinny. System ten uważano za zdrowy dopiero wtedy, gdy wszyscy jego członkowie nauczyli się lepiej ze sobą komunikować.

6.1.1 Systemy rodzinne - halucynacja terapeutów?Wprawdzie niektórzy terapeuci używają słowa „system rodzinny" w co drugim zdaniu, ale żaden z nich nie zobaczył go na własne oczy. „System rodzinny" to zbiorowa halucynacja terapeutów, a to dlatego, że systemy rodzinne to niewidzialne nie-istoty. Matkę, ojca czy dzieci możemy widzieć, słyszeć, dotknąć i powąchać, systemu rodzinnego - nie. Jeżeli wyobrażamy sobie rodzinę jako system, jest to wynik dużego uogólnienia.

PANORAMA RODZINY 141

Terapia rodzin wcale nie jest łatwym zadaniem, wręcz przeciwnie, jest ona dość skomplikowana. Można ją porównać z generalnymi porządkami w domu, w którym straszy. Tam duchy brzęczą łańcuchami i przesuwają meble tam i z powrotem. Zombi maszerują po korytarzach, a w każdej szafie, pod każdym łóżkiem, za każdymi drzwiami i pod każdym dywanem chowają się straszydła. Obojętnie jak starannie terapeuta „wywija miotłą", w tym domu ciągle straszy. Ledwo odkurzacz wessał ducha, już wychodzi on tylną stroną urządzenia.

Siedząc w swoim gabinecie w towarzystwie jakiejś rodziny, terapeuta popełniłby błąd, zakładając, iż widzi przed sobą określoną liczbę osób rzeczywiście reagujących tylko na siebie wzajemnie. W istocie członkowie rodziny są obecni ciałem, ale to jeszcze o niczym nie świadczy. Nie reagują oni bynajmniej na autentyczne zdarzenia, tylko na sceny zachodzące w ich wyobraźni. Terapeuta może się starać ile chce i mimo to członkowie rodziny będą widzieć i słyszeć zupełnie co innego niż on.

Weźmy dowolny przykład z terapii rodzin: ojciec uśmiecha się i kiwa głową w stronę syna. Matka zaczyna płakać. Córka krzyczy na brata: „Ciągle coś kombinujesz. Przestań wreszcie, raz na zawsze!". Ojciec grozi, że jej przyłoży. Matka mówi: „O, tak". Ojciec wyjaśnia terapeucie: „Wie Pan, od wakacji nie rozmawialiśmy o pieniądzach. I w zeszłym tygodniu była awantura o jego kieszonkowe". Syn zwraca się do matki: „Głupia krowa".

Spotkania rodzinne często wprawiają terapeutów w osłupienie. Nie dość, że wszyscy reagują na urojone zarzuty, to jeszcze opierają się na wyobrażeniach o osobach, które w ogóle są nieobecne - zmarli, dzieci, dziadkowie i tak dalej. Co gorsza, większość tych wyobrażeń jest dawno nieaktualna albo groteskowo przejaskrawiona, a ciągnące się za nimi, niemal już zapomniane, historie dotyczą nierzadko całych pokoleń. Zwróćmy jeszcze uwagę na fakt, że zgodnie z zasadami NLP członkowie rodziny reagują wyłącznie na cząstki osobowości i że z powodu cech ich własnych osobowości objawiają się wszelkiego rodzaju nielogiczne sposoby zachowania, trudno zrozumiałe dla terapeuty. Żaden terapeuta na świecie nie zdoła ogarnąć wzrokiem tych wszystkich „duchów" i części osobowości. W jaki sposób profesjonaliści w tej dziedzinie dają sobie z tym radę?

Taka zawiła sytuacja zmusza niekiedy terapeutę do przyjęcia wobec niej dystansu i określenia rodziny jako całości. Z pewnej

odległości jest on w stanie wytworzyć sobie w wyobraźni obraz „systemu rodzinnego w in-terakcji" i, przyglądając się tej wizji, trwać mimo to na uboczu chaosu rodzinnych nieporozumień, wyrzutów sumienia, wzajemnych pretensji, podejrzeń, zawiści i paradoksów. Biorąc pod uwagę zasady NLP, możemy powiedzieć, że koncepcja systemu rodzinnego pozwala terapeucie zdystansować się wobec spostrzeganego chaosu. Powstaje tylko pytanie, czy taka dysocjacyjna postawa rzeczywiście daje mu do ręki optymalne narzędzia interwencji terapeutycznej.

142____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH TTm ł&KÓW Z LUDŹMI

6.1.2 Reprezentacja przeważa nad interakcjąNie tylko terapeuci uważają rodzinę za całość. Większość ludzi myśli w ten sposób i wyraża to, mówiąc : „Moja rodzina chce, żeby...", „Wzrastałem w rodzinie, która...". Personifikacje rodziny są dla nich częścią rzeczywistości społecznej. Rodzinę można widzieć, czuć i słyszeć. Można ją porzucić, oddalić się od niej lub się do niej zbliżyć, można się z nią połączyć. I właśnie ta codzienna, nienaukowa definicja życia rodzinnego jest myślą przewodnią tego rozdziału.

Terapeuta jest zdania, że systemy społeczne składają się z wzorców in-terakcji, przez które rozumiemy powtarzające się sekwencje zachowań komunikacyjnych. Na przykład: zawsze gdy ojciec uśmiecha się do matki, matka uśmiecha się do córki. Podobnie jak w tenisie. Gra interakcji ma miejsce zawsze, gdy smecz następuje po lobie.

Model panoramy społecznej nie zajmuje się jednak wzorcami interakcji. Nasza książka dotyczy reprezentacji społecznych i dlatego rodziny nie pojmuje się tu jako systemu interakcji. Zasady panoramy społecznej definiują rodzinę jako zespół powiązanych ze sobą reprezentacji rodziny. Sposób, w jaki ojciec widzi rodzinę, w jaki matka widzi rodzinę i w jaki dzieci ją widzą - to wszystko składa się na subiektywną strukturę rodziny. Między tymi zapatrywaniami istnieją różnice i podobieństwa. Te ostatnie z kolei tworzą zbiorową panoramę rodziny.

Podobieństwa między panoramami poszczególnych członków rodziny wynikają z wzajemnego wpływu na posiadane obrazy, a zbiorowe panoramy powstają dzięki komunikacji. Członkowie rodziny rozmawiają na temat, jak rodzina „powinna" być spostrzegana - polega to głównie na nazywaniu związków, określaniu lokalizacji i użyciu metafor (patrz rozdziały drugi i dziewiąty). To treść danego związku, a nie wzorce tej komunikacji kształtuje reprezentacje rodziny. Z faktu, że jej członkowie wzajemnie sobie sugerują, co mają widzieć i czuć, wyłaniają się ich obrazy. Jeśli matka mówi do dzieci: „Wasz ojciec to moje duże dziecko" i jednocześnie z uśmiechem wskazuje ruchem głowy w kierunku na przykład trzymanego w ręku zdjęcia bobasa, będzie to bezpośrednio wpływać na wyobrażenie dzieci o ojcu.

W tej książce stoję na stanowisku, że sposób, w jaki rodzina jest spos-trzegana, odczuwana i słyszana przez jej członków, decyduje o strukturze wzorców interakcji. Jeśli na przykład matka jest widziana przez wszystkich jako silna i dominująca, interakcja z nią będzie zawsze odbywać się na podporządkowanej jej płaszczyźnie.

Używając porównania z grą w tenisa, można by powiedzieć, że pozycje na placu, na których jednemu z graczy wydaje się, że za moment zlokalizuje drugiego, decydują o przebiegu całego meczu; to nie wzorce lobów i smeczów rozstrzygają grę. Analogicznie, reprezentacje rodziny przypominają pozycje graczy na placu. Czy gracz lobuje czy smeczuje, zależy od tego, gdzie lokalizuje partnera, a nie od rodzaju poprzedniego zagrania.


6.1.3 Reprezentacja a interakcja - odwrócenie paradygmatów

Terapia rodziny posługująca się reprezentacjami ma na celu zmianę zbiorowych panoram rodziny, co funkcjonuje najlepiej w obecności jej wszystkich członków i przypomina metodę Virginii Satir zwaną rzeźbą rodziny. Zgodnie z moją taktyką polecamy jednej osobie poustawiać pozostałych członków rodziny w pokoju na miejscach odpowiadających lokalizacjom w jego panoramie. Zmiany i dyskusja na temat powyższej konstelacji są prowadzone pod kierunkiem terapeuty. Mam nadzieję, że zaczątek mojej metody znajdzie uznanie u innych praktyków NLP i będzie przez nich rozwijany i urozmaicany. Czytelnikom, którzy pragną wyrobić sobie zdanie na ten temat, polecam przeczytanie rozdziału ósmego, w którym opiszę zastosowanie powyższej metody w stosunku do grup i tworzenia zespołów. Zaprezentowany tam schemat można bez problemu przenieść na rodzinę.

W niniejszym rozdziale ograniczę się tylko do pracy z osobistą panoramą rodziny. Jest ona o tyle praktyczna, że sesja odbywa się z udziałem tylko jednego jej członka. Rola terapeuty podczas pracy z reprezentacjami zasadniczo różni się od tej, którą odgrywa on w terapii zorientowanej na wzorce interakcji. Te ostatnie może dostrzec tylko terapeuta, podczas gdy reprezentacje rodziny są osobistym, subiektywnym odczuciem klienta. W terapii interakcji procesem tym steruje terapeuta dzięki swojemu górującemu darowi spostrzegania i wyrozumiałości. W wypadku mojej metody pozycja ta mu nie przysługuje. Interwencje nie są kształtowane przez analityczne spojrzenie terapeuty na rodzinę i jej komunikację, tylko przez panoramę rodziny klienta.

Jeśli terapeuta w praktyce poważnie podejdzie do owych zasad, to założenie panoramy społecznej - reprezentacja przeważa nad interakcją - w przyszłości w decydujący sposób wpłynie na terapię rodzin.

Założenie to głosi: gdy zmienią się reprezentacje rodzin, to odpowiednio zmienią się także wzorce interakcji. Reprezentacje rodzin zaś dają się przekształcić stosunkowo łatwo, jeśli tylko wiadomo, jak się do tego zabrać.

Ta zmiana paradygmatów oznacza, że terapeuci rodzin nie powinni tracić zbyt wiele czasu na analizowanie wzorców interakcji i struktur komunikacji ani też poświęcać się czasochłonnym rozważaniom nad kwestią lojalności czy winy wiążącej pokolenia, tylko raczej zastanowić się, jak członkowie rodzin wzajemnie się reprezentują i w jaki sposób

można zmienić te reprezentacje.

6.2 JAK ZMIENIĆ SWOJĄ PANORAMĘ RODZINY?

Ludzie wyobrażają sobie w myślach innych ludzi, a cechy formalne tych wyobrażeń decydują o tym, jak odczuwają wzajemne stosunki. Zjawisko to zawiera się w pierwszym założeniu panoramy społecznej: stosunek równa się umiejscowienie. Panoramę rodziny należy w związku z tym zrozumieć


jako zespół tychże umiejscowień. Pozycje, jakie członkowie rodziny zajmują wobec własnego Ja i siebie nawzajem, ustalają strukturę rodziny.

W związku z tym zadaniem terapii rodziny jest przesunięcie reprezentacji jej członków z jednego miejsca na drugie. Brzmi to prosto. Szczególny urok tej metody często polega właśnie na prostocie; w tym wypadku jest ona jednak także efektywna.

Zmiana umiejscowień bardzo mocno wpływa na daną osobę, a przyczyn tego jest bardzo wiele. Przede wszystkim w panoramie społecznej re-prezentujemy najważniejsze dla nas osoby. Przesunięcie ważnego członka rodziny może pociągnąć za sobą ogromne zmiany w postawach społecznych, odbijające się również na stosunkach pozarodzinnych.

Problemy w obecnej rodzinie przybiorą całkowicie inne oblicze, gdy poprzesuwamy nieco jej członków. Ponieważ konflikty rodzinne rozwiązuje się z określonych pozycji, to gdy te pozycje się zmieniają, walka często rozstrzyga się samoistnie. Można by powiedzieć, że „działa" były wymierzone na określone cele, tylko że gdy te cele zmienią swoje pozycje, nie warto już będzie do nich strzelać.

Członkowie rodziny, z której pochodzimy, są pierwszymi, repre-zentowanymi przez nas osobami i dlatego ich personifikacje stają się dla nas fundamentem uspołecznienia. To ze stosunków z rodzicami i najbliższymi czerpiemy nasze podstawowe społeczne kompetencje i z tej racji stają się one dla nas prototypem „normalności". W późniejszym życiu odtwarzamy je w naszej własnej rodzinie, a także w kontaktach z innymi ludźmi. Struktura panoramy rodziny z perspektywy dziecka zasadniczo wpłynie na naszą późniejszą panoramę rodzinną. I podczas gdy Boszormenyi-Nagy akcentuje rolę domu rodzinnego, to w NLP stoimy na stanowisku, że to pozycje w panoramie społecznej, wyznaczone przez nas już w dzieciństwie poszczególnym członkom rodziny, rzutują na całe nasze późniejsze życie.

Zmiany miejsc lokalizacji rodziny oddziałują na całą naszą osobowość. Psychologia rozwojowa zna tego powód: osobowość człowieka jest formowana przez identyfikację z najbliższymi krewnymi już w najwcześniejszym dzieciństwie. Ponieważ dzieci przyswajają sobie struktury osobowości najważniejszych członków rodziny, same stają się jej częścią. Zachodzi to absolutnie automatycznie, prawo dominującej personifikacji zmusza bowiem dzieci do identyfikowania się z silniejszymi członkami ich rodziny. To także jest powodem, dla którego przeniesienie się w drugą pozycję spostrzegania z własnymi rodzicami przychodzi nam tak łatwo: wystarczająco często robiliśmy to w dzieciństwie. Wynikałoby więc z tego, że centralna pozycja własnego Ja w panoramie domu rodzinnego nie jest jedyną bliską nam perspektywą. Bez problemów możemy przyjąć także punkt widzenia ojca, matki, braci czy sióstr i patrzeć na siebie samych. Ten wieloperspektywiczny system definiuje strukturę naszego subiektywnego domu rodzinnego.


Jakiekolwiek zmiany w stosunkach, na przykład przesunięcie brata czy siostry w inne miejsce, zasadniczo rzutują na całą naszą strukturę poznawczą. Pod tym względem mamy tu do czynienia z systemem - systemem powiązanych ze sobą reprezentacji.

6.3 REPREZENTACJE CZŁONKÓW RODZINY

Klasyczne pojęcie „ciągłości trwania obiektu" Piageta (1965) zawężono tu do „ciągłości trwania człowieka". W niniejszym rozdziale zajmiemy się szczególnie kategorią podrzędną, jaką jest „ciągłość trwania członków rodziny", a dokładniej mówiąc, „ciągłość trwania rodziny". Raz stworzona przez dziecko, będzie mu ona towarzyszyła także wtedy, gdy znajdzie się na moment samo. Gdy tylko zabraknie mu kogoś z rodziny, widziana, słyszana i odczuwana reprezentacja jej członków natychmiast podpowie mu, że oni ciągle istnieją. Mimo że w rodzinie bezustannie zachodzą jakieś zmiany, można ją odbierać jako stabilną wartość.

Jedna z moich klientek, czterdziestoletnia kobieta, narzekała na często pojawiające się uczucie osamotnienia. Mówiła nawet o „egzystencjalnej samotności". Okazało się, że nie potrafiła na długo zatrzymać społecznych obrazów, że brak jej było

silnego uczucia „ciągłości trwania członków rodziny", które posiada większość nas. Oboje rodziców postrzegała jako migające obrazy, dalekie i zwrócone wzajemnie ku sobie - za daleko, aby mogli oni dodać rodzicielskiej otuchy. A dzisiaj, jeżeli przez dłuższy czas nie widzi przyjaciółki, wydaje jej się, że serdeczne stosunki z nią musi budować od nowa.

Większość ludzi nieustannie ma przed oczami swoje związki rodzinne, stanowią one bowiem podłoże wszelkich społecznych doświadczeń. Członkowie rodziny zawsze są widziani oczami duszy. Co jest jednak charakterystyczne dla tych portretów rodzinnych?

Udało mi się stwierdzić, iż w wypadku przeważającej liczby dorosłych reprezentacje ich dzieci i współmałżonków są zlokalizowane bardzo blisko - w porównaniu z reprezentacjami innych ludzi. Jeśli natomiast członków rodziny spostrzega się i odczuwa dalej, jest to nieomylną oznaką problemów. Bliskość jest bowiem regułą u krewnych. Dzieci są niekiedy nawet odczuwane i widziane bezpośrednio na skórze lub pod nią. Znaczenie tych miejsc nie budzi wątpliwości: niewyobrażalne jest, aby nie kochać tak blisko reprezentowanych dzieci. „Bardzo kocham moją córkę, widzę ją w odległości dwudziestu metrów, na dole po lewej stronie" - to w ogóle nie ma

sensu. Jeśli się kogoś kocha, widzi się go z bliska.U większości dzieci panorama rodziny skupia się

wokół własnego Ja, a egocentryzm jest u nich normalnym zjawiskiem. Zastanawiający jest dopiero moment, gdy widzą się poza rodziną. Kiedy młodzi dorośli


opuszczają dom rodzinny, aby się usamodzielnić, „rozszerza się" także ich panorama rodzinna. Kiedy „stajemy na własnych nogach", rodzice przesuwają się z przodu bardziej do tyłu. Oznaką stabilnej struktury rodzinnej jest jednak spostrzeganie ich razem i blisko.

Zwróćmy kiedyś w przelotnej rozmowie uwagę na predykaty ilustrujące umiejscowienie życia rodzinnego. Dostrzeżemy, że jest w niej bardzo wiele pojęć takich, jak bliskość, dal i wspólnota. „Mój ojciec był dla mnie nieosiągalny", „Moja była żona stała między nami", „W moim życiu nie ma miejsca dla innego mężczyzny", „Moja siostra była mi zawsze najbliższa", „Moi rodzice razem mnie wspomagali", „Moi bracia ze sobą walczyli".

Tę werbalną jasność sprawozdania popiera jeszcze niewerbalne, to-warzyszące mu zachowanie. Obserwujemy spojrzenia, skinienia głowy i gesty w określonych kierunkach, ponadto kinestetyczne określenia typu „zimno" i „ciepło" będące wyrazem struktury uczuć dla innych lub wręcz „kinestetycznej drugiej osoby". Im bliżej lokalizujemy innych, im większe są ich wizualne obrazy, tym większą siłę mają te inne kinestetyczne osoby. „Jest mi ona tak bliska, że jeszcze silniej czuję teraz jej obecność". Jeszcze inne kinestetyczne predykaty wyrażają „wartościujące uczucia", takie jak uznanie, namiętność, nienawiść albo miłość. „Na wymioty mi się zbiera, gdy tylko o niej pomyślę. Nienawidzę jej!".

„Niespójność", „trwałość", „siła" i inne pojęcia tego typu zazwyczaj odzwierciedlają stan powiązań interpersonalnych. Wygląda to podobnie jak w poprzednim rozdziale. Porównywalny związek jak między kinestety-cznym Ja i obrazem własnym można rozpoznać między kinestetyczną drugą osobą i jej obrazem. Jakość istniejącego związku można bezpośrednio ustalić, uświadamiając sobie te interpersonalne powiązania.

6.3.1 Empiryczne dowody na istnienie panoramy rodzinyNajbardziej przekonującym dowodem na istnienie i znaczenie paradygmatu panoramy rodziny jest dla mnie sposób, w jaki większość ludzi na niego reaguje. Nie wydają się zdumieni czy zaskoczeni, gdy staram się im go wytłumaczyć, i wszystko jest dla nich „naturalne". Zawsze zaś, gdy pada słowo „naturalnie" czy „naturalny", jest to oznaką przyzwyczajeń i automatycznych reakcji. Ujawnia ono ludzkie sfery przetwarzania informacji, niedostępne dla świadomości. Ja sam uważam początkowo najciekawsze aspekty psychiki zawsze za „naturalne".

Rozmaite szkoły terapii rodzin dostarczają dalszych wskazówek doty-czących znaczenia „lokalizacji".

Wspomniałem już, że Satir posługiwała się „lokalizacjami", polecając swoim pacjentom rysowanie obrazów rodziny lub stosując technikę rzeźby rodziny (1972), polegającą na ustawieniu „żyjącego obrazu rodziny", tak zwanego tableau vivant. Wynikające z tego korzyści diagnostyczne były ogromne, ponieważ w momencie, gdy w takim obrazie lub rzeźbie


zmienione zostały pozycje uczestniczących w nich postaci, zmiany następowały także i w strukturze rodziny.

Minuchin kazał członkom rodziny rzeczywiście zmieniać miejsca i przesiadać się z jednego krzesła na drugie, aby w namacalny sposób sprowokować zmiany w ich wzajemnych stosunkach. Takie „topograficzne interwencje" były rezultatem jego obserwacji potwierdzających, że te zmiany miejsc istotnie dają pożądane efekty.

Już w latach sześćdziesiątych rysowano podobne schematy rodzinne. Nazwano je wówczas socjogramami, a stosujący tę metodę terapeuci pozostawali pod wpływem teorii pól społecznych Kurta Lewina (1952).

Także w psychodramie Morena i terapii psychomotorycznej Pessa dostrzegamy interwencje uwzględniające stosunki przestrzenne. Żadna z tych metod nie uwzględnia jednak faktu, że lokalizacja jest dla nas głównym, fundamentalnym sposobem reprezentacji związków.

Co ciekawsze, mój austriacki kolega „po fachu", Walter Otsch, zwrócił mi uwagę na fakt, że faktycznie istnieje terapia wykorzystująca lokalizacje. Zapytał mnie: „Czy nie uważasz, że terapia systemowa Berta Hellin-gera ma dużo wspólnego z panoramą społeczną? Przesuwanie członków rodziny to u niego podstawowa metoda postępowania".

Hellinger? Pierwsze słyszę.

6.4 MODELOWANIE BERTA HELLINGERA

Od ponad dziesięciu lat gwiazda Hellingera świeci na firmamencie niemieckiej psychoterapii. Nic w tym dziwnego - jego metoda wywołuje bowiem silne emocje, ma w sobie element „nadnaturalności" i z trudem daje się objąć przy użyciu pojęć powszechnie znanych kierunków terapii, co czyni ją atrakcyjną w oczach ludzi mających upodobanie do nowości i tajemniczości.

Hellinger pracuje z grupami, a intensywność jego pracy sprzyja wytwarzaniu się silnych więzów między członkami grup, co z kolei jest uważane za niezmiernie pozytywny „efekt uboczny" terapii.

Magiczny charakter jego pracy oraz sposób autoprezentacji przyciągają tłumy wielbicieli, którzy setkami zjeżdżają na jego seminaria. Pierwszą reakcją większości uczestników po takim szkoleniu jest zdumienie: „Byłem absolutnie zaskoczony, jakich uczuć potrafiłem doznać przez samo uczestniczenie w czyjejś terapii. Wszystko było takie realne i pasowało

do sytuacji klienta".Hellinger ma jednak nie tylko zwolenników,

ale także przeciwników. Krytykują oni jego arogancki sposób bycia, śmiałe wypowiedzi, uproszczone uogólnienia, brak terapii uzupełniającej oraz pasywną rolę, którą przydziela swoim klientom. Nigdy jednak nie słyszałem, żeby zarzucano mu naśladownictwo. Istnieją wszelkie powody, aby go podziwiać za samodzielną, kreatywną ideologię. Hellinger jest nonkonformistą mającym olbrzymi wkład w rozwój psychoterapii, na której polu naprawdę wiele zdziałał.


W kolejnym podrozdziale opiszę różnice i podobieństwa dla modelu panoramy społecznej i terapii systemowej Berta Hellingera, tak jak je zrozumiałem. Zestawienie jego pracy z zasadami NLP było najbardziej fascynującym przedsięwzięciem podczas rozwoju panoramy społecznej.

6.4.1 To jest jak gra w szachy!Hellinger nazywa swoją metodę psychoterapią systemową albo psy-

choterapią fenomenologiczną. Widocznie nie widzi także żadnych przeciw-wskazań do jej zastosowania. Wszystkie psychiczne problemy - od wszelkiego rodzaju uzależnień przez urazy aż po depresje - leczy się w gruncie rzeczy jedną i tą samą metodą. I to nie tylko ostre psychozy, ale także ciężkie choroby nowotworowe.

Jak się wydaje, Hellinger zawsze znajdzie powód, żeby poprzesuwać członków rodziny z jednego miejsca na drugie. Zasadnicze pytanie dotyczące modelowania jego pracy brzmi: skąd wie, gdzie ma kogo postawić?

Wydaje mi się, że „gra w szachy" byłaby stosowną metaforą dla opisania jego działalności.

Pamiętasz, jak po raz pierwszy przyglądałeś się partii szachów? Praw-dopodobnie też się zastanawiałeś, skąd gracze wiedzą, jaki wykonać ruch? Sytuacja wygląda podobnie, gdy obserwujemy pracę Hellingera.

Na początku sesji zbiera on informacje na temat rodziny klienta: liczba dzieci, ich płeć, wiek i kolejność narodzin. W ten sposób wybiera figury, którymi chce „grać w szachy". Sięga przy tym do genealogicznych faktów i znamiennych wydarzeń z życia danej rodziny. „Jakieś wypadki wczesnych śmierci?", „Czy któreś z rodziców było już wcześniej zamężne lub żonate?", „Czy twoja matka może straciła dziecko?". Takie przejścia jak: nagła śmierć, konflikty, choroby, przestępstwa, wojny, rozwody, śluby czy rozstania, wydają mu się bardzo ważne. Jednak krótko zatrzymuje się przy takich „epokowych wydarzeniach" - tylko do moraentu wyjaśnienia ich znaczenia. Można to porównać z przerwaną partią szachów. Hellinger musi jakby zrekonstruować przebieg dotychczasowej gry, który doprowadził do obecnego stanu. Która figura została wcześniej zdjęta? Czy na początku była inna królowa?

Partia z figurami naturalnej wielkości. Hellinger opracował dramatyczną metodę uwidaczniania panoram rodziny i jego „show" jest dużo lepsze niż większość demonstracji w NLP. Pięćdziesiąt osób potrafi siedzieć i przyglądać się, jak ktoś „myśli"z zamkniętymi oczami. Przypomina to nieco psychodramę, z tym, że wszystko odbywa się wolriej i mniej się mówi. Dostarcza to jednak pożądanych doznań obserwującym, którzy śledzą każdy ruch, jak gdyby przed ich oczami rzeczywiście rozgrywana była partia szachów.


Klient musi wybrać spośród obecnych osoby wykazujące jakieś podobieństwo do członków jego rodziny. Rzeczywiste analogie chyba jednak nie odgrywają szczególnej roli; potrzebni są tylko zastępcy, ponieważ praca terapeuty odbywa się w grupach. Krótki czas trwania takich posiedzeń jest następnym plusem. W ten sposób Hellinger „odpracowuje" kilkanaście posiedzeń dziennie - gra kilka krótkich partii.

Klient, wyszukując „zastępczą rodzinę", musi być poważny i skupiony. Hellinger opisuje to w Ordnungen der Liebe (Porządek miłości):

„Teraz zaprowadź każdą osobę po kolei na miejsce, w którym widzisz ją obecnie w stosunku do innych. Sprawdź, czy wszystko się zgadza. Działaj zgodnie ze swoim przekonaniem, tak jak to teraz odczuwasz. Skontroluj całość jeszcze raz i wróć na swoje miejsce" (Hellinger, 1994, s. 387).

Partia szachów też wymaga powagi i skupienia.Klient Hellingera może przyjrzeć się

stworzonemu systemowi (tzw. ustawieniu rodziny) z trzeciej pozycji spostrzegania, gdy znajdzie zastępcę także i dla siebie samego. W roli widza może śledzić, jak terapeuta przesuwa dublerów.

Używając gry w szachy jako przenośni, ustanawiam klienta królem, który zostaje zastąpiony innym królem. Ten pierwszy obserwuje grę rozwijającą się wokół swego następcy. Kiedy tylko klient zostaje wykluczony z konfiguracji, nie stawia mu się także żadnych dalszych pytań. Jego zadanie ogranicza się do wyszukania zastępców i obserwowania posunięć Hellingera. I właśnie ta stosunkowo pasywna rola klienta wydaje się większości psychoterapeutów dość podejrzana.

Otwarcie niemieckie. Na pytanie, skąd Hellinger wie, gdzie przesunąć danego członka rodziny, ciągle jeszcze nie mam jednak odpowiedzi. Do jakich informacji, oprócz faktów genealogicznych i biograficznych, od-wołuje się on, podejmując decyzję odnośnie swoich interwencji?

Najważniejszym źródłem informacji są dla Hellingera dublerzy. Kiedy tylko klient ustawił swoją rodzinę, terapeuta zaczyna się ich pytać, jak czują się tam, gdzie właśnie stoją. Z dużą wprawą kontroluje emocje:

Terapeuta: „Jak czuje się ojciec?"Dubler ojca: „Marnie".Terapeuta: „Jak czuje się szwagierka?"Dublerka szwagierki: „Jestem bardzo zazdrosna".

Na podstawie tego, czego dowie się o uczuciach doznawanych w określonych miejscach, Hellinger decyduje, w które miejsca mają się

przenieść dublerzy rodziny. Używając metafory partii szachów, oznaczałoby to, że gracz pyta swoje figury, jak się czują na polu, na którym właśnie stoją. Na przykład: „Hej, wieżo, jak ci tam na H7?". Wieża: „Boję się właśnie czarnego gońca".

Rzeczywiście jest to godne podziwu. Ponieważ Hellinger ufa informacjom, których dostarczają mu dublerzy. Zakłada prawdopodobnie w duchu,


że ich odczucia są rzeczywiście źródłem informacji w procesie terapii klienta. Co on sam ma na ten temat do powiedzenia?

Ustawienie rodziny przy pomocy dublerów dostarcza „bezpośrednich wiadomości", twierdzi Hellinger, i zdaje się, że nigdy nie analizuje przy tym uczuć, z których osoby te mu się zwierzają. Hellinger traktuje uczucia dublerów jako „czyste" i niezawodne dane. Im bardziej są nieprzewidziane i intuicyjne, tym lepiej. W pewnym sensie terapeuta zachowuje się jak gracz pytający swoje figury, na które pole mają ochotę się udać, i wychodzący z założenia, że one i tak same wiedzą najlepiej, co dla nich dobre. Dziwne? Chyba jednak tak!

Tajemnicze uczucia. W tym miejscu pracy Hellingera rozpoznaję podstawowe zasady panoramy społecznej. Dlatego że to, co przeżywają za-stępcy członków rodziny, to nic innego, jak społeczne emocje (związki) powiązane z konkretnymi umiejscowieniami. Ponieważ wszystko wskazuje na to, że „lokalizacja" jest wspólną i decydującą społeczną cechą formalną, wszystkie te miejsca mają dla nas pewne znaczenie. Skoro więc dubler nie wątpi ani nie odrzuca tych „bezpośrednich wiadomości", musi być chyba silnie przekonany o swoich odczuciach.

Zastępca, który nie jest świadomy społecznych cech formalnych - a tak jest najczęściej - będzie raczej zaskoczony tymi uczuciami. „Jak można odczuwać emocje, które «należą» do rodziny kogoś innego?"

Skomplikowane założenie Hellingera, że uczucia, których doznaje za-stępca, rzeczywiście istnieją w rodzinie klienta, przekracza jednak granice „normalnej" psychologii. Zaczynamy się wtedy zastanawiać: czy jest to może telepatia? Czy tak właśnie funkcjonuje nieświadomość w rozumieniu Junga? Czy raczej chodzi tu o pozazmysłowe (metafizyczne) pojęcia typu „dusza", „intelekt" czy „anioł stróż"?

Właściwie jednak dlaczego tak się dziwimy? Gdyby dubler nie odgrywał cudzej roli, to cała sprawa nie byłaby nawet w połowie tak tajemnicza. Jednak fakt, że gra on narzuconą rolę i absolutnie nic nie wiąże go z innymi dublerami i że nie wie prawie nic o rodzinie klienta, jest zdumiewający.

Według mnie, ponieważ jednak bardziej skłaniam się ku wyjaśnieniom „normalnej" psychologii, widać tu coś zupełnie innego. Mianowicie fakt odgrywania przez dublera cudzej roli, absolutnie nie przeszkadza mu w korzystaniu ze swojego społecznego systemu operacyjnego. Pozycje, w których znajduje się reszta dublerów, są dla szybko i podświadomie funkcjonującego społecznego systemu operacyjnego rzeczywiście równo-znaczne z usytuowaniem w określonych związkach. I bezpośrednio stąd wynikają właściwe uczucia.

„Bezpośrednie wiadomości" Hellingera należy rozumieć jako dostęp do strefy pierwotnych reprezentacji; umiejscowienie jest podstawą przeżyć społecznych. Na szachownicy oznaczałoby to, że figury są świadome tego, co oznacza dana pozycja; tak jakby skoczek, goniec i wieża czuły się wspo-magane przez stojące za nimi własne figury i zagrożone przez figury prze-ciwnika. To tak, jakby wieża zastępująca inną wieżę mogła odczuć, co ta


nowa pozycja dla niej oznacza. Poparcie i zagrożenie odczuwa się według tych samych reguł.

Pytanie tylko, czy życie funkcjonuje także według tych reguł? Czy społeczne cechy formalne rzeczywiście mają tę samą uniwersalną wymowę co międzynarodowe reguły gry w szachy? Czy może każdy gra tutaj według swoich własnych zasad?

Hellinger nie ujawnia wiele na temat psychologicznych imperatywów, według których pracuje. Ale czy można mu to zarzucać? Na konkretne pytania odpowiada wymijająco, zagłębiając się w filozoficzne dygresje na tematy fenomenologii i teologii. Oto cytat z Ordnungen der Liebe (Porządku miłości):

„Ja sobie niczego nie tłumaczę. Widzę, że coś jest właśnie tak, że funkcjonuje. I łatwo można się przekonać, że ci, którzy uczestniczą w imitowaniu takich rodzinnych ustawień, rzeczywiście odczuwają, co zachodzi w danej rodzinie. Mnie to wystarcza" (s. 418).

Hellinger przypomina mi mistrza, który wprawdzie wygrywa, bo jest posłuszny swoim figurom, ale nie bardzo może sobie wytłumaczyć, dlaczego te figurki są takie mądre.

Na temat dublerów rodziny Hellinger mówi:„Niektórzy potrafią, stojąc tam, odczytać z danego obrazu, jakich uczuć powinni doznawać... Lepiej jest się skoncentrować i po prostu wczuć się przez chwilę w siebie, nie zwracając uwagi na to, co dzieje się dookoła" (s. 399).

Na podstawie relacji dublerów o uczuciach Hellinger szkicuje koncepcję ulepszenia ustawienia rodziny. Eksperymentując ze zmianami pozycji jej członków, bezustannie kontroluje uczucia zastępców. W dużej części kieruje się ich relacjami.

Wiemy więc już, skąd Hellinger bierze pewność, „gdzie ma kogo postawić...". Bez odpowiedzi pozostaje w dalszym ciągu główna kwestia: czy każdy gra w te „szachy stosunków rodzinnych" według tych samych reguł? Kiedy ja w wieku jedenastu lat uczyłem się grać w szachy, często kłóciłem się o reguły. Jakie znaczenie ma na przykład wypowiedź jednego z dublerów, że, powiedzmy, odczuwa wyrzuty sumienia? Czy mamy po prostu przyjąć, iż członek rodziny, którego ten dubler zastępuje, czuje to samo? Czy w ogóle te wyrzuty sumienia są jedynymi uczuciami, których można doznać, stojąc w tym określonym miejscu?

Gdy każdy gracz postępuje według własnych reguł. Bandler proponuje potraktować

cechy formalne jako zjawiska idiosynkratyczne, dlatego że ludzie przypisują poszczególnym cechom bardzo różne znaczenia. To, co jednego napawa strachem, może uszczęśliwić drugiego. Struktury i formy podniecające dla jednej płci, nudzą drugą. Dzieła sztuki wprawiające w ekstazę niektórych ludzi, innych pogrążają w głębokiej depresji. Muzyka, która jednych prowokuje do tańca, przyprawia innych (jak na przykład moją matkę) o mdłości i tak dalej. Wniosek: cechy formalne należy uznać za idiosynkratyczne.


Używając naszej szachowej metafory, oznaczałoby to, że król znajdujący się w pewnym momencie gry na polu H5 żywi odmienne uczucia niż inny król stojący na tym samym polu, ale podczas innej partii. Jeżeli zajmowanie określonych pozycji ma dla figur szachowych osobiste znaczenie, to nie ma powodu zakładać, iż uczucia króla-zastępcy miałyby być identyczne z tymi, których doznaje rzeczywisty król na tym samym polu szachownicy.

Działalność Hellingera przeczy założeniu NLP, zgodnie z którym cechy formalne są idiosynkratyczne. Powoływanie się na uczucia dublerów przyjmuje bowiem za pewnik, że wszyscy ludzie w ten sam sposób kodują właściwości stosunków społecznych. Hellinger stwarza pozory, jakoby cechy te były uniwersalnym vademecum określonych lokalizacji, symbolizujących za każdym razem określone związki. Jeżeli przesłanki Hellingera miałyby być prawdziwe, oznaczałoby to, że odczucia dublerów tak samo jak każde inne nadają się do przeanalizowania jakości jakiejś pozycji w ustawieniu rodziny. Czy jednak ma on rację?

Czy sukcesy Hellingera są przekonującym dowodem na uniwersalne znaczenie społecznych cech formalnych? Chyba raczej nie. Bardziej praw-dopodobne jest według mnie, że całość funkcjonuje dzięki właściwym zbie-gom okoliczności, wystarczającym, aby metoda Hellingera mogła odnosić sukcesy.

