Derks Lucas - Techniki NLP W Tworzeniu Dobrych Związków Z Ludźmi

SPIS TRECI

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA9

Co to jest NLP?,9

O czym traktuje ta ksika?10

Kto skorzysta z lektury tej ksiki?12

WSTP14

To tylko obrazy ludzi14

Pierwsze spojrzenie na panoram spoeczn15

W ktrym miejscu NLP znajduje si panorama spoeczna?18

Kilka uwag na temat stosunku NLP i psychologii akademickiej18

Panorama spoeczna w ramach psychologii spoecznej20

ROZDZIA 1. TEORIA PERSONIFIKACJI21

1.1Ludzie tacy jak my21

1.2Rozpoznanie wasnego gatunku21

1.3Uczymy si konstruowania osb22

1.4Sedno spoecznego spostrzegania23

1.5Niezbdne elementy personifikacji24

1.6Rodzaje personifikacji25

1.7Personifikacja wasnej osoby i innych25

1.8Personifikacje znieksztacone26

1.9Czy inni ludzie istniej tylko w naszej wyobrani?28

1.10Personifikacja przedmiotw29

1.11Postacie filmowe30

1.12Kontrolowanie personifikacji30

1.13Organizowanie personifikacji31

1.14Osobisty kod spoeczny32

ROZDZIA 2. PANORAMA SPOECZNA33

2.1Zapoznajemy si z panoram spoeczn33

2.2Zrozumienie panoramy spoecznej drugiego czowieka34

2.2.1Powody takiego sposobu postpowania34

2.2.2Pierwsze zaoenie35

2.2.3Drugie zaoenie36

2.3Metafory czy predykaty?36

2.3.1Podobiestwo formalnych cech38

2.3.2Eksperymenty grupowe dotyczce umiejscowienia 38

2.4Badania wstpne38

2.5Rezultaty i pierwsze wnioski40

2.6Wzorce w panoramie spoecznej41

6TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

2.7Jak zmieni podstawowe wymiary panoramy spoecznej?45

2.7.1 Trzecie zaoenie48

2.8Zbiorowe panoramy spoeczne48

2.9Emocje spoeczne50

2.9.1Jeszcze raz na temat mioci50

2.9.2Mio jako emocja spoeczna54

2.10Pozycje spostrzegania w panoramie spoecznej55

2.11Komunikacja i panorama spoeczna58

ROZDZIA 3. SAMOPOZNANIE I TOSAMO60

3.1Ja jako centrum wiata spoecznego60

3.2Jak mwi o swoim Ja?60

3.2.1Po pierwsze: czy powinnimy si pozby wasnego Ja?62

3.2.2Wasne Ja dba o jednolito mylenia62

3.3Rnice midzy osobistym i spoecznym Ja64

3.4Struktura samopoznania65

3.4.1Autoportret ponadczasowy65

3.4.2Autoportret w kontekcie66

3.4.3Odlego i kontakt z wasnym Ja oraz jego wielko67

3.4.4Pozycja spostrzegania obrazu wasnego68

3.5Gosy woli, czyli JA audytywne69

3.6Zapach, smak i czucie samego siebie69

3.6.1Kinestetyczne Ja70

3.6.2Samoocena71

3.6.3Znajome uczucia w stosunku do wasnej osoby73

3.7Panorama wasnego Ja73

3.8Spoeczne Ja z punktu widzenia NLP74

3.8.1Struktura spoecznego samopoznania75

3.8.2Spoeczne Ja kinestetyczne76

3.9Strategie ksztatowania tosamoci spoecznej77

ROZDZIA 4. WADZA81

4.1Jak skonstruowa obraz wadzy?81

4.2Czwarte zaoenie81

4.3Problemy z autorytetami82

4.4Przewaga spoeczna jako zjawisko naturalne84

4.4.1Przewaga spoeczna85

4.4.2Zagadka symbolicznej przewagi87

4.4.3Heroizm jako rdo wadzy spoecznej88

4.4.4Bogactwo, uroda i kara88

4.4.5Nagroda, kara i brak uznania91

4.5Zagadka ulegoci92

4.5.1Kilka zasadniczych pyta93

4.5.2Pokonanie neutralnego dystansu94

4.5.3Perspektywa94

4.5.4Pite zaoenie95

4.6Jak zmieni sposb spostrzegania wasnego Ja oraz osb drugich?96

4.7Szste zaoenie97

4.8Wadza polityczna99


ROZDZIA 7. BADAMY PANORAM DUCHOWOCI181

7.1Sprzedam posiado niebiask181

7.2Spoeczna i duchowa wadza182

7.3Duchy i duchowe dowiadczenia183

7.4Cechy nieba185

7.5Z powrotem na ziemi187

7.6Autorytety duchowe188

7.6.1 Komunikacja duchowa190

7.7Nawiedzenie, czyli demonyw gbi naszych dusz192

7.8Praca z panoram duchowoci195

ROZDZIA 8. SZKOLENIE I ZESPOY199

8.1Panorama spoeczna trenera199

8.2Problemy zwizane z poszczeglnymi pozycjami spostrzegania202

8.3Ksztatowanie zespow za pomoc NLP205

8.3.1Stworzenie zespou210

8.3.2Analiza panoramy zespou podczas zbiorowej sesji210

8.3.3Poskromienie smoka211

8.3.4Sen o zespole212

ROZDZIA 9. METAFORY WADZY214

9.1To, czego nie ma w sowniku214

9.2Mwimy o zwizkach215

9.3Definicja metafory216

9.4Metafory jako sposb oddziaywania na, system spoeczny217

9.5Jak znale waciw sfer metaforyczn?218

9.6Wykroczenie poza zasig waciwego tematu jako proces219