Czy emocjonalne oddziaływanie jego postępowania na uczestników dowodzi uniwersalnego znaczenia lokalizacji? Nie. Jest to jedynie oznaka tego, że każde ustawienie rodziny wyzwala silne emocje społeczne, ale nie-koniecznie muszą to być emocje odczuwane w rodzinie klienta.

Czy powodzenie terapii Hellingera jest dowodem uniwersalnego zako-dowania społecznych cech formalnych? Też nie. Świadczy tylko o tym, jak silnie może działać każda zmiana ustawienia członków rodziny, niezależnie od tego, czy zaspokaja ona potrzeby klienta, czy nie.

Chciałbym przez to powiedzieć, że nawet jeśli terapeuta wprowadza tylko „przypadkowe" zmiany w pozycjach ustawienia, to mogą one zapoczątkować bardzo istotne poszukiwania i w końcu doprowadzić do nieodwołalnych transformacji. Mogłoby się więc również okazać, że sprawy ruszą z miejsca, kiedy tylko danej osobie zostanie podsunięty jakikolwiek alternatywny obraz rodziny. Taka zmiana, która raz nastąpiła w obrazie klienta, zmusi go do rozwiązania problemu, co niekiedy wymaga wielotygodniowych wysiłków.

Eksperymenty z ustawieniami rodzin. Słuszności mojej argumentacji jednak także nie można dowieść. I ciągle jeszcze nie uzyskałem odpowiedzi na pytanie: czy król-zastępca czuje to samo co prawdziwy król? Albo inaczej: czy dubler klienta ma takie same uczucia jak on sam?

Żeby poddać próbie wiarygodność uczuć zastępcy, przeprowadziłem eksperyment opisany poniżej:


W marcu 1997 roku zaprosiłem do Utrechtu grupę trzynastu studentów, którzy nic nie wiedzieli o ustawieniach rodziny i panoramie społecznej. Z góry uprzedziłem, że eksperyment ten jest dla mnie bardzo ważny i zażądałem powagi, koncentracji i dyscypliny.Następnie powiedziałem, że potrzebuję kogoś z nieskomplikowanym układem rodzinnym. Zgłosił się pięćdziesięcioletni mężczyzna, mówiąc, że miał tylko jednego brata. Pomogłem więc mojemu ochotnikowi, metodą Hellingera, ustawić swoją rodzinę tak, jak ona wyglądała, gdy miał on siedem lat. Kiedy już był zadowolony z efektu tego uszeregowania, poprosiłem czterech współuczest-ników eksperymentu, żeby skoncentrowali się na swoich uczuciach. Teraz pięćdziesięciolatek został zastąpiony wybraną przez siebie osobą. Na usta-wienie rodziny składały się tylko cztery osoby: ochotnik, jego matka, ojciec i brat, i stały one tak, jak na schemacie.

Stojąc w tej pozycji, zastępca ochotnika miał za zadanie wypełnić ankietę na temat „Miłość do bliskiej osoby", którą reszta uczestników eksperymentu miała już za sobą. Celem ankiety była analiza struktury emocji, a opracowano ją na podstawie kryteriów sprecyzowanych przez Cameron

i Bandlera.Stopy wszystkich uczestników zostały

obrysowane na podłodze kredą, aby niemożliwa była zmiana ich pozycji. Kiedy tylko dubler wypełnił ankietę, był odprowadzany na stronę, a jego miejsce zajmował kolejny zastępca, wybrany spośród pozostałych członków grupy. On także proszony był o wczucie się we własne emocje oraz wypełnienie ankiety.

Powtarzaliśmy ten proces dziewięć razy. W końcu sam klient powracał na swoje miejsce i również wypełniał ankietę.

Pierwsze dwa pytania wyjątkowo szczegółowo odzwierciedlały emocje społeczne przeżywane przez

dublerów.

Pytanie 1: Co czułeś, zajmując daną pozycję?

Pytanie 2: Nazwij swoją największą potrzebę i/lub określ, czegonajmniej pragniesz, przeżywając ową emocję.Chcę: Nie chcę:

Klient nazwa] swoje uczucie „samotnością" i powiedział, że pragnie „miłości".

Poniżej znajdują się odpowiedzi ośmiu osób na powyższe dwa pytania:

1: Nazwa uczucia: 2: Największa potrzeba:1. Osoba - tęsknota - miłości matki2. Osoba -lęk - harmonii3. Osoba - presja, przymus - niechęć do przebywania z

rodzicami, którzy nie mają sobie nic do powiedzenia


To był tylko niewielki przykład, ale zapraszam każdego do powtórzenia eksperymentu z większą grupą. Pewne jest jednak, że uczucia doznawane przez kolejnych dublerów były bardzo intensywne. Wszyscy byli też zgodni co do ich negatywnego podłoża. Rozbieżne zdania istniały natomiast odnośnie tego, co dokładnie odczuwano i jakie postawy uczucia te wywołały.

Stopień idiosynkrazji pokrywa się także z zaprezentowanymi przeze mnie w rozdziale drugim wnioskami, które ujawniają, że ludzie w bardzo odmienny sposób pojmują cechy formalne, takie jak prawo/lewo lub odległość. Badania, którymi Jan Snoek objął niezależnie ode mnie uczniów szkół podstawowych, również wskazują na wysoki poziom idiosynkrazji. Tylko wymiar pionowy dopuszczał więcej podobieństw w zdaniach, odgrywa on jednak w pracy Hellingera jedynie podrzędną rolę.

Ogólnie rzecz biorąc, wątpliwe jest, czy zakodowanie społecznych cech formalnych ma tak uniwersalne znaczenie, żeby przypisywać roli dublerów tak duże znaczenie, jak robi to Hellinger.

Jak wytłumaczyć sobie terapeutyczne działanie ustawień rodzin? Silne emocjonalne działanie zmian układów rodzinnych wynika z całą pewnością z faktu, że ludzie nigdy nie szukają alternatywnych reprezentacji swojej rodziny z własnej inicjatywy. Mając od urodzenia jedną jedyną osobistą panoramę rodziny, przyzwyczaili się do niej, a pojedyncze zmiany następują wyłącznie na skutek wydarzeń losowych i odpowiedniej komunikacji. Jednoznaczne zmiany cech formalnych są raczej rzadkie. Zdanie: „Zdystansowałem się wobec mojego ojca" wyraża zmianę cechy. Pozostaje tylko pytanie, na ile taka naturalna zmiana odbiega od zasugerowanego przesunięcia wprowadzonego dzięki poleceniu terapeuty: „Postaw tam ojca!".

Jak już wspomniałem, większość ludzi zna tylko tę panoramę rodziny, która wytworzyła się u nich z biegiem czasu. Nie przychodzi im do głowy, że jakakolwiek zmiana w ogóle byłaby możliwa. Wskazując taką alternatywę, terapeuta stwarza klientowi warunki, by ten uwolnił się od gorsetu sztywnych, podświadomych ograniczeń. Weźmy na przykład figurę na szachownicy stojącą na wystawie sklepu, ustawioną w określonej pozycji i zapomnianą na długi czas. Fabrycznie nowa figura nie wiedziała, że może się poruszać, aż dopiero jakiś klient przestawił ją któregoś dnia na inne pole. Znając już możliwość ruchu, zaczęła sobie wyobrażać inne

posunięcia.Interwencje Hellingera nie są bynajmniej

przypadkowe. Przesuwa on bowiem swoje figury według jasno sprecyzowanych, podstawowych zasad kompozycji. Kilka z nich przedstawię na końcu rozdziału i tam też zapoz-namy się dokładnie z wieloma wzorcami, z których wywodzą się instrukcje postępowania dotyczące wprowadzania zmian w panoramie rodziny. Nazywamy je wzorcami panoramy rodziny.

Szach i mat. Z wzorcem panoramy rodziny wiąże się także nasze następne pytanie: skąd Hellinger wie, kiedy ma przestać przesuwać swoje figury? Co oznacza „szach i mat" w systemowej psychoterapii?


Jako kryterium sukcesu swojej terapii Hellinger podaje wyłącznie polepszenie społecznych reprezentacji u klienta. Na temat klienta, Brunona, mówi:

„Oczami wyobraźni widział on obraz swoich stosunków rodzinnych. Próba rozszyfrowania rodziny okazała się zgubna i doprowadziła do śmierci jego siostry i matki. Bruno zaprezentował swój obraz wewnętrzny tak, żeby wszyscy mogli go widzieć, a on sam mógł wprowadzać zmiany mające na celu znalezienie lepszych rozwiązań. Jednak w jego rodzinie nic nie trzeba zmieniać, aby te wyniki mogły oddziaływać na Brunona. Jego ojciec nie musi się zmieniać, nie musi w ogóle wiedzieć, co zaszło, a zmarli pozostaną zmarłymi. Tylko Bruno może teraz wchłonąć inny, lepszy, czulszy obraz swojej rodziny, i odniesie z tego prawdziwe korzyści" (Hellinger, 1994, s. 407).

Celem takiego postępowania jest wypracowanie panoramy rodziny, w której każdy stałby na właściwym miejscu. To właśnie Hellinger nazywa „rozszyfrowaniem".

Gdy klient przyjrzał się wynikom, musiał je zaakceptować. Zamieniając się ze swoim dublerem miejscami, może on od wewnątrz przebadać nową sytuację rodzinną. To „przyswajanie sobie" w pierwszej pozycji spostrzegania jest zazwyczaj końcowym aktem terapii.

Według naszej szachowej metafory taka sytuacja daje się porównać ze stanem, w którym królowi już prawie groził mat. Terapeuta zamienił króla i zaczął przesuwać „figury", które do pewnego momentu czuły się zadowolone, po czym zabrał króla-zastępcę z szachownicy i w jego miejsce postawił z powrotem prawdziwego monarchę. Ten sposób postępowania otwiera przed nim nowe perspektywy i może on ponownie zacząć wygrywać.

6.5 WEWNĘTRZNY SPOKÓJWprawdzie opatrzyłem kilka metod Hełlingera, a zwłaszcza jego uogólnienia, dużym znakiem zapytania, z dwoma kryteriami jego „rozszyfrowania" zgadzam się jednak w zupełności. Muszą one spełnić dwa warunki:

252)Wszyscy zastępcy muszą osiągnąć zadowolenie w znalezionym przez siebie miejscu;

253)Każdy członek rodziny musi być szanowany i poważany oraz mieć prawo, aby do niej należeć.

Te kryteria są ważne, zastępcy reprezentują bowiem zasadnicze części oso-bowości klienta. Harmonia między nimi odzwierciedla zatem jego wewnętrzną harmonię.

Hellinger głosi, że każdy członek rodziny danej osoby jest częścią owej osoby. Innymi słowy: człowiek „uwewnętrznia" całą swoją rodzinę, a z owych internalizacji wyłaniają się cząstki osobowości. Posiadamy więc uwewnętrznione matki, ojców, siostry, braci, dziadków i babcie, którzy mie-szkają w naszych głowach. Terapia odnosi sukces, gdy stosunek do wszystkich uwewnętrznionych krewnych (czyli ich personifikacji) jest pozytywny i gdy te części są także pozytywnie nastawione do siebie wzajemnie.


Reprezentację rodziny należy wobec tego zrozumieć jako zasadniczą podstawę osobowości. Lekceważenie, pogarda czy jakiekolwiek inne konflikty w rodzinie zostają uwewnętrznione i przejawiają się jako psychiczne obciążenie.

6.61AJŹNE. ZAŁOŻENIA NA TEMAT ŻYCIA RODZINNEGO

Podczas terapii tradycyjnej wszyscy członkowie rodziny pojawiają się u terapeuty i wysłuchują jego interwencji. W tym wypadku zrozumiałe jest, dlaczego każdy z nich w jakimś stopniu ulegnie jej wpływom. Ponieważ „realni" członkowie rodziny są z całą pewnością obecni, to nikt się nie zastanawia, w jaki sposób terapeutyczne działanie dochodzi do skutku. Natomiast w wypadku pracy z reprezentacjami sceptycyzm jest niewątpliwie na miejscu. Mamy pełne prawo zapytać terapeutę, co się stanie z pozostałymi członkami rodziny, jeśli zmienione zostaną tylko obrazy jednego z nich. I jak zachowa się w ogóle cały system?

W latach siedemdziesiątych, kiedy terapia systemowa była jeszcze nowością, „postępowe" teorie głosiły, iż rodzinami sterują procesy homeo-statyczne. Taki system ma zawsze obowiązek wrócić do stanu stabilności, nawet gdyby któryś z członków rodziny miał przy tym postradać zmysły. Leczenie pojedynczego klienta nie uzdrowi całego chorego systemu, gorączkowali się zwolennicy terapii systemowej, popierając swoje poglądy przykładami, w których leczenie pojedynczych klientów doprowadziło nawet do tego, że na terapię „trafiał" inny członek rodziny. Był to w sumie ciekawy sposób zapatrywania, który ostatecznie przyczynił się do tego, że obecnie terapia systemowa cieszy się powodzeniem.

Innym, praktycznym aspektem tej teorii był fakt, że podsuwała ona także „możliwe do przyjęcia" wytłumaczenie na wypadek, gdyby terapia się nie powiodła. Mówiono, iż takie niepowodzenie nie ma nic wspólnego z terapeutą, przeciwnie, winę za niepowodzenie leczenia ponoszą na przykład... rodzice klienta, bo odmówili wzięcia udziału w terapii dzieci! Przypominam sobie przypadki, kiedy terapeuci obwiniali ojca, brata czy matkę tylko dlatego, że nie wyrazili oni gotowości do uczestniczenia w sesjach synów i córek, mimo że ci byli już dorośli.

Teoretyczna koncepcja homeostazy jest być może nęcąca, ale moim zdaniem zbyt abstrakcyjna, aby móc użyć jej do celów psychoterapeutycznych. Jest to bardzo

demagogiczna metafora pewnych psychologiczno--społecznych procesów, ale w żadnym wypadku nie jest to prawo przyrody. Ogólna teoria systemu nauczyła nas wprawdzie obserwować rodziny z pewnego dystansu i przekazała nam wiadomości dotyczące interakcji czy też sprzężeń zwrotnych, ale nic poza tym. Nie dała terapeutom do ręki żadnych użytecznych instrumentów. Podobnie jest w wypadku mechanika samochodowego, który co prawda może zdawać sobie sprawę, że prawa termodynamiki i fizyki kwantowej obowiązują także w ruchu ulicznym, ale nic mu te abstrakcyjne teorie nie dają, kiedy ma naprawić samochód.


Mimo wątpliwości co do praktycznych korzyści wynikających z przyjęcia teorii homeostazy, nie mogę jednak pominąć tych wielu przypadków, w których leczenie pojedynczej jednostki systemu zostało ukoronowane sukcesem.

Oprócz zasad homeostazy, także pomieszanie pojęć „realnych" ludzi i „obrazów społecznych" utrudnia docenienie znaczenia terapii pojedynczych członków rodziny. Gdy terapeuta pozytywnie wpłynie na obraz ojca klienta, krytycy zaraz będę pytać: „A co stanie się z realnym ojcem?". Tego rodzaju pytania znamionują właśnie pomieszanie pojęć. Poprawna, choć często frustrująca odpowiedź terapeuty pracującego z reprezentacjami powinna brzmieć: „Nic, bo realny ojciec tu nie istnieje. Najbardziej rzeczywisty, znany nam ojciec to wytwór naszej własnej fantazji. Musimy więc tylko zmienić ten wewnętrzny obraz i terapia już funkcjonuje".

Tymczasem taka jednostronna zmiana może niekiedy mieć daleko idące konsekwencje dla prawdziwych ojców (i innych) w świecie zewnętrznym. Klienci relacjonowali: „Ojciec stał się sympatyczniejszy, tak jakby też się zmienił". Takie sprawozdania są na tyle częste, że niektórzy terapeuci skłonni są uwierzyć, iż zmiany wewnętrznych obrazów wpływają zarazem na społeczną rzeczywistość klientów. W tym miejscu jednak zaczyna się czysto magiczne myślenie.

W związku z owym fenomenem w kręgach New Age mówi się o „sile energii". Niektórzy wierzą w nadprzyrodzone zjawiska nieograniczone czasem i przestrzenią. Na przykład w to, że zmiana obrazu danej osoby w tajemniczy sposób wpłynie również na osobę realną. Takie magiczne myślenie, moim zdaniem, nie docenia jednak znaczenia nieświadomej, niewerbalnej komunikacji.

Kiedy kilka lat temu snułem te rozważania, przyszło mi do głowy pojęcie luźnego założenia, które głosi, że jeśli jednostronnie wpłyniemy na naszą mentalną reprezentację danej osoby, a więc zmienimy także nasze nastawienie do niej, to zmieni się również nastawienie tej (realnej) osoby do nas.

Jednakże jeżeli nie chcemy przypisać tego wzajemnego oddziaływania siłom nadprzyrodzonym, musimy chcąc nie chcąc pogodzić się z faktem, że wynika ono z nieświadomej, niewerbalnej interakcji. Jeśli więc zmienię moje nastawienie do jakiejś osoby, nieświadomie zareaguje ona na moje, choćby najdrobniejsze, niewerbalne sygnały i zmieni także swoje nastawienie do mnie. Swobodna mimika, pewność spojrzenia i uścisku dłoni, ruchy głowy, oddech, głos, ton i tym podobne podświadomie informują mojego rozmówcę, że postawa wobec niego uległa zmianie. Natychmiast i nieświadomie potwierdzi on powyższe sygnały i zareaguje na mnie odmiennie niż dotąd. Przykłady takiej podświadomej niewerbalnej komunikacji widzi się na każdym kroku. Zwróćmy choćby uwagę na świeżo zakochanego człowieka. Wysyłane przez niego nieświadome niewerbalne sygnały spowodują, że kochana osoba też się w nim zakocha.


Podobne zmiany zachodzą w wypadku dzieci rodziców skorych do rękoczynów albo u tych, którym stale dokucza się w szkołach. W momencie gdy ofiara gruntownie zmienia swój obraz sprawcy, a także własnego Ja, niekiedy także jej cierpienia dobiegają końca.

Fakt, że niekiedy takie dziecko wydaje się wręcz w magiczny sposób przyciągać problemy, tym bardziej podkreśla rolę symboliki społecznej w zachowaniu ofiary. W nowej szkole czy rodzinie zastępczej często obserwuje się nawrót kłopotów. Ale jeśli dziecko potrafi uwolnić się od głęboko zakorzenionych wizji sprawców, nierzadko następuje wyczuwalna poprawa sytuacji.

Jednak - jak zawsze powtarzam moim studentom - w luźnym założeniu nie ma żadnych gwarancji - pewne są tylko niespodzianki.

6.7 PANORAMA RODZINY Z CZASÓW DZIECIŃSTWA

W trakcie partii szachów figury poruszają się w różnych kierunkach i po kolei są zbijane. W panoramie rodziny zachodzi podobna sytuacja. Jej członkowie oddalają się od centrum, aby założyć własne rodziny i w końcu umrzeć. W grze w szachy „niebo" znajduje się tuż obok szachownicy, tam właśnie zbite figury znajdują „wieczny odpoczynek".

Według reguł gry pionek zamienia się w dowolnie wybraną figurę, kiedy osiągnie końcową linię szachownicy, ale nie wolno wprowadzać nowych figur. Przeciwnie, zasady „rodzinnych szachów" dopuszczają dochodzenie wielu nowych postaci do niekończącej się partii: ukochanych, współmałżonków, dzieci.

Hellinger ma rację, twierdząc, że układ panoramy rodzinnej jednostki zależy przede wszystkim od osób, które znajdowały się tam jeszcze przed jego urodzeniem. Dziecko z dniem urodzin wkracza do istniejącej rodziny, w której starsi członkowie już mają własne panoramy i współdziałają na podstawie tych wewnętrznych obrazów, dyktując zarazem nowemu przy-byszowi swój własny punkt widzenia. W ten sposób starsi krewni wpływają na panoramę rodzinną młodszych.

Poza Hellingerem wielu psychologów przywiązuje ogromną wagę do kolejności narodzin w rodzinie. W jakim stopniu jednak ta kolejność decyduje o panoramie rodziny? Wyjaśnienia udzielić może nam porównanie ze sobą rodzinnych panoram bliźniąt. Poniższe rysunki ilustrują przykłady panoram jednojajowych bliźniaków opracowane przez Jana Snoeka. Jeżeli założymy, że kolejność

narodzin istotnie decyduje o panoramach rodzin-nych, to w wypadku jednojajowych bliźniąt, i w ogóle bliźniąt, powinny one być bardzo zbliżone do siebie. Różnice w rysunkach pokazują jednak, że jest tak tylko w niektórych przypadkach. Rozbieżności w panoramach rodzinnych bliźniąt udzielają również wyjaśnień co do idiosynkratycznego zakodowania cech formalnych. Ale przede wszystkim dowodzą one, że kolejność narodzin jest tylko jednym z wielu aspektów kształtujących panoramy rodzinne.

Mimo to należy przyjąć, iż w rodzinach panoramy społeczne starszych będą kształtowały panoramy młodszych. Informacje dotyczące panoram osób, które były na świecie już przed nami, wszystkimi możliwymi kanałami docierają do naszych umysłów. Starsi członkowie rodziny wspomagają powstawanie obrazu rodziny u nowych przybyszów nie tylko poprzez definiowanie związków, rozmowy i wskazówki odnośnie lokalizacji, lecz głównie poprzez spojrzenia i gesty. Niektórzy z moich klientów gestykulują w rozmowach ze mną tak jednoznacznie, że rozpoznaję poszczególne lokalizacje w ich panoramach społecznych dużo wcześniej, niż mi je pokażą. Jestem przekonany, iż ta niewerbalna komunikacja w dużym stopniu wpływa na kształtowanie obrazów rodziny także i u małych dzieci.

Jeśli ojciec, mówiąc o babci, zawsze spogląda i wskazuje w jednym kie-runku, to dzieci uczą się od niego, gdzie ją mają ulokować. Ale również przez swój ton, stosowane predykaty i metafory oddziałuje on na portret (zmarłej lub żyjącej) babci w galerii przodków dzieci.

Wpływając na panoramy społeczne dzieci, rodzice przekazują im również własne luki w pamięci, uogólnienia i zniekształcone odczucia. Gdy



wyeliminują ze wspomnień jakiegoś członka rodziny, zniknie on również z ich komunikacji z dziećmi. Mimo to te ostatnie wyczują, świadomie czy nieświadomie, że kogoś w niej brak.

W mojej rodzinie na przykład nie mówiło się o pierwszej żonie mojego ojca. W 1945 roku zaszła ona w ciążę z żołnierzem kanadyjskiej armii wyzwoleńczej. Mój ojciec uznał wprawdzie dziecko, rozwiódł się jednak z żoną krótko potem. Rok później ożenił się z moją matką. To, że te fakty zostały wykreślone z historii rodziny, pozostawiło lukę w mojej panoramie.

Hellinger znakomicie wyczuwa takie systemowe powikłania. Gdy na przykład jedno z rodziców stawia noworodka na miejscu zmarłego dziecka i nawet daje mu niekiedy jego imię, coś takiego może dla danej osoby ozna-czać komplikacje wynikające z identyfikacji ze zmarłym rodzeństwem. „Może wcale nie jestem tym, kim jestem" - takie przypuszczenie hamuje dziecko. Bywa także, że ono samo stawia się na miejscu dawno już zmarłego ukochanego. Przynajmniej taki wniosek nasuwa się, gdy weźmiemy pod uwagę pomyłki związane z używaniem imion. Zdaniem Hellingera do najpoważniejszych problemów tożsamościowych dochodzi jednak, gdy dziecko płci męskiej ma zastąpić dziewczynkę lub odwrotnie. Fakt, że wpływ panoram społecznych starszych na panoramy społeczne młodszych nie jest świadomy, powoduje, że zbadanie panoram społecznych dzieciństwa staje się niekiedy ciężką i dramatyczną pracą emocjonalną.


6.8 CZY WPROWADZANIE ZMIAN RZECZYWIŚCIE MOŻE BYĆ TAKIE ŁATWE?

Czasami aż trudno uwierzyć, jak niezawodne są wyniki pracy nad cechami formalnymi. Nie do wiary, że powierzchowna, na pierwszy rzut oka, zmiana, na przykład przesunięcie obrazu matki w inne miejsce, może dać tak znaczące i długofalowe rezultaty. „To wszystko dzieje się zbyt szybko!" - rozbrzmiewają krytyczne głosy.

Jako praktycy NLP jesteśmy przyzwyczajeni do dyskusji na temat paradygmatów zmian i nie umknęło naszej uwadze, że szybko zachodzące zmiany z trudem są akceptowane. Nawet w naszych własnych kręgach jest jeszcze wielu sceptyków, mimo że owe zmiany zachodzą tuż obok nich. Takie postawy moglibyśmy także natychmiast zmienić za pomocą odpowiednich technik, gdyby nam tylko na to pozwolono!

Jasne jest jednak, że krytycy będą z uporem obstawać przy swoich przekonaniach. Pozytywne zamiary ukryte za przeświadczeniem, że ich wprowadzanie musi być trudne i bolesne, cieszą się jak widać wielkim poważaniem wśród terapeutów. Takie przekonania chronią ich przed rozczarowaniami i niepowodzeniami. No i oczywiście zapobiegają temu jednemu, nieuniknionemu pytaniu - które być może zadają sobie krytycy - a mianowicie: „Co właściwie robiłem w ciągu tych ostatnich dwudziestu lat od narodzin NLP?".

6.8.1 Co zrobić z meblami?Nasi klienci nie mają kłopotów z przesuwaniem członków rodziny w pano-ramie społecznej, tak samo, jak z przestawianiem w myślach mebli w mie-szkaniu. Przychodzi im to w miarę łatwo, tylko terapeuta zastanawia się w dalszym ciągu: Gdzie i co musi zostać poustawiane?

Hellinger ślepo wierzy uczuciom dublera. Przekonaliśmy się jednak, że nie uwzględnia on przy tym idiosynkratycznej natury cech formalnych. W jaki więc sposób można znaleźć odpowiednie ustawienia, nie posługując się dublerami?

Dlaczego nie zapytamy pacjenta? Jedna z zasad NLP głosi, że klient posiada wszelkie zasoby konieczne do wprowadzania zmian. Zapytajmy go więc, dokąd mają zostać przesunięte poszczególne personifikacje.

Większość moich klientów czuje się niepewnie, przyglądając się po raz pierwszy swojej panoramie społecznej, co dla mnie jest dowodem na to, że dotychczas nie byli jej w ogóle świadomi. Odnoszę wrażenie, że spoglądają na nowy, obcy im świat. Ale i ja sam, patrząc na moją własną panoramę rodziny, mam niekiedy wątpliwości: „Czy naprawdę taki jest obraz mojej rodziny, czy właśnie go sobie wymyślam?". Jeśli trzeba zaś świadomie zdecydować, dokąd przesunąć personifikacje, jest się jeszcze mniej pewnym: „Przesuń ją w lewo. nie, w prawo... Nie, nie jestem pewien".

Gdy pytam moich klientów, jakie zmiany wydają się im samym naj-korzystniejsze, wpadają często w zakłopotanie. Może Hellinger także


dostrzegł niepewność swoich klientów i wywnioskował z tego, że oni sami tego nie wiedzą.

Metafora przestawiania mebli w celu upiększenia pokoju ilustruje powyższy problem. Na pewno widziałeś już ładne mieszkania, może chętnie oglądasz czasopisma dotyczące urządzania wnętrz i odwiedzasz sklepy meblowe. Ma się wtedy szczegółowe wyobrażenie o tym, co powinno stać w danym pokoju. Dla pewności można sobie naszkicować plan.

Kiedy jednak spędziliśmy całe życie w otoczeniu, w którym wszystkie pokoje były jednakowe, na przykład na tradycyjnej wsi, to nie będziemy się długo i przede wszystkim świadomie zastanawiać, jak urządzić dom. Zro-bimy to tak jak zawsze. Jeżeli zaś wtedy ktoś przyjdzie i powie nam, że można poustawiać stoły, krzesła i regały inaczej, będziemy skonfundowani.

W wypadku ustawienia rodziny znany jest nam prawdopodobnie tylko jeden model: nasz osobisty.

Jednak fakt, że niewiele nam wiadomo na temat innych możliwości, nie oznacza, że zmiany umiejscowień personifikacji w systemie rodzinnym są wykluczone. Prawdopodobnie wprowadzamy je nawet stosunkowo często, z tym że nieświadomie, kierując się po prostu zasadami własnego społecznego systemu operacyjnego, który jest zaprogramowany na manipulację personifikacjami w określonych warunkach. Jeśli na przykład syn dostaje dobre stopnie, przysuwa się w panoramie społecznej ojca trochę bliżej do niego, a gdy córka spotyka się z powszechnie znanym oszustem, matka odsunie ją daleko w lewo. O takie przesunięcia dba nieświadomie system operacyjny działający według ogólnie przyjętych zasad. I to dlatego klienci często nie wiedzą, co odpowiedzieć, kiedy pytamy: „Jak myślisz, które miejsce będzie lepsze dla twojej matki?".

Nie wiem, czy Hellinger zadaje swoim klientom takie pytania, ale jest on przekonany, że tak czy inaczej nie mają one sensu i, nie zważając na nich, sam decyduje o przesunięciach. Zastępcy mówią mu, co czują i jakie miejsca chcą zająć w konstelacji rodziny. Klienci są tylko obserwatorami.

6.8.2 Badamy reguły gryHellinger obserwował już wiele układów rodzinnych i uogólnił wnioski na podstawie swoich doświadczeń. Ale nie mówi, co robi i jak. Najwidoczniej także i jego uczniowie nie wiedzą, jakich zasad się trzymać. „Intuicja",

„wyczucie", „bezpośrednia wiedza", „obserwacja" - to odpowiedzi, których udzielają. Sam Hellinger mówi: „Ja tylko co chwilę spoglądam, prawda jednej chwili zostaje bowiem zastąpiona prawdą drugiej. I dlatego to, co mówię, dotyczy tylko danego momentu. I właśnie tę prawdę momentu mam na myśli, nazywając moje postępowanie fenomenologiczną psychoterapią" (s. 522).

Mnie to nie zadowala. Takie mowy na temat „prawdy momentu" trącą trickiem jakiegoś guru. W ten sposób Hellinger może rozbroić każdego, kto powątpiewa w wiarygodność jego wypowiedzi.


Tymczasem pracując z doświadczonym ekspertem, nie można się spo-dziewać, że wyjawi nam on swoją wewnętrzną strategię. „Intuicja" to tylko określenie złożonych, podświadomych umiejętności, które umykają introspekcji.

Dlaczego Hellinger i jego uczniowie z taką łatwością potrafią zdecydować, gdzie zlokalizować personifikacje swoich klientów? Z jakich źródeł korzystają? Czy wynika to z długoletnich doświadczeń w budowaniu ro-dzinnych ustawień? Może tak, może nie.

Czy ci terapeuci uważają swoje własne społeczne cechy formalne za re-gułę? Jeśli prawdą jest, że wszystkie miejsca mają dla wszystkich ludzi takie samo znaczenie, to każda dowolna pozycja w układzie rodzinnym będzie dla każdego miała jakąś wymowę. Także dla terapeuty. W tym wypadku jego podświadomy społeczny system operacyjny byłby w stanie oddziaływać także bez uprzedniego, specjalistycznego wykształcenia!

Jeśli społeczne cechy formalne naprawdę miałyby mieć takie uniwersalne znaczenie, to każdy mógłby operować własnym kodem; kod terapeuty byłby równie skuteczny jak kod dublera czy każdego innego człowieka. A tymczasem mój eksperyment wykazał, że jednak słusznie podajemy w wątpliwość uniwersalność cech formalnych. Jak mamy więc postąpić?

W odpowiedzi musimy przyznać, że kody społeczne są po części uni-wersalne, po części idiosynkratyczne.

Użyjmy jeszcze raz naszej „meblowej" przenośni. Nawet w najbardziej niekonwencjonalnych mieszkaniach krzesła stoją wokół stołu, obrazy wiszą na ścianach, a lampy na sufitach, szafy i regały stoją na podłodze. Sypialnie także posiadają wspólne cechy, tak samo jak kuchnie. Uwzględniając całą kreatywną swobodę, istnieją jednak uniwersalne wzorce.

Wydaje mi się, że także w systemowej terapii rodzin powinno być możliwe rozpoznanie wzorów, które byłyby bardziej zrozumiałe i łatwiejsze do przekazania niż „intuicja" i Jasnowidzenie". W naszej pracy musimy wziąć pod uwagę zarówno uniwersalności, jak i idiosynkrazje.

Jakie więc uniwersalne wzory rozróżniamy?Książka Hellingera Ordnungen der Liebe (Porządek miłości, 1994)

dostarczyła mi kilku ważnych bodźców - i to pragnąłbym podkreślić. Ponadto bardzo skorzystałem z obserwacji jego pracy, czy to bezpośrednio, czy na podstawie dokumentacji filmowych.

6.8.3 Powszechne wzorceUniwersalne wzorce charakteryzują się głównie tym, że wydają się pow-szechnie przekonujące. Dlatego tak je nazwałem. Są to te same wzorce, które poznaliśmy w rozdziale drugim, czyli wzorce panoramy społecznej, i wywodzą się one ze społecznego systemu operacyjnego wspólnego dla wszystkich ludzi. Poniżej zebrałem kilka z nich:

254)Intensywność uczuć maleje w miarę zwiększania się odległości.255)Personifikacje widziane blisko siebie są odbierane jako całość.


256)Personifikacje stojące naprzeciwko siebie poza kręgiem bliskich oznaczają konflikty, natomiast personifikacje stojące naprzeciwko siebie w kręgu bliskich - miłość.

257)Personifikacje odwrócone do siebie plecami przestały się ze sobą komunikować.

258)Personifikacje spoglądające w jednym kierunku żyją ze sobą w pokoju.

259)Personifikacje stojące za innymi wspierają te, na które spoglądają.

260)Wielkość odpowiada statusowi.

Te uniwersalne wzorce są pomocne w planowaniu terapeutycznych interwencji. Trzeba tylko zasugerować zmiany i przeanalizować je z punktu widzenia pierwszej i drugiej pozycji spostrzegania, aby osiągnąć godne uwagi rezultaty. Ponieważ zaś te wzorce są nam właśnie „powszechnie znane", dokładne wyjaśnienia dotyczące ich zastosowania w praktyce są zbyteczne. Ważne są tylko pozycje z przodu, z tyłu, na górze, na dole, z prawej strony, z lewej. Wymiar poziomy jest idiosynkratyczny, nie posiada więc uniwersalnego znaczenia. Także wymiar pionowy i odległość mierzy się własną, osobistą miarą.

6.9 WZORCE PANORAMY RODZINYOprócz wyżej wymienionych, powszechnie znanych wzorców oraz ogólnych wzorców panoramy społecznej, o których była mowa w rozdziale drugim, kolejno zbadamy kilka tych mniej oczywistych. Ponieważ zaś w NLP preferujemy pojęcia obrazowe, to nazwę owe wzorce warunkami formy panoram rodziny. Na co dzień posługujemy się określeniem „wzoru panoramy rodziny". Te wzorce informują nas, jakie konfiguracje panoramy rodziny można zmienić. Jeżeli rozpoznacie jeden lub więcej owych fenomenów i będziecie zdania, iż przeszkadzają one klientowi w osiągnięciu upragnionych przez niego celów, postarajcie się je zmienić.

Wzorce te są modelowane częściowo według Berta Hellingera i mam nadzieję, że ich zdefiniowanie w jakimś stopniu przyczyni się do pomnożenia naszej wiedzy o panoramie rodziny. Poniżej umieściłem krótki przegląd, który oczywiście w każdej chwili może zostać poszerzony lub uzupełniony przez innych praktyków. Propozycje terapeutycznych inter-wencji, nad którymi warto się zastanowić, wywodzą się z rozważań zawartych w rozdziale

piątym.Wzorce panoramy rodziny. Zebrawszy

informacje o panoramie rodziny, stajemy przed pytaniem: Co można zmienić?

a) Wrogie postawyZnienawidzeni, nieaprobowani, niepoważani, zaniedbywani członkowie rodziny mają zostać przeobrażeni w personifikacje odczuwane przez klienta jako pozytywne lub przynajmniej neutralne. Taka zmiana jest możliwa


wtedy, gdy te cząstki panoramy rodziny wyposaży się w zasoby, których dotychczas im brakowało, oraz przesunie w korzystniejsze miejsca.

b) LukiJeżeli w systemie rodziny klienta brakuje pewnych wspomnień, jest to nieomylny dowód wykluczenia jakichś krewnych. Tacy członkowie rodziny w pewnym sensie nie stoją „nigdzie". Puste miejsca symbolizują dzieci oddane do adopcji lub stracone w jakikolwiek inny sposób, krewnych odsiadujących karę w więzieniu lub zesłanych na wygnanie jako zbrodniarze wojenni. Sprawdźmy, kogo nam brak w panoramie i postawmy go z powrotem na swoje miejsce. Wykluczonym członkom rodziny często potrzeba dodatkowych zasobów, zanim zostaną oni ponownie zaakceptowani.

c) Podwójne obsadzenie (bilokacja)Gdy klient reprezentuje jakiegoś członka rodziny w dwóch lub więcej miej-scach, wskazuje to na konflikty z daną osobą. Wszak każda personifikacja to projekcja cząstki osobowości klienta. Więc gdy „realna" osoba reprezentowana jest dwa razy, to są to właśnie te cząstki osobowości, które oddają zniekształcony obraz społecznej rzeczywistości. Wówczas należy zająć się obiema częściami i powiązać je ze sobą. Jeśli klient po wprowadzeniu zmian do panoramy społecznej skarży się na pewien wewnętrzny niepokój, powinniśmy sprawdzić, czy ta nowa, podwójna reprezentacja została przez niego przyjęta. Ewentualnie należy to skorygować.

W terapii polegającej na ustawieniu rodziny bilokacje nie mają prawa wystąpić po prostu dlatego, że może istnieć tylko jeden zastępca każdego członka rodziny. Na bilokacje wskazywałoby wahanie klienta co do umiej-scowienia owego dublera.

d) Wspólna lokalizacjaJeżeli w panoramie rodziny klienta kilka „realnych" osób jest lokalizowanych w jednym i tym samym miejscu, oznacza to problematyczne nastawienie do uogólnień. Ostrożność należy zachować, gdy żyjący członkowie rodziny dzielą się miejscem ze zmarłymi; wyraża to personifikację post mortem. W ten sposób żyjące dziecko może zastąpić zmarłe. Popełnianie pomyłek w używaniu imion zdarza się, jeśli kilka osób stoi w jednym miejscu. Zwróćmy uwagę, aby klient ich nie popełniał. Niech wyśle zmarłych do krainy duchów i odgrodzi ich w ten sposób od żyjących. U He-llingera dwóch zastępców nie może stać na jednym miejscu. Co ważniejsze, wspólne pozycje bynajmniej nie znajdują się na jednej wysokości i dlatego trudno jest klientowi je zlokalizować. Najbardziej skomplikowane jest spostrzeganie panoramy społecznej wewnątrz własnego ciała; członków rodziny odczuwanych w sobie nie można reprezentować na równi ze sobą.

e) Niedojrzałe pozycjeJeżeli dorosły klient reprezentuje członków swojej rodziny w tym samym miejscu, w którym ustawiał ich w dzieciństwie, oznacza to problemy


z dojrzewaniem. Oddalenie się od rodziców stanie się możliwe, kiedy tylko ustalimy odpowiedni dystans. Niedojrzałe pozycje można zidentyfikować, porównując panoramę domu rodzinnego z obecną panoramą rodziny.

f) Personifikacje wykraczające poza granice (własne Ja, ktoś inny,duch)

Klient potrafi również reprezentować personifikacje trudne do umiejscowienia. Czy symbolizują one własne Ja, czy kogoś drugiego, czy może ducha? Pomóżmy mu odróżnić własne Ja od kogoś innego albo żyjących od zmarłych. Reprezentacji tego typu nie można przedstawiać za pomocą dublerów.

g) Zbyt słabe albo rozdwojone JaNiektórzy klienci mają w związku z rodziną niewidzialny, za mały, rozmyty lub bardzo odległy obraz własnego Ja.

W takich wypadkach klientowi wydaje się, że zatraca się w obecności swojej rodziny. Korzystne byłoby tu zmniejszenie personifikacji rodziny oraz umiejscowienie jej niżej i dalej. Obraz własny należy przyciągnąć bliżej i powiększyć. Złożone obrazy własne w połączeniu z rodziną (bilo-kacje obrazów własnych) wskazują na konflikty wewnętrzne, które należałoby rozwiązać. Ten punkt dotychczas nie został uwzględniony w terapii Hellingera.

h) Osoby opuszczające rodzinęGdy jeden z członków rodziny klienta stoi w panoramie plecami do innych, możemy założyć, iż dana osoba ma zamiar opuścić rodzinę. Wraz z klientem powinniśmy zbadać, czy potrafi jej na to pozwolić. W pracy z dublerami osoby opuszczające rodzinę rozpoznać można bez wątpienia na podstawie odległości i kierunku, w którym są zwrócone.

i) Zbyt duże oddalenie współmałżonków; krąg bliskich

Współmałżonkowie znajdują się od nas zazwyczaj w odległości ręki. Jeśli stoją dalej, jest to oznaką braku intymności. Partnerzy lokalizowani bardzo blisko, wysoko i bezpośrednio na wprost są zbyt dominujący i należy przesunąć ich w dół i na bok. Kłopotów przysparzają partnerzy lokalizowani w dwóch miejscach, tak samo jak obecni lub byli partnerzy spostrzegani wewnątrz ciała. W takich wypadkach najlepiej jest dostarczyć im brakujących zasobów, aby mogli się wydostać na zewnątrz. Gdy inne personifikacje stoją pomiędzy własnym Ja a partnerem, niechybnie

świadczy to o problemach. Krąg bliskich powinien być zarezerwowany dla współ-małżonka, dzieci i rodziców.

j) IzolacjaGdy klient reprezentuje określonych członków rodziny w dużej odległości od pozostałych, powinien przyciągnąć ich bliżej. Optymalna odległość dla lokalizacji dalszych krewnych zawiera się między kręgiem bliskich a linią neutralnego dystansu. Ich obecność powinno się odczuwać, a wykluczenie


ich poza krąg najbliższych oraz ich izolację można najłatwiej sobie uświa-domić, pracując z dublerami.

k) „Zaburzenia" w rodzinieWedług Hellingera dobry układ wygląda następująco: mąż stoi po prawej stronie żony, a dzieci są ustawione w półkolu, w kierunku ruchu wskazówek zegara, zgodnie z kolejnością narodzin - najmłodsze na końcu.

Kiedy dorosłe dzieci opuszczają rodzinę, odwracają się plecami do ro-dziców i spoglądają w otwartą przestrzeń. Taki system rodzinny można mimo wszystko jeszcze ulepszyć.

1) Zbyt silnie zarysowany wymiar pionowy - problemy z autorytetemJeżeli członkowie rodziny znajdują się za wysoko w panoramie społecznej klienta i są zwróceni ku niemu, powinno się to wyrównać. Wpływ tych członków rodziny na niego jest za duży i dlatego należy przenieść ich nieco niżej.

Z drugiej strony dobrze jest, gdy klient doświadczy poparcia ze strony wysoko umiejscowionego członka rodziny (obojętnie zmarłego czy żyjącego).

m) Fatalistyczne przykładyWcześnie zmarli bliscy krewni są niekiedy dla klienta podświadomym przykładem szukania równie wczesnej śmierci. Nawet gdy nie zdaje on sobie z tego sprawy, „mentalny software", który doprowadził do tragicznej śmierci tego członka rodziny, przenika klienta. Hellinger zaobserwował tendencję do „naśladowania" zmarłych krewnych. Stosując zasady NLP, należy wyposażyć „uwewnętrznionego zmarłego" w zasoby, które, istniejąc odpowiednio wcześniej, byłyby w stanie zapobiec jego śmierci. Klient może cofnąć się wzdłuż własnej linii czasu do minionych lat i przenieść na zmarłego brakujące cechy.


6.10 INTERPRETACJE UKŁADÓW RODZINNYCH

Poniższy rysunek ilustruje panoramę rodziny pięcioletniej Petry, obecnie kobiety w wieku dwudziestu sześciu lat. Uważała ona, że zbytnio zależy jej na aprobacie innych. Ponadto unikała trwałych związków z mężczyznami z obawy przed porzuceniem.

Kiedy poprosiłem ją, aby zastanowiła się nad miłym wspomnieniem z dzieciństwa, na myśl przyszły jej piąte urodziny. Bez problemu przeniosła się w tamte czasy i mogła ponownie przeżyć ten piękny dzień. Przyglądając się migotaniu palących się świec na torcie urodzinowym, mogła zastanowić się nad strukturą wewnętrzną swojego domu rodzinnego. Relacjonując wrażenia, zamknęła oczy, a ja szkicowałem konstelację jej rodziny. Przyglądając się później szkicowi, potwierdziła, że w jej rodzinie istotnie panowały takie układy:

Powstaje pytanie, na co ci wszyscy ludzie patrzą? Na zły świat roz-ciągający się przed nimi ?

Wygląda na to, że w domu rodzinnym Petra znajdowała się w centrum bardzo ciasnego i sztywnego systemu. Twierdziła jednak, że czuła się w nim bardzo bezpiecznie i dobrze jej było z tym, że wszyscy ją kochali, troszczyli się o nią i traktowali jak królewnę. Jej obecna panorama społeczna wskazywała jednak na to, że ciągle jeszcze stoi pośrodku między rodzicami, braćmi i siostrą - w niedojrzałej pozycji. Od dwudziestu jeden lat w jej obrazie rodziny niewiele się zmieniło; no i oczywiście w takiej panoramie brakowało miejsca dla jakiegokolwiek partnera.

Na przykładzie Petry możemy sprostować kilka błędnych interpretacji obrazów rodziny - po pierwsze: panoramy rodziny, które kiedyś rzeczywiście dobrze funkcjonowały, mogą w późniejszych fazach życia się przeobrazić.

Czasami zastanawiam się, jak to się dzieje, że zarówno klienci moi, jak i Hellingera prawie zawsze zyskują na zmianach ich panoram rodziny. Czy przyczyną są uprzedzenia w zapatrywaniach terapeutów, którzy tylko czekają na okazję, żeby pozmieniać ustawienia lub panoramy rodziny? Chyba raczej nie, a jeżeli tak, to tylko częściowo.

Sytuacja rodzinna w dzieciństwie zawsze wpływa na kształtowanie się osobowości człowieka. Niezależnie od tego, jak wygląda takie kształtowanie, stanowczo ogranicza ono liczbę form, które osobowość ta mogłaby przyjąć. Gdzieś w połowie życia ograniczenia te zaczynają więc większości ludziom przeszkadzać. Tymczasem późniejsza zmiana dziecięcej panoramy rodziny daje osobowości szansę przyjęcia nowych form. Ogólnie można powiedzieć, że obraz domu rodzinnego można zawsze zmienić, nawet jeśli dana osoba ten dom już opuściła.

Petra, moja klientka, upierała się więc nadal przy twierdzeniu, iż zaznała w dzieciństwie absolutnie szczęśliwego życia rodzinnego. Takie kurczowe trzymanie się tego wczesnego obrazu rodziny stało się dla niej



jednak teraz ograniczeniem, przeszkadzało bowiem w założeniu własnej rodziny.

Takie przypadki stawiają terapeutów przed problemami natury technicznej, ponieważ obraz rodziny nie zdradza od razu, co powinno zostać w nim zmienione.

W tym miejscu zaleca się ustalenie wraz z klientem celu terapii - i to jeszcze zanim zaczniemy przyglądać się dokładniej panoramie rodziny.

Jeżeli zgodnie z zasadami NLP określimy w otoczeniu cele, do których dąży klient, poznamy powody, dla których tego celu chwilowo nie może on osiągnąć. Znając konkretny cel, łatwo jest stwierdzić, jakie personifikacje stoją mu na drodze.

Kiedy jesteśmy świadomi celów klienta, rozumiemy także, co przeszkadza mu w ich osiągnięciu. Na przykład Petra nie potrafiła podejmować życiowych decyzji. Gdy określiła swój cel, pojawiło się pytanie: „Kto w tej chwili podejmuje najważniejsze decyzje dotyczące twojego życia? Osoby posiadające taką władzę bez wątpienia muszą zajmować ważne pozycje w twojej panoramie rodziny. Prawdopodobnie lokalizujesz je za blisko i za wysoko".

Także idiosynkrazje, o których mowa była już wcześniej, mogą utrudnić interpretację panoramy rodziny. Ta sama konfiguracja personifikacji, która znakomicie funkcjonuje u jednego klienta, może na drugiego wpływać hamująco.

6.11 ZMIANA OBRAZÓW RODZINY ZA POMOCĄ METOD NLP

Dionne przyjrzała się panoramie rodziny z czasów swojego dzieciństwa i tylko lakonicznie stwierdziła: „Dla mnie jest tam za mało miejsca". Terapeuta odparł: „To zrób sobie miejsce". Posłuchała go, po czym powiedziała, że nareszcie jest zadowolona.

Jan zwierzył się terapeucie: „Moja siostra stoi mi na drodze".Terapeuta polecił: „Przesuń ją". Udało się i

Jan poczuł się wolny. Proste i niesprecyzowane polecenia typu: „Zrób sobie miejsce" albo „Przesuń ją" zmuszają klientów do podejmowania samodzielnych decyzji. Zdani są oni tylko na własną kreatywność, szukając odpowiednich nowych miejsc dla członków swojej rodziny. I naukowo udowodniony fakt, że takie niesprecyzowane interwencje jednak zazwyczaj się sprawdzają, obala hipotezę, według której ludzie rzekomo są niezdolni do samodzielnego tworzenia nowych konstelacji rodzin.

Najbardziej spektakularnego dowodu na

słuszność „rozwiązań sformułowanych przez klienta" dostarcza jednak technika odtwarzania, stosowana w celu wyśledzenia urazów z dzieciństwa. Zazwyczaj mowa jest o dramatycznych przeżyciach w domu rodzinnym. Tworząc ponownie panoramę klienta, należy zwrócić uwagę na pozycje tych członków ro-dziny, którzy odegrali główną rolę w nowo wartościowanych odczuciach. Gdy porównamy lokalizacje tych osób przed odtworzeniem i po jego


przeprowadzeniu, dostrzeżemy spontaniczne przesunięcia. Klienci najczęściej wyrażają je w następujący sposób: „Teraz widzę moją matkę, jak stoi obok mojego ojca". Albo: „Teraz widzę go raczej na tym samym poziomie". Takim wypowiedziom towarzyszą zazwyczaj spojrzenia i gesty, które wskazują w przestrzeni, dokąd są przenoszone odpowiednie personifikacje po interwencji. Szkice panoram rodziny wykonywane wówczas przez klientów dostarczają dużo konkretniej szych danych niż rysunki kreślone przed interwencją.

W początkach mojej pracy badawczej w tej dziedzinie stale zaskakiwała mnie złożoność takich „spontanicznych" przesunięć. Nierzadko wszyscy członkowie rodziny zmieniali miejsca po dokładnej analizie dramatycznego incydentu.

Podczas odtworzenia praktyk NLP absolutnie nie sugeruje zmian cech formalnych, nie mówiąc już o społecznych właściwościach. Różnorodne lokalizacje przed interwencją i po jej przeprowadzeniu przypisuje się całkowicie nieświadomym umiejętnościom klienta. Zgodnie z koncepcją tej książki możemy skonstatować, że to jego podświadomy system operacyjny na nowo kształtuje zmienione związki.

Ta technika funkcjonuje dzięki przeniesieniu nowych zasobów na daną personifikację i z wyżej opisanych rozważań wynika, że społeczny system operacyjny dopiero pod wpływem przenoszonych zasobów automatycznie przesuwa członków rodziny w korzystniejsze miejsca. Początkujący praktyk NLP zacznie się zastanawiać, które zasoby są przenoszone w jakie miejsca; podczas odtwarzania wszystko odbywa się według ściśle określonego systemu. Wszystkie ważne i uczestniczące w traumatycznym przeżyciu personifikacje, takie jak wrogo nastawione matki czy agresywni ojcowie, otrzymują owe zasoby, których brak spowodował ich współudział we wcześniejszych, bolesnych przejściach. Klient uaktywnia te zasoby u siebie samego, czerpiąc z własnych doświadczeń życiowych, po czym „przesyła" je osobie nieposiadającej ich personifikacji. Nazywamy to „przeniesieniem siebie do części innej osoby". Od chwili, gdy to przeniesienie nastąpi, personifikacja zaczyna zmieniać swój wygląd, a zazwyczaj także i pozycję.

Odtwarzanie, podobnie jak inne naukowe diagnozy, udowadnia, że klienci całkowicie są w stanie znaleźć dogodniejsze miejsca dla swoich personifikacji, nawet jeśli potrzeba im do tego bodźca z zewnątrz. Najlepszym przykładem jest Jenny. Kiedy poleciłem jej przesunąć ojca na lewo, uśmiechnęła się z rozanielonym wyrazem twarzy. Przeniosła babcię


i młodszego brata w inne miejsce, a matkę i ojca zbliżyła ku sobie - i to wszystko z własnej inicjatywy.

Obserwując te „samodzielne posunięcia", doszedłem do wniosku, że wszelkie terapeutyczne interwencje nieuchronnie wiążą się ze zmianą miejsc, ale tylko wtedy, gdy interwencja odniosła sukces. Terapeuta zatem nie musi z naciskiem zajmować się lokalizacjami, aby mogły one zostać zmienione. Ani terapeuta, ani klient nie muszą być świadomi społecznych cech formalnych, żeby mimo to móc je zmieniać.

6.12 JAK TO WYGLĄDA W PRAKTYCE?Kryteria NLP, jakimi są: „ekologia", „wykorzystanie zasobów klienta" czy „idiosynkrazja cech formalnych", zmuszają mnie pod wieloma względami do zdystansowania się wobec metody Hellingera.

261)Spostrzeganie wizualne. Panorama rodziny jest spostrzegana wizualnie bez udziału zastępców, wyłącznie w wyobraźni klienta. W ten sposób wytwarzane są panoramy rodziny odpowiednie dla każdej fazy życiowej i każdego kontekstu rodzinnego. Powszechnie przyjęta metoda: „Cofnij się do czasu przed dramatycznym przeżyciem. W którym miejscu stoisz teraz? Pomyśl o wszystkich ludziach na świecie: Gdzie znajduje się twój ojciec?" jest szybka i łatwa do zastosowania. W razie potrzeby panoramę społeczną można uplastycznić, posługując się kartkami papieru, szkicami, krzesłami, butami, poduszkami, filiżankami, szklankami, kamieniami, bilonem, kasztanami, piaskiem i tym, co tylko jest dostępne.262)Zasoby. Przenoszenie zasobów od siebie

do części innych osób jest najlepszym sposobem wprowadzania zmian. Nierzadko zbędne okazują się wówczas proponowane zmiany pozycji, bowiem członek rodziny, któremu brakowało danej cechy, przesunie się automatycznie, kiedy tylko dana cecha do niego dotrze.263)Sugerowane miejsca. Proponowanie

zmian pozycji jest drugą co do skuteczności metodą wprowadzania zmian. Obie wymagają jednak bardziej szczegółowych, ekologicznych kontroli niż zmiany następujące spontanicznie na skutek przeniesienia zasobów.264)Kontrola drugiej pozycji spostrzegania.

Klient sam kontroluje ekologię wszystkich zainteresowanych personifikacji, przenosząc się w drugą pozycję spostrzegania. Także i w

tym wypadku odbywa się to bez udziału zastępców. Polecamy klientowi po prostu: „Postaw się na miejscu twojej matki. Jak ona się czuje?". Kontroli ekologicznej można zaprzestać, gdy wszystkie personifikacje są zadowolone.265)Lista kontrolna. Właściwym narzędziem

jest tu arkusz papieru opatrzony tytułem „Wzorce Panoramy Rodziny". Ta Usta jest wytyczną planowania zmian i zawiera wyliczenie konfiguracji rodzinnych, które sprawiają problemy.266)Konsolidacja linii czasu. Zmiany

wprowadzone w panoramie rodziny są umacniane w podobny sposób, jak robi to praktyk NLP, konsolidując zmiany przekonań. Klient zostaje wyprowadzony poza swoją


linię czasu w celu zmiany swojej przeszłości pod kątem nowego ustawienia rodziny (ale z czasów dzieciństwa). W ten sposób przeszłość zostaje powią-zana z teraźniejszością i z przyszłością.

7) Zaspokojenie potrzeb społecznych. Hellinger posługuje się tu swoistąrytualną techniką, wymagającą niemal „egzorcyzmów". Są to zdania, które klient albo jego zastępca musi głośno powtarzać. PrawdopodobnieHellingerowi zależy głównie na zgłębieniu stosunków na płaszczyźnie me-takomunikacji.

Widzę tu pewne podobieństwa z koncepcją „niedokończonego zadania" przejętą z psychodramy i terapii Gestalt. Niedokończone zadania należy dopełnić. Jeśli personifikacji A należy się coś od personifikacji B, to B musi dać to A. Na przykład: jeżeli matka-kłientka chce usłyszeć od córki: „Mamo, kocham cię", musi to zostać zainscenizowane w wyobraźni klientki w sposób zadowalający jej część reprezentującą matkę. Podobnie sprawa ma się z wrogimi uczuciami jednej personifikacji wobec drugiej, które są wyrażane w formie tak zwanej niemej reakcji: stosując tę metodę (patrz rozdział piąty, „Strzelaj!"), klient wyobraża sobie z dystansu, jak wyładowuje swoją wściekłość na drugiej osobie. Postępuje tak, dopóki nie odczuje zadowolenia albo przesytu. Wszystko to jest inscenizowane w wyobraźni klienta, nawet jeśli jego wyobrażenia są nierealne, na przykład ukazują śmierć drugiej osoby. Wzajemne przeprosiny są oczywiście optymalnym rezultatem.

8) Ekologia. Między poszczególnymi przesunięciami należy oczywiścieskontrolować aspekty ekologiczne. Także po zakończeniu posiedzenia, najlepiej po kilku dniach, powinno się przeprowadzić rozmowę uzupełniającą.

Takie kontrole są konieczne, ponieważ zorientowanie się we wszystkich zawikłanych ustawieniach personifikacji i konfliktowych zmianach pozycji może okazać się dla klienta - mimo że sam je stworzył - nieco skomplikowane. „Wywrócenie do góry nogami" struktur domu rodzinnego znanych od dzieciństwa jest niekiedy doświadczeniem niepokojącym. Kiedy sam eksperymentowałem z moją własną panoramą rodziny, nie mogłem spać po nocach, bo przed oczami migały mi obrazy z dzieciństwa. To nauczyło mnie rozwagi.

6.13 ZWIĘKSZENIE UDZIAŁU KLIENTA W TERAPIIKlienci zazwyczaj przychodzą do terapeuty z zamiarem pozbycia się czegoś: uczuć, przyzwyczajeń lub choroby. Ktoś może na przykład powiedzieć: „Chcę pozbyć się zawiści". Praktyk NLP potrafi przeformuiować ową skargę i ustalić cel odpowiadający motywom klienta: „Czego chciałbyś zamiast zawiści?". „Pragnę czuć się dobrze także wtedy, gdy inni posiadają coś, czego ja nie mam". Takie sprecyzowanie celu sprawdziło się w pracy NLP, bez niego bowiem cała terapia może zakończyć się bezowocnie czy nawet potoczyć się w zupełnie nieodpowiednim kierunku.

PANORAMA RODZINY _____________________________175

Hellinger nie formułuje precyzyjnych celów przed rozpoczęciem terapii i wskutek tego zaniedbania jest zmuszony zrezygnować ze wskazówek klienta. Musi zachowywać się tak, jakby zawsze był pewien tego, co robi, i przejmuje w ten sposób rolę nieomylnej wyroczni. Tymczasem takie nieokreślone pozycje kolidują z zasadami NLP, gdyż utrudniają klientowi wykorzystanie wszystkich jego możliwości. Podczas stosowania metod Hellingera klient jest skazany na pasywność i nie ma okazji do uaktywnienia swoich twórczych zasobów. Dlatego właśnie zawsze najpierw polecam klientowi, żeby sam sformułował zamierzone cele; terapeuta powinien mu w tym jedynie pomagać.

Aby lepiej to zilustrować, chciałbym wyliczyć kilka takich celów, za po-mocą których udało mi się skutecznie zmienić panoramy rodziny. Klienci chcieli: „czuć się wolnymi", „otrzymać wsparcie od rodziców", „zachować własne Ja w związkach", „ufać ludziom", „rozważyć swoją przyszłość bez obecnego partnera", „czuć się akceptowanymi", „móc wybaczyć błędy własnej rodzinie", „odczuć pewność siebie także bez uznania ze strony rodziny", „czuć się pewnie wśród obcych", „odczuć wsparcie wszystkich męskich przodków", „bezwzględnie kochać partnera", „posiadać zdolność do wchodzenia w intymny kontakt".

Pomagając klientom w sprecyzowaniu celów, musimy wziąć pod uwagę, że zmienić możemy wyłącznie te koncepcje, na które klient ma wpływ. Spytajmy: kto sprawuje kontrolę nad daną sytuacją?

Sharon miała 45 lat i pochodziła z Karaibów. Skarżyła się, że nikomu nie umiała niczego odmówić. Miała także „problemy w związkach". Ponadto bezustannie musiała walczyć z „podporządkowaniem się o dwa lata starszej siostrze".

Dzień, w którym Sharon odwiedziła mój gabinet, był bardzo upalny, postanowiliśmy więc przenieść sesję do pobliskiego lasku. W cieniu drzew panowała atmosfera sprzyjająca koncentracji i sformułowaniu celów. Powoli krystalizowało się jej pragnienie „folgowania własnym uczuciom i intuicji, także wtedy, gdy partner albo rodzina oczekują po mnie czegoś innego".

Cel był teraz jasny i uznałem za pożądane rozszyfrować strukturę domu rodzinnego Sharon. Podczas podróży w czasie rysowaliśmy na ziemi panoramę jej przeszłości, używając do tego patyczków, liści i łupin orzechów.

Praca z Sharon była interesująca nie tylko ze względu na piękne, leśne otoczenie, ale także dlatego, że stosunki w jej domu rodzinnym były bardzo złożone - co stanowiło dla mnie wyzwanie. Ponadto cierpiała z powodu swoich problemów, odkąd mogła sięgnąć pamięcią. A w obecnej sytuacji stały się one prawdziwymi przeszkodami. Kolejny, trzeci problem udało nam się jednak rozpoznać dopiero dużo później. Oboje byliśmy zdumieni, jak szybko Sharon udało się


osiągnąć upragniony cel - po prostu robiąc wiele systematycznych kroków.Odnieśliśmy wrażenie, że wszystkie wspomniane problemy zostały

rozstrzygnięte, gdy Sharon przesiała swojemu „uwewnętrznionemu" ojcu odpowiedni zasób.

W panoramie rodziny Sharon ojciec, zawodowy oficer, stal w pewnym sensie przed swoim „oddziałem" (patrz poniżej). Sharon wyjaśniła, że czul się on w swoim zawodzie niepewnie, a oprócz tego byt zazdrosny o syna, którego często bil i obrażał. Matka Sharon broniła syna jak mogła, babcia ze strony matki także wspomagała córkę w jej staraniach obrony dziecka przed brutalnym ojcem. To wszystko spowodowało, że reszcie dzieci poświęcano za mało uwagi. Sharon i jej siostra rekompensowały to sobie, wspierając się wzajemnie z takim skutkiem, że Sharon zbytnio uzależniła się od swojej siostry. Szkic ilustruje powyższe ustawienie.

Spoglądając na powyższy szkic, spytałem Sharon: „Czego brakowało twojemu ojcu, że tak się zachowywał?".

Po chwili zastanowienia odparła: „Miłości jego matki".Sharon bez problemu potrafiła wyobrazić sobie podróż w czasie wiodącą

do ojca jako niemowlęcia. Nie miała również kłopotów z uaktywnieniem u siebie matczynej miłości, ponieważ sama miała dwóch synów. Z łatwością wyobraziła sobie też, jak przekazuje ją w zadowalających ilościach owemu małemu chłopcu (ojcu w wieku niemowlęcym). Gdy Sharon zasygnalizowała, że w wystarczającym stopniu obdarzyła go uczuciem, poradziłem jej, żeby powoli wróciła do teraźniejszości, zmieniając po drodze wszystko to, co potoczyłoby się inaczej, gdyby jej ojciec istotnie odczuwał miłość swojej matki. Kiwnęła głową, dając mi do zrozumienia, że wie, co mam na myśli. W końcu popadła w tak głęboki trans, że nawet grupa dzieci przebie-


gająca obok nas z krzykiem nie była w stanie jej z niego wytrącić. Nie zareagowała także, kiedy jedno z nich zapytało: „Dlaczego ta pani ma zamknięte oczy?".

Kiedy po mniej więcej dwudziestu minutach Sharon sama się ocknęła, ponownie sprawdziliśmy wszystkie umiejscowienia w jej domu rodzinnym. Zmiany były dramatyczne.

Resztę czasu spędziliśmy, kontrolując ekologię i wysyłając projekcje w przyszłość. Trzy miesiące później Sharon odwiedziła mnie ponownie i potwierdziła, że terapia rzeczywiście rozwiązała wszystkie trzy prob-lemy naraz.

Przenoszenie zasobów do historii rodziny. Ten przykład terapii jest wprowadzeniem w tajniki najbardziej ugruntowanej metody ostatnich dziesięciu łat. Praktycy NLP stosują ją w rozmaitych wersjach, ale żaden z nich nie wpadł jeszcze na pomysł ulepszenia za jej pomocą panoramy rodziny.

Jest ona najskuteczniejszym znanym nam narzędziem zmiany społecznych cech osobowości, szczególnie jeśli są one połączone ze szkodami spowodowanymi błędami popełnianymi przez rodziców.

6.13.1 Korzyści dla terapeutyWiększość moich kolegów po fachu, z którymi omawiałem te sprawy, przy-znała, że panorama rodziny posiada dwie główne zalety:

267)Jest cennym narzędziem diagnostycznym;268)Jest precyzyjnym narzędziem interwencji.

Prostota i bezpośredniość interwencji są korzystne dla terapeutów pragnących w krótkim czasie osiągnąć dostrzegalne rezultaty. Ja szukałem metody pracy dopuszczającej wykorzystanie panoramy rodziny zgodnie z kryteriami NLP i udało mi się rozróżnić dwa rodzaje interwencji:

269)Przesunięcia umiejscowień zasugerowane przez terapeutę;270)Przesunięcia dokonane przez klienta nieświadomie na skutek

przeniesienia zasobów lub innych terapeutycznych kroków.Obie możliwości mają zasadnicze znaczenie dla każdego rodzaju zmian wprowadzanych w panoramie społecznej. Ja stosuję na co dzień kombinację obu metod. Jeżeli praktykuję przenoszenie zasobów do historii rodziny, „retuszuję" je na zakończenie, proponując równocześnie klientowi samodzielne poprzesuwanie kilku dodatkowych pozycji. Przestawienie figur rodziców nieco na tyły panoramy zazwyczaj powoduje



bowiem, przynajmniej u dorosłych klientów, znaczną poprawę samopoczucia. Jednakże to przemieszczenie nie wydaje się następować automatycznie równolegle do przeniesienia zasobów.

6.14 KROK W PRZYSZŁOŚĆ I OCENA ZMIAN W PANORAMIE RODZINY

Gdy klient zobaczył ulepszoną panoramę rodziny i zapoznał się z nią, musi ona jeszcze zostać utrwalona i zapisana w „pamięci" komórek nerwowych. Aby móc funkcjonować, powinna powracać do pamięci jako najsilniejsza reprezentacja rodziny. Można to najlepiej zilustrować, używając porównania z tablicą szkolną.

Przed rozpoczęciem terapii klient w myślach szkicuje na tablicy swoją starą panoramę rodziny i w pewnym momencie ten szkic zaczyna się zmieniać. Niektóre personifikacje zostają starte i umieszczone gdzie indziej, inne są odwracane, ustawiane razem lub rozdzielane. Ale na każdej tablicy od kredy pozostają ślady - gąbka nie ściera ich całkowicie. I jeśli przesunę w myślach jakąś osobę, mimo to będę pamiętał, gdzie stała przedtem.

Dla celów terapii powinno się zasugerować klientowi kilkakrotne powtórzenie tych przesunięć i wymazanie wszelkich śladów starych personifikacji. Poza tym należy omówić pozycje nowych reprezentacji w celu trwałego i mocnego zakotwiczenia rezultatów.

Gdy personifikacje w panoramie społecznej klienta zostaną przesunięte wystarczająco wiele razy, powinien on jeszcze przez chwilkę pospacerować po gabinecie, dopóki ma te obrazy świeżo przed oczami. Pomaga to utrwalić rezultaty, ponieważ przechadzając się w tę i z powrotem, klient będzie umiał powiązać nowe obrazy z rozmaitymi społecznymi kontekstami występującymi w jego życiu. Przy tym można mu podpowiadać: „Teraz idziesz do szkoły... i widzisz nowy obraz rodziny... Teraz idziesz po zakupy... i widzisz nowy obraz rodziny..." i tak dalej.

Podczas gdy klient rysuje nową panoramę rodziny, terapeuta sprawdza, czy wszystkie personifikacje stoją na swoim miejscu i czy są stabilne. Zazwyczaj jednak klient sam jest tego świadomy i może potwierdzić, kiedy wszystko mu odpowiada.

Jednak mimo dokładności wszystkich kontroli, trzeba wziąć pod uwagę, że niektóre ekologiczne wątpliwości uwidaczniają się dopiero dzięki nieostrości nowych obrazów. Jeśli klient nie jest pewien poszczególnych umiejscowień w jego nowej panoramie, oznacza to, że jakaś oponująca część jego osobowości nie została w wystarczającym stopniu uwzględniona. Ekologicznie daje się to rozwiązać poprzez nawiązanie komunikacji z tą cząstką osobowości, która „wycierała tablicę".

Hellinger unika dyskusji z klientami na temat terapeutycznych efektów swoich sesji. Uważa swoje zadanie za spełnione, gdy tylko klient spostrzegł nową konstelację rodziny z pierwszej pozycji i oświadcza: „To


by było na tyle". Uzupełniające kontrole i dyskusje „tylko osłabiają siłę in-terwencji " - twierdzi. Co jednak rozumie on przez siłę?

Recepta Hellingera, według której ocenia on rezultaty terapii, kłóci się z zasadami NLP przewidującymi natychmiastowe zbadanie jej wyników. Z naszych doświadczeń wynika bezsprzecznie, że równolegle z przebiegiem terapii klienci całkiem dobrze radzą sobie z własnymi twórczymi pomysłami i zamierzeniami. W najlepszym wypadku wracają oni do domu po „uporządkowaniu" swojego świata. U Hellingera wygląda to inaczej.

Według jego metody ulepszenie ustawienia rodziny to tylko fundament procesu, który klient sam musi dopiero rozbudować. To, co Hellinger nazywa siłą, może być tylko motywacją klienta do podjęcia tego zadania. W tym miejscu Hellinger poleca zaufać „duszy" klienta - w NLP nazwalibyśmy to jego podświadomością. Klienci Hellingera zmuszeni są więc „odrobić pracę domową", aby sfinalizować terapię.

Moje doświadczenia pokazały jednak, że jeśli klient zostanie tylko skonfrontowany z nowym ustawieniem, może potrzebować kilku dni do zintegrowania zmiany. Wszak wspomniałem już, że zmiany w panoramie rodziny siłą rzeczy mają daleko idące konsekwencje, choćby dlatego, że większość klientów po prostu dotychczas nie wpadła na pomysł wyrobienia sobie alternatywnych zapatrywań. W chwili gdy dostrzegą oni te alternatywy, na nowo obudzą się w nich wątpliwości. Tradycyjnie w NLP czuwamy nad dalszymi losami naszych klientów.

Oznacza to jedynie, że jeżeli w trakcie jednej sesji nie zdołamy upewnić się co do jej rezultatów, musimy po prostu odczekać kilka dni, aż będziemy potrafili ostatecznie ocenić jej terapeutyczne działanie.

Przypominam sobie przypadek, kiedy obrazy rodziców przesunięte z przodu do tyłu powróciły na pierwotne miejsce dwa tygodnie po interwencji. Kontrola pozytywnych pobudek owego powrotu od razu ujawniła powód: „Moja matka miała atak apopleksji i musi pozostać pod obserwacją, żeby się nie powtórzył". Kiedy klientka zdała sobie z tego sprawę, bez kłopotów potrafiła stawić czoło problemowi. Choć przesunęła matkę z powrotem do tyłu, obserwowała ją jak gdyby przy użyciu wyimaginowanego lusterka wstecznego.

Tymczasem w większości przypadków możliwe tyło zrealizowanie całej pracy w ciągu jednej dwu-, trzygodzinnej sesji. Kontrola ekologiczna, kiedy prosimy klienta o kilkakrotną identyfikację wsiystkich reprezentacji, jest niemal stuprocentowa. Dokładność i niezawodność są w NLP bezwzględnie osiągalne, jeśli tylko poświęci im się wystarczająco dużo czasu. W tym miejscu muszę zwrócić uwagę, iż posiedzenia Hellingera są bardzo krótkie, a aspekt ekologiczny wydaje się mało istotnym kryterium jego pracy.

Rozdzia! 7

;ADAMY PANORAMĘ DUCHOWOŚCI

7.1 SPRZEDAM POSIADŁOŚĆ NIEBIAŃSKĄOsiemset lat temu William James wydał swoje przełomowe dzieło pod tytułem The Yarieties of Religious Experience (Doświadczenia religijne). Była to religijno-psyehologiczna rozprawa, w której głosił on tezę, że wszelkie religijne doświadczenia, takie jak zmiana wyznania, opętanie, religijna ekstaza, mistyka, oświecenie i podobne, pod wieloma względami są porównywalne z niektórymi zjawiskami życia świeckiego. To, czy można doszukiwać się w nich czegoś nadzwyczajnego lub nadprzyrodzonego, zależy wyłącznie od kontekstu i interpretacji. James popiera swoje rozważania licznymi, przekonującymi przykładami.

William James był w pewnym sensie prekursorem NLP, badał bowiem strukturę subiektywnych doświadczeń w podobny sposób. Ponadto był pra-gmatykiem z przekonania.

Fakt, iż usiłował wytłumaczyć doświadczenia religijne „zwykłą" psy-chologią, nie uczynił raczej z niego ulubieńca mas. Dostojnicy kościelni krzyczeli, że to „bluźnierstwo", a papież wyraził swoje potępienie. Burza, jaką James ściągnął na siebie swoim dziełem, jest typowa dla takiego tematu. Ludzie przekonani, że reprezentują religię i duchowość, bronią ich, jak widać, namiętnie - niczym osobistej własności. Można się wobec tego spodziewać, iż psychologiczna analiza duchowych doświadczeń wywoła niechęć wielu osób dopatrujących się w niej zagrożenia własnego bezpieczeństwa oraz podawania w wątpliwość rzeczy dla nich świętych.

Włączenie płaszczyzny duchowej do NLP bez wątpienia je wzbogaciło. Ale jeśli tylko praktyk NLP odważy się poruszyć tematy duchowe -„Powiedz nam, w co mamy wierzyć?" - to natychmiast pragmatyczna tradycja tej nauki staje się zagrożona... Programowanie neurolingwisty-czne podejmuje to ryzyko.