9.7Jak funkcjonuje autocenzura?220

9.8Od lokalizacji do zwizkw metaforycznych221

9.9Modelowanie metafor223

9.9.1 Przekraczanie granic tematu225

9.10Metafory i wadza spoeczna227

9.11Gra metafor230

9.11.1Brak moliwoci tumaczenia wstecznego230

9.11.2Brak gotowoci do tumaczenia wstecznego231

9.12Walka metafor232

9.12.1 Dyskwalifikacja metafor233

9.13Metafory operatywne235

EPILOG237

SOWNIK NLP240

BIBLIOGRAFIA246

INDEKS RZECZOWY249

INDEKS OSOBOWY255

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA

Gdy autor poprosi mnie o napisanie wstpu do tej ksiki, stanem przed powanym zadaniem zapoznania niemieckich czytelnikw z prac niezwyk i nowatorsk pod wzgldem formy i treci.

Wyksztaceni specjalici szybko zauwa, jak bardzo niniejsza praca rni si od wikszoci publikacji dotyczcych tej metody psychologicznej. Podczas gdy te ostatnie maj zazwyczaj tendencj do dreptania w miejscu" i rzadko kiedy nawizuj do powszechnie znanych (naukowych) rozpraw, Lucas Derks przyj za cel udostpnienie metody NLP tradycyjnym, konwencjonalnym naukom spoeczno-etologicznym, zapocztkowujc rwnoczenie now faz rozwojow w dziejach tej dyscypliny. Duchowy spadkobierca Gregory'ego Batesona i Virginii Satir pokona wreszcie okres wasnego dojrzewania i rozpoczyna odkrywanie wiata poza sob.

W jaki sposb mona jednak zapozna niefachowcw - a to wanie Pastwo jestecie gwn grup adresatw tej ksiki - z jej treci w moliwie krtkim czasie? W cigle jeszcze rozgorczkowanej atmosferze, kiedy mylnie i pochopnie interpretuje si NLP jako ezoteryczne", nienaukowe" i powierzchowne" - zreszt zazwyczaj pod wpywem raczej ograniczonej znajomoci tematu - potrzebny jest program ramowy, umoliwiajcy sensowne uporzdkowanie pracy. Pozwol sobie wobec tego skierowa do Pastwa kilka sw wyjaniajcych.

Co to jest NLP?

Ponad dwadziecia pi lat temu dwch bardzo zdolnych, modych naukowcw z krgw uniwersyteckich w Santa Cruz w Kalifornii (Stany Zjednoczone) zainicjowao zupenie now dziedzin bada. Programowanie neurolingwistyczne - bo o nim mowa - wywoao rny oddwik, nie mniej jednak zrobio furor na caym wiecie.

Na bazie nowoczesnej teorii systemowej, lingwistyki, neurofizjologii, antropologii i psychologii Richard Bandler i John Grinder stworzyli na


pocztku lat siedemdziesitych solidny fundament wiedzy naukowej przekraczajcej wszelkie kulturowe granice. Po raz pierwszy przeanalizowali i opisali oni te wzorce ludzkiego spostrzegania, przeywania sytuacji, zachowa i komunikacji, ktre umoliwiaj dogbne zrozumienie czsto tak zaskakujcych rnic w odbieraniu rzeczywistoci.

W czasach globalizacji NLP pomaga zrozumie, w jaki sposb ludzie nalecy do jednej i tej samej rasy mog egzystowa na przykad jako profesorowie na uniwersytecie, kapani voodoo na Haiti, radykalni dziaacze polityczni w podziemiu czy arliwi wierni najrozmaitszych religii albo nomadzi w rozlegych mongolskich stepach, czy te onierze agresywnej, inwazyjnej armii bez podawania w wtpliwo wasnego, wewntrznego systemu wartoci i to wobec tak oczywistej sprzecznoci ich poszczeglnych celw yciowych. Dziki NLP mona - co zrozumiae - wyodrbni te rnice midzy nami a innymi ludmi, ktre ujawniaj si kadego dnia, dodajc yciu z jednej strony uroku, a z drugiej - nierzadko przysparzajc przykrych dowiadcze. Poza tym programowanie dostarcza nam praktycznych metod zmiany niepodanych przey i zachowa zarwno wasnych, jak i cudzych. W ten sposb wanie pragmatyczne ukierunkowanie tej techniki rni si od pozostaych naukowych innowacji zorientowanych raczej na czyste zrozumienie obecnego stanu rzeczy.

Programowanie neurolingwistyczne jest wic pierwsz dziedzin z zakresu etologii, nauk spoecznych i poznawczych, wyranie powicon studiom dotyczcym struktury ludzkiej subiektywnoci". Wiedza na temat miarodajnych elementw subiektywnej konstrukcji rzeczywistoci", opracowana w cigu ubiegych dwudziestu piciu lat, stanowi dzisiaj coraz czciej punkt wyjcia dla nowatorskiej dziaalnoci badawczej, ktra zdoaa pokona paradygmat oglnego, uniwersalnego czowieczestwa na rzecz realnego uwzgldnienia indywidualnych, spoecznych i subkultur-owych rnic.