Łatwo by było na przykład przypisać sukcesy terapeutyczne jednej z technik NLP woli Bożej i uznać je w ten sposób za uzdrawiający wpływ


wiary. Tym bardziej, że kilka, bardzo zresztą popularnych w kręgach New Age, poglądów na temat reinkarnacji lub cudownego uzdrawiania, w ten czy inny sposób coraz bardziej przyczynia się do „rozwodnienia" racjonalnej spuścizny NLP. Można też przyjąć wytłumaczenie spirytystyczne: wszelkie symptomy, które stwierdza się u klientów, przypisuje się po prostu złym mocom, a uzdrawiającą siłę zasobów - dobrym.

Bazując na pracy Miltona Ericksona, w NLP uważamy podświadomość za motor wszelkich zmian. Tylko niewielu nas wiąże nieświadomość z Bogiem, w większości umiejscawiamy ją wewnątrz ciała fizycznego, jako coś w rodzaju biologicznego komputera w mózgu.

Ostatnimi laty opinia publiczna okazuje coraz większe zainteresowanie duchowymi aspektami życia. Duchowość trafiła na ożywiony rynek i dobrze się sprzedaje... Jeśli chodzi NLP, zaobserwowałem potok seminariów, artykułów, książek doszukujących się związków NLP z „duchowością". Z tego, co wiem jednak, ani badanie struktury duchowych doświadczeń, ani ich modelowanie nie były głównym zamierzeniem tego typu działalności.

7.2 SPOŁECZNA I DUCHOWA WŁADZA

Od pradawnych czasów władza społeczna zawsze wiązała się z duchowością. Cesarze, królowie, biskupi, kaznodzieje, rycerze, kardynałowie i prezydenci uczynili społeczeństwo takim, jakim jest ono obecnie. Przywództwo polityczne i duchowe spoczywało zazwyczaj w jednych rękach i w związku z tym podczas wojen konieczne były zarówno obrona, jak i rozgraniczenie wpływów władzy. Wodzowie i czarownicy egzotycznych plemion zwalczają się wzajemnie do dziś. Nie pozostaje nam więc nic innego, jak, mówiąc o władzy społecznej, zająć się także duchowością.

Jak możemy przeanalizować strukturę duchowości?Idąc śladem Williama Jamesa, możemy wykorzystać pisemne i ustne

sprawozdania ludzi, którzy mieli doświadczenia duchowe albo też utrzy-mywali, że ich dostąpili. Doszukując się punktów styczności między tymi relacjami, wyjawimy z pewnością, tak jak James, niejedną tajemnicę. Prawdopodobnie jednak najczęściej otrzymamy tą drogą bezpośrednie odpowiedzi na nasze pytania. Mimo to moglibyśmy zbłądzić, tak jak wielu naszych poprzedników, starając się nazwać po imieniu to, co bezimienne, wymówić to, co niewymawialne, opisać to, czego nie da się opisać. Dlatego obrałem tutaj inną drogę.

Eksperymentując z panoramą społeczną, mój kolega Jaap Hollander i ja, odkryliśmy, że jej zasady dają się przenieść także na pole duchowości. Podobnie jak wypytywaliśmy klientów o ich subiektywne lokalizacje żyjących osób, tak moglibyśmy ich poprosić o wskazanie nam, gdzie umieszczają bogów, bóstwa czy inne duchowe istoty. Wydawało nam się logiczne, że większość nich posiada, oprócz panoramy społecznej, także panoramę duchowości. Kiedy później dokonywaliśmy dokładniejszych porównań, okazało się, że rzeczywiście istnieją skomplikowane powiążą-

BADAMY PANORAM Ę DUCHOWOŚCI 183

nia między sferą społeczną i duchową. W tej książce użyłem już zapożyczonego od Piageta określenia „ciągłości trwania obiektu", przekształcając je w „ciągłość trwania człowieka". Chodziło o to, że ludzie istnieją w naszej wyobraźni, obojętnie czy ich widzimy, słyszymy czy czujemy. Nawet jeśli babcia znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej, to będzie ona miała swoje stałe miejsce w naszej panoramie społecznej. Tak samo rzecz ma się z ojcem, który po rozwodzie opuścił rodzinę. Ale co się stanie, jeżeli dziadkowie albo matka rozstają się z życiem?

W takich wypadkach w większości kultur obowiązują jasne reguły działające według tej samej zasady „ciągłości trwania człowieka", tylko interpretowanej w nieco odmienny sposób. Przenoszą one zmarłych do nieba, nadając im „duchową ciągłość trwania".

William James analizował także kwestię nieba. Cóż z tego, skoro kiedy zaczął mu się przyglądać pod kątem realnych cech formalnych, okazał się to niezbyt przyjemny widok. Za duży tłum - skonstatował. Bardziej podobały mu się założenia reinkarnacji, ponieważ wydawało mu się, że rozwiązywały „problem przeludnienia" w niebie. James rozpoznał więc psychologiczną funkcję nieba. Wiara w nie rozwiązywała wiele trudnych kwestii dotyczących sensu życia, ludzkiego cierpienia i śmierci. James argumentował, iż nie należy tej wiary zbyt dociekliwie i krytycznie zgłębiać, prowadzi to bowiem tylko do niekończących się teologicznych debat, a te przysparzają, zamiast spokoju ducha, jeszcze więcej problemów.

7.3 DUCHY I DUCHOWE DOŚWIADCZENIA

Mówiąc o duchowości, musimy przede wszystkim zwrócić uwagę na różnicę między „doświadczeniami duchowymi" a,poświadczeniami z duchami".

W rozdziale trzecim stwierdziliśmy już w związku z własnym Ja, że doświadczenia duchowe to subiektywne przeżycia niezwykłego typu o niezmiernej intensywności, działające rzekomo uzdrawiająco i wpływające na psychikę. W niniejszej książce odróżniamy „osobiste" i „grupowe" doświadczenia duchowe, które można by określić mianem powiązań typu „Ja - uniwersum/Bóg" oraz „My - uniwersum/Bóg".

Logiczna płaszczyzna duchowaIndywidualne powiązania duchowe: Ja - uniwersum/BógDuchowośćGrupowe powiązania duchowe: My - uniwersum/Bóg

Osobiste doświadczenia duchowe opisuje się często jako spotkania jednostki z naturą, z Bogiem lub z uniwersum. Ich cechą charakterystyczną jest często brak aktywności w panoramie społecznej. Wydaje się,

j84____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI

że społeczna zasłona zostaje na moment uchylona i dana osoba spogląda wszechświatu „prosto w oczy" - zupełnie sama na szczycie góry: „Tylko ja i sklepienie niebieskie".

Grupowe doświadczenia duchowe przeżywane są, jak sama nazwa wskazuje, w grupach. Za zasadnicze uważa się uczucie przynależności do grupy, podczas gdy jej członkowie czują się jako zespół związani z naturą, z Bogiem lub z uniwersum. Jest to najczęściej spotykana forma duchowego doświadczenia. Gdy kierują nią religijni przywódcy, nie jest ona wprawdzie niebezpieczna, lecz nie zawsze bardzo intensywna. Takie zjawisko obserwujemy w miejscach kultu, w kościołach i świątyniach. Natomiast jeśli na skutek jakichkolwiek konfliktów grupa nie jest jednomyślna, to zbiorowe przeżycie owych duchowych powiązań staje się niemożliwe.

Zawsze kiedy ludzie usiłują opisać swoje duchowe, mistyczne czy inne przeżycia tego typu, mają trudności z ujęciem ich w słowa. Ciągle powta-rzające się predykaty dowodzą jednak istnienia niezwykle istotnych cech formalnych i z tego powodu duchowe doświadczenia zalicza się do najin-tensywniejszych pozytywnych emocji, do których człowiek w ogóle jest zdolny i które prawie zawsze odmieniają jego życie oraz sposób myślenia.

Już w rozdziale trzecim przekonaliśmy się, iż doświadczenia duchowe mają silniejsze cechy formalne niż dowolne przeżycia na jakiejkolwiek innej, niższej logicznej płaszczyźnie. Rzeczywiście to nasilenie owych cech kieruje hierarchiczną organizacją wszystkich płaszczyzn logicznych. Dlatego duchowe aspekty przeważają nad egocentryzmem; ich cechy formalne są bardziej intensywne - największe, najjaśniejsze, najbardziej promieniste i najistotniejsze ze wszystkich subiektywnych doświadczeń. Przejmujące duchowe przeżycie może przewyższyć wszystko, co człowiek kiedykolwiek w swoim życiu widział, słyszał czy czuł. Naukowe badania tak zwanych doznań przedśmiertnych (kategoria osobistych powiązań duchowych) dowodzą podobieństw między cechami formalnymi przeżyć będących dla niektórych „spojrzeniem w niebo" lub „kontaktem z Bogiem". Dzięki swojej intensywności i przejrzystości przeżycia te są bardzo realistyczne. We wszystkich ludzkich relacjach opisujących wizje Pana Boga, Zbawiciela, Najświętszej Marii Panny, Buddy, Ducha Świętego czy innych świętych postaci, bóstwa posiadają pewne wspólne cechy: świecą od wewnątrz własnym blaskiem i promieniują uczuciem wszechogarniającej miłości i ciepła. Jest to absolutne przeciwieństwo ponurego mroku i lodowatej grozy, które towarzyszą kontaktom z duchami, złymi mocami czy siłami piekielnymi.

Doświadczenia z duchami mogą więc iść w parze z bardzo intensywnymi pozytywnymi emocjami albo z nieprzyjemnym bądź tylko neutralnym uczuciem: „Wczoraj wieczorem znów widziałem to idiotyczne widmo. Wcale się nie bałem. Powiedziałem mu, że nie mam czasu i znikło".

Natomiast doświadczenia duchowe mogą mieć naturę społeczną łub niespołeczną i przebiegać z udziałem personifikacji lub bez niej. Przy

BADAMY PANORAMĘ DUCHOWOŚCI 185

udziale personifikacji to człowiek stwarza Boga na ludzki obraz i podobieństwo, a nie odwrotnie.

Nie musimy więc koniecznie tłumaczyć intensywnych i wyjątkowo pozytywnych doświadczeń aktywnością duchów czy bóstw. Wielu ludzi przyjmuje je po prostu za psychiczne epizody: „Czułem się wczoraj pępkiem świata. Chyba będę musiał przestać pić... ha ha ha".

Jednak zazwyczaj duchowe przeżycia przypisuje się uosobionym siłom nadprzyrodzonym, stąd określenie „duchowe".

Doświadczenia z duchami można opisać jako doznawanie uczuć społecznych miezwiązanych z żyjącymi istotami. Osobiste lub grupowe kontakty z duchami, zjawami czy bóstwami zalicza się do tych zjawisk.

Duchy wyobrażamy sobie na ogół, o ile w ogóle istnieją one w panoramie duchowości, jako nierzeczywiste, niewyraźne i odległe zjawiska. Podczas nispodziewanych spotkań stają się nagle realistyczne i bliskie, ponieważ nabierają cech formalnych charakterystycznych dla panoramy społecznej. Nie dotyczy to jednak wszystkich naszych systemów senso-rycznych. Duchy objawiają się często w ludzkiej postaci i są spostrzegane na równi ze sobą i w miarę blisko. Dają się także odczuć i mówią czasami ludzkim głosem, który często niesie się potężnym echem. Niełatwo jest zapomnieć słowa ducha! Wiele książek o spirytualizmie opisuje ludzi osobiście nawiedzonych przez istoty nadprzyrodzone, a informacje, które przekazały śmiertelnikom, stanowią często sedno nauk religijnych.

Warunkiem tych „mistycznych seansów" i spotkań z duchami są jednak odmienne stany świadomości. Wszystko to znakomicie opisał w 1987 roku Andreas Mavromantis.

7,4 CECHY NIEBA

Większość ludzi umiejscawia zmarłych, duchy i bóstwa ponad swoją panoramą społeczną i tylko niektóre kultury „wysiedlają" duchy w podziemia. „Zwykłe" zjawy są umieszczane powyżej łub poniżej panoramy społecznej, bowiem tylko dokładne odseparowanie ich od reprezentacji żyjących łudzi gwarantuje życie wolne od zaczepek z ich strony. W cywilizacjach zakładających istnienie jednej i tej samej panoramy dla duchów i ludzi, ci ostatni bezustannie są zajęci utrzymywaniem dobrych stosunków z obydwoma rodzajami personifikacji.

Wynika z tego, że odseparowanie panoramy społecznej od duchowej odpowiada potrzebom większości ludzi, dlatego też w wielu kulturach zmarli przechodzą do świata duchów, a śmierć jest równoznaczna z ponownym połączeniem się ze sferą duchową.

Na ogół ludzie nie tylko lokalizują istoty duchowe na pewnej wysokości, ałe także starają się utrzymać je

poza linią neutralnego dystansu, aby nie czuć ich obecności. Nawet bowiem jeśli jest się przekonanym o dobrych zamiarach bóstwa łub widma, byłoby to dla normalnego śmiertelnika szokiem, gdyby nagle znalazło się ono obok niego! Istnieją jednak narody,


w których zarówno ludzie świeccy, jak i kapłani w równej mierze starają się o zachowanie bliskich stosunków z bóstwami.

Wielu ludzi rzeczywiście relacjonuje przeżycia z udziałem duchowych personifikacji w obrębie bliskiego im kręgu. Jest to zresztą - a powinno się to wydawać logiczne najpóźniej po przeczytaniu rozdziału szóstego - najlepsza metoda praktykowania celibatu. Intymny stosunek do bóstwa czyni z człowieka mnicha, księdza lub szamana. Ci ostatni są jedynymi żyjącymi ludźmi przenoszącymi się regularnie z jednego świata do drugiego, można powiedzieć: zawodowymi pośrednikami między panoramą społeczną a du-chową.

Słuszne jest więc twierdzenie, że duchowe personifikacje posiadają wyraźne cechy formalne - umieszczone są z reguły wysoko i promieniujące jasnością. Tylko ich niewielkie wymiary oraz duża odległość osłabiają ich wpływ na dane przeżycie i dlatego zbliżenie się do reprezentacji duchów uznaje się za istotny element obrządków religijnych. Ponieważ jednak kinestetyczne doświadczenia są uzależnione od wielkości i dystansu, odczucie obecności duchów może okazać się uciążliwe. W tym celu powinny one bowiem znajdować się przed linią neutralnego dystansu.

Jeżeli natomiast duchowe przeżycie idzie w parze ze spotkaniem z du-chami, to wywołane przez nie doznania są opisywane jako tak zwane doświadczenie szczytowe.

Spotkanie z duchem nie musi być wcale równoznaczne z posiadaniem jego wizualnego obrazu, niekoniecznie też trzeba słyszeć jego głos. Często jest ono uwarunkowane jedynie przypisaniem niezwykłych wydarzeń obcej sile i w takich wypadkach nadzwyczajna intensywność przeżycia zmusza człowieka, aby wytłumaczył je sobie zewnętrznymi czynnikami. Trudno jest bowiem uwierzyć, że jakieś niecodzienne doznanie miałoby być wyłącznie produktem własnej wyobraźni: „To było tak wyraźne i realne. Nie mogła to być przecież tylko halucynacja!". No więc musiał to być duch. Właściwie nie musimy wierzyć w ducha, którego działalności przypisujemy dane wydarzenie. Równie dobrze można się upierać, że zawdzięczamy je Bogu, bez potrzeby zobaczenia, usłyszenia czy poczucia Jego obecności.


7.5 Z POWROTEM NA ZIEMI

Duchowi przywódcy na całym świecie konkurują ze sobą, aby tylko zapewnić swoim bogom i swojej religii jak największą popularność.

Przybysz z innej planety, przyglądając się tym wyścigom, zacznie się dziwić: „Po co to całe zamieszanie? Co to komu da?".

Historia mogłaby go pouczyć, że ludzkość zawsze była przekonana o uzdrawiającej mocy sfery duchowej, którą uważa się za nieskończenie doskonałą i dlatego traktuje bardzo poważnie. Jej pozycja, która góruje nad wszystkimi innymi lokalizacjami, objawia się automatycznie, bowiem także jej duchowe cechy formalne dominują wszystko inne. W konsekwencji religijni przywódcy, prezentowani jako rzecznicy duchowości, również zyskują daleko idącą władzę społeczną. Często są wynoszeni ponad zwykłych śmiertelników, a nawet ziemskich władców. Prawdopodobnie przekona to kosmitę.

W wielu kulturach struktury władzy wychodzą poza strefę społeczną. Szamani i kapłani czerpią swoją władzę z powiązań z siłami nadprzyrod-zonymi. Aby ten układ mógł funkcjonować, możliwie wielu członków danego społeczeństwa musi umieścić reprezentacje owych nadprzyrodzo-nych sił na samej górze swojej panoramy społecznej. Konieczne jest, aby wierzyli w istnienie tych sił, co udaje się najlepiej, gdy spostrzegają je wizualnie w cechach formalnych absolutnej pewności i prawdziwości. Duchowi przywódcy nie szczędzą wysiłków w kształtowaniu cech duchowych reprezentacji swoich zwolenników, używając w tym celu wyrazistych metafor i predykatów. Poprzez swoje religijne nauki usiłują przekonać o istnieniu duchów. Jest to zwyczajna mentalna aktywność, która niczym nie różni się od wiary w istnienie bakterii, siły ciążenia czy atomów.

Bezpośrednia praca z cechami formalnymi istot duchowych może być bardzo pouczająca. Mój przyjaciel i kolega po fachu, Jaap Hollander, prze-prowadził liczne eksperymenty z - jak je nazwał - „operatorami rzeczywistości", by odpowiedzieć na pytanie: Jakie cechy formalne decydują o różnicy między czymś realnym i nierealnym? Albo lepiej: Jakimi senso-rycznymi cechami musi się charakteryzować dane przeżycie, abyśmy mogli być pewni, że było ono rzeczywiście realne? O to właśnie chodzi, kiedy ktoś utrzymuje, że zobaczył Matkę

Boską. Na ile taka wizja może być realna?Dokładna konstelacja cech formalnych

koniecznych, aby można uznać jakiś fakt za realny, jest dla każdego człowieka inna. Ogólnie możemy


jednak przyjąć, że sprawy (także istoty duchowe) wydają się tym realniejsze, im bardziej kolorowy, wyraźny, spójny i dokładnie słyszalny jest ich trójwymiarowo spostrzegany obraz. Widzieć znaczy wierzyć - jednak nie każdy tak rozumuje. Niektórzy muszą rzeczy dotknąć, powąchać, posmakować, zmierzyć ją i objąć statystyką, aby uznać ją za istniejącą. Chociaż elementy panoramy społecznej w wypadku większości ludzi nie muszą spełniać wszystkich powyższych warunków, w odniesieniu do doświadczeń z duchami może okazać się to jednak niezbędne.

Znajomość własnych „operatorów rzeczywistości" może się przyczynić do przeżycia wyrazistych doświadczeń z duchami.

7.6 AUTORYTETY DUCHOWE

W całych dziejach ludzkości panorama duchowości była miejscem, w którym rozgrywane były „wojny niebiańskie". Werdyktów moralnych, metafor i predykatów odnoszących się do sfery zjawisk nadprzyrodzonych używano do obniżenia lub - przeciwnie - podniesienia wartości cech formalnych duchów, demonów, aniołów i bogów. Słowa i symbole to najsilniejsza broń w tych kręgach. Gdy jednak taka wojna szaleje na ziemi, wytaczane zostają dużo cięższe działa o jeszcze większej sile ognia. Niejednokrotnie już decydujące cechy formalne „niewierzących" albo „źle wierzących" zmieniły za pomocą prawdziwej broni pozycję pionową na poziomą i to w dosłownym znaczeniu tych słów.


Duchowe autorytety przysporzyły światu dosyć problemów. Odgraniczenie władzy doczesnej od duchowej wymagałoby wobec tego oddzielenia panoramy społecznej od panoramy duchowości. W takiej sytuacji władza polityczna daje się ograniczyć i uregulować prawem. Ale wszędzie tam, gdzie duchowa i społeczna panorama zachodzą na siebie, struktury władzy wymykają się spod wszelkiej kontroli. Ziemskie prawa nie dotyczą bogów i duchów, te istoty kierują się zazwyczaj własnymi zasadami.

Problemy niektórych państw z fundamentalizmem (i duchowością) można wyjaśnić właśnie w ten sposób, a politycy, którzy nie mają za sobą żadnej duchowej władzy, nie cieszą się tam zbytnią sympatią. Ich postacie pozostają szare i mroczne w porównaniu ze „świetlistymi" wizerunkami innych.

Zjawisko duchowego autorytetu znakomicie opisuje praca Dianne Alstadt i Joela Kramera The Guru Papers, szczególnie akcentując jego formy w ugrupowaniach religijnych, jako że to właśnie on nadaje większą władzę duchowym przywódcom niż ziemskim autorytetom.. Rzeczywiście, ci pierwsi nierzadko posiadają nieograniczony wpływ na swoich stronników. Problemy powstają dopiero wtedy, gdy obrzędy religijne zaczynają przekraczać granice legalności, co zdarza się zresztą stosunkowo często. Niekiedy jednak sprawy przybierają nieoczekiwany obrót i guru zostaje nagle podporządkowany ziemskiej jurysdykcji i zmuszony do oczekiwania w kazamatach na boską sprawiedliwość. Jednak niektórym udaje się opanować całe narody i osadzić w więzieniach wszystkich swoich przeciwników.

Alstadt i Kramer odkryli pewien ważny schemat postępowania dotyczący stosunku człowieka do duchowości. Mianowicie: duchowi przywódcy czerpią swoją władzę z faktu, że utrzymują swoich zwolenników w wierze, iż istotnie mają „układy" ze sferą pozaziemską. Te „układy" przywódca taki demonstruje dzięki pewnym dostępnym mu atrybutom lub za pomocą rzekomo dokonywanych, osnutych niebiańską aurą, cudów. Takie wyjątkowe powiązania z „górą" automatycznie odzwierciedlają się w spo-łecznej i duchowej panoramie jego stronników, którzy wyobrażają sobie przywódcę prawdopodobnie w samym centrum i znacznie ponad zwykłymi ludźmi. Być może widzą oni owe duchowe powiązania jako padający na nich promień świetlny. Już pobieżna analiza sztuki sakralnej ujawnia sposób, w jaki są reprezentowane duchowe więzy. Jednak w rzeczywistości wyznawcy niekoniecznie muszą nosić w sobie obraz tego, co góruje nad nimi i świeci niebiańskim blaskiem. Równie dobrze potrafią wierzyć w istnienie czegoś, co przewyższa wszystko, nie mając o tym jasnego wyobrażenia.

Każdy większy autorytet wpływa w jakiś sposób na autorytet niższej rangi. Duchowy przywódca czerpie swoją władzę z bliskości Boga, a na przykład

mleczarz królowej ma większy autorytet niż zwykły mleczarz. Ten pierwszy promieniuje „pierwiastkiem" królewskim, tak jak kapłan roztacza wokół siebie aurę świętości.


7.6.1 Komunikacja duchowaMówiąc o duchowych przeżyciach, niezależnie od trudności, ludzie używają zazwyczaj najbardziej wyszukanych predykatów: „najjaśniejsze światło", „największa siła w uniwersum", „najpotężniejszy strumień energii" i tak dalej. Takie predykaty wywołują w słuchaczach zawsze podobne odczucia.

Ogólnie można uznać, że najbardziej ekspresywne cechy formalne są zastrzeżone dla istot nadprzyrodzonych oraz dla absolutnych abstrakcji. Wszechmogące bóstwo będzie posiadało w umyśle jednego człowieka takie same cechy formalne jak koncepcja ideologiczna (wolność albo socjalizm, demokracja lub miłość) w myślach drugiego. Obydwa fenomeny reprezentują w ich wyobraźni maksimum władzy. Podczas gdy ideologiczne abstrakcje często przyjmują formę schematu czy symboli, większość duchowych istot przypomina jednak żyjące stworzenia. W kulturach, w których bogowie są abstrakcjami, także religijne doświadczenia człowieka opierają się tylko na pozbawionych wszelkiej treści cechach formalnych. Przykładem tego byłaby wypowiedź: „Bóg jest Światłem".

Gdy kapłan lub szaman opowiada o swoich duchowych czy mistycznych przeżyciach, możemy zaobserwować u niego wyraźne niewerbalne oznaki religijnej fascynacji. Te niekiedy ekstatyczne deklaracje wynikają z powtórnego przeżywania doświadczenia duchowego w trakcie mówienia o nim. Dla wizjonerów z reguły przedmiot ich wypowiedzi jest wyposażony w niezmiernie silne cechy formalne, a ich przeżycia wizualne pobudzają kinestetyczne. Głosząc, że „duch jest wielki", mówiący widzi olbrzymi obraz i silnie odczuwa jego obecność. Takie sytuacje wywierają piętno na wszystkie niewerbalne aspekty komunikacji i umacniają słuchających w przekonaniu, że duch istotnie jest „wielki". Niektórzy z nich czują się „zainspirowani" tym wizyjnym stylem komunikacji, inni zaś reagują fobią.

Alstadt i Kramer zaobserwowali, ża przywódcy religijni często utrzymują władzę, sugerując swoim zwolennikom odseparowanie się od duchowości, z którą oni sami z kolei utrzymują stały kontakt. Takie dogmaty prowadzą do tego, że społeczne i duchowe panoramy stronników rzeczywiście nie wykazują powiązań z bogami, podczas gdy przywódcy komunikują się z nimi. Skutkiem tego są, oczywiście, silne uzależnienia.

Co więcej, duchowe elity nie szczędzą starań, aby przekonać swoich zwolenników o istnieniu warunków niezbędnych do nawiązania osobistego kontaktu z duchami, nieważne czy w tym życiu, czy w następnym. Nie różni się to niczym od bajki o Świętym Mikołaju: od bardzo dawna rodzice wmawiają dzieciom, że muszą one być posłuszne i grzeczne, aby zadowolić jego wymagania. „Jak wypijesz mleko, to Mikołaj przyniesie ci pieska". Niektórzy rodzice twierdzą nawet, że Mikołaja spotkali i z nim rozmawiali.

Utrata wiary w Świętego Mikołaja może w późniejszym życiu okazać się zasobem przydatnym do uzyskania duchowej niezależności. W tym


momencie nasuwa się pytanie, czy kultury uznające Świętego Mikołaja różnią się pod względem podatności na fundamentalistyczne myślenie od kultur, które nie propagują wiary w niego i w jakim stopniu rozpowszechnienie faktu, że dzieci są oszukiwane i wprowadzane w błąd przez własnych rodziców wpływa na kształtowanie autorytarnych postaw.

Aby podtrzymać w dzieciach wiarę w Świętego Mikołaja, rodzice wymyślają historyjki i bajki. W podobny sposób, czyli za pomocą metafor i abstrakcji, przywódcy podtrzymują duchowo-społeczny tryb myślenia. Alstadt i Kramer zebrali wiele takich sformułowań, między innymi pojęcia abstrakcyjne, jak bezwarunkowa miłość, kosmiczna jedność, umiejętność poświęcenia, uwolnienie się, niezależność od własnego Ja, czystość, altruizm, pokora, przezwyciężenie pokus cielesnych oraz olśnienie - to tylko kilka elementów tego duchowo-społecznego sposobu myślenia. Podawanie w wątpliwość tych koncepcji naraża sceptyków na tricki różnych guru, którzy werbalnie po prostu rozbrajają krytyków, na przykład słowami: „Zrozumiesz, czym jest oświecenie dopiero wtedy, gdy sam go doznasz".

Odbywające się w Holandii „pragmatyczne seminaria" cieszą się wielkim powodzeniem właśnie ze względu na wskazanie owych struktur. Na podstawie wyników, których dostarczyło nam modelowanie kapłanów i szamanów różnych plemion, instruujemy uczestników seminariów w kwestii bezpośredniej komunikacji bez udziału bogów i duchów. I ten, kto w ten sposób stworzy własne duchowe struktury, stanie się odporny na wpływy kapłanów. Oczywiście pod warunkiem, że wpływy te wynikają wyłącznie z kontaktów z siłami nadprzyrodzonymi.

Używając języka panoramy społecznej, możemy powiedzieć, że religijni przywódcy wpajają swoim zwolennikom, iż określone cechy społeczne należy oceniać szczególnie wyscko. Uczą na przykład, jak niezmiernie ważna jest bezwarunkowa miłość czy oświecenie, jakich oni sami już doznali. Im bardziej cechy te są cenione, tym bardziej wzrasta władza i pozycja religijnych przywódców. Znaczenie „rywalizujących" ze sobą cech społecznych pomniejsza także często użycie specy-ficznych, dewaluujących epitetów. W ten sposób powstają utworzone przez przy-wódców definicje: najwyższego oświe-cenia, czystej świadomości, wyższego Ja, kosmicznej tożsamości i tym podobne. Użycie takich przymiotników zawiera jednocześnie ujemną interpretację następujących po nich rzeczowników, ponieważ, mówiąc na przykład o prawdziwej miłości, sugerujemy, iż każda inna miłość jest „zwyczajna", „fałszywa" czy też niegodna szacunku jako „miłość niższej kategorii".

192____________TECHNIKI N ŁP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIĄZKÓW Z LUDŹMI

7.7 NAWIEDZENIE, CZYLI DEMONY W GŁĘBI NASZYCH DUSZ

W rozdziale czwartym mówihśmy o autorytetach i tak się składa, że także duchy uważa się zazwyczaj za autorytet. Przekonaliśmy się już, jakie niezwykłe rzeczy mogą zacząć się dziać, gdy uznamy czyjś autorytet i przy-dzielimy mu wyższą pozycję w naszej panoramie społecznej. Zagadkowe zjawisko zachodzi w momencie, kiedy osoba posiadająca autorytet rzeczy-wiście zbliży się do nas i pokona dzielący nas neutralny dystans. Jak na zawołanie odzywają się w nas wówczas wszystkie symptomy charakteryzujące onieśmielenie.

Najbardziej niezwykła jest zmiana pierwszej pozycji spostrzegania na drugą: kinestetyczne Ja zanika, uniżoność i bojaźń prowadzą do utraty samostanowienia, a więcej uwagi poświęca się żądaniom autorytetu.

W rozdziale czwartym wyjaśniłem te fenomeny prawem dominującej personifikacji, według którego autorytarna postać opanowuje Ja, gdy tylko wystarczająco się do niego zbliży. Moim zdaniem to działanie wypływa z podświadomego podporządkowania reprezentacji zasadom perspektywy.

Zawsze gdy w społecznej i duchowej panoramie zaczyna obowiązywać prawo dominującej personifikacji, przerwany zostaje proces samopozna-nia. Mózg koncentruje się na najważniejszej personifikacji i automatycznie się z nią identyfikuje.

Przyjrzyjmy się więc bliżej fascynującemu zjawisku nawiedzenia przez duchy. Duchy to personifikacje. To autorytety. Mogą mieć cechy o wiele przewyższające cechy wszystkich żyjących autorytetów. Ducha możemy lokalizować wysoko nad głową lub głęboko w ziemi, podczas gdy w wypadku żywych ludzi takie lokalizacje są raczej nietypowe. Ponadto duch może wydawać się nam tak ogromny, jak gdyby mógł objąć sobą całe uniwer-sum. Zastanówmy się, jak przedstawiane są duchy na przykład w sztuce?

W świątyniach potężne, lśniące złotem posągi królują na centralnych miejscach - natychmiast rozpoznajemy w nich reprezentacje bogów. Olbrzymie rzeźby Buddy albo Chrystusa pozwalają wiernym reprezentować te bóstwa, wyposażając je we „właściwe" cechy formalne. Mimo to wcale nie jest tak łatwo porozumieć się z duchami.

Głównym powodem jest odległość. Duchy lokalizuje się dalej niż osoby autorytarne czy nawet niebezpieczne. Dlaczego? Dlatego, że duchy budzą grozę! Tylko kapłani i czarownicy się ich nie boją. Zwykli śmiertelnicy truchleją, gdy tylko pomyślą o spotkaniu z duchem, bóstwem lub Bogiem!

Także trwoga utrudnia wyobrażenie sobie bogów z bliska. Wierząc, że mogą oni stworzyć lub zniszczyć świat, wyobrażamy sobie zbliżenie się do nich jako coś strasznego. Duchy utrzymuje się, tak samo jak autorytety, w „neutralnej odległości" albo dalej. To samo dotyczy duchów zmarłych. Większość ludzi nie chce mieć z nimi nic wspólnego.

Dlatego kontakt z istotami duchowymi jest ważnym aspektem wywierania silnej religijnej presji. Kapłani i czarownicy celebrują rytuały,


które zbliżają ich do duchów. Przywołują je rzekomo modlitwami, śpiewami, tańcami czy składaniem ofiar. Głównym celem tych obrządków jest odczucie obecności bóstwa, a następnie pragnienie usłyszenia jego głosu. Nawiedzenie jest następnym krokiem w kontaktach z istotami duchowymi.

Szamani prowadzą życie, które jest ciągłym przygotowaniem do spotkania z duchami. Uczą się, w jaki sposób pokonać strach, poszczą i żyją w absolutnej ascezie. Niekiedy, przy odrobinie szczęścia, doświadczają nasilenia swoich reprezentacji, których emocjonalne działanie wzrasta, im są one bliżej i może w końcu spowodować, że widzi się rzeczy niedostrze-galne. Jasne jest, że takie rytuały celebruje się w świętych miejscach, tam bowiem „mieszkają" duchy, a odwiedzając świątynie i ołtarze, można być bliżej nich. Takie obcowanie z nimi jest także mniej ryzykowne - w każdej chwili istnieje możliwość ucieczki. Szczególnie trudny jest ciągły kontakt z duchami w kulturach, w których duchy łączą w sobie dobre i złe aspekty. Nieustanna wszechobecność bóstw jest pożądana tak długo, jak długo nie mają one złych zamiarów.

Dokładnie tak samo jak w wypadku osób obdarzonych autorytetem, reprezentacja własnego Ja decyduje o tym, w jakim stopniu dana osoba jest podatna na wszelkiego rodzaju widzenia. Świadomość własnego Ja zostaje unicestwiona lub co najmniej osłabiona przez stany uniesienia, co stwarza warunki do poddania się widzeniu. Taniec w takt rytmicznych uderzeń w bęben to metoda wywoływania uniesień rozpowszechniona na całym świecie. Podobny efekt daje stosowanie niektórych narkotyków. Doświadczony szaman wie, jak popaść w trans i otworzyć się na duchy -nie na wszystkie, tylko na te duchy lub bóstwa, do których ma wyjątkowy stosunek i które dokładnie reprezentuje w swojej panoramie duchowej.

Kiedy duchy są dostatecznie blisko, powtarza się sytuacja stwierdzana w wypadku autorytetów, czyli przejście z pierwszej pozycji spostrzegania na drugą. Jeśli „kinestetyczny duch" staje się silniejszy niż kines-tetyczne Ja, zajmuje jego miejsce. Skutek jest taki, że dana osoba zaczyna identyfikować się z duchem, po prostu dlatego, że ten ostatni całkowicie opanowuje reprezentację jej własnego Ja.

W takim wypadku osoba taka automatycznie popada w trans - w tak zwany stan nawiedzenia - i pozostaje w nim. Następuje to, gdy kilkanaście ludzkich cech zostaje „wyłączonych", a stwierdzić można tylko obecność kilku z nich. Teoretycznie stan nawiedzenia możemy określić jako zmianę dokonaną na logicznej płaszczyźnie własnego Ja. Osobowość opanowana przez ducha jest inna, bardziej ograniczona niż ta, którą dany człowiek uważa za własną. Często osobowość takiego ducha tworzą cząstki osobowości stłumione gdzie indziej.

Jeżeli ma się ochotę poeksperymentować z wizjami duchów, należy zachować ostrożność - nawet jeśli kontakt z duchem uważamy jedynie za nasz wymysł, nie zawsze można go sprowadzić do żartu. Ogólnie można stwierdzić, że nawiedzenie przez duchy jest bardziej prawdopodobne i intensywniejsze, gdy dana osoba ma dość słabe Ja i wielowarstwową


osobowość. Jeśli natomiast człowiek mocno stoi na ziemi i ma silne poczucie własnego Ja, jego kontakt z duchem pozostanie raczej pod kontrolą.

Decydującym aspektem jest więc od samego początku siła własnego obrazu. Z jednej strony oddalony i słaby obraz własny sprzyja opętaniu, z drugiej strony całkowite pogrążenie się w nim daje ten sam efekt. Innymi słowy, obraz własny musi zniknąć, aby duchy mogły wyjść na pierwszy plan. Aby się ich znowu pozbyć, musimy go na nowo uaktywnić i zbliżyć do siebie.

Tylko jeden raz, pod kierunkiem brazylijskiego psychiatry Davida Aksteina, wziąłem udział w tańcu, który wprowadził mnie w trans. Po czterdziestu pięciu minutach bębny umilkły. Ja zatraciłem się całkowicie. Przez kilka minut stałem tylko na środku pokoju. Ocknąłem się dopiero, gdy Akstein zawołał mnie po imieniu. Później dowiedziałem się, że był to typowy objaw głębokiego transu wywołanego tańcem. Własne imię posłużyło w tym momencie za zakotwiczenie tożsamości. Wypowiedzenie go na głos ponownie uaktywniło reprezentację mojego Ja.

W rozdziale poświęconym własnemu Ja wspomniałem już o całkowitej asocjacji z obrazem własnym. Pogrążając się w nim kompletnie, większość ludzi popada jakby w stan medytacji. Ich uwaga jest skierowana do wewnątrz i społeczna interakcja przychodzi im z trudem. Całkowite zespolenie się z własnym Ja powoduje utratę kontaktu z otoczeniem. Jednocześnie dana osoba przeżywa sama siebie i swój świat wewnętrzny bardzo intensywnie. Reprezentacje duchów mogą nią zawładnąć właśnie w takim momencie - jak widać, jest to niezawodna metoda na doświadczenie wszelkiego rodzaju wizji.