Jednak zdecydowanie antyakademicka postawa twrcw NLP oraz wyraana przez nich, czsto w zbyt ostrych sowach, krytyka naukowego establishmentu (a take trudne do zrealizowania i oderwane od rzeczywistoci metody bada) spowodoway, e aden uniwersytet do dzisiejszego dnia nie przejawia chci powanego zapoznania si z dotychczasowymi wynikami bada oraz wczenia ich do swojego programu nauczania.

Podsumowujc te wszystkie fakty, nie mona zaprzeczy, e powstanie i opublikowanie niniejszej pracy jest wyjtkowym osigniciem.

O czym traktuje ta ksika ?

Lucas Derks prezentuje w swojej ksice, zrozumiaej zarwno dla laikw, jak i dla fachowcw, teori panoramy spoecznej. W sposb humorystyczny, a zarazem znaczcy popiera j konkretnymi przykadami i wzbogaca wieloma praktycznymi i atwymi do zrealizowania rozwizaniami.


11

Przy czym ju na samym pocztku autor sygnalizuje ogromny zasig koncepcji. Jest on zdania, e jako i dynamika samopoznania, a take subiektywne przeywanie oraz aktywne ksztatowanie stosunkw midzyludzkich (w rodzinach, grupach, zespoach i organizacjach, tak jak i midzy partnerami, przyjacimi, etnicznymi i politycznymi ugrupowaniami, a po cae nacje) cile wie si z okrelonymi cechami wyobrani wszystkich wspdziaajcych. Jeli uda si wyjawi tajemnic tego, jaki kod spoeczny wyznacza poznawcze reprezentacje jednostek -a to wanie jest celem tej ksiki - bdziemy, zdaniem Derksa, w stanie nie tylko zrozumie, jakie mentalne mechanizmy" decyduj o grze kontaktw spoecznych, ale take na ich podstawie dokona zmian niezadowalajcych stosunkw prywatnych i nieuzasadnionych postaw spoecznych.

Znaczenie czynnika subiektywnego", nagminnie ju pomijanego w badaniach socjologicznych, siga daleko poza granice tradycyjnej psychologii, socjologii wychowawczej, opieki spoecznej, doradztwa przedsibiorstw, bo a po socjologi, politologi, komunikacj midzynarodow i polityk praktyczn. Poza tym coraz wyraniej wida, jak wspczenie wykadan psychologi mona wzbogaci introspektywnymi metodami badawczymi przypomnianymi poprzez NLP, a zarzuconymi a od czasw drugiej wojny wiatowej. Wpyw tych bada na przysze rozprawy naukowe staje si - gwnie dziki praktycznosei ich wynikw - coraz hardziej prawdopodobny.

W poszczeglnych rozdziaach ksiki przyjrzymy si na nowo wielu zasadniczym zagadnieniom z zakresu bada psychologii spoecznej. Ogromna rozpito tej ksiki staje si szczeglnie wyrana, gdy uwiadamiamy sobie, jak wiele zagadnie mona rozpatrywa pod tym ktem. Z tego wzgldu nasz uwag kierujemy tylko na najistotniejsze kwestie, do ktrych przede wszystkim nale:

Samopoznanie i tosamo. Dziki precyzyjnej analizie elementw samoobserwacji autor przyczynia si do rozwoju wspczesnej psychologii Ja. Subiektywne odczucie wasnej siy, poczucia wartoci, umiejtnoci funkcjonowania w zwizkach, przynalenoci i wyodrbnienia zostanie opisane jako wpyw specyficznych, charakterystycznych kodw reprezentacji Ja i personifikacji". Przedstawione zostan take moliwoci wprowadzenia staych zmian.

Autorytet, dominacja i sia spoeczna. Zajmiemy si mentalnymi bodcami" umoliwiajcymi sprawowanie wadzy, ale take poczuciem ulegoci oraz uwodzicielskoci wszelkich totalitarnych ideologii. Oprcz tego omwione zostan kliniczne implikacje przedstawionej teorii dotyczce problemw partnerskich.

Zmiany postaw spoecznych. Zgodnie z teori panoramy spoecznej przeanalizowane zostan rwnie szczegowo takie stanowiska


spoeczne, jak etnocentryzm, rasizm oraz szeroko rozpowszechniony sposb mylenia przeciwstawiajcy grup wasn grupie obcej, zwizane z fuzjami przedsibiorstw. Przy czym od razu zostan zaproponowane praktyczne sposoby przezwycienia tych postaw u poszczeglnych osb, w yciu zawodowym i w polityce.

Panoramy rodzinne. Systemy rodzinne to abstrakcyjne wytwory wyobrani terapeutw rodzin. W przeciwiestwie do oglnie przyjtych, opartych na jednym wzorcu, metod terapii, zaprezentowana zostanie odmienna, efektywna forma pracy terapeutycznej, bazujca na bezporedniej zmianie spoecznych struktur poznawczych. Derks analizuje take, w sposb zarwno konstruktywny, jak i krytyczny, dziaalno Berta Hellingera, ktrego metoda ustawie rodziny od lat cieszy si niezmienn popularnoci w krgach niemieckich terapeutw.

Panorama spirytualna. Co kryje si za przeyciami z duchami"? Co to s dowiadczenia spirytualne? W swojej zajmujcej, ponadkulturowej analizie autor rzuca wiato na wewntrzn struktur magicznych przey w kontekcie panoramy spoecznej i przedstawia korzyci odnoszone dziki takim przygodom przez wspczesnego czowieka. Rwnoczenie podaje w wtpliwo i krytycznie rozwaa uniwersalne mechanizmy sprawowania wadzy opierajcej si na duchowoci.