Taki sam efekt można osiągnąć, jeśli dana osoba posiada bardzo mały i daleki obraz własny. Słabość własnego Ja warunkuje, jak wiadomo, wszelkie oderwane zjawiska i mimowolne identyfikacje. Klasycznym przykładem jest pacjent oddziału psychiatrii uważający się za Jezusa. Brak własnego Ja hamuje człowieka. Przejęcie innej osobowości może wprawdzie rozwiązać takie problemy, stwarza za to wiele innych. Słabe Ja zwiększa ryzyko padnięcia ofiarą wszelkich możliwych - i niepożądanych - wpływów. W niektórych kulturach „nawiedzenie" to tylko inna nazwa określająca takie wpływy.

Natomiast szamańskie, samodzielnie zainicjowane widzenie jest za-sadniczo różne. Przede wszystkim pod względem udziału własnego Ja. Szamani „wciągają" jakby „do wewnątrz" silny obraz własny, przenosząc się w ten sposób w stan uniesienia. Natomiast „ofiary" niepożądanego (i długotrwałego) nawiedzenia są absolutnie bezbronne wobec jednej silnej personifikacji w ich społecznej i duchowej panoramie, ponieważ reprezentacje ich własnego Ja są słabe. Niektóre ćwiczenia przeprowadzane w ramach naszych pragmatycznych seminariów mają na celu nauczenie się świadomego przeżywania wizji duchów. Rozmaite metody prowadzące do osiągnięcia tego stanu, umożliwiły nam postawienie kilku ciekawych hipotez na temat tej od dawna znanej ludzkiej umiejętności.


Widzenie duchów. W wielu kulturach dar komunikowania się z duchami jest wysoko ceniony i wynosi daną osobę na wyżyny hierarchii społecznej. Nawiedzenie jako takie może więc mieć zalety, a za chwilę przekonamy się, że umożliwia ono również dokonywanie czynów niewy-konalnych bez niego.

Poniższy eksperyment należy przeprowadzić w obecności drugiej osoby, której zadaniem będzie czytanie tekstu i przywołanie nas na koniec do świadomości. Widzenia są inicjowane zazwyczaj potężnym biciem w bę-ben, jednak na początek lepiej z tego zrezygnować.

271)Zamknij oczy i wczuj się w twoje kinestetyczne Ja. Wchłoń obraz własny i pozostań w stanie medytacji co najmniej pięć minut. Wybierz dowolne słowo jako audytywne zakotwiczenie tego stanu i ponownie ustaw swój obraz przed sobą. Uświadom sobie istnienie i teraźniejszość. Jeśli znajdujesz się w towarzystwie innej osoby, powinna się ona zapoznać z twoim „hasłem powrotu". Może to być dotknięcie (szamani praktykują zazwyczaj uścisk) lub wymówienie twojego imienia. Jeśli wszystko dotychczas prze-biegło zgodnie z planem, możesz kontynuować.

272)Wybierz jakąś istotę duchową, przez którą chciałbyś zostać nawiedzony. Jeżeli nic ci nie przychodzi do głowy, spróbuj wykonać ćwiczenie z podrozdziału 7.4: Jak stworzyć sobie własnego ducha.

273)Gdy tego dokonasz, postaraj się udoskonalić jego reprezentację. Postaw go pośrodku swojej panoramy, spraw, by stał się duży, jasny i promienny. Nadaj mu kolor, wprowadź w ruch.

274)Zastosuj zakotwiczenie opisane w punkcie 1 i powróć do stanu medytacji, w którym będziesz całkowicie zespolony ze swoim obrazem. Gdy tylko ci się to uda, przenieś wzrok na ducha i zacznij powoli się do niego zbliżać. Skoncentruj się na duchu i dopuść go w końcu do siebie...

Jeśli eksperyment przeprowadzany jest po raz pierwszy, zachowania danej osoby nie można przewidzieć. Zjawisko to można spróbować opisać w następujący sposób: odgrywamy rolę ducha, nie wiedząc o tym. Przypomina to podświadomą grę aktorską. Szamani długo ćwiczą, aby móc opanować swoje umiejętności doświadczania stanu nawiedzenia. Na początku - o ile wszystko przebiegnie pomyślnie - stan ten trwa tylko parę sekund.

5) Powróć do teraźniejszości, wyobrażając sobie obraz własny. Ocknięcie sięmoże także wywołać druga osoba, dotykając cię lub wypowiadając twojeimię. Możesz też po prostu nastawić budzik.

7.8 PRACA Z PANORAMĄ DUCHOWOŚCIWiększość personifikacji w panoramie społecznej to

projekcje uwewnę-trznionych żyjących ludzi i każdą z nich uważa się, zgodnie z zasadami NLP, za cząstkę własnej osobowości. W rozdziałach czwartym i piątym opisałem metody zmian tych części.


Jeżeli zatem reprezentacje innych ludzi są częściami osobowości, to taka sama sytuacja powinna mieć miejsce w wypadku reprezentacji istot duchowych. Tymczasem istnieje pewna różnica między ludźmi a duchami. Duchy działają raczej na zewnątrz, co sprawia wrażenie, jak gdyby wymykały się całkowicie spod naszej kontroli.

Zakładając takie zewnętrzne działanie, praktyk NLP stosuje techniki negocjacji między poszczególnymi cząstkami osobowości lub też przefor-mułowanie w sześciu krokach, przy czym tylko w niewielkim stopniu modyfikuje następujące pytania: „Czego duch żąda od ciebie?", „Co musisz zrobić, żeby go zadowolić?", „O czym chce cię powiadomić?". Metoda jest skuteczna tylko wtedy, gdy klient ma podobny punkt widzenia. Absolutnie niezbędne jest uwzględnienie kulturowego zaplecza klienta, w innym wypadku praktyk NLP łatwo może stracić panowanie nad sytuacją i zostanie w końcu uznany za czarownika.

Jeśli terapeuta zdecyduje się na zastosowanie jednej z tych technik, otworzy się przed nim niemal tysiącletnia tradycja szamańsko-leczniczych doświadczeń. Będzie manipulował widzeniami w taki sam sposób, jak robią to jego koledzy-szamani na całym świecie. Szamani nie tylko leczą nawiedzonych ludzi, ale także sami celowo wywołują u siebie takie stany. Możemy więc zapytać: jakie korzyści odnoszą oni ze zjednoczenia się z duchem?

Wspomniałem już o charakterystycznym dla wielu kultur statusie zwią-zanym z umiejętnością komunikacji z duchami. Jednakże nie tylko o to chodzi. Aby znaleźć odpowiedź, musimy rozróżnić dwa rodzaje widzeń:

275)Trwałe (lub patologiczne),276)Chwilowe (lub samodzielnie zainicjowane).

Trwałe widzenie to inne określenie symptomów dysocjacji, czyli roz-szczepienia osobowości, które tłumaczymy w NLP jako pewne usamodziel-nienie się jej cząstek. Czasami i one mogą wymknąć się całkowicie spod kontroli klienta. Trwałe opętanie jest stanem chorobowym, ale można je uleczyć za pomocą technik wykorzystujących negocjacje między kłócącymi się ze sobą częściami osobowości lub metodę przeformułowania w sześciu krokach. Podstawą leczenia jest ustalenie pozytywnych pobudek ducha, który opętał klienta.

Chwilowe widzenie natomiast to nic innego jak strategia uaktywniania określonych zasobów. Czarownik zainicjuje to widzenie, aby wyzwolić w sobie zasoby niezbędne do sprostania danemu zadaniu. Chcąc na przykład wystąpić w charakterze wyroczni, musi zostać nawiedzony przez ducha potrafiącego przepowiadać przyszłość. Jeśli chce kogoś uleczyć, nawiąże kontakt z duchem o uzdrawiających siłach. Nie tylko szamani, ale również wielu innych ludzi dąży z podobnych pobudek do kontaktów z duchami.

Właściwie jednak dlaczego ci wszyscy ludzie uciekają się do takich skomplikowanych strategii, jak chwilowe nawiedzenie przez duchy? Tylko po to, żeby znaleźć dostęp do poszczególnych zasobów? Jaki jest cel


dokonywania najpierw rytualnych ablucji, a później złożenia ofiary? Po co w ogóle tyle zachodu? Żeby wywołać duchy? I po co te wszystkie bębny, tańce i śpiewy? Dlaczego ci ludzie nie uaktywnią owych zasobów tak, jak my to robimy w NLP, czyli przenosząc się w stan ich posiadania? Czy istnieją inne powody, dla których dokonują oni takiego wyboru, poza tym, że rytuały pobudzają wszystkie zmysły i pozostają w pamięci tak trwale, że wielu ludzi nie osiągnęłoby takiego efektu, stosując wyłącznie werbalne środki?

Odpowiedź, która mnie samemu wydaje się logiczna, brzmi: dążąc do chwilowego widzenia, ludzie pragną uaktywnić u siebie zasoby, które byłyby dla nich nieekologiczne, gdyby zostały uaktywnione inną metodą. Szamani szukają w stanach nawiedzenia „zasobów obcych ciału", aby je sobie tylko na krótko „pożyczyć". Chwilowe widzenie, zainicjowane przez samego siebie, jest potrzebne do wydobycia zasobów, które natychmiast popadłyby w konflikt z własną osobowością, gdyby sieje po prostu przejęło i przyjęło za swoje. Te zasoby w żadnym wypadku nie mogą stać się częścią danej osoby, a mimo to pragnie ona z nich korzystać.

Duchy mogą umożliwić człowiekowi na przykład swobodę seksualną albo pozwolić mężczyźnie zachowywać się po kobiecemu. Kapłan może posłużyć się duchem i głosić wybrane przez siebie treści, nie obawiając się odpowiedzialności za swoje kazania. Nawiedzenie oferuje nam więc zabezpieczenie i potęguje nasze siły, wskutek czego wykraczamy daleko poza to, co uważamy za nasze Ja.

Kiedy modelujemy praktyki duchowe, otwiera się przed nami morze perspektyw, których jeszcze nie wykorzystaliśmy w NLP, a które istnieją od najdawniejszych czasów. Być może także i w naszej osobowości drzemią zasoby, do których chętnie byśmy sięgnęli, gdyby tylko nie pozostawały one w tak rażącej sprzeczności z naszymi przekonaniami i wartościami. Nawet jeśli nie wykorzystamy widzenia jako techniki, samo jego zrozumienie przyniesie nam korzyści. W ostatnim rozdziale zajmiemy się meta-forami władzy i zapoznamy się z technikami służącymi osiągnięciu tego samego celu, ale lepiej odpowiadającymi naszemu zachodniemu spo-łeczeństwu.

Inną możliwość wykorzystania panoramy duchowej oferuje praca z ludźmi opłakującymi zmarłych. Często mamy do czynienia z klientami niezdolnymi do duchowego rozstania się z ukochanym, zmarłym człowiekiem. Interesujące jest przy tym, że obraz zmarłego nie jest wówczas lokalizowany w sferze duchowej, a jeżeli już, to tylko częściowo, jako bilokacja. Jedna część znajduje się w panoramie społecznej, druga w duchowej.

Ten problem można rozwiązać natychmiast, ale tylko przez całkowite przesunięcie zmarłego do

duchowej części panoramy. Możliwe jest jednak, że klient zmobilizuje wszystkie siły, aby się temu oprzeć: „Nie, nie mogę przesunąć jej do zmarłych... Wtedy odejdzie na zawsze".


Niekiedy jednak można posłużyć się powyższą metodą, aby ułatwić rozstanie się z istotą skazaną na śmier!

Jedna z moich znajomych miała psa. Był ciężko chory i cierpiał. Śmierć położyłaby właściwie kres wszelkim jego cierpieniom, ale moja przyjaciółka nie była w stanie zawieźć go do weterynarza w celu uśpienia. Poradziłem jej wtedy: „Spójrz w górę... Wyobraź sobie, że tam już jest miejsce przygotowane specjalnie dla niego. Ciepłe i wygodne, w jego własnym koszyczku... Wszyscy go oczekują z radością, widzisz? Nie będzie musiał dłużej cierpieć... Pomyśl, jak mu tam będzie dobrze, a ty zostaniesz i będziesz mogła z czułością wspominać piękne momenty, które z nim przeżyłaś...". Znajoma popatrzyła w górę i w jej oczach pełnych łez pojawił się leciutki blask. Oddychała wolniej i napięcie dostrzegalne w jej postawie zaczęło znikać. Ze wzrokiem wzniesionym cały czas ku górze powiedziała po chwili: „Ach, teraz odczuwam to trochę inaczej. Może mógłbyś także porozmawiać z moim mężem i z dziećmi. Wtedy może uda się nam rozstać się z Bobbim".

Właśnie po to jest nam potrzebne niebo. William James chciał nam uświadomić, żeby nie zwracać uwagi na ujadanie czworonogów tam w górze i na wołanie lub pogwizdywanie ich zatroskanych właścicieli.

Rozdział 8

SZKOLENIE I ZESPOŁY

8.1 PANORAMA SPOŁECZNA TRENERA

Arthur był doświadczonym trenerem i pracował w dużej firmie. Ja miałem zaszczyt nadzorować go podczas planowania nowego dwudniowego szkolenia sprzedawców. Ten program zawierał kilka nowych elementów i być może wynikłoby z tego więcej problemów, gdyby Arthur nie miał przy boku swojego znakomitego kolegi Petera jako asystenta. Była to wspaniała para dydaktyków. Mimo to Arthur robił się nerwowy, kiedy myślał o zaplanowanym szkoleniu. Szczególnie gdy uprzytomnił sobie, że próba generalna miała odbyć się w piątek... Był czwartek.

Poleciłem mu, żeby sobie wyobraził, jak stoi przed tą „próbną" grupą i widzi uczestników szkolenia. „Co widzisz?" - spytałem. Arthur opisał szczegółowo swoje odczucia i sposób, w jaki prawdopodobnie zareagują na niego ludzie - ich komentarze, życzenia, lęki i, najpewniej, zastrzeżenia. Podkreślił, że powodzenie próbnego szkolenia w piątek jest dla niego bardzo ważne, ponieważ firma zainwestowała w nie dużą sumę. Uczestnikami będą wyłącznie ludzie na kierowniczych stanowiskach, którzy na pewno będą mieli wysokie wymagania i bez wątpienia będą nastawieni bardzo krytycznie. „To oni decydują o tym, czy program zostanie wypuszczony na rynek, czy nie".

Zgodnie z oczekiwaniem w odpowiedzi na moje pytanie Arthur nie zaczął automatycznie wyliczać predykatów opisujących cechy formalne jego reprezentacji owej grupy. Podobnie jak większość ludzi, nie potrafił okreśłić, w jakiej odległości i na jakiej przestrzeni widział ją oczyma duszy. Dopiero kiedy stanowczo przerwałem jego wywody na temat tła i treści szkolenia, z ociąganiem dał się nakłonić do


konstruowania „panoramy społecznej trenera" w odniesieniu do „próbnej grupy". Zwróciłem uwagę, że Arthur widział swoich słu-chaczy siedzących w półkolu - wyglądało to jak pół podkowy - i tylko po lewej stronie swojego pola widzenia. Stał przed nimi jak przed audytorium, ale widział tylko jego lewą część, która była od niego oddalona mniej więcej o dwa metry.

Bezpośrednio naprzeciw niego, jak gdyby na szczycie „podkowy", siedział znany mu i poważany przez niego współpracownik. Arthur powiedział: „To Charles. Jest dużo większy niż inni".

Już na podstawie tej informacji z łatwością mógłbym polepszyć jego reprezentację „próbnej grupy", ale pamięć wcześniejszych doświadczeń mnie powstrzymała. Zbyt często usi-

łowałem z nadmiaru gorliwości zmieniać panoramy społeczne bez uprzedniego porównania ich z wzorcami, na których bazowały. Przesuwając obrazy w prawo, w lewo, w górę, w dół, tam i z powrotem tylko wprowadzałem zamieszanie i utrudniałem sobie kontakt z klientem.

Dlatego też teraz poprosiłem Arthura, żeby zastanowił się nad przykładem grupy, z którą współpraca w przeszłości sprawiła mu przyjemność. Bez problemu przypomniał sobie kilka sympatycznych zespołów. Spośród nich wybraliśmy jeden, przypominający obecną „próbną grupę"pod względem liczby i rangi uczestników, i Arthur opisał mi, jak go sobie wyobrażał.

Krótko później mogliśmy porównać obie grupy pod względem ich zasadniczych cech formalnych. I rzeczywiście grupa wzorcowa ustawiona była w kształcie całej „podkowy", ponadto Arthur spostrzegał ją nieco niżej i nie było w niej jakichś szczególnych, dominujących postaci. Bardziej zdecydowane były również ruchy i kolory.

Kontynuowaliśmy pracę, przekształcając stopniowo „próbną grupę" na wzór tej pierwszej. Ciekawa była obserwacja, jak „podkowa" powoli nabierała pełnych kształtów.

Arthur, który znał się na trickach komputerowych, przeniósł po prostu jej lewą połowę na prawą stronę, poza tym przesunął całą grupę odrobinę w dół, przyciągnął do siebie wszystkich jej członków i nadał całości więcej ruchu i koloru. W ten sposób krok po kroku upodobnił „próbną grupę" do ideału. Nie trzeba było być jasnowidzem, żeby zauważyć, jak bardzo te zmiany wpłynęły na jego motywację. Artur westchnął i uśmiechnął się.

SZKOLENIE I ZESPOŁY 201

Powyższa metoda to jedna z najstarszych technik panoramy społecznej, czyli tak zwany wzorzec trenera.

Richard Bandler często przesuwał reprezentacje i to jego praca zmobilizowała mnie w końcu do eksperymentów z tą metodą w pracy z zespołami szkoleniowymi. Po raz pierwszy miałem okazję wypróbować jej sku-teczność podczas szkolenia instruktorów na uniwersytecie w Twente wiosną 1988 roku. Od tego czasu udało mi się przebadać reprezentacje najbardziej kłopotliwych lub szczególnie lubianych grup u co najmniej 500 trenerów.

Na pytanie, w jaki sposób wykładowcy wyobrażają sobie swoje ulubione grupy, mogę na podstawie doświadczenia odpowiedzieć: bardzo blisko, odrobinę poniżej siebie samych, jako kolorowe, jednolite i ruchome.

Porównując kontrastujące ze sobą obrazy grup, z którymi wykładowcy chętnie pracowali, z tymi, które wydawały im się mniej sympatyczne, poczyniłem wiele interesujących spostrzeżeń. Przede wszystkim okazało się, że dopasowując cechy formalne obu zespołów, można przekształcić grupę mało atrakcyjną w sympatyczną. Właśnie to odkrycie stało się najważniejszym narzędziem przekazywanym przeze mnie instruktorom podczas organizowanych dla nich seminariów. Na podstawie tej metody powstało z czasem wiele innych technik pracy z panoramą społeczną.

Czasami dzwoni do mnie ktoś i mówi: „Hej, Lukas, mam tu paru ludzi na kierowniczych stanowiskach, którzy są zainteresowani twoimi kursami, nie zgodziłbyś się popracować z nimi?".

Mimo że taki telefon nie dostarcza mi konkretnych informacji na temat potencjalnych kursantów, to tworzę sobie jednak obraz tej grupy. Jego cechy formalne w zasadniczym stopniu decydują o tym, czy praca z nimi będzie przyjemna, czy nie.

Wadą pracy z panoramami społecznymi trenerów jest to, że reprezentacja zespołu szkoleniowego nierzadko bywa zdominowana przez jednostki lub podgrupy zakłócające dobrą atmosferę. Arthur też to odkrył: ten głupi Charles siedział mu na karku! Jak miał z nim postąpić?

202___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI

Przeniesienie zasobów na takie kłopotliwe jednostki czy podgrupy to najskuteczniejsza metoda, jaką znam. Szybka, łatwa w zastosowaniu i naprawdę efektywna.

8.2 PROBLEMY ZWIĄZANE Z POSZCZEGÓLNYMI POZYCJAMI SPOSTRZEGANIA

Wracając do Arthura - kiedy tylko zmodyfikował strukturę swojej instruktorskiej panoramy społecznej, od razu poczuł się bardziej pewny siebie. Jednak za chwilę znów się skrzywił: „No dobrze... - powiedział- ale... Przyjrzał się jeszcze raz dokładnie obrazowi zespołui powtórzył: „Hm... no więc...". Oczywiście zapytałem: „No więc-co?".Odpowiedział, że nie wie, ale dalej patrzył ze zmarszczonym czołemna obraz grupy.

Wziąłem więc trzy kartki papieru i napisałem na nich cyfry 1,2 i 3. „Patrz tu" - nakazałem i położyłem mu pod nos numer jeden - „ To symbolizuje pierwszą pozycję spostrzegania. To znaczy, że stąd patrzysz na szkolenie oczami trenera". Numer dwa położyłem cztery metry dalej. „To jest druga pozycja spostrzegania, czyli szkolenie widziane oczami kursantów". Trzecią pozycję spostrzegania umie-ściłem na osi interakcji między instruktorem a słuchaczami, na uboczu, jako punkt widzenia obserwatora.

Wziąłem Arthura za rękę i poprowadziłem do kartki z trzecią pozycją spostrzegania. „Przyjrzyj się teraz sobie i grupie. Co się nie zgadza? Czego tu brak?".

Przez chwilę Artur patrzył na arkusze papieru, po czym pokręcił głową. „Robię zdecydowanie za dużo zamieszania wokół tego szkolenia"- odparł - „Wykończę się. Za bardzo się tym wszystkim denerwuję.


Chyba będę jednak musiał trochę zwolnić tempo i dać im trochę więcej czasu ".

Oczywiście niepotrzebne były jakiekolwiek wyjaśnienia. Arthur jeszcze chwilę analizował całą sytuację i kiedy zasygnalizował, że zrozumiał, poleciłem, żeby stanął ponownie przed swoim audytorium -i właśnie „zwolnił".

Po jego postawie i zmienionym oddechu poznałem, że rzeczywiście się odprężył, stojąc przed wyimaginowaną grupą. Uśmiechnął się do mnie i powiedział: „No, teraz to szkolenie może zakończyć się fiaskiem tylko wtedy, gdy się uprę, żeby dalej tak przesadnie reagować. Koniecznie muszę się odprężyć".

Teraz więc nadszedł czas, żeby postawić Arthura w drugiej pozycji spostrzegania. W miejscu, w którym lokalizował grupę, postawiłiśmy krzesło. Kazałem mu usiąść i poleciłem: „Wyobraź sobie, że jesteś jednym z uczestników kursu i przyjrzyj się sobie jako instruktorowi. Co myślisz o tym Arthurze, który stoi przed całą grupą?".

Arthur natychmiast odpowiedział: „Boi się mojej krytyki. Boi się, że całość może nie dojść do skutku. Z jednej strony go rozumiem, ale dlaczego właściwie ten facet tak wątpi w siebie? To mnie martwi. Dlaczego cały czas stara się udowodnić, że jest dobry w tym, co robi ? Przecież wiem, że tak jest!".

Stojąc znów w trzeciej pozycji spostrzegania, Arthur najwyraźniej doznał nagłego przypływu kreatywności. Śmiał się i rozmawiał sam ze sobą. Większości z tego nie zrozumiałem. Potem nagle znalazł się w pierwszej pozycji spostrzegania. Gestykulował energicznie i mówił cichym głosem, ale mimo to zrozumiale dla jego wyimaginowanej publiczności. Poleciłem mu, żeby powrócił jeszcze raz do drugiej pozycji i zapytałem: „Gdybyś był jednym z uczestników szkolenia, które z twoich wymagań nie zostałoby w jego trakcie spełnione?".

„Niemożnośćprzedyskutowania moich filozoficznych poglądów".W trzeciej pozycji spostrzegania Arthur zaczął się

zastanawiać, jak wybrnąć z tej sytuacji. Niestety, nic mu nie przychodziło do głowy. Poprosiłem więc, żeby usiadł i zapoznał się z następującą instrukcją.

Jak pozbyć się nieuzasadnionych oczekiwań?277)Postaw się w miejscu jednego lub kilku

wyimaginowanych uczestników szkolenia. Postaraj się odkryć, jakie oczekiwania wiążą oni z twoim programem i których z nich nie jest on w stanie spełnić. Zrób listę tych wygórowanych oczekiwań.

278)Teraz przenieś się w pozycję spostrzegania obserwatora i zastanów się, co mógłbyś powiedzieć już na samym początku seminarium, aby z góry wykluczyć owe bezpodstawne wymagania. Poniższy spis powinien być ci pomocny.


Kilka przykładów dla nakreślenia programu szkolenia Określ swoją rolę jako treneraTowarzyszę.Ukazuję możliwości.Umożliwiam wgląd.Podaję przykłady.Pomagam w odkryciach.Wspólnie będziemy przeprowadzać eksperymenty.Razem chcemy coś stworzyć.Określ rolę kursantówBędziecie przeze mnie prowadzeni.Będziecie musieli podejmować samodzielne decyzje.Wskażecie mi przykłady.Będziecie się wzajemnie uczyć.Skonfrontujecie się ze swoimi słabościami.Będziecie gośćmi na bankiecie.Osiągniecie granice wytrzymałości.Określ zalety szkoleniaDostarcza podstawowych metod działania.Podaje szereg nowych pomysłów.Ma solidne podstawy.Jest nowatorskie.Jest metaforą.Jest czymś w rodzaju puzzli, które musimy wspólnie ułożyć.Wymaga skonkretyzowania waszych umiejętności.Określ metody ćwiczeńBędziemy symulować rzeczywistość.Będziemy odgrywać role.Będziemy wytrwale eksperymentować.Będziemy krok po kroku analizować nowe modele zachowań.Sprawdzimy, które metody odpowiadają naszym zapotrzebowaniom,a które nie.Zostaniemy skonfrontowani z sytuacjami granicznymi.Wspólnie odkryjemy metody nauczania.

Arthur odkrył w powyższym spisie dwie propozycje rozwiązujące jego problem. Powiedział: „Na samym początku powiem tak: «Chciałbym przytoczyć parę przykładów i zaprezentować kilka nowych pomysłów* ". I wyjaśnił mi, że ma zamiar niedwuznacznie dać do zrozumienia kłopotliwemu kursantowi, iż szkolenie nie jest miejscem na omawianie indywidualnego światopoglądu. W zamian postanowił zaproponować trzyminutowe ćwiczenie wprowadzające, które umożliwiłoby uczestnikom szkolenia przedstawienie własnych pomysłów


wzbogacających wykład. „ To powinno wystarczyć" - powiedział z uśmiechem i stwierdził, że teraz jest gruntownie przygotowany.

8.3 KSZTAŁTOWANIE ZESPOŁÓW ZA POMOCĄ NLP

Od ponad trzydziestu lat sportowo uprawiam wspinaczkę górską. Niejednokrotnie byłem świadkiem sytuacji, gdy wspinacze zaczynali nawzajem się nienawidzić. Nie raz przy wypadkach w górach podejrzewano zabójstwo. Wywnioskowałem więc, że ruch na świeżym powietrzu nie zawsze budzi w ludziach pozytywne uczucia. Ja jednak lubię trening pod gołym niebem i korzystam z każdej okazji, żeby móc także pracować na łonie natury. Mimo to jestem raczej sceptyczny, jeśli chodzi o efektywność programów kształtowania zespołów, które odbywają się na łonie natury.

Mówię to wprost, ponieważ chcę pokazać, co moglibyśmy osiągnąć w tym zakresie, stosując techniki NLP. Kształtowanie zespołów nie ozna-cza, że ich członków skrzykuje się do wykonywania zbiorowych ćwiczeń, tylko że mają się oni postarać zmienić zdanie o sobie nawzajem. Jestem przekonany, że wielu instruktorów za bardzo koncentruje się na programach, umysłowej gimnastyce i aktywnych ćwiczeniach, zapominając przy tym, w czym tkwi sedno sprawy - zespół kształtuje się w poszczególnych panoramach społecznych jego członków. Obraz innych w odniesieniu do siebie samego - to jest istota zespołu. W mojej książce nazwałem te obrazy „panoramami zespołów". Pomimo że istnieje wiele abstrakcyjnych pojęć związanych z zespołami - na przykład myślenie zespołowe, kultura zespołowa, zasady dialogu w zespole, praca zespołowa i tak dalej -to wszystkie wywodzą się z jednego źródła, czyli z panoram zespołów poszczególnych członków.

Jeśli zatem mamy przed sobą źle funkcjonujący zespół, musimy założyć, że panoramy społeczne jego poszczególnych członków zawierają w sobie elementy przeciwdziałające sobie nawzajem. Właśnie w owych panoramach społecznych należy wprowadzić zmiany.

Jestem zdania, że szkolenie mające na celu ukształtowanie zespołu powinno się koncentrować na zreformowaniu struktur panoram społecznych kursantów i na wywołaniu uczucia przynależności grupowej, wspólnej odpowiedzialności oraz jednomyślności. Oprócz tego uczestnic}^ powinni się przekonać o zadowoleniu płynącym z faktu przynależności do

danego zespołu i czerpać z tego dumę. Co więcej, należałoby ich zachęcić do podjęcia starań o zachowanie w zespole produktywnej i miłej atmosfery. Oczywiście, warunkiem jest istnienie pewnych podstawowych umiejętności społecznych, które można sobie przyswoić w ramach indywidualnych programów, jeśli któremuś z członków zespołu ich brakuje.

Mówiąc językiem NLP, doszliśmy do wniosku, że projekt kształtowania zespołu musi przeprowadzić jego członków z obecnie posiadanej panoramy zespołu do pożądanej. W tym miejscu powinniśmy zadać sobie pytanie: jaka metoda jest najefektywniejsza, aby dotrzeć z A do B?

206___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI _______________

Z pewnością przypominasz sobie, że ja osobiście przedkładam przeob-rażenia reprezentacji nad zmiany wzorców interakcji, interakcje rozumiem bowiem jako następstwa reprezentacji społecznych. Dlatego niewiele sensu ma raczenie ludzi miłymi frazesami, skoro mają o sobie wzajemnie złe mniemanie.

Pytam więc jeszcze raz: jaka metoda jest najefektywniejsza, żeby zmienić panoramy społeczne członków zespołu?

Trzeba dużej naiwności, żeby uwierzyć, iż wystarczy zebrać wszystkich przy jednym stole. Nawet jeśli cały zespół zostanie zakwaterowany w ekskluzywnym hotelu i będzie uszczęśliwiany wspaniale rozplanowanymi sesjami, to wzajemne stosunki wcale nie muszą ulec w ten sposób poprawie. Często konflikty zaostrzają się jeszcze bardziej, kiedy uczestniczące w nich strony mają dość czasu, żeby ze sobą walczyć. Jednak także i samo zakwaterowanie w hotelu może być źródłem konfliktów: rywalizacja o pokoje, obsługę czy miejsce na kortach tenisowych powodują dalsze kłótnie, które wybuchają najczęściej wieczorem przy barze, kiedy akurat nie ma w pobliżu trenera.

Poza tym konfrontacje w trakcie zbiorowych sesji i tak nie przynoszą efektów. Jeżeli w ogóle możliwe jest rozwikłanie konfliktów międzyludzkich w grupie, to wymaga to dużo czasu i jest niezmiernie trudne do kontrolowania. Spory między dwojgiem ludzi najlepiej łagodzi się w cztery oczy, najwyżej z pomocą doświadczonego terapeuty, ale z całą pewnością nie w amfiteatrze. Arena nadaje się do walki, nie do rozwiązywania konfliktów. Czy nie zdarza się wystarczająco często, że konfrontacje w grupie prowadzą do jeszcze większej polaryzacji? Publiczność jest zmuszona stanąć po czyjejś stronie, co banalizuje całą sprawę i jeszcze bardziej podżega skłócone strony do walki.

Uważam, że zgromadzenie zainteresowanych członków zespołu w jednym pomieszczeniu jest sensowne tylko wtedy, gdy nie ma między nimi żadnych konfliktów. Jasne jest, że zanim przystąpimy do planowania jakichkolwiek modyfikacji w zespole, konieczna jest szczegółowa analiza istniejących problemów.

Instruktor powinien nie tylko zebrać informacje o nierozstrzygniętych kwestiach spornych, ale także zapoznać się z motywami poszczególnych członków zespołu, a wręcz stać się jednym z nich. Czy aby na pewno chcą oni utworzyć stały zespół?

Nierzadko cały program opiera się wyłącznie na entuzjazmie kadr kierowniczych i wówczas należy pamiętać, że skoro kierownictwo przed-siębiorstwa zwraca się do nas o pomoc w usprawnieniu pracy zespołu, oznacza to, że jemu samemu się to dotychczas nie udało. Powodem może być na przykład brak kontaktu z podwładnymi. Dyrekcja ma nadzieję, że instruktor podejmie się tego właśnie zadania i bagatelizuje fakt, że gdy rolę tę przejmuje osoba z zewnątrz, może to mieć dla niej samej nieprzewidziane skutki. Zanim się spostrzeże, cały zespół zacznie krytykować dyrekcję. Polaryzacje własna grupa - grupa obca między zwierzchnikami


a zespołem pracowników mogą doprowadzić do wykształcenia się bardzo nieproduktywnych modeli solidarności w zespole. Gdy zaś kierownictwo straci poważanie w panoramie społecznej podwładnych, to program kształ-towania zespołów może przedsiębiorstwu bardziej zaszkodzić, niż wyjść mu na korzyść, nawet jeżeli zespół pracowników stanie się przy tym silniejszy.

Jednak niejednokrotnie trenera uważa się za kogoś, kto pracuje dla szefostwa. Gdy taka osoba naraża zespół podwładnych na nieprzyjemne, męczące czy też niebezpieczne sytuacje, może łatwo zostać posądzona o to, że jest marionetką „góry". Członkowie zespołu umieszczają natychmiast w tym samym miejscu panoramy społecznej, w którym prawdopodobnie już od dawna lokalizują zwierzchników, i otwarcie będą robić to, na co nie odważają się wobec dyrekcji - a mianowicie buntować się. Nieważne, jak umiejętnie postąpi instruktor, jeżeli będzie postrzegany jako manipulujący, „sprzedajny parobek" dyrekcji, wielkich sukcesów nie odniesie.

Wszystko to należy wyjaśnić zawczasu, inaczej szanse na powodzenie programu są raczej nikłe. Dlatego instruktor powinien jeszcze przed ułożeniem odpowiedniego programu przeprowadzić indywidualne rozmowy z możliwie wieloma potencjalnymi uczestnikami szkolenia. Jednak kiedy dyrekcja przedsiębiorstwa obarcza eksperta zobowiązaniem polepszenia układów panujących między pracownikami, to zazwyczaj oczekuje, że przeprowadzi on w tym celu wiele zbiorowych ćwiczeń i nie będzie raczej udzielał indywidualnych porad. Tymczasem właśnie to może się okazać w tym wypadku jego największym atutem: tylko że to, co najlepsze, czasami najgorzej się sprzedaje.

Panoramy zespołów kształtują ich najważniejsi członkowie i dopiero w trakcie indywidualnych posiedzeń instruktor może spróbować nakłonić ich do zmiany zdania. Pozytywne wyniki są osiągalne wtedy, gdy -po przekształceniu własnej panoramy zespołu - taka wpływowa osoba podzieli się swoją zmienioną opinią z innymi, bardziej podatnymi na cudze wpływy współpracownikami, oczywiście dzięki inicjatywie trenera. Poza krótkim wykładem na temat języka panoramy społecznej oraz metaforami stymulującymi dynamikę grupy niczego więcej nie potrzeba. W ten sposób wieść się rozchodzi za sprawą władzy społecznej. Taka naturalna zmiana postaw to prawdopodobnie najbardziej elegancka metoda usprawnienia zespołu.

Identyfikując i uwzględniając w swoich rozważaniach postacie społecznych opiniodawców danego zespołu, można znacznie przyspieszyć proces jego reorganizacji.

Niniejsza książka mówiąca o panoramie społecznej i zbiór klasycznych metod NLP wzbogacą wiedzę i umiejętności doświadczonego praktyka NLP. Posługując się powyższymi narzędziami, będzie potrafił leczyć urazy, redukować konflikty czy rozwiać obustronną nieufność, a dzięki indywidualnym posiedzeniom wzmocni motywację pracowników. Dopiero


po oczyszczeniu atmosfery podejmie próbę ujednolicenia przekonań członków zespołu. Precyzyjne ukierunkowanie terapii NLP jest prawdopodobnie najlepszym początkiem efektywnego kształtowania zespołu w ramach sesji grupowych.

Oto jeszcze raz poszczególne kroki: Przygotowania do pracy z zespołem - pojedyncza osoba

Wziąwszy pod uwagę wszelkie zastrzeżenia, należy sformułować pytanie, które ma pomóc odkryć własne, osobiste potrzeby danego członka zespołu: „Czego ty osobiście spodziewasz się po reorganizacji grupy?".

Jedna z najciekawszych metod polega na rzutowaniu tego celu w przyszłość wzdłuż linii własnego horyzontu czasu pytanej osoby. Stosujmy techniki NLP tak długo, aż dana osoba uświadomi sobie znaczenie swojego osobistego wpływu na kształt zespołu i na jego przyszłość.

Gdy wszystko jest jasne, możemy kontynuować:


Aby ulepszyć obecną panoramę zespołu, możemy w tym momencie zastosować każdą z przedstawionych w tej książce metod NLP (patrz przede wszystkim rozdział piąty i szósty). W przeciwieństwie do stanu obecnego kształt grupy wzorcowej ilustrującej silne poczucie jedności z zespołem ma pomóc w odnalezieniu i przyswojeniu sobie właściwych zasobów.

Możemy zaprzestać tego „bezpośredniego" oddziaływania, gdy tylko każdy członek zespołu pozbędzie się uczuć nieufności i nienawiści. Niektórym osobom potrzebna będzie pomoc w osłabieniu odczuć, które ich ograniczają, w wypracowaniu sobie poczucia własnej godności lub w pozbyciu się stresów wywołanych wstrząsami nerwowymi we wczesnym dzieciństwie. Róbmy, co się da, bo wcześniej czy później przyniesie to wymierne efekty.

Gdy odpowiednio przygotujemy każdego oddzielnie, możemy zacząć planować sesje grupowe, które umocnią nowo wytworzony system społeczny. Jedno z trzech poniższych ćwiczeń na pewno okaże się skuteczne.