Trening i tworzenie zespow. Analizie zostan poddane spoeczne zjawiska grupowe z zakresu treningu przedsibiorstw i procesw tworzenia zespow, uzupenione szczegowymi wskazwkami dla trenerw biznesu i ksztacenia dorosych (andragogika).

Metafory wadzy. Ten rozdzia Derks powica Jzykowi wadzy" i analizuje wewntrzne struktury i metody funkcjonowania komunikacji spoecznej oraz wiele moliwoci reagowania na niepodan manipulacj dziki komunikacji metaforycznej i panoramie spoecznej.

Kto skorzysta z lektury tej ksiki ?

Kademu, kto interesuje si wiadomym ksztatowaniem i ulepszaniem swoich kontaktw z ludmi, niniejszy tekst wyda si na pocztku zaskakujco zrozumiay i lektura ta przyniesie mu korzyci. Cakowicie jasne zasady teorii panoramy spoecznej i czste subtelne uwagi Derksa wyjaniaj wiele codziennych sytuacji, niejednokrotnie przeywanych przez nas cakowicie niewiadomie.

Fachowcy z najrniejszych dziedzin take znajd tu sporo mdrych, przydatnych i nowatorskich pomysw, nadajcych si do wykorzystania w ramach ich zawodowej praktyki. Dotyczy to jednakowo naukowcw z dziedziny etologii, nauk spoecznych i poznawczych, psychoterapeutw i psychiatrw, pracownikw socjalnych, ludzi obejmujcych stanowiska


13

kierownicze, doradcw przedsibiorstw, trenerw biznesu, obrocw pokoju, dyplomatw czy te aktywnych politykw i ich doradcw.

Dlatego te z caego serca ycz ksice Lucasa Derksa takiego rozpowszechnienia i uwagi, na jakie zasuguje ona ze wzgldu na swoje nowatorstwo i oryginalno, a Wam, Szanowni Czytelnicy, takich samych przyjemnoci i intelektualnych rozkoszy, jakich ja doznaem podczas lektury.

Wolfgang Walker autor ksiki Przygoda z komunikacj

WSTP

TO TYLKO OBRAZY LUDZI

Nawet gdy si kochamy, trzymamy w ramionach waciwie tylko wizualny, suchowy, kinestetyczny, wchowy i smakowy obraz drugiego czowieka, ktry powstaje w naszej wyobrani. To, co nazywamy mioci, jest - jak wida - lekk aktywnoci neuronw w mzgu, wikszo ludzi w ogle nie odczuwa mioci, zanim w ich wyobrani nie powstan odpowiednie obrazy. Gdy waciwe sceny zadomowi si ju w ich gowach, potrafi oni obdarza silnym uczuciem nawet osoby znajdujce si na drugiej pkuli ziemskiej. Jestemy w stanie wielbi nawet nigdy niespotkane gwiazdy rockowe czy zupenie wirtualne postacie, tworzc ich odpowiednie obrazy, czego najlepszym dowodem s miliony nastolatek.

Wanie udao mi si wprowadzi gwn zasad NLP w rozwaania o mioci. Zdaj sobie spraw, e nie w kadym czytelniku wzbudzi ona romantyczne uczucia, jednake zakadam, e mentalne wyobraenie osoby zasadniczo rni si od realnego czowieka z krwi i koci - tak jak podr palcem po mapie jest jednak czym innym ni jazda prawdziwym samochodem. I mimo wszystko waciwie nie wiemy o innym czowieku wicej, ni tyle, ile wiemy dziki obrazom stworzonym w naszej wyobrani. Jedyne, co jest nam znane, to wanie owe spoeczne wyobraenia.

Dla kogo, kto z racji zawodu zajmuje si zagadnieniami spoeczno--psychologicznymi, taki wanie punkt widzenia jest cakowicie uzasadniony. Wskazuje nam drog do celu, gdy uczy, jak wpyn na spoeczne przekonania innych osb - co jest bd co bd bardzo istotn zmian. Zastanwmy si tylko, jak trudno jest zmieni niesympatycznego gbura w miego czowieka. Natomiast stosunkowo atwo przychodzi nam przeobraenie brzydkiego obrazu w scen przyjemniejsz.

WSTP

15

Oczywicie wcale nie przecz, e istniej ludzie mili i mniej mili. Twierdz tylko, e mamy du swobod wyboru w momencie, gdy chcemy zrozumie innych i wczu si w nich.

Tragicznym przykadem jest Ann, moja pacjentka, poniana, zdradzana, maltretowana i gwacona, i mimo to kochajca czowieka odpowiedzialnego za to wszystko. Kady stara siej przekona, e jej mczyzna jest potworem, a ona cigle go kocha... Ani bicie, ani bl czy awantury do dzi nie zdoay przymi wyidealizowanego przez ni obrazu ma. Najzwyczajniej w wiecie Ann postanowia widzie w nim anioa.