210___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI ____________

8.3.1 Stworzenie zespołu

Poprosiłem całą grupę o zebranie się w pustej sali. Miałem przy sobie dwadzieścia arkuszy papieru, po jednym na osobę, i rozpocząłem w ten sposób: „Proszę sprawdzić, jaka jest najmniejsza liczba arkuszy papieru położonych na podłodze w taki sposób, aby cała wasza grupa mogła się zebrać na zajętej przez nie powierzchni?".

Wkładając w wykonanie zadania wielki wysiłek fizyczny, a także dużo trudu organizacyjnego, moi kursanci stworzyłi „wieżę", stając sobie na ramionach i trzymając się za ręce. Najpierw próbowali na środku sali, potem pod ścianą, potem znów na środku. Dyskutowali przy tym żywiołowo, rozważali różne możliwości. Kontakt fizyczny był przy tym oczywiście niezwykle intensywny. W końcu cała grupa składająca się z dwudziestu osób zmieściła się załedwie na czterech arkuszach papieru, wytrzymując kilka sekund w przyjętej pozycji. Wszyscy byli z siebie niezmiernie dumni.

To ćwiczenie pokazało, że bliskość fizyczna odgrywa bardzo ważną rolę przy powstawaniu uczuć przynależności grupowej. Jednocześnie służy za narzędzie diagnostyczne, bowiem osoby, które nie potrafią wyzwolić w sobie tego uczucia, z pewnością nie wezmą udziału w eks-perymencie.

8.3.2 Analiza panoramy zespołu podczas zbiorowej sesji

Każdy z uczestników szkolenia otrzymał arkusz papieru i miał narysować pośrodku kółko. „To kółko to ty" -powiedziałem. „Na górze dorysuj sobie nos, zamknij oczy i pomyśl o wszystkich ludziach na świecie. Wyobraź sobie szczególnie ważnych dla ciebie członków zespołu. Kim oni są? Gdzie ich lokalizujesz? W jakiej odległości? Po prawej czy po łewej stronie? Narysuj teraz osobę, którą widzisz na wprost, powyżej twojego nosa. Ustał skalę odległości".

Starałem się przedstawić przykład na tablicy, ale mimo to niektórzy potrzebowali pomocy. W końcu każdy miał gotowy szkic reprezentacji panoramy zespołu. Brakowało tylko wymiaru pionowego. Zapro-ponowałem więc proste rozwiązanie. Osoby widziane wyżej lub niżej oznaczono małymi strzałkami skierowanymi w górę łub w dół, a długość strzałek wskazywała na odległość, w jakiej osoby te były spostrzegane.

Następnie poleciłem, żeby wszyscy narysowali taką strukturę zespołu, jaką chcieliby współtworzyć, i podali powody, dla których wprowadzone zmiany uważali za niezbędne. Gdy skończyli, poprosiłem, aby przeszłi do drugiej sali zabierając ze sobą swoje szkice.

W tej sali pod ścianami stały krzesła. Cała grupa usiadła i ktoś po-wiedział: „To wygląda jak w szkole tańca".


Astrid jako pierwsza miała ożywić swoją panoramę społeczną. Musiała w tym celu poprzestawiać krzesła i ludzi, aż wszystkie ważne dla niej osoby znalazły się w miejscach wyznaczonych im przez nią na rysunku. Ona sama usiadła na krześle pośrodku i zaczęła sprawdzać, czy wszystko się zgadza. Niektórzy musieli odwrócić się w inną stronę, inni usiąść na podłodze, a jeszcze inni wstać z krzeseł, aby podkreślić wymiar pionowy. Astrid wyglądała na zadowoloną. „Właśnie tak to odczuwam" - powiedziała i jakiekolwiek dalsze komentarze były zbędne. Każdy widział, gdzie jest jego miejsce.

Teraz Astrid wzięła swój drugi rysunek. Przesuwając niektóre osoby i krzesła i prosząc innych o zajęcie miejsca, zademonstrowała nam swoją modelową strukturę. Jednych wolała widzieć bliżej siebie, podczas gdy drudzy musieli przejść z prawej strony na lewą.

Dałem grupie nieco czasu na uzgodnienie, jak można by wprowadzić te zmiany w rzeczywistość społeczną.

Ze względu na brak czasu mogłem powtórzyć całą procedurę tylko z trzema uczestnikami szkolenia. Jednak moja metoda była bardzo owocna i uświadamiała bez użycia wielu słów, co powinno zostać zmienione. Odtąd stale słyszałem głosy ludzi dyskutujących o tym, gdzie lokalizowali się wzajemnie w swoich panoramach społecznych. Czasami ich obrazy wzajemnie się uzupełniały. W każdym razie następowała wymiana poglądów.

8.3.3 Poskromienie smoka

Potrzebowałem ochotnika, który zgodziłby się założyć maskę - smoczą głowę z prześcieradła z namalowanymi oczami. Ochotnik odgrywał najważniejszą rolę w zespole, symbolizował bowiem smoka reprezentującego osoby postronne mogące w jakimś stopniu zagrozić prawidłowemu funkcjonowaniu i dobremu samopoczuciu

zespołu (Rzeczywiste zagrożenie wydawał się stanowić pewien członek zarządu).

Przykład poskromienia

1) Reakcja werbalna

Każdy z uczestników miał prawo wyładować swoją złość na smoku stojącym pośrodku dużego koła. Dla wszystkich było jasne, iż reprezentował on osobę znajdującą się poza kręgiem obecnych.

2) Pozytywne pobudkiKażdy indywidualnie zastanawia się, jakie pozytywne pobudki może mieć smok. „Co stara się osiągnąć swoim złym, smoczym zachowaniem?".

3) Brakujące zasobyWszyscy mieli się zastanowić, jakich zasobów brakuje smokowi. „Czego potrzebuje, żeby stać się człowiekiem sympatycznym i działać skutecznie?".


Jak wspomniałem w rozdziale piątym, niema (tutaj werbalna) reakcja jest dobrą metodą na zwalczanie agresywnych społecznych emocji.

8.3.4 Sen o zespole

Następnie poprosiłem wszystkich, aby usiedli w milczeniu, i starałem się wytworzyć atmosferę medytacji, używając hipnotycznych zwrotów: Pomyśl o teraźniejszości. Poczuj, jak siedzisz, poczuj swoje stopy i gło-wę... Oddychaj głęboko i powoli, odpręż się i słuchaj moich słów. Wsłuchaj się w ćwierkanie ptaków, odgłosy wiatru i samochodów... Kiedy wszystko dotrze do twej świadomości, zamknij oczy i przyjrzyj się obrazom przewijającym się w twojej wyobraźni. Kogo widzisz w pobliżu, jak są ubrani ludzie, którzy ci się przypominają, gdzie siedzą, jakie widzisz kolory, ruchy, kształty...?

Teraz przyjrzyj się w wyobraźni wszystkim twoim współpracownikom. Powoli, nie spiesz się.

Obejrzawszy wszystkich w myślach, otwórz oczy i przyjrzyj się praw-dziwym ludziom... Rozejrzyj się. Widzisz różnicę? A może o kimś za-pomniałeś? Kto siedział najbliżej ciebie, a kto najdalej? Był duży, mały, malutki czy olbrzymi ?

Zamknij znów oczy, odpręż się i przypomnij sobie widziany już raz zespół.

Prawdopodobnie niektórzy z kolegów byli bardzo oddaleni, a o innych całkiem zapomniałeś. Spokojnie poustawiaj ich na właściwych miejscach, może nawet przesuń ich bliżej siebie. Postaraj się dodać im wyrazistości i nadaj im odpowiednie rozmiary.

Być może przychodzi ci do głowy, dlaczego niektórzy z nich muszą zachować wobec ciebie pewien dystans ?

Czy pragnąłbyś to zmienić? Zastanów się... (przerwa)Jakiego koloru są połączenia między tobą a innymi członkami zespołu,

kiedy ich sobie wyobrażasz? Może łączą was jasne barwy? Przyjrzyj się najsilniejszym i najsłabszym więzom... Z kim chciałbyś mocniej się związać? Wyobraź sobie bliższy, silniejszy związek... (przerwa)


Zaobserwuj, w jaki sposób wszyscy członkowie zespołu są ze sobą wzajemnie powiązani; poprowadź kolorowe linie między tobą a nimi.

Popatrz na całość z lotu ptaka, (przerwa)Czy właśnie teraz to wygląda dobrze? A

może chciałbyś jednak coś zmienić? Pomyśl...Stań się znów sobą i wyczuj siłę nowych

powiązań. Odczuwasz władzę, ciepło czy może przyjaźń?...

Przejdź nieco na bok i przyjrzyj się sobie, jak stoisz pośrodku zespołu. Jak wyglądasz? Czy jesteś częścią grupy? Czy układy są dla ciebie korzystne ? Zaobserwuj z tej odległości, jak współdziałasz z resztą zespołu.

Teraz postaw się w miejscu najmniej poważanego członka grupy. Co widzisz, patrząc jego oczami? Jak widzisz siebie samego?... (przerwa)

Zmień pozycję i przenieś się w miejsce najbardziej dominującego współpracownika. Popatrz teraz na zespół i na siebie samego z jego perspektywy... (przerwa)

Jeśli okaże się to konieczne, przesuń członków zespołu, którzy stoją za nisko, w górę i tych, którzy stoją za wysoko, trochę do dołu. Poczuj negatywne i pozytywne aspekty tej zmiany.

Wróć z powrotem do siebie. Czy istnieje jeszcze coś w obrazie zespołu, co pragnąłbyś jednak zmienić? Uzupełnij to w spokoju i zastanów się, jakie konsekwencje dla twojej komunikacji i w ogóle kontaktów z zespołem będzie to miało w przyszłości. Z jakimi problemami będziesz musiał jeszcze sobie poradzić? (długa przerwa)

Bez pośpiechu powróć do teraźniejszości. Jeśli masz ochotę, opowiedz nam swój sen.

Rozdział 9

METAFORY WŁADZY

9.1 TO, CZEGO NIE MA W SŁOWNIKU

Metafory są jak samochody - umożliwiają nam poszerzenie horyzontu i dotarcie do oddalonych miejsc. Wywodzą się z analogii, z podobieństw lub wieloznaczności. Mowa metaforyczna jest przeciwieństwem dosłowności.

Komunikacja w sensie dosłownym odbywa się przy użyciu języka „przedmiotowego", to znaczy podlegającego powszechnie obowiązującym konwencjom w relacjach między „słowami" a „przedmiotami". Język przed-miotowy wyraża więc tylko to, co zaleca słownik.

Stosunki społeczne również można wyrazić językiem przedmiotowym. Na przykład kiedy mówię: „Jesteście moimi czytelnikami". Tymi słowami opisuję istniejące między nami stosunki zgodnie z regułami słownika; inaczej będzie, jeśli powiem: „Zabiorę was ze sobą w podróż do krainy snów". Natomiast zdania typu „Jestem miłośnikiem pana pracy" albo „Może jesteśmy kolegami po fachu?" opisują związki zgodne z kryteriami języka przedmiotowego. Dlatego opisy związków przy użyciu języka przedmiotowego określam jako „nazywanie związków", czyli opisanie ich poprzez zastosowanie właściwego dla nich miana.

Jednakże język przedmiotowy jest często zbyt ograniczony, a nasze potrzeby komunikacji zbyt duże, aby jego używanie mogło nas w pełni zadowolić. Szczególnie w relacjach nieformalnych pragniemy niejednokrotnie, aby nasz komunikat zawierał więcej romantyzmu lub by był bardziej subtelny czy dyplomatyczny. Kiedy język przedmiotowy nie jest w stanie tej potrzeby zaspokoić, machamy ręką na powszechne konwencje językowe obowiązujące w naszej wspólnocie językowej i wchodzimy w sferę komunikacji metaforycznej.

METAFORY WŁADZY 215

9.2 MÓWIMY O ZWIĄZKACH

„Kocham cię" to przykład mówienia o związku. Na pozór wydaje się, iż jest to całkowicie jasna wypowiedź. Tymczasem wobec tego zdania niektórym ludziom zaczynają nasuwać się pytania i odpowiadają również pytaniem: „A jak bardzo mnie kochasz?".

Odpowiedź sformułowana w języku przedmiotowym mogłaby brzmieć następująco: „Mój skarbie, kocham cię bardzo. Jeszcze nigdy nikogo nie kochałem tak jak ciebie. I na pewno zawsze będę cię kochał. Nigdy nie będę nikogo kochał bardziej. Patrząc subiektywnie na skali od zera do stu, moja miłość do ciebie leży dokładnie w punkcie 98. Czy ci to wystarczy?".

Szkopuł w tym, że opisywanie związków wyłącznie językiem przedmiotowym nierzadko wydaje nam się zbyt bezpośrednie, ryzykowne czy agresywne albo - przeciwnie - zbyt prozaiczne i dlatego ludzie preferują inne sposoby przekazywania sobie odpowiednich informacji. Metafory nie są jednak jedyną metodą mówienia o związku.

Myślą przewodnią tej książki jest twierdzenie, że związki tworzą się w panoramie społecznej: miłość na przykład przez umieszczenie ukochanej osoby w bliskim i ważnym miejscu. Opisanie związków w predykatach odpowiednich cech formalnych jest stosunkowo proste, jako że niektóre z nich są wręcz uniwersalne. Kiedy kobieta mówi do mężczyzny: „Jesteś dla mnie najważniejszy i bardzo mi bliski", dla większości mężczyzn oznacza to jedno, a mianowicie miłość.

Użycie predykatów panoramy społecznej może być eleganckim sposobem definiowania związków. Ten rodzaj języka w panoramie społecznej nazywamy „mówieniem o lokalizacjach", z tym że mamy na myśli związki reprezentujące sympatię, wsparcie, opozycję czy status. Używane tu kody są dość powszechnie stosowane. Stopień sympatii (lub miłości) waha się w zależności od odległości, wsparcie i opozycja wiążą się z właściwym kierunkiem, a status z wysokością.

Natomiast w związkach zakodowanych bardziej specyficznie lub osobiście - czyli tych, w których przeważa idiosynkrazja - mówienie o lokalizacjach nie nadaje się już do przekazania jasno sprecyzowanych społecznych informacji. Na przykład oznaczanie kierunku prawo/lewo nie funkcjonuje w tym wypadku zbyt dobrze. Zdanie typu: „Widzę cię po lewej stronie" prawdopodobnie w żaden sposób nie wpłynie na dany związek albo odniesie wręcz przeciwne skutki, jeśli osoba, do której się zwracamy, zupełnie inaczej, indywidualnie zakodowała

sobie znaczenie „lewej strony".Mówienie o lokalizacjach funkcjonuje

dzięki użyciu uniwersalnych kodów społecznych. Te same informacje można jednak przekazać także za pomocą środków niewerbalnych. Ludzie tak samo jak zwierzęta - potrafią - niewerbalnie zasygnalizować obecność danego związku. Dla okazania sympatii korzystne jest zbliżenie się do danej osoby i przebywanie przez pewien czas w jej towarzystwie. W podobny sposób demonstruje się


przywództwo: przywódcę stawia się wyżej niż domniemanych podwładnych. Trony, podesty i trybuny mają takie samo znaczenie jak ukłony w jego kierunku. Jest to sposób „pokazania lokalizacji".

Istnieją dziedziny nauki badające nasze zachowanie w przestrzeni oraz prawa decydujące o tym, jak interpretujemy znajdującą się wokół nas przestrzeń. Stając naprzeciw jakiejś osoby, możemy na przykład sygnalizować „opozycję". Ponadto zaobserwowaliśmy, że różne grupy przed przystąpieniem do walki najpierw się od siebie oddalają, aby dopiero później zwrócić się ku sobie, co informuje o wrogim nastawieniu. Terapeuci stoją u boku klienta, aby udzielić mu wsparcia - konfrontacji nikt się z ich strony nie spodziewa.

Dotychczas przedstawiłem cztery możliwości opisania związków spo-łecznych:

279)Nazwanie związku (język przedmiotowy);280)Mówienie o lokalizacjach (język panoramy społecznej);281)Pokazanie lokalizacji (pozycja w panoramie społecznej);282)Metafory związków.

Jeżeli kobieta mówi do mężczyzny: „Jesteś ogniem płonącym w moim igloo", nietrudno to rozszyfrować: „Znowu miłość!". Odległość i temperatura są podrzędnymi wielkościami nadającymi znaczenie tej metaforze.

Spośród czterech wyżej wymienionych możliwości opisania związków, w wypadku metafor istnieje największe prawdopodobieństwo błędnych interpretacji. Jeśli jestem ogniem w jej igloo, czy oznacza to, że ma na myśli seks ze mną, czy też mam ogrzać ją i pomieszczenie, aby mogła uprawiać miłość z innym?

Przyszedł mi do głowy jeszcze jeden romantyczny przykład. Jest już późno i jestem podekscytowany, bo z przyjęcia wróciłem do domu z bardzo ładną dziewczyną, Donną. Serce mi wali i bardzo chcę ją pocałować. Nie mogę oderwać oczu od jej ust... Siedzimy w milczeniu i obydwoje nieśmiało się uśmiechamy. Co mam zrobić? Zastanawiam się, dlaczego takich rzeczy nie uczą w szkole. Mam jej wprost powiedzieć, że mi się podoba? „Donna, wiesz co...". Nie. A jak mnie wyśmieje albo odepchnie? Ładne dziewczyny zawsze są podrywane i każdemu się podobają. No, ale co mam zrobić? Już wiem, użyję metafory! „Donna, wiesz co...".

9.3 DEFINICJA METAFORYJak zdefiniować pojęcie „metafory"? Nie wystarczy przecież rozróżnić znaczenia dosłownego i przenośnego. Musimy więc wprowadzić pojęcie „zasięgu znaczenia". Metafora składa się zawsze z dwóch sfer:

283)Sfery tematycznej: to, o co właściwie chodzi, ale o czym się nie mówi wprost;

284)Sfery metaforycznej: to, co nie jest w gruncie rzeczy tematem roz-mowy, ale o czym się mówi.


Uwzględniając powyższy przykład, moje odczucia wobec Donny należą do sfery tematycznej. Chcąc więc przemawiać metaforami, nie muszę poruszać konkretnego tematu. Ale o czym mam w takim razie z nią rozmawiać? Co, do diabła, mam przyjąć za strefę metaforyczną? „Donna, właśnie pomyślałem, że..." Patrzy mi głęboko w oczy. Mój Boże, cóż za spojrzenie. Dech w piersi zapiera. Zaniemówiłem. Muszę zacząć od początku. Muszę się odwrócić.

„Donna, wiesz, słyszałem kiedyś... nie, widziałem taki film... Był w telewizji... Chodziło o...". (Mam zaryzykować: „Pozwól mi być ogniem w twoim igloo"? Nie, nie, to chyba za mocne! Nie pasuje).

9.4 METAFORY JAKO SPOSÓB ODDZIAŁYWANIA NA SYSTEM SPOŁECZNY

Teraz chyba powinniśmy się zająć analizą mniej romantycznego przykładu. Peter i Gerrit pracują jako doradcy przedsiębiorstw. Dzisiaj przygo-towują się do posiedzenia, którego tematem jest połączenie dwóch firm. Posłuchajmy ich dialogu:

Gerrit: „Jak często nam się już to zdarzyło... Za każdym razem, gdy pracowaliśmy nad połączeniem firm, było to samo. Wykwalifikowani pracownicy składają wypowiedzenia, a reszta zwalcza się wzajemnie. Naturalna selekcja, mówiliśmy zawsze!".

Peter: „ To prawda. Utrata wykwalifikowanych ludzi to katastrofa. Przedsiębiorstwa tracą swój potencjał przez te walki między «nimi» a «nami». Zamiast się wzmocnić, umierają własną śmiercią, a ta naturalna selekcja wśród pracowników nie odbywa się na podstawie kompetencji, tylko wytrzymałości na stres i miernoty. Nie wierzę, że ci, którzy zostają, są lepsi. Powiedziałbym nawet, że wręcz przeciwnie. Zostają ci obojętni, mało wrażłiwi, egoistyczni, ci, którzy po prostu nie znaleźliby innej pracy...".

Gerrit (roześmiał się, ale zaraz spoważniał i odpowiedział): „Połącz dwa w miarę solidne przedsiębiorstwa, a w rezultacie nie uzyskasz nawet jednej dziesiątej dotychczasowej produktywności. W jaki sposób możemy zebrać pod jednym dachem dwie grupy ludzi, nie ryzykując, że

prymitywne instynkty społeczne wszystko unicestwią?".

W tym miejscu Gerrit i Peter postanowili wymyślić odpowiednią metaforę. Gerrit nazwał to „strategicznym zastrzykiem metafory". Nie potrzebowali długo się zastanawiać. Podczas następnego posiedzenia opowiedzieli me-nedżerom obu przedsiębiorstw następującą historię:

„Na afrykańskiej sawannie trwa wałka o byt. Lew zabija nie tylko guź-ca, bawoła i gazelę, ale musi się także bronić przed gepardem i leopar-dem, które są niebezpieczne dla hieny. Drapieżnik zabije również młode przeciwnika, jeśli będzie miał ku temu okazję. Stada rywalizują o rewiry łowieckie; trzody wałczą o pastwiska i wodopoje, a samce


walczą o samice. Jest to okrutna rzeczywistość i nie widać końca tej sytuacji.

Jednak kiedyś wreszcie spotkały się gnu i zebra i stwierdziły, że mimo iż należą do różnych gatunków, razem miałyby o wiele większe szanse przeżycia. Zwierzęta obu gatunków mogłyby utworzyć jedno mieszane stado, które byłoby czujniejsze, łącząc swoje zmysły: gnu mają lepszy słuch, zebry - wzrok. Zagrożenie od razu byłoby rozpoznawane i meldowane współtowarzyszom.

Takie połączenie skonfundowałoby także głodnego lwa skradającego się do stada, wiadomo bowiem, że drapieżnik nie potrafi skoncentrować się na ofiarach, jeśli są one tak różne - zwierzęta brązowe i rogate wymieszane z czarno-białymi w paski. W takiej sytuacji łew nie wie, gdzie patrzeć, i nie jest w stanie wytropić ofiary. I to właśnie dlatego gnu i zebry stały się w końcu najliczniejszymi i najbardziej zdolnymi do przeżycia zwierzętami sawanny.

Starajcie się szerzyć tę wieść".Gerrit i Peter polecili szefom obydwu przedsiębiorstw, żeby opowiedzieli tę historię wszystkim współpracownikom. Została nawet opublikowana w nowej gazetce firmowej, a plakaty z antylopami gnu i zebrami zdobiły hole budynków, aby umocnić ideę połączenia w umysłach podwładnych.

Gerrit i Peter wynaleźli powyższą metaforę dlatego, że udało im się doszukać ideowych powiązań między połączeniami przedsiębiorstw a sa-wanną. Słowem kluczowym stała się „naturalna selekcja"; w ten sposób odkryli właściwą metaforę.

9.5 JAK ZNALEŹĆ WŁAŚCIWĄ SFERĘ METAFORYCZNĄ?Być może romantycznie nastrojony czytelnik jest ciekaw, jak skończyła się historia z Donną? Czeka jeszcze czy może poszła do domu?

Nie, czeka cierpliwie! Siedzi koło mnie i ogląda moje zdjęcia z dzieciństwa - nawzajem „pokazujemy" sobie swoje lokalizacje. Te, na których jestem niemowlęciem, uważa za „słodkie". No więc chyba najwyższy czas spróbować metafory. Zmyślona historia z dzieciństwa wydaje mi się odpowiednia:

„Wiesz, pamiętam, że jak byłem mały, to bardzo lubiłem bawić się z moim królikiem. Wszędzie go ze sobą ciągnąłem, głaskałem go, obcałowywałem i pieściłem. Rozmawiałem z nim i brałem go ze sobą do łóżka. Czy ty też miałaś takie zwierzę? Mój królik mi uciekł i jeszcze dzisiaj czasami mam nadzieję, że kiedyś go znajdę".

Donna natychmiast zrozumiała, o co mi chodziło i dlatego teraz lepiej zajmijmy się z powrotem przykładem ze świata biznesu.

Klient w salonie samochodowym zastanawia się nad kupnem używanego vołvo. „Czy ja wiem, nie znam się na obsłudze samochodów" -mówi do sprzedawcy. Podczas gdy obydwaj patrzą pod maskę, sprzedawca


mówi: „Zastanawia się pan, jak utrzymać gablotę przy życiu? To proste. Regularnie podlewać, co jakiś czas nawozić, a jak ją pan od czasu do czasu przesadzi, to pożyje jeszcze dobrych dwadzieścia lat i będzie co sezon kwitła! Może mi pan uwierzyć".

Oczywiście klient wie, że chodzi o obsługę samochodu i właściwie interpretuje metaforę, której użył sprzedawca. Żeby móc ją zrozumieć, musi tylko przetłumaczyć „pielęgnowanie roślin" na „pielęgnowanie samochodu" i dochodzi do następującego wniosku: podlewanie oznacza regularną zmianę oleju, nawóz i przesadzanie to inspekcja w warsztacie co 5000 kilometrów łącznie z podregulowaniem zaworów. Może jednak sprzedawca miał na myśli „przegląd generalny", mówiąc o przesadzaniu? Dla pewności klient pyta: „Czy silnik rzeczywiście należy oddawać do ge-neralnego remontu?". „Nie, tylko zawory i tarczę sprzęgła" - odpowiada sprzedawca już językiem przedmiotowym. „No dobrze, wezmę go pod warunkiem, że wstawi mi pan jeszcze nową szybę".

Teraz mamy już wszystkie elementy metaforycznej komunikacji:

285)temat,286)tłumaczenie,

3) sfera metaforyczna, 4) wsteczne tłumaczenie dotyczące faktycznego tematu.

Ten proces może zachodzić całkowicie nieświa-domie, zarówno u osoby mówiącej metaforycznie, jak i u słuchającego. Niekiedy jednak daje się za-uważyć, jak rozmowa odbiega od faktycznego tematu i zaczyna gubić się w nic nieznaczących skojarzeniach.

9.6 WYKROCZENIE POZA ZASIĘG WŁAŚCIWEGO TEMATU

JAKO PROCESCzasami kiedy rozmowa „utyka w martwym punkcie", ludzie „podstępem omijają" punkty graniczne między sferą tematyczną a metaforyczną, „przeskakując" granicę i kontynuując rozmowę „po drugiej stronie". Jednak podczas gdy niektórym ludziom ich bariery wewnętrzne uniemożliwiają przekroczenie granicy, inni z łatwością mogą myśleć i komunikować się metaforycznie. To, jak zręcznie ktoś potrafi zmienić reguły rozmowy, zależy w dużym stopniu od jego stanu ducha. Sztywni, bojaźliwi ludzie na wszelki

wypadek i dla pewności trzymają się swoich granic. Dlatego też mają kłopoty ze znalezieniem odpowiednich metafor, nawet gdy są zakochani. Natomiast osoby pewne siebie i odprężone w razie potrzeby bez problemów przeskakują z jednego tematu na drugi.

Repertuar stanów ducha, do jakich zdolni są ludzie, decyduje o tym, czy i w jakim stopniu myślenie przekraczające wszelkie granice w ogóle wchodzi w ich życiu w rachubę. Wyżej wspomniane punkty graniczne to coś w rodzaju autocenzury, która chroni nas przed ewentualnym mówieniem lub wymyślaniem nonsensów.


Klient, który sięga do wspomnień podczas terapii NLP, zastosuje na przykład - świadomie lub nieświadomie - tę cenzurę w odniesieniu do błahych skojarzeń po to, żeby jego myśli szły dalej właściwym tokiem. Niewykluczone, że nieistotne lub błędne skojarzenia zostaną natychmiast „skonfiskowane" przez cenzurę. Jednak czasami mogą się one okazać źródłem świetnych pomysłów i przyczynić się do powstania humorystycznych sytuacji.

9.7 JAK FUNKCJONUJE AUTOCENZURA?Punkty graniczne funkcjonują prawdopodobnie na zasadzie hamujących komórek mózgowych. Skąd jednak „wiedzą" one, kiedy nacisnąć na hamulec? Jakie myśli przepuszczają, a jakie zatrzymują? Praca z NLP dostarcza kilku wskazówek: cenzura mogłaby działać dzięki cechom formalnym. Każdy temat charakteryzują jego własne, istotne dla niego cechy formalne, po których daje się rozpoznać.

Pielęgnacja samochodu mogłaby posiadać następujące właściwości: czarne, brązowe, błyszczące, kanciaste, obłe, głośne (uderzenia metal metal), zimne, gorące, tłuste, cuchnące. Natomiast pielęgnacja roślin: soczyste, zielone, kolorowe, długie, proste, okrągłe, cierniste, tępe, miękkie, wilgotne, kolczaste, pachnące.

Konstelacje cech formalnych pielęgnacji samochodów i pielęgnacji roślin są wprawdzie całkowicie odmienne, ale sprzedawcy z naszego przykładu udało się mimo to przeskoczyć granicę dzielącą oba tereny. Dokonał tego, używając tych nielicznych cech formalnych, które w jego mniemaniu są dla obydwu tematów wspólne.

Mówiąc o „utrzymaniu przy życiu" z myślą o volvo, już użył metafory, ponieważ volvo nie jest żywym stworzeniem; silnik funkcjonuje, a samochód jedzie. Sprzedawca porównał „funkcjonowanie" z „pozostaniem przy życiu". W jaki sposób to zrobił? Może wyobraził sobie bijące serce samochodu: czerwone, z komorami i pracującym tłokiem. I Jechać" wydało mu się równoznaczne z „żyć". Ale samochód nie jest zwierzęciem i sam o siebie nie zadba. Rośliny pokojowe i samochody wymagają opieki, a między cechami formalnymi obsługi samochodu i pielęgnacji roślin możemy w pewnym miejscu dostrzec analogię, co inspiruje nas w ten sposób do użycia metafory.

Taki przeskok myślowy z pewnością nie jest obcy większości handlarzy samochodów... ejże, a może to nie był wcale taki spontaniczny i twórczy pomysł, jak nam się wydawało na początku? Może jest to standardowa metafora stosowana przez wszystkich handlarzy samochodów? Takie procesy skojarzeń zachodzą prawdopodobnie nieświadomie i dlatego częściowo umykają introspekcji.

Jeżeli naprawdę interesuje nas, co ktoś myśli o określonej sferze metaforycznej, możemy zapytać: Dzięki jakim skojarzeniom udało ci się przenieść z... (właściwy temat) do... (strefa metaforyczna)? Niektórzy


rzeczywiście przytoczą cechy formalne, ale dla większości ludzi podczas przypadkowej rozmowy pozostanie to zagadką.

Wykroczenie poza zakres właściwego tematu często idzie w parze z łatwo dostrzegalnym, subiektywnym doświadczeniem, a mianowicie prze-kroczeniem granicy między rzeczywistością a fikcją, między sensem a bezsensem, między porządkiem a nieporządkiem i tak dalej. To subiektywne, a zarazem szokujące przeżycie jest wywoływane nagłym uwidocznieniem się cech formalnych metafory: gdy - tak jak w naszym przykładzie - obraz roślinnej wegetacji, wody oraz zapach nagle wymieszają się z obrazami, odgłosami, odczuciami i zapachami związanymi z obsługą samochodu.

9.8 OD LOKALIZACJI DO ZWIĄZKÓW METAFORYCZNYCH

Zajmijmy się jeszcze raz grupą metafor będących wyrazem stosunków międzyludzkich. Jakie cechy formalne odgrywają w tym temacie istotną rolę? Jeśli jestem na dobrym tropie, są to „lokalizacje". Metafory związków są tworzone na podstawie tego, co jest widziane, słyszane i odczuwane w panoramie społecznej. Kiedy dwoje ludzi ma problemy, będą stać odwróceni do siebie plecami i ten, kto widzi siebie i drugą osobę w takiej pozycji, będzie umiał stworzyć na podstawie tego obrazu odpowiednią metaforę. Co może przypominać obraz dwojga ludzi stojących w pewnej odległości tyłem do siebie?

- podwójna wieża;

- ściany wąwozu;

- człowiek przyglądający się sobie w lustrze;

- filary mostu;

- głośniczki słuchawek;

- dwie ręce, zanim zaczną klaskać;

- dwa pociągi jadące po jednym torze, ale w przeciw

nych kierun-kach;

- uczestnicy pojedynku

222____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI ______________

W ten sposób doszukujemy się metafor, które same w sobie nie zmieniają sytuacji, ale ułatwiają jej zrozumienie. Ten poszerzony obraz może także posłużyć jako punkt wyjścia dla lepszych rozwiązań.

Tymczasem jeśli pragniemy wywołać pewne społeczne zmiany przy użyciu pośrednich, ubranych w metafory, sugestii, to nie wystarczy tylko znaleźć odpowiednią metaforę. Musimy także wiedzieć, do czego zmierzamy. Potrzebna nam jest reprezentacja pożądanego stanu w danym systemie społecznym.

Jeden z moich znajomych opowiedział mi o swojej pracy: „Muszę wspie-rać tych młodych naukowców, a mój szef ocenia mnie na podstawie tego, co oni wymyślą".

Po mojej niewerbalnej reakcji zobaczył natychmiast, że nie zrozumiałem od razu, na czym polega jego problem. Wyjaśnił więc: „Wiesz, jestem jak taki ser w kanapce!" i mówiąc to, klasnął w trzymane poziomo dłonie.

W ten sposób zademonstrował powyższą technikę szukania społecznych metafor. Jednak zastosowana metafora wyrażała sytuację tylko tak, jak on ją odbierał - jego obecne problematyczne położenie - i nie zdradzała, jak można by ją poprawić.

Abstrakcja umiejscowień, które spostrzegał w swojej panoramie spo-łecznej, składała się z trzech poziomo ułożonych elementów (znajomy zademonstrował to ustawieniem rąk), z których środkowy ściśnięty był między górną i dolną częścią (kanapki).

Zacząłem się zastanawiać, jak mogłaby wyglądać sytuacja idealna dla niego. „Co podobałoby ci się bardziej?" - zapytałem.

W tym miejscu mój znajomy zastosował technikę opisaną poniżej i wy-nikła z tego w końcu następująca odpowiedź: „Popatrz, jeśli na stole bilar-dowym leżą trzy kule, jedna za drugą, to środkowa zawsze uderzy o te dwie pozostałe, obojętnie która z nich będzie zagrywana. I ja jestem tą środkową kulą. A chcę, żebyśmy byli kulami leżącymi w trójkącie. Wszystko jedno, w którą się uderzy, może ona poruszać się w każdym kierunku, trącić pozostałe i współdziałać z nimi".

Jak znaleźć metaforę określającą przejście ze stanu istniejącego do pożądanego?Zastanów się nad związkiem, który chciałbyś zmienić przy użyciu metafory.287)Jak ten związek wygląda obecnie w twojej panoramie społecznej?

Sprawdź twoją pozycję w stosunku do drugiej osoby oraz wszelkie związane z nią połączenia.

288)Jak wygląda pożądany związek w twojej panoramie społecznej?289)Nadaj obydwu stanom, obecnemu i pożądanemu, abstrakcyjną formę,

koncentrując się na ich cechach formalnych.290)Stwórz w swojej wyobraźni abstrakcyjną „mentalną animację", w

której stan obecny „morfologicznie" przechodzi w stan pożądany.

291)Odpręż się i poszukaj w nieświadomości skojarzeń odpowiadających ce-chom formalnym tej „mentalnej animacji".

292)Wybierz metaforę, która pozostawia ci największe pole do działania.


9.9 MODELOWANIE METAFORW NLP wychodzimy z założenia, że tego, co umie jeden człowiek, inny także może się nauczyć. Nawet bardziej skomplikowane umiejętności mogą zostać przeniesione, jeśli tylko się je odpowiednio wymodeluje.

Ta optymistyczna teza uzasadnia nasze przekonanie, że używanie metafor z łatwością i fantazją, co, jak się wydaje, niektórym ludziom przychodzi bez trudu, również można modelować. Możemy nauczyć się znajdowania metafor i ich skutecznego stosowania.

Modelowanie metafor pociągnęło za sobą wiele nowych przekonań i zaleceń. Przede wszystkim ten, kto ich używa, musi wytyczyć sobie jakieś cele, którym taka komunikacja ma służyć. Metafory to środki do osiągnięcia tych celów. Szukanie metafory jest sensowne tylko wtedy, gdy wiemy, w jakim celu pragniemy jej użyć.

Cele komunikacji, które można osiągnąć przy użyciu metafor, przedstawiłem w szesnastu punktach. Każdemu z nich odpowiada określony komunikacyjny rezultat. Jeżeli dotychczas nie udało się nam osiągnąć jednego lub kilku z poniższych celów, to być może nadszedł czas na zastosowanie metafory.

Cele komunikacji metaforycznej293)Metafory służące przekroczeniu granic

języka przedmiotowego. Jeśli nie wystarcza nam język przedmiotowy, komunikacja metaforyczna będzie miała na celu umożliwienie dalszej ekspresji. Można to osiągnąć, „przerzucając się" na użycie metafor.

294)Metafory jako metoda rozwiązywania problemów.

Jeżeli osoba lub grupa nie radzi sobie z jakimś problemem, to musi znaleźć dla niego rozwiązanie. Użycie metafory poszerza zakres poszukiwań, przy czym pojawia się przed nami wiele cech formal-nych przedmiotów tych poszukiwań. Dzięki „przetłumaczeniu" problemu na metaforę, wyłoni się więcej pomysłów na jego rozwiązanie.3) Metafory jako modele wykonywania poleceń.Jeżeli grupa ludzi nie rozumie struktury alternatywnej strategii wykonywania polecenia, metafora będzie miała na celu jej wyjaśnienie. Może zmusić ludzi, aby nabrali dystansu do problemu i przejęli modele rozwiązań pojawiające się w opowiedzianej im historii.

4) Metafory autosugestii.Gdy ludzie nie radzą sobie ze sobą i czują się zagubieni, naszym celem może być mentalne zapanowanie nad ich myślami oraz ich psychicznym i społecznym położeniem. Użyjmy więc specjalnej metafory, aby uporządkować czy w jakikolwiek sposób zorganizować -reprezentować - ich sytuację.