Zmiana wyobraenia o ludziach jest jednym z gwnych zada osb praktykujcych NLP. I bynajmniej nie robi one tego po to, aby wymia innych czy udawa, e wiat jest lepszy ni w rzeczywistoci. Nie, najwaniejszym powodem zmiany wyobrae jest fakt, e ludzko si nimi posuguje, aby rzdzi wiatem, aby go rozbudowywa albo zniszczy. Lwia cz naszego fizycznego otoczenia powstaje w naszych wyobraeniach, a w jeszcze wikszym stopniu dotyczy to sfery spoecznej. Zmiana obrazw jest wic bardzo skutecznym rodkiem na przeobraenie rzeczywistoci.

NLP w duym stopniu wpyno na moje wasne ycie, od kiedy w 1977 roku przeczytaem ksik Struktura magii I (The structure of Magie 1) Richarda Bandlera i Johna Grindera. Ponadto byem wiadkiem, jak programowanie stao si nurtem wrcz midzynarodowym i dlatego nie dziwi mnie, e w Holandii, gdzie mieszkam i pracuj, jest prawie najwicej na wiecie instytutw i fachowcw posugujcych si t metod.

Wrd tego caego zamieszania syszy si cigle to samo pytanie: Czy istnieje jaka technika NLP nadajca si do pracy w systemach spoecznych? Ja twierdz, e tak -jest to panorama spoeczna. Mam nadziej, e ta idea si Pastwu spodoba.

PIERWSZE SPOJRZENIE NA PANORAM SPOECZN

Jak mwi Amerykanie, think big, drogi Czytelniku, czyli raz pomyl globalnie: pomyl o wszystkich ludziach yjcych na wiecie, o caej ludzkoci. Przez chwil i z zamknitymi oczami...

Teraz z powrotem otwrz oczy i pomyl o kim, kogo kochasz. I na chwil znw je zamknij...

Halo, tu jestem.

Ta ksika ma nauczy Ci wanie tego, co przed chwil zrobilimy -czyli mylenia o ludziach. To szeroko zakrojony projekt, o innych ludziach moemy bowiem myle na rne sposoby. Nazwijmy to nauk dowiadcze spoecznych albo psychologi spoeczn widzian przez pryzmat NLP, ktr kilka lat temu nazwaem wanie panoram spoeczn.

Teoria panoramy spoecznej narodzia si po pitnastu latach klinicznych dowiadcze z NLP. Wszystko zaczo si, gdy odkryem, e na autorytety ludzie reaguj zawsze w ten sam specyficzny sposb, czyli podchodz do nich z ogromnym szacunkiem. Oznacza to, e odbieraj autorytet


wizualnie, zawsze na poziomie oczu. I zwrciem uwag, e moi pacjenci byli w stanie uwolni si od stojcych im na przeszkodzie autorytarnych figur, przesuwajc ich obrazy w d. Na przykad propozycja przesu obraz swojego szefa po prostu 30 centymetrw w d" okazaa si zadziwiajco efektywna, gdy chodzio o przezwycienie zbyt unionego nastawienia do niego.

Prosz, od razu sprbuj sam i pomyl o kim, kto ci oniemiela. Znasz kogo takiego? Jeli tak, to sprbuj odda si przez chwil owemu uczuciu oniemielenia. Powoli, masz czas...

A teraz przyjrzyj si tej osobie dokadniej, po czym przesu jej obraz o 25 centymetrw w d.

Co stao si z twoim uczuciem oniemielenia?

Powysze wiczenie traktujemy w tej ksice bardzo powanie. Wanie zmienilimy nasz wewntrzny obraz tej osoby. Dlaczego ten obraz by albo, przeciwnie, nie by w stanie nas oniemieli, dokadnie zbadamy na nastpnych stronach. Tego rodzaju eksperymenty naprowadziy mnie na lad panoramy spoecznej.

Kiedy zauwayem, e podobne przemiany s moliwe nie tylko w odniesieniu do autorytetw, ale take do innych zjawisk spoecznych, takich jak wiara, szczero, mio, wadza i tak dalej, doszedem do wniosku, e miejsce, w ktrym odbieramy obrazy spoeczne, ma najwiksze znaczenie dla naszych dowiadcze spoecznych.

I tak narodzia si idea panoramy spoecznej.

Na panoram spoeczn czowieka skadaj si wszystkie mentalne reprezentacje znajdujce si na mapie jego spoecznego wiata. Zazwyczaj odbieramy je w pewnym sensie jako panoram krajobrazu, w ktrego centrum stoimy my, stanowic punkt odniesienia. Wok naszej osoby poustawiane s obrazy pojedynczych ludzi i caych grup odgrywajcych rol w naszym yciu. Do niektrych podchodzimy z duym szacunkiem, inne znajduj si na rwni z nami, jeszcze inne plasuj si nieco poniej. Odlego, wielko, kolor i wyrazisto tych spoecznych reprezentacji s zmienne.

Lucas - mgby kto powiedzie - twoja teoria brzmi niezmiernie elegancko, ale do diaba, nie widz ani ladu obrazu. Za mao si staraem, czy co?!"

U wikszoci ludzi spoeczne obrazy s ukryte w gbi przey i dowiadcze i dziaaj raczej w niewiadomoci. Jeli ludzie ci w ogle co widz, to zazwyczaj niewyranie i jakby przez mg, przynajmniej na pocztku. Jeli mimo wszystko staraj si dziki wysikowi umysu", lepiej dostrzec te obrazy, staj si one tylko jeszcze bardziej zamazane. Z drugiej strony prawie wszyscy odczuwaj silne emocje, gdy tylko w ich spoecznych reprezentacjach zaczynaj nastpowa zmiany. I wanie ta bezporednio emocjonalnych zmian w zwizku ze zmian pooenia obrazw spoecznych jest najbardziej przekonujcym dowodem istnienia panoramy spoecznej. Moemy sprbowa od razu.

WSTP

17

Przywoaj obraz ukochanego czowieka. Zamknij oczy, aby lepiej si skoncentrowa. Jeli jako przywoanego obrazu Ci nie zadowala albo jeli w ogle nie jeste w stanie wyobrazi sobie tej osoby, udajmy po prostu, e co widzisz.

Teraz oznacz miejsce, w ktrym owa ukochana osoba znajduje si 7.- stosunku do ciebie. W ostatecznoci mona to oceni w przyblieniu.

A teraz pomyl o kim, z kim wi nas zupenie lune kontakty -: ssiedzie, sprzedawcy ze sklepu na rogu czy mao znanym koledze z pracy - i ustaw t osob w mylach dokadnie w tym miejscu, w ktrym przedtem znajdowa si ukochany czowiek. Co si dzieje?

Gdy ja sam robi ten eksperyment, nie mog powiedzie, ebym by zachwycony wyobraeniem obcej osoby w tak prywatnym miejscu, ale spotkaem ludzi, ktrym taka perspektywa si podobaa.

Niezalenie od tego, czy eksperyment ci si uda, czy nie, na nastpnych stronach zademonstruj metody dziaania takich wanie szybkich, nieokrelonych i pynnych mentalnych procesw wyznaczajcych nasze postpowanie spoeczne. Zwrmy jednak uwag na fakt, e wikszo ludzi tak umiejtnie potrafi manipulowa wewntrznymi obrazami innych, e robi to ju odruchowo i zupenie nie zdaje sobie z tego sprawy. I to dlatego cae pokolenia psychologw spoecznych w ogle nie dostrzegy tego zjawiska. Jak ju wspominaem, potrzeba byo dugich lat poznawania NLP, eby moliwe byo odkrycie tych wzorw zachowania.

W jakim celu moemy posuy si panoram spoeczn?

Mio i autorytet nie s oczywicie jedynymi efektami reprezentacji spoecznej. Take nienawi, respekt, konflikty, rasizm czy wadza, eby wymieni tylko kilka, wywodz si z obrazw spoecznych. Jeli my - bd te nasi pacjenci - mamy do czynisnia z podobnymi odczuciami, to posuenie si jedn z technik przedstawionych w tej ksice moe okaza si bardzo pomocne.

Kada problematyczna postawa spoeczna zmieni si, gdy tylko w odpowiedni sposb poprzesuwamy waciwe elementy w panoramie spoecznej danej osoby. Jeli w naszym miejscu pracy brakuje mylenia zespoowego, naley pamita, e zaley ono take od tego, jak czonkowie grupy reprezentuj si wzajemnie w swojej panoramie spoecznej.

W stosunkach prywatnych i w rodzinie reprezentacje spoeczne rozstrzygaj o tym, jak ludzie si czuj i w jaki sposb si do siebie odnosz. Decydujc cz naszej osobowoci stanowi wewntrzny obraz naszego domu rodzinnego. Sposb, w jaki wyobraamy sobie naszych rodzicw i najbliszych czonkw rodziny, wpywa na nasze ycie bardziej, ni nam si wydaje.

Take rola przywdcy w grupie zaley od pozycji, jak ta grupa przydziela prowadzcemu w swojej rzeczywistoci spoecznej. Tak samo sprawa ma si z wadz polityczn. Jak szef rzdu widzi siebie samego w odniesieniu do opozycji i jej zwolennikw? Jak odczuwa jedno we wasnej partii?

18TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDZMI

Tam, gdzie reprezentacja spoeczna odgrywa jakkolwiek rol, a dzieje si tak w zasadzie wszdzie, rozrysowanie panoram moe okaza si uyteczne przy wprowadzaniu zmian.

W KTRYM MIEJSCU NLP ZNAJDUJE SI PANORAMA SPOECZNA?

Osoby zajmujce si zawodowo NLP szybko stwierdz, e pojcie panoramy spoecznej jest zgodne z ich wiedz i umiejtnociami. Pozostali bd musieli si troch pomczy, ale z pewnoci warto, poniewa wysiek ten ma suy poznaniu szczeglnie skutecznych dziaw NLP.

Wikszo technik NLP zakada prac w grupach dwuosobowych, w skad ktrych wchodzi pacjent i terapeuta. I zazwyczaj praktykujcy terapeuci pracuj w ten sposb. Od kiedy jednak trenerzy i menederowie poznali NLP, zadaj sobie pytanie, w jaki sposb mona zastosowa te same reguy take w odniesieniu do wikszych grup. Rwnie politycy zaczynaj okazywa zainteresowanie t dyscyplin i rozwaaj, w jaki sposb NLP mogoby si przyczyni do zmiany sposobu mylenia ludzi w Afryce, na Bakanach, w Chinach czy w ich najbliszym otoczeniu.

W pierwszym rzdzie rozwaania te zaowocoway wykorzystaniem na wiksz skal metod przeznaczonych do pracy z pojedynczymi osobami. Z nich narodziy si sposoby zdawania sprawozda podczas pracy w grupie, definiowania celu w zespoach oraz sterowania procesami wewntrznymi wrd wikszego grona ludzi. Zaczto uczy kierownikw szkole, trenerw motywacji i artystw, jak maj si prezentowa. Rwnie modele kierowania grup i tworzenia zespow powstay w ten sam sposb.