5) Metafory wzbudzające zainteresowanie.Te metafory są używane, gdy słuchacze wydają się nieuważni lub rozkojarzeni. Każdy chętnie posłucha ciekawej historii, a ta, która zawiera „wizje przyszłości" z pewnością przyciągnie uwagę wszystkich.6) Metafory wyjaśniające.Tych metafor używamy, kiedy jesteśmy przekonani, że słuchacze nie rozumieją, o czym mówimy. Celem jest wyjaśnienie, wzmacnianie oraz zobrazowanie wypowiedzi. Takie metafory są konieczne, gdy inne formy komunikacji się nie sprawdzą.7) Metafory wywołujące określone stany.Jeśli w grupie nie panuje twórcza atmosfera, możemy użyć metafory wywołującej u poszczególnych osób określony stan mentalny (na przykład zaciekawienie). Stwórz atmosferę, opowiadając (wzruszającą) historię.8) Metafory wywołujące trans.Gdy koncentracja słuchaczy jest odwrócona lub rozproszona, celem komunikacji może być zainicjowanie zbiorowego transu. Metafory mogą wywoływać stany hipnotyczne. Właściwa opowieść (ukierunkowana fantazja) uaktywnia u słuchacza wewnętrzne poszukiwania zasobów oraz wizji przyszłości.9) Metafory pobudzające kreatywność.U ludzi myślących według sztywnych norm celem komunikacji będzie pobudzenie bardziej kreatywnego sposobu postępowania. Najlepiej udaje się to właśnie przy użyciu metafor. Na pozór przypadkowo opowiedziana dykteryjka pobudza słuchaczy do aktywnego wzięcia udziału w tej fantazji.10) Metafory ułatwiające zapamiętanie.Ludziom, którzy mają słabą pamięć, fascynujące opowiadanie zazwyczaj lepiej się utrwali. Pobudzone obrazy ożyją tak samo jak opowiadana treść.11) Metafory dyplomatyczne.Są one niezbędne, kiedy kody społeczne nie pozwalają na otwarte i swobodne wypowiadanie myśli. Używając metafor, można oględnie poruszyć delikatne tematy tabu.12) Metafory defensywne.Jeśli w elegancki sposób chcemy udzielić negatywnej odpowiedzi lub musimy odeprzeć werbalny atak, użycie metafory nadaje komunikacji cech gry, a rozmówcy zapewnia większą swobodę reakcji.13) Metafory wytyczające granice.Użycie tych metafor jest niezbędne, gdy określone sytuacje są zbyt abstrakcyjne, aby ich zrozumienie było możliwe, na przykład na


samym początku szkolenia, kiedy jeszcze nie jesteśmy w stanie udzielić wszystkich informacji naraz i chcemy mimo to uniknąć błędnych interpretacji u słuchaczy. Użyjmy metafor w celu pobudzenia reprezentacji i dyskusji na abstrakcyjne i trudne do zdefiniowania tematy.14) Metafory operatywne.Niektóre mniejszości kulturowe żyją, posługując się własnymi metaforami, które pełnią wówczas funkcje symboli danej kultury. Precyzując i przekształcając metafory jednoznaczne dla tych mniejszości, można sprowokować zmiany w systemach społecznych.

Jeżeli pragniemy wpłynąć na sposób postępowania jakiejś osoby, zespołu czy nawet całej organizacji, możemy wynajdywać dowolne metafory operatywne. Używając łatwo zrozumiałych analogii, ukierunkowujemy właściwe i pożądane zachowanie.15) Metafory autorytetu.Jeżeli naszym celem jest zdobycie autorytetu, możemy posłużyć się metaforami. Autorytety mówią, stosując metafory, podwładni słuchają.16) Metafory władzy.Gdy wymaga się od nas zdecydowanego oraz władczego sposobu postępowania, podczas gdy krępują nas konflikty wewnętrzne, możemy posłużyć się kombinacją autosugestii i metafor operatywnych (metafor tożsamości). Umożliwi nam to dokonanie ograniczonego czasem wyboru pomiędzy silnymi częściami osobowości a zasobami odpowiadającymi celowi.

9.9.1 Przekraczanie granic tematuCzego możemy nauczyć się od ludzi, którzy znakomicie operują metaforami? Czy dowiemy się, jak przejść od danego tematu do odpowiedniej metafory? Załóżmy, że dany człowiek w pewnym momencie dochodzi do wniosku, że dobrze byłoby użyć metafory. Co robi, żeby znaleźć właściwą? Dla osiągnięcia swojego celu uczyni on bardzo dużo.

Przede wszystkim jest przekonany o przydatności wynalezionych przez siebie metafor i ufa własnemu wyczuciu. To z kolei uwalnia go od samokrytyki i lęku przed niepowodzeniem, które są zabójcze dla wszelkiego rodzaju kreatywnych myśli.

Skąd jednak bierze on tyle pewności siebie? Skąd może wiedzieć, że jego tok myślowy zostanie ukoronowany sukcesem? Po prostu - próbuje!

Pewność siebie ludzi zręcznie operujących metaforami bardzo często znajduje potwierdzenie w praktyce. Nawet najbardziej wyszukane metafory można z reguły przetłumaczyć i w jakimś stopniu przyczyniają się one do znalezienia rozwiązania dla istniejącego problemu. Spróbujmy odwrotnie, z całkiem nieodpowiednią metaforą; okaże się, że to wcale nie jest takie proste! Gdy jednak tylko nasze myśli zaczynają krążyć wokół


możliwych rozwiązań, udaje nam się przetworzyć wiele na pozór nie-związanych ze sobą informacji. Nawet błaha, przypadkowo uzyskana wiadomość potrafi przyczynić się do rozwikłania konfliktu, pod warunkiem że jest się właśnie w kreatywnym nastroju.

Następujący przykład znakomicie to ilustruje. Podczas szkolenia doty-czącego kreatywności u pracowników administracji pewnego wielkiego przedsiębiorstwa uczestników poproszono o zastanowienie się nad aktualnym problemem związanym z ich zakresem pracy. Kiedy krótko przedstawili temat, zostali przeniesieni ponownie - przez zakotwiczenie niedawnego przeżycia własnej kreatywności - w stan twórczy. Potem mieli za zadanie studiowanie artykułów prasowych, fragmentów ogłoszeń i wycinków z gazet. Jak się okazało, metoda ta była bardzo efektywna, jeśli chodziło o rozwiązanie problemów. Niektórzy uczestnicy szkolenia nie mogli uwierzyć, że wycinki z prasy zebrane zostały przypadkowo, ponieważ tak dobrze pasowały do grupowych problemów, które mieli za zadanie rozwiązać.

Ludzkie myślenie charakteryzuje bezustanne szukanie podobieństw w cechach formalnych i coś trzeba w końcu znaleźć, choćby wycinek z gazety czy metaforę. Krótko mówiąc, dla mistrzów niepasujące metafory w ogóle nie istnieją.

Wygląda na to, że uzasadnione, w mgnieniu oka następujące zmiany zdania oraz omijanie w ten sposób własnej wewnętrznej cenzury nie sprawiają im najmniejszego kłopotu. Osoby przyzwyczajone do używania metafor charakteryzują się raczej beztroskim podejściem do wielu spraw i mają wolne skojarzenia; także w komunikacji zawodowej.

Jednym z lepszych sposobów na zmianę tematu jest użycie tak zwanych fraz wprowadzających, które funkcjonują jak zakotwiczenie we właściwym stanie świadomości, odwracając uwagę od konkretnego tematu. Takimi wprowadzającymi frazami, pobudzającymi do metaforycznego myślenia i mówienia mogą być na przykład poniższe zdania:

„Wydaje mi się to...";„To jest całkiem tak, jak...";„Wiem, z czym mógłbym to porównać...";„To mi przypomina...";„Właśnie przychodzi mi do głowy historia o...";„Pamiętasz na pewno historię o...";„Właśnie przyszło mi do głowy, że...";„To jest podobne do...";„To jest równoznaczne z...". Ludzie zręcznie „żonglujący" metaforami

czerpią także przyjemność z ich wynajdywania i bez problemu potrafią się zdystansować wobec treści swoich wypowiedzi, co pomaga im z kolei w wynalezieniu nowej metafory.

Ludzie ci są także podatni na najsubtelniejsze nawet impulsy wypływające z ich nieświadomości. Nauczyli się dostrzegać przelotne, mgliste obrazy oraz bodźce audytywne i chronią je jak coś cennego. Wierzą w informacje uzyskane dzięki pierwszym wrażeniu.


Nie obawiają się, że słuchacz mógłby zdyskwalifikować ich metaforę, a sposób, w jaki ją prezentują, rzeczywiście to uniemożliwia. Robią to bowiem często sami, uprzedzając z góry, iż metafory nie należy traktować zbyt poważnie. Na przykład: „Uśmieje się pan, mnie też wydaje się to śmieszne, ale właśnie mi przychodzi do głowy, że...".

9.10 METAFORY I WŁADZA SPOŁECZNAZanim pan Brown senior przestąpi próg sali konferencyjnej, wyobraża sobie, że jest czołgiem. Wtacza się powoli i nikomu nie przyszłoby na myśl, żeby mu przeszkodzić w dojściu do celu. Jego ciężki pancerz czyni go dwa razy większym niż jest rzeczywiście. Czołg jest bronią taktyczną. Nigdy nie strzela pierwszy, tylko reaguje na ataki. Każdy oddany strzał ma zmusić przeciwnika do milczenia. A propos, pan Brown wyobraża sobie przeciwników tylko lekko uzbrojonych - w strzelby myśliwskie i broń ręczną.

Kiedy wszyscy zasiądą wokół stołu konferencyjnego, otwiera luk, wystawia głowę i z uśmiechem lustruje pole walki. To uświadamia wszystkim, że pan Brown widzi przed sobą tylko zwycięstwa.

Brown senior używa metafory władzy. Identyfikuje się z potężną machiną, aby osiągnąć swoje cele. Utożsamiając się z czołgiem, Brown w żaden sposób nie różni się od szamana, który dzisiaj lub dziesięć tysięcy lat temu wyobrażał sobie, że jest budzącym lęk zwierzęciem. Zanim wkroczy na ścieżkę wojenną czy też uda się na niebezpieczne polowanie, albo przed konfrontacją ze złymi mocami, szaman przywołuje sprzymierzone ze sobą stworzenie. Może to być niedźwiedź albo orzeł - on pozwala duchowi zwierzęcia, żeby w niego wstąpił. We współczesnej psychologii nazwalibyśmy to całkowitą identyfikacją ze sprzymierzeńcem. W ten sposób szaman uwalnia swoją duszę od przekonania, że jest tylko człowiekiem i nabiera umiejętności umożliwiających mu wykorzystanie większej liczby zasobów, niż ta, którą udostępnia mu na co dzień jego krucha i społecznie ograniczona ludzka egzystencja.

Spotkałem kiedyś instruktora, który opowiadał, że wyobrażał sobie zawsze, jak siedzi między dwoma czarnymi panterami. Zawsze były gotowe, żeby go bronić. Antropolog nazwałby to zjawisko magią zwierząt.

Takie metafory wzmacniające osobowość

są połączeniem autosugestii i metafor operatywnych. Kontrolują aktywność własnego Ja, ukierunkowując ją na zdobywanie władzy.

W każdym kontekście, w którym władza odgrywa jakąkolwiek rolę, możemy zauważyć, że w grę wchodzą metafory władzy. Ale używają ich nie tylko ci, którzy pną się w górę po społecznej drabinie. W podobnym celu alpinista może sobie wyobrazić, że jest kotem, a pewien słynny łyżwiarz powiedział nawet, że wyobraża sobie siebie jako przywódcę stada wilków zawsze zdecydowanego ścigać ofiarę do upadłego, aby chwycić ją tuż przed linią mety.


Podobnie jak szamani, także i ci sportowcy muszą zapaść w pewnym sensie w trans, żeby osiągnąć całkowitą identyfikację. Można tu dostrzec powiązanie z opisanym w rozdziale siódmym nawiedzeniem przez duchy.

Zastosowanie metafory władzy stymulującej tożsamość wymaga zawsze pewnego rodzaju rytuału. Trzeba się przy tym całym sobą oddać nawiedzeniu lub identyfikacji. Jednak, aby móc kontrolować taki stan ducha, trzeba go w jakiś sposób zakotwiczyć, na przykład słuchowo, czyli poprzez muzykę - może być to śpiewanie wybranych pieśni. Brown na przykład, zanim „przemieni się" w czołg, śpiewa sobie w duchu Land of Hope and Glory.

Szaman uderzałby w bęben i wyśpiewywał imię swojego sprzymierzeńca. Sportowiec mógłby prychać jak tygrys, zanim „przeniesie się" w ciało tego wspaniałego zwierzęcia. Przeobrażenie następuje zazwyczaj w kilku etapach:

Jeden z pracowników wyraził się raz o Brownie w następujący sposób: „Na służbowych zebraniach jest zupełnie innym człowiekiem. Ma głos jak ze stali - czystej, zimnej stali...".

Ta „wzmacniająca" metafora jest szczególnym przypadkiem tego, co Faulkner nazywa metaforą tożsamości. Takie metafory to analogie własnego Ja i są one zbudowane na zasadzie: „Jestem jak...".

Łatwo jest zrozumieć, dlaczego metafory tożsamości stosuje się jako narzędzie pomnażania władzy. To właśnie one upraszczają złożone


definicje tożsamości, z którymi ludzie zmagają się na co dzień. Zbyt skomplikowana osobowość nie pomaga człowiekowi w rozwikłaniu jego konfliktów wewnętrznych. Mówiąc inaczej, logiczna płaszczyzna tożsamości potrafi tylko wtedy zapanować nad niższymi logicznymi płaszczyznami, kiedy jej definicje są wystarczająco proste. Powinny być reprezentowane w bezpośrednich, mocnych cechach formalnych. Jeśli tak nie jest, nie będą funkcjonowały. Słabe cechy widujemy nieraz jako ciemne, mało kontrastowe, oddalone od celu, niskie, zamazane, rozsypane, bezbarwne, poruszające się w kilku kierunkach jednocześnie. Człowiek, którego osobowość zawiera takie cechy formalne, na pewno nie będzie z całą stanowczością dążył do podejmowania własnych, niezależnych decyzji.

Naturalnie, za siłę, jakiej dodaje nam taka metafora, nierzadko musimy później drogo zapłacić - zbyt często pomija się bowiem jej ekologiczne konsekwencje. Negatywnych skutków takich metafor możemy jednak uniknąć, ograniczając ich użycie do określonego kontekstu. Dokładnie tak postępują szamani: przeobrażają się tylko o ustalonej porze i w konkretnym miejscu. Gdy zostają nawiedzeni przez duchy, to w sposób znany wszystkim przedstawicielom ich kultury. Oni widzą, kiedy szaman jest nawiedzony, rozpoznają tego symptomy. Jeżeli więc kapłan voodoo, Jean--Michel, siedzi w knajpie i pije piwc, to nie jest wtedy loa (czyli duchem) i jego przyjaciele nie będą się z nim w tym momencie konsultować w kwestii zdrowia czy przyszłości.

Przed egzaminem na instruktora NLP Tina była niesamowicie zdenerwowana. Tak bardzo, że jej obawy łatwo mogłyby się sprawdzić niczym samospełniająca się przepowiednia. Żeby tego uniknąć, spytałem jej, czy zna kogoś, kto - jej zdaniem - bez problemów zda egzamin. Po chwili zastanowienia odparła: „Tak, Maria".

W ciągu dziesięciu minut Tina całkowicie zidentyfikowała się z Marią. Ograniczyliśmy tę identyfikację tylko na czas trwania egzaminu i metoda okazała się rzeczywiście pomocna. Pod względem struktury przypomina ona stymulującą tożsamość metaforę władzy. Ekologiczny problem tej ostatniej polega jednak na tym, że ludzie w krajach Zachodu nie myślą w kategoriach typu „nawiedzenie". Brown senior, nawet „opętany przez ducha czołgu", jest spostrzegany przez swoich współpracowników ciągle jeszcze jako on sam i dlatego uważają oni za dziwne, kiedy tak bardzo

się zmienia. Nikt jednak nie powie: „O, patrz, duch czołgu znów w niego wstąpił. Teraz on nie jest Brownem, tylko czołgiem"; i nawet jego sekretarka - z którą ma romans - pyta: „Dlaczego właściwie robisz z siebie takiego ważniaka? Nienawidzę cię na konferencjach. W domu jesteś miły i grzeczny, jesteś przecież moim pieseczkiem!". Nawet nie przyjdzie jej do głowy, że używa w stosunku do niego metafory tożsamości w kontekście „domu".

Można by powiedzieć, że metafora władzy pomaga w wyodrębnieniu jednej lub kilku cząstek osobowości z jednego, całego człowieka. Podczas gdy te cząstki stawia się na pierwszym planie panoramy własnego Ja,

230___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI ______________

pozostałe cząstki zostają odsunięte i przestają mieć jakikolwiek wpływ na zachowanie. Ten rodzaj dysocjacji zawsze jednak zakłada istnienie stanu ducha przypominającego trans.

Metaforyczny charakter takiego przeobrażenia z zasady wynika z faktu, że dana osoba przejmuje rolę, która normalnie nie wchodzi w zakres jej tożsamości. Inaczej mówiąc, gdy Brown identyfikuje się z rolą kierownika swojej firmy - którym rzeczywiście jest - pozostaje w zasięgu swojej toż-samości. Wtedy absolutnie nie jest czołgiem i dlatego to przeobrażenie nazywamy metaforycznym.

Tak samo można stworzyć powiązanie z tożsamością społeczną. Na przy-kład za pomocą słów: „Jesteśmy jak...".

Metafory operatywne w połączeniu z tożsamością społeczną potrafią w ogromnym stopniu wpłynąć na systemy społeczne. Jeżeli członkowie danej grupy znajdą jakąś wspólną metaforę swojej społecznej tożsamości, to będzie ona odgrywała podstawową rolę w dynamice tej grupy. Zwróćmy uwagę, że za tym wszystkim kryje się bardzo stara zasada. Na chorągwi każdej armii na świecie pręży się tygrys, pantera, lew, foka czy coś w tym rodzaju. Drużyny footballowe lub baseballowe podkreślają swój niebezpieczny charakter nazwami typu „The Hurricanes" [Napastnicy], „The Bats" [Nietoperze] albo „The Cobras" [Kobry], żeby onieśmielić przeciwnika - na przykład drużynę o wdzięcznym mianie „The Rabbits" [Króliki]!

9.11 GRA METAFORJeżeli jedna osoba prezentuje innej osobie metaforę, to ta druga ma za zadanie rozszyfrowanie informacji przez jej tłumaczenie wsteczne. To tłumaczenie przyjmuje się w głębi duszy za pewnik i trzeba go dokonać, aby metafora mogła funkcjonować. Nasuwa się tylko pytanie, czy słuchacz umie i chce podjąć się tego zadania. Przyjrzyjmy się z bliska kilku aspektom tego zagadnienia.

9.11.1 Brak możliwości tłumaczenia wstecznegoGdy mamy do czynienia ze zbyt wyszukaną metaforą, to oczywista ko-nieczność tłumaczenia wstecznego okaże się niemożliwa. Na przykład podczas szkolenia uczeń pyta swojego guru: „Mistrzu, jak mogę się nauczyć lepiej gospodarować moimi pieniędzmi?". Guru myśli przez chwilę i odpowiada: „Dwie mewy karmią trzy pisklęta wszystkimi zdobytymi rybami i mimo to jedno z piskląt umiera".

Uczeń czeka w napięciu na dalszy ciąg wypowiedzi mistrza, ale nic się nie dzieje. Niepewnie rozgląda się po sali, czy inni zrozumieli metaforę. Uczeń nie potrafi właściwie przetłumaczyć metafory, wydaje mu się, że jest głupi i niewart uwagi swojego mistrza. Tymczasem guru spogląda spokojnie na swoich uczniów i oczekuje dalszych pytań.

Umyślne stosowanie takich wyszukanych metafor jest bardzo ryzykowne. Najlepsze efekty daje ich wypowiedzenie jako autorytet, tak jak postąpił guru z powyższego przykładu, który na pozór cieszy się


poważaniem wśród grupy. Autorytet daje mu swobodę posługiwania się niejasnymi sformułowaniami bez żadnych konsekwencji.

Metafory odgrywają także ważną rolę w kłótniach i różnych słownych potyczkach dotyczących władzy. Pojedynek metafor wymaga twórczego myślenia i inteligencji. Ja nazywam to „grą metafor", starą jak świat i po-pularną na całym świecie.

Grą metafor można się posługiwać, aby podtrzymać swój społeczny status, a celowe używanie wyszukanych metafor może posłużyć jako strategia obronna wobec ataków słownych. Przy odrobinie szczęścia napastnik zapłacze się w próbach rozszyfrowania metafory i jeśli rzeczywiście mu się nie powiedzie, nie przyzna się do tego w obawie przed utratą honoru. Jeśli jednak będziemy mieli pecha, napastnik podetknie nam pod nos fakt, że nasza metafora jest do niczego.

Wróćmy do przykładu z mewami. Załóżmy, że uczeń powie do guru: „Mistrzu, proszę, wyjaśnij mi, bo ja jestem za głupi i nic z twojej odpowiedzi nie rozumiem. Co ma ona wspólnego z moimi pieniędzmi? A tak na marginesie, czy ktoś w ogóle zrozumiał o co chodziło?".

Taka reakcja ucznia z całą pewnością zostanie potraktowana jako uchybienie autorytetowi guru. Metaforę mistrza należy zaakceptować!

Podobny incydent mógłby spowodować, że pozycja guru w panoramie społecznej niektórych słuchaczy przesunie się nieco w dół. W tym wypadku przegrałby walkę na metafory zero do jednego. Taki pojedynek ciągnie się jednak zazwyczaj przez parę rund.

9.11.2 Brak gotowości do tłumaczenia wstecznego

Jeżeli słuchacz nie jest gotów zaakceptować autorytetu osoby posługującej się metaforami, może nagle znaleźć się w niemiłej sytuacji. Będzie się starał powstrzymać swoją nieświadomość od dokonania wstecznego tłumaczenia, a wynikną z tego same trudności, ponieważ nieświadomość zawsze chętnie interpretuje metafory.

Wracając do przykładu z mewami: „Chcesz powiedzieć, że nie rozumiesz, co mam na myśli, opowiadając tę historię?" - guru usiłuje odeprzeć atak ucznia protestującego przeciwko jego metaforze. W tym samym stylu kontynuuje więc: „Zrozumiesz ją, kiedy przyjdzie twój czas i wkroczysz na drogę oświecenia". W tym momencie rezultat gry się wyrównuje.

Czasami jednak gra metafor przebiega

odwrotnie i wtedy bicz trafia woźnicę, w pewnym sensie od tyłu.

Kierownik zakładu mógłby zwrócić się do zebranej załogi, posługując się następującą metaforą: „Moi drodzy, Profipak SA jest jak statek na pełnym morzu. Fala jest wysoka, ale cała załoga jest na tyle doświadczona, żeby dopłynąć do dalekich, bogatych i obiecujących portów. Czasami trzeba wydać komendę: «Wszyscy na pokład!», a czasami nic się nie dzieje...".

Trzy tygodnie później z magazynu znikają materiały o wartości 70 000 dolarów. Zaufany i lojalny magazynier De Vries zostaje wezwany


do kierownika. Ten pyta: „No, De Vries, ma mi pan coś do powiedzenia?". Magazynier odpowiada: „Panie kierowniku, sam pan powiedział, że Pro-fipak jest jak statek. Fala była tak wysoka, że prawdopodobnie zmyła z pokładu część ładunku....". W tym momencie kierownik powinien zrozumieć żart i zareagować zgodnie z zasadami fair play. Mógłby powiedzieć: „No tak, De Vries, ma pan poczucie humoru, ha ha ha" (wynik gry znów remisowy). Ale w tym wypadku kierownikowi nie jest do śmiechu i odpowiada: „Przestań pan robić sobie głupie żarty. Chcę wiedzieć, co się stało, bo jak nie, to ja pana zaraz zmyję z pokładu. Powinno się pana przeciągnąć pod statkiem" (Na pozór wydaje się, że kierownik wygrał, ale De Vries czuje się posądzony o coś, z czym nie miał nic wspólnego, mimo że formalnie to on jest odpowiedzialny za magazyn). Taki brak wyrozumiałości odbije się ujemnie na jego lojalności i w końcu przestanie się on angażować w swoją pracę. W tej grze metafor przegrali obydwaj.

9.12 WALKA METAFORMożemy rozróżnić małe metaforyczne gierki i potężne walki na metafory. Te ostatnie przypominają pod względem struktury walkę paradygmatów znaną z teorii filozofii. W chwili gdy nowy paradygmat zostaje zaakceptowany, zwolennicy starego paradygmatu natychmiast tracą na autorytecie. Właśnie dlatego wszelkimi siłami bronią oni swojego zdania. Taką walkę paradygmatów wywołało także wprowadzenie NLP do kręgów poważanych nauk.

Kto decyduje w takim wypadku, co jest dobre, a co złe? Kto rozstrzyga o tym, czy metafora odpowiada rzeczywistości, ludziom, społeczeństwu lub całemu światu?

Możni tego świata stosują mowę metaforyczną. Duchowni, generałowie, naukowcy i politycy zwracają się do mas, nierzadko używając metafor. Nadają się one bowiem wyjątkowo dobrze do komunikacji ukierunkowanej „z góry w dół". Wysoko postawione osobistości muszą często prezentować trudne tematy przed bardzo szeroką publicznością i nie jest dla nikogo tajemnicą, że ulubionymi instrumentami takiej komunikacji są właśnie metafory. Nie tylko popierają i przekazują treść wypowiedzi, ale także pełnią funkcję metakomunikacji; wyrażają stosunki władzy. To mocarze zazwyczaj wykorzystują metafory w wypowiedziach skierowanych do mniej mocnych, nie odwrotnie. Pomijając jej metakomunikacyjną funkcję, metafora dostarcza również środków sprzyjających sprawowaniu władzy, może bowiem silnie wpłynąć na zachowanie ludzkich mas.

Prostota metafory nadaje się znakomicie do zakamuflowania bardziej złożonych aspektów języka przedmiotowego. Dużo silniej oddziałuje ona na ludzkie zachowanie niż informacja przekazana językiem przedmiotowym.

Ten, kto zwraca się do swoich słuchaczy, posługując się trafną metaforą, jest w stanie wywrzeć na nich ogromny (na przykład polityczny)


wpływ - co rzadko bywa odwracalne. Walki metafor możemy zaobserwować wszędzie tam, gdzie sprawuje się władzę. Która metafora wygra?

9.12.1 Dyskwalifikacja metafor Grę metafor wygra ta z nich, która będzie najprostsza, najoryginalniejsza, najbardziej pomysłowa, liczy się bowiem głównie jej atrakcyjność. Właśnie taka metafora najsilniej wpłynie na daną kulturę: będzie wielokrotnie powtarzana, przede wszystkim przez media, aż zajmie w końcu przysługujące jej miejsce w języku potocznym - jako przysłowie czy też niezmienny (stereotypowy) zwrot. Metafora jest niebezpieczną bronią w walce z „przeciwnikiem". Jak można ją pokonać?

Poniżej podałem kilka przykładów na „unieszkodliwienie" metafor:1) Ośmieszające tłumaczenie wsteczne

Jedna z metod dyskwalifikacji metafory polega na umyślnym, ośmieszającym wstecznym tłumaczeniu prezentowanym opowiadającemu jako informacja zwrotna.Guru: „Trzy mewy przelatują nad wsią i widzą kowala rozpalającego ogień w kuźni. Jedna z nich jest tak zafascynowana, że ląduje w samym środku ognia... i spala się. Druga mewa chce przyjrzeć się temu z bliska i ląduje na kowadle, akurat w tym momencie, gdy kowal uderza w nie młotem. Trzecia mewa, gdy to widzi, popełnia samo-bójstwo".Krnąbrny uczeń odpowiada natychmiast: „A kowal i tak chętniej je pieczonego kurczaka niż gulasz z mewy. Czy chcesz przez to powiedzieć, że wegetarianin nie powinien popełniać samobójstwa?".2) Przekazanie tłumaczenia wstecznego z powrotem opowiadającemu

Inna metoda dyskwalifikacji metafory polega na obciążeniu mówiącego jej tłumaczeniem wstecznym. W tym wypadku uczeń-niedo-wiarek z powyższego przykładu mógłby poprosić swojego guru: „Czy mógłbyś mi to wyjaśnić? Nic z tego opowiadania nie zrozumiałem". Albo jeszcze bardziej rozwlekle: „Wszystko dobrze, ale jakie znaczenie ma to dla nas? Kim mają być te mewy? Czyja mógłbym być jedną z nich? A może ten kowal to ty?".3) Kontynuowanie, podtrzymanie

Kontynuowanie metafory jest kolejną metodą dyskwalifikacji. Słuchacz dodaje pewne elementy, nie wiążąc ich jednak z właściwym (z punktu widzenia opowiadającego) tłumaczeniem wstecznym. Może to prowadzić do całkowicie odmiennych wniosków niż te, które miał na myśli opowiadający. Przykład: John i Peter spierają się o wspaniałą drukarkę do komputera. John mówi: „Mówisz jak wieśniak, który ma raptem dziesięć krów, ale koniecznie potrzebna mu jest dojarka mechaniczna dojąca tysiąc sztuk naraz". John chce przez to powiedzieć, że jego zdaniem Peterowi niepotrzebna jest do pracy taka znakomita drukarka. Właśnie to Peter usłyszał w jego


wypowiedzi i odparł: „Fakt, że Holandia jest drugim co do ilości eksporterem żywności na świecie, zawdzięczamy właśnie naszym postępowym rolnikom". Jego konkluzja: zakup takiej znakomitej drukarki zawsze się opłaci.4) Antymetafory

Następną metodą jest użycie antymetafory, czyli nowej metafory dyskwalifikującej poprzednią. Kontynuując metaforę przytoczoną przez Johna odnośnie korzyści płynących z posiadania drukarki, Peter mógłby użyć antymetafory i powiedzieć: „Kiedy papież był w Holandii, jeden z kardynałów opowiedział mu historyjkę, której ten nie zrozumiał. Udał jednak, że rozumie i kosztowało to Kościół tysiące wiernych". Metafora Petera tłumi opowiastkę Johna. W taki sam sposób krnąbrny uczeń potrafiłby odeprzeć „metaforę mew" swojego guru: „Ta historia o mewach przypomina mi, co jeden znany nauczyciel - zapomniałem zresztą, jak się nazywał - powiedział kiedyś do gromady uczniów. To było mniej więcej tak: «Dawno temu ptaki polne nawiedziła wielka bieda. Brakowało im pożywienia i same nie wiedziały, jak przeżyć. Aż wreszcie zwołano ogólne zebranie wszystkich ptaków i kilka z nich dostało polecenie odebrania sobie życia. W ten sposób spadła liczebność populacji i znów dla wszystkich wystarczyło pożywienia. Od tego czasu ptaki dbają o to, żeby zawsze przeżyły tylko dwa pisklęta z każdego gniazda»".

Dzięki metodzie antymetafory nawet elokwentny człowiek może znaleźć się w ciężkiej opresji. Po pierwsze trudno jest zapobiec sytuacji, w której ktoś z publiczności ze swojej strony odpowie antyme-taforą na przenośnię użytą przez nas samych. Będąc autorytetem, nie można przecież stanąć przed swoim audytorium i powiedzieć: „Proszę milczeć, tylko ja mam prawo opowiadać bajki!". Po drugie zajmuje nas interpretowanie antymetafory, tak samo jak publiczność usiłuje zrozumieć naszą przenośnię. Należy się więc postarać zrozumieć znaczenie słów przedstawiciela publiczności. A co będzie, jeśli się ich nie zrozumie? Czy koniecznie trzeba odpowiedzieć, czy też można coś takiego pominąć uśmiechem?

5) OśmieszenieBardzo agresywnym sposobem na dyskwalifikację metafory jest jej ośmieszenie. Jest to akt, którym „napastnik" stara się poprzez śmiech przeciągnąć publiczność na swoją stronę. Weźmy jednak pod uwagę, że osoba na tyle pomysłowa, żeby stworzyć antymetaforę lub ośmieszyć kogoś w napiętej sytuacji, musi się cechować godną uwagi pewnością siebie. Coś takiego wymaga „klasy". Taki dyskwalifikujący manewr zmusza grupę, aby stanęła po czyjejś stronie: może ona albo się śmiać, albo przywołać daną osobę do porządku. Krnąbrny uczeń mógłby ośmieszyć metaforę mew swojego guru następującymi słowy: „A gdy kowal zobaczył, co zrobił, to też


popełnił samobójstwo, bo był fanatycznym zwolennikiem Greenpeace, któremu udało się właśnie za jednym uderzeniem młota wytępić ostatnie stado mew w Holandii!".

6) Dosłowna interpretacjaMetaforę można również zdyskwalifikować, interpretując ją dosłownie językiem przedmiotowym i zadając opowiadającemu pytania metamodelu: „Jaki model dojarki mechanicznej potrafi wydoić tysiąc krów naraz, co John?!". Albo uczeń-niedowiarek do swojego guru: „Czy były to mewy srebrzyste czy żółtonogie?".

Walki toczone za pomocą metafor nie naruszają konwencji genewskiej i zazwyczaj nie bierze się ich zbyt poważnie. Kiedy jednak Saddam Hussąjn nazwał swój napad na Kuwejt „matką wszystkich bitew", wielu ludziom wydało się to dziwne i dopiero wtedy uświa-domiono sobie, jak musiało to działać na Irakijczyków. Motywowanie mas przy użyciu metafor może doprowadzić do wojny. Metafory potrafią wpłynąć na panoramy społeczne milionów ludzi. Powinniście zastanowić się nad tym, jeśli pracujecie w reklamie.

9.13 METAFORY OPERATYWNEW swojej książce Practical Magie (1980) Stephen Lankton określa model świata człowieka jako jego metaforę rzeczywistości. Podobnie jak Lakoff i Johnson jest on zdania, że ludzie żyją według swoich własnych metafor. Patrząc na to w ten sposób, musielibyśmy założyć, iż ludzie nie dysponują wiedzą dotyczącą poszczególnych tematów, tylko jej metaforami. Cały ich model świata można by wówczas nazwać osobistą metaforą świata. Problem tkwi tylko w tym, że w takim wypadku musielibyśmy również założyć brak istnienia jakichkolwiek tematów i przyjąć wyłącznie istnienie metafor.

Wskutek tego głoszona tu przeze mnie pragmatyczna teoria metafor straciłaby swoją najbardziej znamienną cechę. W tym momencie także panoramę społeczną należałoby określić jako metaforę, ale natychmiast wyłania się pytanie: metaforę czego?

Dlatego bardziej skłaniam się ku przekonaniu, że metafory to tylko dodatki do ludzkiego modelu świata, pełniące zresztą czysto organizacyjną funkcję. Z definicji porządkują one te części modelu świata, które

są ich tematem. Gdy metafory operatywne spełnią swoje zadanie zgodnie z oczekiwaniami, to zdominują stanowiska sfer tematycznych, jeśli te z kolei okażą się zbyt skomplikowane, aby stanowić pomoc w podejmowaniu decyzji. Metafora „operatywna" upraszcza, nadaje strukturę i kontrast wszędzie tam, gdzie myśli przewodnie konkretnego tematu są zbyt skom-plikowane, wieloznaczne i mylące. Siła metafory operatywnej wynika z jej prostoty w porównaniu z konkretnym tematem.

Pojęcie „metafory operatywnej" z reguły stosuje się w odniesieniu do typowych analogii, których jednostki lub grupy potrzebują do kształtowania

236___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI _______________

swojego postępowania w określonym kontekście. Dlatego ludzie używają uniwersalnych metafor operatywnych, na przykład w stosunku do tematu „życie": życie to gra; życie to wyścigi; życie to sztuka. A w odniesieniu do czynności, na przykład do gry w ienisa, stosują specjalne metafory operatywne typu: tenis to ekonomia. Albo: nauczanie to sprzedawanie idei; trening to walka; terapia to sport. Doradcy przedsiębiorstw znają wiele metafor dla określenia organizacji zakładów, na przykład: zakład przypomina ul.

Porównania typu „X równa się Y" określamy jako definicję istoty rzeczy. W momencie gdy zostaje ona sformułowana, krystalizuje się wiele po-wiązanych z nią analogii: personel zakładu to pszczoły-robotnice, wydział personalny to królowa pszczół, akcjonariusze są konsumentami miodu, a rada nadzorcza mogłaby być pszczelarzem. Takie analogie wywołują odpowiednie skojarzenia, jeśli bowiem pójdzie się za tym analogicznym tokiem myśli, to decyzje zwierzchników nagle okażą się sensowne. Powiedzmy, że produkcja miodu jest za niska - mogłoby to oznaczać, że pszczoły same za dużo zjadły. Powinno się im wobec tego dać cukier zamiast miodu. A może należałoby połączyć dwa roje, żeby zwiększyć wydajność? Ale mogłoby się także okazać, że to królowa źle funkcjonuje, że jakość złożonych przez nią jaj nie odpowiada normie, a może należałoby przeprowadzić kurację odmładzającą? Może potrzebne są gody z młodymi trutniami, może konieczne jest zamknięcie barci dla uniknięcia niepotrzebnego rojenia?

Stosowanie takiej metafory na co dzień w przedsiębiorstwie zmusi ludzi do podejmowania decyzji na tym metaforycznym tle. Jednakże implikacje metafor mogą równie dobrze działać negatywnie. Metafory operatywne o podłożu społecznym mogą zacząć się szerzyć w grupach i organizacjach, a w trudnych czasach nawet w decydujący sposób wpływać na postępowanie zespołu, grupy, oddziału firmy czy wręcz całego społeczeństwa.