W tej ksice chciabym przedstawi kolejn metod pracy z grup, opart gwnie na opisanych przez Richarda Bandlera formalnych cechach rnicujcych spostrzeganie.

Badajc wzory wystpowania tych cech w przeyciach spoecznych, odsaniamy ukryty kosmos caej psychologicznej rzeczywistoci. Wtedy dopiero moemy lepiej zrozumie przebieg poszczeglnych zjawisk spoecznych i nawet kontrolowa niektre z nich. Gdy zaczynaem badania dotyczce tego problemu, nie mogem otrzsn si z zachwytu i co jaki czas miewaem ataki" spoeczno-psychologicznej gorczki" odkrywczej.

KILKA UWAG NA TEMAT STOSUNKU NLP I PSYCHOLOGII AKADEMICKIEJ

Na podstawie NLP rozwinito kilkanacie technik znakomicie nadajcych si do zastosowania w psychoterapii. Jednak ogromna kulturowa przepa midzy do pragmatycznymi zaoeniami NLP a empirycznie zorientowan, akademick dziedzin nauki powodowaa, e wikszo psychologw i terapeutw odnosia si do programowania z pewn rezerw i nie korzystaa z niego. Z tego powodu miliony pacjentw musz - niestety -obej si bez terapii bdcej efektem najnowszych bada.

WSTP

19

Kto jest temu winien? Takie pytania te nie zmieni tej godnej poaowania sytuacji. Tylko co moemy naprawd zrobi?

Moe naleaoby sobie przypomnie, e NLP narodzio si w latach siedemdziesitych z powodu chci naukowcw metodycznego unowoczenienia psychoterapii. Mona by nawet powiedzie, e korzenie NLP sigaj czasw Arystotelesa, w rzeczywistoci jej rdem jest psychologia XIX wieku, a dokadniej prace Williama Wundta i Williama Jamesa. Natomiast wkad, jaki wnieli w rozwj NLP Alfred Korzybski, Jay Haley, Howard Gardner, Milton Erickson, Jerome Singer, Carl Pribram oraz Szkoa Pao Alto zgromadzona wok Gregory'ego Batesona, Virginii Satir i Paula Watzlawicka, zosta w stu procentach udowodniony (Walker, 1996).

Wielu psychologw stosujcych techniki NLP to wie, a nawet mona powiedzie, e jest to nasza ulubiona metoda praktykowania psychologii. Programowanie neurolingwistyczne kompensuje w naszych oczach przede wszystkim bezadn" psychologi, ktr pozostawili nam behawioryci, oraz t nierealn", przejt od szk psychoanalitycznych i humanistycznych.

Rozwj NLP zapocztkowa Gregory Bateson. Pisa on: Jest to naukowa tragedia, e psychologia ulega pokusie przejcia metod nauk przyrodniczych". Dopiero NLP pozwolio nam zastanowi si nad alternatywnymi sposobami uprawiania psychologii. Czy obiad nam smakuje, okazuje si dopiero przy jedzeniu, a przydatno metody objawia si w momencie jej zastosowania. Mona na to spojrze rwnie z innej strony. Jak powiedzia William James pod koniec XIX wieku: Prawd jest to, co funkcjonuje". W trakcie dalszego rozwoju NLP przetrwaj tylko te metody, ktre dowiody, e funkcjonuj, funkcjonoway i bd funkcjonowa. Zmiana wasnej przeszoci, od dwudziestu lat istniejca technika NLP, funkcjonuje do dzisiaj nie dlatego, e jest logiczna czy zgodna z ideologi, i nie dlatego, e pasuje do najnowszych, najstarszych czy najbardziej rozpowszechnionych teorii, a take nie dlatego, e jej twrcy czy wyznawcy byli bardzo sawni. I wcale nie jest skuteczniejsza ni inne porwnywalne metody. Z techniki zmiany wasnej przeszoci cigle si jeszcze korzysta, poniewa w rkach dowiadczonego fachowca zawsze pomaga ona w rozwizaniu najrniejszych problemw i jest przy tym stosunkowo atwa w zastosowaniu.

Prawd mwic, NLP to nie jest zbir teorii, a wic uczeni nie maj si o co spiera. S tylko metody, ktre mona oceni i porwna ze sob pod wzgldem skutecznoci. A powodem, dla ktrego powysze techniki rzadko kiedy s popierane naukowo uzasadnionymi teoriami, jest fakt, i s one wynikiem tak zwanego modelowania, czyli analizy dziaania ludzi sukcesu bez uwzgldnienia ich teoretycznych przekona.

Dopki dane statystyczne bd jedynym wymiernikiem nauk psychologicznych, a ich zwolennicy bd obstawa przy swoich przekonaniach, tak dugo NLP nie bdzie w stanie zaj przysugujcego mu stanowiska.


Niektrzy s zdania, e mistrzowie NLP na podstawie swoich dowiadcze sami powinni przeprowadzi odpowiednie badania i udostpni wiatu dane statystyczne dowodzce przewagi ich metod pracy. Dotychczas jednak w tym kierunku nie przedsiwzito wielu dziaa.