Dlatego też ważne jest myślenie przy użyciu metafor ekologicznych (operatywnych). Praktyczne pytania służące skontrolowaniu aspektu eko-logicznego mogłyby brzmieć: „Gdzie popełniono błąd, skoro jakaś metafora zaczyna być powszechnie stosowana w organizacji i służy jej członkom za dewizę? Jakie konsekwencje mogą wyniknąć, jeżeli stan ten potrwa przez dłuższy czas?". Świadomość ewentualnych strat automatycznie nasuwa pytanie, czy aby takiej szkodliwej metafory nie należy wyeliminować? Czy da się ją przekształcić w mniej niebezpieczny kontekst?

Techniki dyskwalifikujące można stosować w celu przekształcenia me-tafory operatywnej w nieoperatywną. Szczególnie kontynuacja metafory oraz użycie antymetafory mogą okazać się skuteczne podczas służbowych konferencji. Gdy metafora operatywna jest wszystkim ogólnie znana, doradca przedsiębiorstwa może sobie, siedząc w domu w fotelu, spokojnie opracować bardziej ekologiczny wariant. Umożliwia mu to precyzyjne określenie momentu „wypuszczenia w obieg" takiej (nowej) metafory.

EPILOG

W przyszłym tygodniu lecę do Nowej Zelandii, żeby poprowadzić wykład dotyczący tej książki. W kręgu moich przyjaciół mówi się, że jest to sym-boliczny dowód na to, że teoria panoramy społecznej podbiła już niemal cały świat. Co ciekawsze, ten wykład będzie pierwszym tego typu referatem w nowym tysiącleciu, ma się bowiem odbyć 5 i 6 stycznia 2000 roku. Pomijając jednak takie epokowe wydarzenia, czasami nawet sam się zastanawiam nad tym, jaką rolę odegra w przyszłości nasz projekt panoramy społecznej.

Próbując określić, w jakim stopniu teoria panoramy społecznej wpłynie na nauki społeczne, przypominają się nam natychmiast postępowe teorie społecznych procesów poznawczych. Tę dziedzinę nauki otworzyła przed nami niedawno swoją książką Social Cognition. Making Sense of People (1999) Ziva Kunda. Jest to fantastyczny tekst informujący o najnowszych naukowych teoriach spokrewnionych z poruszonymi tutaj przeze mnie tematami. Pominąwszy rozbieżność celów, spotykamy w nim zaskakująco mało wypowiedzi, których nie dałoby się pogodzić z zasadami panoramy społecznej - mimo że filozoficzne założenia autorki bazują głównie na empiryzmie i ewidencji statystycznej, podczas gdy teoria panoramy społecznej odzwierciedla raczej konstruktywistyczny i pragmatyczny punkt widzenia.

Ku radości wszystkich praktyków NLP Kunda poświęca jednak cały trzydziestopięciostronicowy rozdział nieświadomości (automatyczności) społecznych procesów poznawczych. Bada zarówno rolę kształtowania ka-tegorii społecznych, jak i sposób powstawania postaw społecznych - ciągle jeszcze bardzo ważny temat w psychologii społecznej. Tak jak i w mojej książce, ponad 10% całego tekstu traktuje o własnym Ja i mimo że wywody Kundy w niektórych punktach wykazują niewiele powiązań z moim projektem, to czytelnikowi z całą pewnością uda się dostrzec daleko idącą zbieżność co do ogólnego sposobu ujęcia tematu.

Kusząca jest więc myśl, że rozwój współcześnie wykładanej psychologii społecznej mógłby jednak następować w kierunku zbliżonym do tego,

238___________TECHNIKI N ŁP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIĄZKÓW Z LUDŹMI ______________

który obraliśmy w niniejszej książce. Ale, niestety, zbyt znaczne są różnice w celach i metodach tej „podróży"; zwłaszcza że psychologia społeczna używa zupełnie innego „środka lokomocji" niż my: ona jeździ prestiżową, luksusową limuzyną wzbudzającą podziw niezależnie od tego, gdzie zajedzie. Dąży do maksymalnej perfekcji i pragnie pozostać jedynym, niezrównanym pojazdem w kosmosie, który nieustannie mierzy krytycznym wzrokiem inne pojazdy.

Programowanie neurolingwistyczne porusza się wprawdzie tą samą drogą, ale , jedzie" prostą, lekką furgonetką i chce jedynie dotrzeć do celu i dobrze wykonać pracę. Taki pojazd cieszy się nikłym poważaniem, ale za to jest całkiem praktyczny, gdy ma się zamiar przetransportować coś z miejsca A do miejsca B. Psychologia naukowa puszy się w swoim wspaniałym wehikule, jakby ta jazda była jej jedynym celem; prawdopodobnie po prostu chce być widziana. Zostawmy jednak w spokoju metaforę i przyjrzyjmy się, jakich rozmaitych kształtów owa kontrowersja nabiera w praktyce.

Psychologowie głoszący teorię społecznych procesów poznawczych analizują na przykład słowne wypowiedzi dotyczące życia społecznego oraz wyniki powszechnie stosowanych narzędzi badań, jakimi są obserwacje i ankiety. Ten językowy filtr zaciemnia jednak spojrzenie psychologii naukowej na kinestetyczne, audytywne i wizualne aspekty społecznego rozpoznawania. To może być powodem, dla którego książka Kundy nie zawiera nawet najmniejszego wyjaśnienia dotyczącego przestrzennej natury społecznych doświadczeń. Dla niej i jej kolegów społeczne procesy poznawcze wydają się opierać wyłącznie na słowach i cyfrach - no i na niezliczonych korelacjach między zasadami postępowania a rozpoznaniem, zdefiniowanych na podstawie obiektu badań. Jednak aby zrozumieć społeczne procesy poznawcze jako zjawisko reprezentacji głównie przestrzennej, musimy spojrzeć na nie z zupełnie innej strony. Musimy obrać punkt widzenia uwzględniający również sensoryczne aspekty myślenia - NLP jest właśnie takim sposobem zapatrywania.

Dużo wody upłynie jeszcze w Wiśle, zanim przedstawione w tej książce zasady panoramy społecznej zostaną powszechnie uznane przez psychologię społeczną, jednak postawione tu hipotezy powinno się mimo to, w formie eksperymentu, poddać testom. Ważne jest przede wszystkim, żeby jak najlepiej zabezpieczyć wyniki naszych badań dotyczących struktury personifikacji. Czy elementy niezbędne do personifikacji są istotnie takie, jakimi je opisałem w rozdziale pierwszym tej książki? Ponadto dobrze byłoby udowodnić wszechstronne znaczenie podstawowych zasad samopoznania. Szczególnie ważne jest jednak solidne statystyczne opracowanie naszej tezy, która głosi, iż lokalizacja jest zasadniczym elementem organizacji społecznych doświadczeń we wszystkich kulturach.

Gdy tylko jednak wyrzekniemy się statystyczno-empirycznego para-dygmatu i przyjmiemy rezultaty naszych wielokrotnie powtarzanych klinicznych eksperymentów za prawdziwe dane, dojdziemy do wniosku,

EPILOG 239

że projekt panoramy społecznej może pozytywnie wpłynąć na społeczne procesy poznawcze. Im częściej jej zasady będą stosowane w praktyce, tym bardziej długotrwały będzie jej wpływ na nauki psychologiczne. I może rzeczywiście uda się jej pewnego dnia zrewolucjonizować psychologię społeczną, o czym marzą już dzisiaj niektórzy z moich zwolenników?

Wprowadzając na rynek taką książkę jak moja, ma się wrażenie, że wpuszcza się do stawu nowy gatunek ryb. Siedzi się wówczas na brzegu i zastanawia, co stanie się z tymi właśnie wrzuconymi do wody rybami: czy zostaną zjedzone przez większe i liczebniejsze gatunki? A może zdechną po cichu, bo brak im będzie pokarmu? Możliwe jest jednak także, że przeżyją gdzieś w jakichś odległych głębinach stawu. Oczywiście, najlepiej by było, gdyby zaczęły się rozmnażać, jednakże w obliczu wszelkich zaskakujących i czasami nieprzewidzianych skutków, jakie może pociągnąć za sobą wprowadzenie do środowiska nowego, obcego gatunku -pomyślmy tylko o pladze amerykańskich oposów w Nowej Zelandii - nasuwa się człowiekowi zasadnicze pytanie: czy potomstwo nowej populacji będzie mogło żyć w harmonii ze stworzeniami zamieszkującymi staw już wcześniej?

SŁOWNIK NLPopracowany przez prof. dr. Waltera Otscha

(Uniwersytet w Linzu)

Asocjacja - oznacza całkowitą i pełną identyfikację z własnymi uczuciami, wewnętrznymi obrazami i tym podobnymi. Dane wspomnienie jest przeżywane w sposób asocjacyjny, jeśli człowiek ma wrażenie, iż znalazł się powtórnie w samym środku minionej sceny. Przeciwieństwem asocjacji jest dysocjacja: jej cechą charakterystyczną jest dystans. Wówczas przypominana scena i własna osoba widziane są jakby z boku. Wiele metod NLP wymaga umiejętności świadomej asocjacji i dysocjacji.

Audytywny - czyli słuchowy, dotyczący zmysłu słuchu; określa jeden z systemów reprezentacji NLP.

Cechy formalne - jakościowe różnice w zakresie jednego *? systemu reprezentacji, możliwe do świadomego spostrzeżenia. Typowe wizualne cechy formalne niezależne od treści postrzegania, to na przykład jasność, wielkość, kolor i ostrość wizualnej - reprezentacji. W NLP cechy te uważa się za elementy struktury wewnętrznych reprezentacji; odpowiadają one „neurologicznemu kodowi" umysłu (lub duszy). Cechy formalne silnie wpływają na emocjonalną jakość reprezentacji. Subiektywne przeżycie może zostać poddane długotrwałemu wpływowi bezpośrednich zmian tych formalnych, charakterystycznych cech reprezentacji, jak na przykład umiejscowienia osób wewnątrz panoramy społecznej. Zgodnie z najnowszą interpretacją tego zjawiska świadome spostrzeganie cech formalnych ak-tualnych przeżyć wymaga płynnego przeniesienia się na płaszczyznę „metaspostrzegania" (dane przeżycie jest widziane jako specyficzne doświadczenie o określonych, formalnych cechach charakterystycznych). Dopiero z tej pozycji dana osoba może pozbyć się swojej aktualnej identy-fikacji z reprezentacjami, przeanalizować je i wprowadzić stałe zmiany.

SŁOWNIK NLP

241

Duchowość - pojęcie zbiorowe opisujące zjawiska, których przeżywanie i interpretacja wychodzą poza granice oddzielające tożsamość osobistą od pozazmysłowej. Często przypisywane szóstej er logicznej płaszczyźnie.

Dysocjacja - polega na zachowaniu dystansu, oddzieleniu lub odizolowaniu się. Przeciwieństwo asocjacji.

Kinestetyczne Ja - uczucie zlokalizowane w okolicach brzucha, odnoszące się do wizualnego obrazu własnego. Intensywność tego uczucia jest decydującą zmienną w konstrukcji własnego Ja.

Kinestetyczny - dotyczy doznań, przeżyć, odczuć cielesnych, a także wewnętrznych cielesnych stanów związanych z którymś ze zmysłów lub er reprezentacji.

Konsekwencje - nienaruszalność i całkowitość danego systemu, na przykład jednostki, rodziny, organizacji i tym podobne. Podczas „kontroli ekologii" bada się wpływy zamierzonych, osobistych zmian na pozostałe konteksty i systemy. W ten sposób można uniknąć sytuacji, kiedy na pozór atrakcyjne cele i planowane zmiany w dalszej perspektywie wyrządzają szkody w systemie, którego elementem jest dana jednostka, rodzina czy organizacja.

Konstruktywizm - pojęcie dotyczące licznych teorii negujących istnienie rzeczywistości niezależnej od podmiotu. W konstruktywizmie podkreśla się rolę, jaką czynniki „wewnętrzne", takie jak przekonania i oczekiwania, odgrywają w spostrzeganiu. To, co odbieramy ze świata „zewnętrznego", jest zatem uzależnione w dużej mierze od osobistych - modeli (np. własnej „panoramy społecznej") i poglądów.

Kontakt - bezpośrednie, pozytywne, poufne i bardzo intensywne przeżywanie związku z drugą osobą.

Krok w przyszłość - proces, podczas którego dana osoba analizuje swoje wizje przyszłości w odniesieniu do konkretnej sytuacji lub zadania. Można powiedzieć, że takie z góry przyjęte, pełne oczekiwań stanowisko w ogromnym stopniu wpływa na właściwe dla kontekstu filtry postrzegania oraz

subiektywne przeżywanie konkretnych sytuacji (w sensie samo-spełniającej się przepowiedni).

Linia czasu, linia życia - linia przeprowadzana w myślach lub zaznaczana w rzeczywistości, interpretowana i wykorzystywana jako linia czasu (przestrzenna reprezentacja linearnej struktury czasu). Określony punkt na tej Unii oznacza teraźniejszość -jedna strona to przeszłość, druga przyszłość. Odwiedzanie ustalonych miejsc ułatwia asocjacyjny dostęp

242___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWI ĄZKÓW Z LUDŹMI ______________

do wspomnień lub symulację przyszłości - technika stosowana między innymi do osłabienia niepożądanych znamion przeszłości.

Logiczne płaszczyzny - zazwyczaj stosuje się sześciopoziomowy podział zjawisk: (1) świat „zewnętrzny", (2) dostrzegalne zachowanie, (3) wyko-rzystywane umiejętności, 4) zasadnicze przekonania i wartości, (5) osobista tożsamość, (6) płaszczyzna nadrzędna określana niekiedy jako •y duchowość, całokształt istnienia, wymiar zmysłowości i tak dalej. Pomiędzy płaszczyzną tożsamości i duchowości umiejscawia się niekiedy płaszczyznę „kontaktów społecznych". Porządek płaszczyzn rozumiany jest często jako hierarchia: zmiany zachodzące na „wysokiej" płaszczyźnie, jaką jest na przykład tożsamość, powodują wielokrotnie zmiany na „niższych" płaszczyznach (np. poglądów lub zachowania).

Metapozycja - nadrzędna pozycja spostrzegania obiektu jako całości.

Model, mapa - ludzki umysł musi - w celu uporządkowania wielkiej liczby docierających do niego informacji i z powodu ograniczoności świadomej koncentracji - bezustannie i zazwyczaj nieświadomie tworzyć modele racjonalnie klasyfikujące napływające wiadomości. Z punktu widzenia NLP modele te nie są z zasady „prawdziwe" lub „fałszywe", lecz głównie „funkcjonalne" albo „dysfunkcjonalne", na przykład ze względu na cele. Mocno zakorzenione modele, których nie da się automatycznie skorygować na podstawie nowych przeżyć, określamy w NLP mianem er przekonań.

Niespójność - niezgodność, niewspółmierność. Dana osoba wyraża się w sposób niespójny (inkongruentny), gdy wysyłane przez nią sygnały -informacje werbalne i niewerbalne - nie są ze sobą zgodne i ujawniają wewnętrzny konflikt.

Nieświadomość - w NLP nieświadomość interpretuje się (w przeciwieństwie do psychoanalizy) jako złożony system, którego poszczególne składowe (nazywane „cząstkami") z zasady odgrywają pozytywnie funkcjonalną (i nierzadko wręcz zbawienną) rolę. Nieświadomość jest odpowiedzialna na przykład za psychiczną stabilność danej osoby. W tym celu selekcjonuje informacje, zanim dostarczy je świadomości. Wiele - przekonań i - modeli jest nieświadomych. Niektóre z nich można sobie uświadomić i konkretnie zmienić.

NLP, programowanie neurolingwistyczne - termin odnoszący się do badań z zakresu etologii i nauk społecznych, których rozwój zapoczątkowali we wczesnych latach siedemdziesiątych Richard Bandler i John Grinder (University of California w Santa Cruz). Tematem tych

SŁOWNIK NLP

243

badań są obserwacje „struktur subiektywnych doświadczeń" oraz zmienność tych ostatnich. Wiele fenomenologicznych i pragmatycznych modeli postępowań powstaje już od ponad 25 lat na podstawie badań nad wzorcami ludzkiego spostrzegania oraz przetwarzania informacji, wynikającymi z nich zachowaniami, sieciami komunikacji, a także wzajemnym wpływaniem organizmów żywych na siebie. Modele te służą ulepszaniu międzyludzkich procesów komunikacyjnych oraz rozwijaniu własnej osobowości. (Porównaj także Walker, W. (2001). Przygoda z komunikacją. Przeł. J. Mańkowska. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne).

Pierwsza pozycja er pozycje spostrzegania.

Pozycje spostrzegania - pierwsza pozycja - asocjacyjne przeżywanie specyficznej sytuacji lub wspomnienia z perspektywy własnej, druga pozycja er asocjacyjne przeżywanie z perspektywy drugiego człowieka, „oczami innej osoby" oraz trzecia pozycja - dysocjacja od obydwu po-przednich, czyli punkt widzenia osoby postronnej, jakby niezaintereso-wanego widza.

Przekonania - pojęcie powszechnie używane w NLP oznaczające założenia, dogmaty lub opinie. Programowanie neurolingwistyczne wyraźnie podkreśla uzależnienie aktualnych procesów poznawczych oraz zachowań od ludzkich filtrów poznawczych, które mają swoje źródło we wcześniej wykształconych sądach (np. „Świat to wspaniałe miejsce" przeciw „Świat jest pełen niebezpieczeństw"). Przekonania wywodzą się z wielu źródeł (wychowanie, modelowanie innych ludzi, piętna przeszłości) i nigdy nie są całkowicie prawdziwe albo fałszywe, lecz mają według teorii NLP kon-struktywistyczną treść. Dlatego zmiana zasadniczych i/lub ograni-czających przekonań prowadzi nieuchronnie do odmiennego spostrzegania i przeżywania rzeczywistości, kształtowanie figur lub tła w psychologii Gestalt jest od nich bowiem w decydującej mierze uzależnione.

Reprezentacja - w NLP jest to ogólne określenie wszystkiego, co jest obecnie spostrzegane „wewnętrznie" lub „zewnętrznie". Programowanie

neurolingwistyczne kładzie nacisk na związek między spostrzeganiem (reprezentacją) a różnymi - systemami reprezentacji: wizualnym, słuchowym, dotykowym, węchowym i smakowym.

Rozpoznanie - intensywne koncentrowanie całej swojej uwagi na innej osobie i świadome rejestrowanie informacji niewerbalnych w celu zidentyfikowania jej stanu wewnętrznego.

Smakowy - dotyczy zmysłu smaku, jest jednym z systemów repreztacji.


Systemy reprezentacji - wszystkie rodzaje systemów zmysłowych: widzenie, słyszenie, dotykanie, pobudzane wewnętrznymi (tzn. duchowo--mentalnymi) lub zewnętrznymi bodźcami (poprzez bezpośrednie senso-ryczne postrzeganie otoczenia).

Technika ankietowania - w NLP opracowano - na podstawie lingwistycznej analizy zachowania komunikacyjnego Fritza Perlsa (terapia Gestalt), Virginii Satir (terapia rodzin) i Miltona Eriksona (hipnoterapia) - katalog pytań (w ramach tak zwanego metamodelu NLP) umożliwiających selektywne przebadanie podłoża niejasnych i nieokreślonych wypowiedzi. Celem jest uzyskanie precyzyjnych i zrozumiałych informacji (często w bardzo krótkim czasie) oraz konkretne i specyficzne objęcie umysłem subiektywnego świata ludzkich wyobrażeń i doświadczeń.

Trzecia pozycja - pozycje spostrzegania.

Zakotwiczenie - polega na celowym wykorzystaniu zasady klasycznego warunkowania Pawłowa. Dzięki zewnętrznemu bodźcowi dana osoba au-tomatycznie reaguje w określony sposób (na przykład: zapachy przypomi-nające dzieciństwo, muzyka związana z konkretnymi wspomnieniami itd.). Podczas „zakotwiczania" w NLP zewnętrzne bodźce (np. dotknięcie) są łączone świadomie z ustalonymi stanami wewnętrznymi (np. czucie się kochanym, silnym itd.).

Założenia podstawowe lub wstępne - założenia wyrażające zasadnicze o- przekonania. Przykładem jest - konstruktywistyczne założenie, że każdy człowiek posiada własny - model świata lub założenie, że wszystkie cząstki - nieświadomości mają z zasady pozytywne „zamiary", mimo że są one często niedostępne dla świadomości. Te znane nam założenia NLP wywodzą się z następujących źródeł: 1. Każde zachowanie jest komunikacją (Gregory Bateson, Fritz Perłs, Virginia Satir, Milton H. Erickson); 2. Ciało i dusza są elementami tego samego systemu cybernetycznego (Bateson, Perls, Satir, Erickson); 3. Ludzie z natury dysponują wszelkimi zasobami koniecznymi do wprowadzania zmian (Perls, Satir, Erickson); 4. Ludzie orientują się według własnych map poznawczych, czyli osobistego „modelu świata", a nie według świata jako takiego (Alfred Ko-rzybski); 5. Mapa nie jest terenem, który przedstawia, posiada jedynie -jeśli jest dokładna - strukturę zbliżoną do tego terenu, czym uzasadnia swoją przydatność (Korzybski); 6. Ludzie dokonują (najlepszego) wyboru spośród możliwości, które mają do dyspozycji (Satir); 7. Możliwość wyboru jest lepsza niż brak wyboru (Satir); 8. Za każdym zachowaniem kryje się pozytywny zamiar (Satir); 9. Sensem komunikacji jest wywołana przez nią reakcja, a nie pobudki komunikującego (Erickson); 10. Opór to komentarz na temat komunikującego (Erickson); 11. Gdy to, co robisz, nie funkcjonuje, zrób coś innego (Erickson); 12. Nie ma błędów, tylko informacje

SŁOWNIK NLP 245

zwrotne (Erickson); 13. Najelastyczniejszy element systemu kontroluje cały system (cybernetyczne „prawo koniecznej różnorodności"); 14. Wszystkie posiadane przez siebie umiejętności człowiek może modelować i przekazywać innym (Richard Bandler, John Grinder).

Zasoby - ogólne pojęcie wszystkiego, co jest pomocne w osiągnięciu celu. Zasoby zewnętrzne to na przykład inni ludzie lub dobra materialne. Natomiast zasoby wewnętrzne to umiejętności, mocne strony i skłonności danej osoby, użyteczne - przekonania, wartości lub - modele.

Zmiana własnej przeszłości - jedna z technik NLP umożliwiająca pozytywny wpływ na wartościowanie i interpretowanie wspomnień, które w teraźniejszości nadal mają działanie emocjonalnie obciążające (np. urazy psychiczne). W ten sposób ma zostać osłabione ich negatywne działanie.

Prof. dr Walter Ótsch jest trenerem w akademii NLP w Linzu i głównym autorem „Słownika NLP" (Jungfermann, Paderborn 1997). Prowadzi stronę internetową www.nlp.at, która udostępnia między innymi ten słownik jako interaktywną bazę danych.

http://www.nlp.at/

INDEKS RZECZOWY

A agresja 86, 103 aikido 70

- punkt ki' 70andragonika 12antymetafory 234antyrasistowskie szkolenia Jane Alliot 126asocjacja 45autocenzura 220-221 autoportret danej osoby 65- ponadczasowy 66

- w kontekście 66 autorytet 11, 15, 31, 82, 92, 94, 95

- duchowy 189 autyzm 27

Bbiolokacja 44, 166, 167, 197

- grupy własnej 112 bliźnięta 159 bogactwo 88-89

- zmiana cech formalnych 89

Ccech formalnych zmiana 111, 133 cechy formalne 104, 162, 186, 192, 220

- jako zjawiska idiosynkratyczne 151-152,-159

- mocne 229- słabe 229- społeczne 151, 152, 164

cechy formalne różnicujące spostrzeganie, metoda zmian 46cechy formalne różnicujące spostrzeganie, wymiary 42

-- asocjacja/dysocjacja 45- czas 44

- intensywność 42 -jasno/ciemno 44

- kinestetyczna reprezentacja 43- nieobecność 42- odległość 42 --

orientacja 45- personifikacja grup 45

- pozycje dwojakie (biolokacje) 44- temperatura 44- wiek 44- wymiar pionowy 43- wymiar poziomy 44

- z przodu/z tyłu 43 „ciągłość trwania człowieka" 183 „ciągłość trwania obiektu" Piageta 145, 183 cień 119

core states 108ćwiczenie centrowania 70-71

Ddefinicja istoty rzeczy 236 depersonalizacja 27, 28 depersonifikacja grupy 107 depolaryzacja 109, 110

- grupy odrzucanej 115 dobra materialne 88 „dobrzy" 104 dominacja 11 doświadczenia duchowe 183

- grupowe 184 doświadczenia pozazmysłowe 136 doświadczenia z duchami 185 doświadczenie szczytowe 186 doznania przedśmiertne duchowe przeżycia 190 duchowe zasoby 136, 137 duchowość 63, 182

duchów widzenie 195duchy 185, 192, 196dusza 61dyktator 119, 131dysforia 154dyskryminacja pozytywna 113dysocjacja 45- czasowa 136- wizualno-kinestetyczna 72

- z lotu ptaka 136 dzieciństwa doświadczenia 88

E efekt teatru 135 efekt urlopu 135 ekologia 118, 174


- sprawdzanie 118ekologiczna kontrola przebiegu terapii 180 EMDR (Eye Mouement Desensibilizałion

and Reprocesśing) 116 emocje społeczne 50-55

- modelowanie 52emocjonalny przystanek 73etnocentryzm 119

Ffundamentalizm 189głos wewnętrzny 69grup kinestetyczne rozróżnienie 105grupa 74, 230

- powstawanie hierarchii 85 grupa obca 76, 103-104

- bezpośrednia konfrontacja 127 grupa własna 75 ; 103-104

grupy odrzucanej depersonifikacja 131 guru 62

HHellingera Berta metoda ustawiania rodzin 149, 150, 173- jako terapia fenomenologiczna 163,

167- ocena rezultatów 180

Hellingera Berta modelowanie 147-156

- a psychodrama 148Hellingera Berta terapia systemowa 147, 156 heroizm

- jako źródło władzy społecznej 88 hierarchia 84

- społeczna 83 hierarchiczna organizacja umysłu 62 hierarchiczny porządek myślenia 82 hierarchizowania poznawcze zasady 102-103 hipnoza 132

homeostazy teoria 157-158

1idiosynkratyczne cechy 41 idiosynkrazja 151, 155, 171, 215 interakcje 206 introspektywne metody badawcze 11

JJa- audytywne 69-70- elementy 24- kinestetyczne 33, 70, 96- kontekstowe 66, 71- obserwujące 73- osobiste 64- poczucie 96- pojęcie 60

- psychologia 60- słabość 194- społeczne 64, 74, 105- stłumione części 119- świadomość 193- własne, rezygnacja z 62

- własnego poczucie 28 język przedmiotowy 214

Kkara 91kategorie społeczne 32kinestetyczny zespół 105kinestezja silniejszej personifikacji 96klasyfikowania poznawcze zasady 102-103kompleks wizualno-kinestetyczny (V-K-

-Sąuash) 55 komunikacja 132, 214 komunikacja duchowa 190 komunikacja metaforyczna 219

- cele 223-224 komunikacja między kulturowa 49 komunikacja niewerbalna 58, 160, 215 komunikacja pośrednia 137

- cytat 137- sprawozdanie 137

- ujawnienie się 137, 138 konflikt z członkiem rodziny 166 konsolidacja linii czasu 173-174 kontakt 133

- z polaryzowaną grupą 133 ksenofobia 135

Llęki, przezwyciężanie 135lokalizacja 146, 147, 150, 152, 221, 238ludzkość 107

- jako najważniejsza grupa własna 107luźne założenie 97

M magia zwierząt 227 mapy społeczne 109 medytacja 194 metafor dyskwalifikacja 233 metafor- gra 231- rola 231

- walka 232-235 metafora 133, 137, 214, 216-219

- a władza społeczna 227- definicja 216- ekologiczna 236- jako metakomunikacja 232- jako narzędzie zmian społecznych

222

INDEKS RZECZOWY

251

metafora tożsamości 228- społecznej 230

metafory operatywne 230, 235-236 metafory władzy 12, 227, 229

- użycie 228metafory związków 221metamodel 79metr mentalny 40 miłość 14, 50-52, 215

- jako emocja społeczna 54-55 „Miłość do bliskiej osoby", ankieta 153 mniejszości etniczne 112 modelowanie 19, 54, 60

- Ja społecznego 75- metafor 223

- pokojowego współżycia 108 „mówienie o lokalizacjach" 215 My kinestetyczne 66 myślenie kategoriami 32 myślenie magiczne 158

N nagroda 91 narkotyki 193„naśladowanie" zmarłych krewnych 168 „naturalny dystans" 94 nawiedzenie 193, 194-195, 197, 229 nazywanie związków 214 negocjacji techniki 196 neurologiczne płaszczyzny 62 New Age 158, 182„niedokończonego zdania" koncepcja 174 NliP (patrz programowanie neurolingwisty-czne) 9, 10, 62, 181

- a duchowość 182obraz własny 67-68, 72- całkowita asocjacja z

obrazem własnym 68- całkowita dysocjacja

od własnego obrazu 68- negatywny 67, 72

- pozytywny 67, 72

obrazy społeczne 16-17oczekiwania nieuzasadnione 203odtworzenia technika 171-172ogniwa interpersonalne 105opętanie 194opinie uogólnione o ludziach 101opór 118osobista skala aproksymacji 42osobisty kod społeczny 32osobowości cechy społeczne, zmiana 177osobowości składniki etnocentryczne 133osobowość

- kształtowanie przez rodzinę 144ośmieszenie 234

Ppamięć osobowa 34panorama

duchowa/duchowości/spirytualna 12, 182, 188

- wykorzystanie 197 panorama dyskusji 100 panorama rodzinna dzieciństwa 161 panorama rodziny 12, 142-143, 145

- zalety 178- ocena zmian 179- zbiorowa 142- osobista 143panorama społeczna 15-16, 94, 107, 150- a pozycje spostrzegania

55-57- dzieciństwa 161- trenera 199-202- jed

nostki 95 -język 37

- techniki 201- teoria 10- wzorce 155- założenia 25, 81, 143

- zbiorowa 48-50 panorama własnego Ja 74 panorama

zespołu 205

- analiza 210- kształtowanie 207

panoramy rodziny wzorce 165-169

- fatalistyczne przykłady 168- izolacja 167- luki 166- niedojrzałe pozycje 166- osoby opuszczające

rodzinę 167- personifikacje

wykraczające poza granice 167

- podwójne obsadzenie (biolokacja) 166

- problemy z autorytetem 168

- wrogie postawy 165- wspólna lokalizacja 166- „zaburzenia" w rodzinie

168- zbyt duże oddalenie

współmałżonków167

- zbyt słabe albo rozdwojone Ja 167 panoramy społecznej model 31, 33-59

- rodzina, definicja 142- terapia rodziny 144

- a personifikacja 36 paranoja przywódców 84 personifikacja 22-24, 60, 94-95, 99, 195, 238

- duchowa 186- grupy 25, 104-105- grupy obcej 120


- innych 25- jako części składowe osobowości

31- jej część audytywna 105- metaforyczna 25- przedmiotów 29-30- rodziny 142- spirytualna 25- własnej osoby 25

- zniekształcona 26-28 personifikacji

- elementy 24-25- kontrolowanie 30-31- rodzaje 25

- subiektywna struktura 23 perswazja 110

poczucie własnej wartości 24, 43, 52 podobieństw okazywanie 77 podświadomość 182 podwójnej dysocjacji metoda 135 polaryzacja 106, 110, 119- grupa własna - grupa obca 119,134,

206- krańcowa 107

- zanik 127 polaryzacji odwracanie 107 politycy 99

ponownego przyswojenia technika 123 postaw dobrowolne zmiany 110 postawy społeczne 101- zmiana 11-12

- zmiana, pozytywne pobudki 121 postawy antyreligijne 137 postawy etnocentryczne 118, 137

- przeszkody 128- zmiana 126

postawy ogólnie sprzyjające pokojowi 132 postawy- spontaniczna zmiana 127

- zmiana za pomocą NLP 102 potrzeb społecznych zaspokajanie 174 pozycja spostrzegania druga 83, 96, 105,106, 125, 127, 144, 202

- hamowanie działania 82- kontrola 173

pozycja spostrzegania pierwsza 83, 94,105, 156, 202 pozycja

spostrzegania trzecia 149, 202 pozycji spostrzegania- model 55- zmiana 56

pól społecznych teoria Kurta Lewina 147 praca w grupie 59praca z zespołem, przygotowania 208 praca z zespołem, techniki 210

- poskromienie smoka 211

- sen o zespole 212„pragmatyczne seminaria" 191prawo dominującej personifikacji 74, 95-96,

192 prawo perspektywy 94-95 procesy metaprogramu 78 procesy nieświadome 94 programowanie neurolingwistyczne 19, 102,

238 „projekt sympatii" (Sympathy Research

Project) 51, 54 przeformułowanie w sześciu krokach 118,

196 przekonania społeczne 123 „przeniesienie siebie do części innej osoby"

172 przewaga 97 przynależność 76

- grupowa 76, 105, 184-r rodowa 73- rodzinna

105 przywódcy 84, 85, 87

- duchowi 187, 189- religijni 190

psychodrama 147 psychogeografia 33 psychologia rozwojowa 144 psychologia społeczna 20, 238 psychologii społecznej badania 11 punkt ogniskowy 117

Rradio Mille Colline 125 reaktancja 125 religia 181reprezentacja rodziny 157 reprezentacje członków rodziny 145-147 reprezentacje pierwotne 150 reprezentacje społeczne 34

- umiejscowienie w panoramie społecznej 35

rodzina 74-75- kolejność narodzin 159- jako system 140

rodzinnych układów interpretacje 169-171 rodziny reprezentacje 142, 143 rodziny, cechy audytywne 75 rozpoznawanie własnego gatunku 21 rozszczepienie osobowości 196 rysowanie obrazów rodziny 146 rytuał 228rzeź Ruandyjczyków 125 rzeźba rodziny, metoda Virginii Satir (tableu vivant) 143, 146 S samokrytyka 72 samoocena 71-73

INDEKS RZECZOWY

253

samopoznanie 11, 60, 62-63, 69- funkcje 63- ponadczasowe 61- społeczne człowieka 74

- struktura 65-69 samoświadomość

- kinestetyczna 24- słuchowa 24

- wizualna 24 sesja grupowa 208 siła społeczna 11 siła woli

86 skłonność 76 socjogramy 147 socjometria 36

społeczna dominacja, powstawanie 85 społeczne Ja kinestetyczne 76 społeczne procesy poznawcze, teorie 237-

-238 spostrzeganie wizualne 173 stan zasadniczy w panoramie społecznej 186 stany centralne 136 synestezja 76 synestezji wizualno-kinestetycznej reguły

41 systemy społeczne 142 szamani 196-197, 229 świadomość 46

T taniec transowy 193-194 techniki dyskwalifikujące 236 teoria personifikacji 21-32 teoria pól społecznych Kurta Lewina 36 terapia Gestalt 174 terapia NLP 102, 208 terapia psychomotoryczna 147 terapia rodzin 140, 141, 164

- szkoły 146terapia systemowa 140, 157

- rodzin 164 terapii cel

171, 174-175 tożsamościowe problemy 161 tożsamościowe wypowiedzi 61 tożsamość 11, 60-61

- osobista 74- lingwistyczna definicja 62- społeczna 64, 74, 76-78

formowanie 75strategie kształtowania 78

- składoweaudytywne 70 kinestetyczne 70 wizualne 70 trans 88, 193-194, 228

U uczucia negatywne, techniki radzenia sobie 116-117"

- „nieme odprężenie Wolberga" 116uczucia przynależności grupowej 77uczucia wartościujące wobec grupy 76, 106uczucie uległości, modelowanie 83uczucie wspólnoty 76uległość 31, 92, 96, 97 umiejętności personifikowania brak 27 umiejscowienie 150umiejscowienie kochanych osób, eksperymenty grupowe 38 uprzedzenia 48

- etnocentryczne, pokonywanie 136ustawianie rodzin 163, 166uwaga 86 uznanie 91

Wwidzenia- chwilowe 204

- trwałe 196 wizualne przełączenie 69 władza

- a atrakcyjność fizyczna 86- a centralny układ nerwowy

86- a duchowość 189- a płeć 86- a wzrost 86

- punkt widzenia psychologii społecznej93

władza demokratyczna 85, 99 władza polityczna 99-100

- a personifikacje 99władza społeczna 84wrodzone wzorce zachowania 22wspólnota 109

współzawodnictwo 103wzorce interakcji w rodzinie 143wzorce uniwersalne 164

Z zakotwiczenie 92- audytywne 135- kontekstowe 228

- wizualne 135

zakotwiczeń łączenie 135

zasada cech formalnych Bandlera 98 zasobów przeniesienie 202

- do historii rodziny 177zasoby 173zasoby władzy 87zbiorowe wyobrażenia (reprezentacje) 49zdolność koncentracji 86


zespołu kształtowanie 208- za pomocą NLP

205zespołu trening 12zespołu tworzenie 12, 210zmiana ekologiczna 46zmiana kinestetycznych cech podrzędnych

71 zmiana własnej przeszłości, technika

{Change Personal Hlstory) 19 zmiany dobrowolne w postawach

społecznych, techniki wprowadzania 114- „przesuń je" 114—115

- „rysuj ósemki" 115, 116, 117- „strzelaj" 115, 116, 120, 174- „tańcz" 115- „uzupełnij je" 115, 120

- „wymieszaj je" 116 zmiany jednostronne 97

znajome uczucia w stosunku do własnej

osoby 73 związki 215 związków społecznych sposoby opisywania

216 „źli" 104

Derks Lucas - Techniki NLP w Tworzeniu Dobrych Związków z Ludzmi

Documents

Transcript of Derks Lucas - Techniki NLP w Tworzeniu Dobrych Związków z Ludzmi