I jeszcze jeden fakt uniemoliwia rozwanej, naukowej tradycji uznanie NLP - programowanie ustawicznie konfrontuje psychologw z potn rnic midzy wiedz" a dziaaniem". Naukowcy s wyksztaceni, eby co wiedzie, a osoby praktykujce NLP, eby dziaa. W efekcie niektrzy z tych ostatnich maj niewielk wiedz, ale s, mimo to, w stanie bezporednio zaprezentowa swoje umiejtnoci, podczas gdy niejeden wykwalifikowany psycholog jest absolutnie bezradny, gdy chodzi o zademonstrowanie okrelonej techniki NLP.

Aby pokona przepa midzy teoretyczn wiedz a praktycznymi umiejtnociami, potrzeba okazania wzajemnego szacunku i mam nadziej, e ksika ta w jakim stopniu si do tego przyczyni.

PANORAMA SPOECZNA W RAMACH PSYCHOLOGII SPOECZNEJ

Dlaczego aden Amerykanin nie wpad na pomys panoramy spoecznej? Przekonujc tez znalazem w podrczniku psychologii spoecznej Michaela Hogga i Grahama Vaughana z 1995 roku. Mimo e dziedzina ta od lat bya zdominowana przez Amerykanw, autorzy utrzymuj, e to Europejczycy przeprowadzili przeomowe badania w zakresie procesw grupowych, reprezentacji spoecznej i osobowoci, a take procesw wewntrzgrupowych oraz wpyww mniejszoci. Zdaniem autorw tej wzorcowej lektury przyczyn tego rozwoju jest rnorodno kulturowa w Europie. Amerykanie staraj si dowie, e kady czowiek jest inny, podczas gdy europejscy psycholodzy spoeczni podkrelaj podobiestwo i rwno wszystkich ludzi.

Mwi si, e indywidualizm jest typowo amerykaskim zjawiskiem, u Europejczykw natomiast silniejsze jest poczucie kolektywizmu. Tendencja ta ujawnia si, jak wida, take w stosunku psychologii spoecznej do NLP. I by moe te dwa rne punkty widzenia tumacz rwnie, dlaczego Europejczycy badali w wikszoci tematy zbiorowe i dlaczego spoeczno-systemowemu aspektowi NLP powicono po tej stronie Atlantyku wicej uwagi.

Wprawdzie systemowy sposb zapatrywania i doniose tematy rozptujce dzisiaj fachowe dyskusje maj ze sob co nieco wsplnego, jednak ten pierwszy silniej zaznacza si na kontynencie europejskim. Chocia tacy klasycy jak Lewin, Durkheim, Asch, Moscovici czy Augoustinos dostrzegli zjawisko reprezentacji spoecznej, nie dysponowali jednak koncepcjami NLP, takimi jak systemy sensoryczne, cechy formalnie rnicujce spostrzeganie czy skadniki osobowoci. W tym kierunku rozwija si bd w przyszoci badania.

Rozdzia 1

TEORIA PERSONIFIKACJI

1.1 LUDZIE TACY JAK MY

W niniejszej ksice rozwaamy pytanie: Jak ludzie myl o innych ludziach?" albo inaczej: Co to jest struktura dowiadcze spoecznych i w jaki sposb moemy j zmieni?".

Zanim jednak zaczniemy szuka odpowiedzi, zastanwmy si nad zagadnieniem nadrzdnym: Na czym polega rnica midzy zjawiskiem spoecznym" i niespoecznym"? Czy rzeczywicie to rozrnienie ustalone zgodnie z logik odzwierciedla podstawowy aspekt natury ludzkiej? Oczywicie nie jest to wymys psychologw: nauka rozrnia sfer spoeczn i fizyczn, poniewa take wikszo ludzi rnie odbiera te pojcia. W tym rozdziale zajmiemy si zbadaniem subiektywnego odgraniczenia tych dwch wiatw.

1.2 ROZPOZNANIE WASNEGO GATUNKU

Natura wyranie skania nas do patrzenia na wasny gatunek w odmienny sposb ni na inne. Na przykad lew rozpozna lwa, bdzie z nim polowa, parzy si i utworz si midzy nimi spoeczne wizi, ale z lampartem czy gepardem nie. Dla lwa inne zwierz jest albo rywalem, albo ofiar. Umiejtno rozpoznawania i odrniania wasnego gatunku jest - jak wida - gboko zakorzeniona w genach.

Wyniki bada dotyczcych zachowania zwierzt pokazuj wyranie, e kady gatunek instynktownie odrnia wasn ras od innych. Rnica dostrzegana przez udzi midzy sfer spoeczn i niespoeczn jest prawdopodobnie skutkiem tej biologicznej koniecznoci. Jest ona efektem niepowtarzalnej uwagi poznawczej, ktr obdarzamy czonkw wasnej rasy. Jeli przyjrzymy si strukturze dowiadcze spoecznych, rozpoznamy wzorce charakterystyczne dla spoecznej struktury poznawczej czowieka i zaobserwujemy, w jaki sposb ta szczeglna uwaga, ktr


obdarzamy naszych wspplemiecw, wpywa z kolei na nasze mentalne zaprogramowanie".

Zadanie odrnienia czowieka od istoty niebdcej czowiekiem wydaje si stosunkowo atwe. Naszemu szczeglnemu wygldowi i posturze zawdziczamy, e tylko czasami spacerowicze w lesie padaj ofiar nieostronego myliwego, ktry mylnie bierze ich za zwierzyn own. I chyba nawet kanibale uwaaj posiek z ludzkiego misa za co wyjtkowego.

Obserwacja wiata zwierzt pokazuje jednak, e programy" suce rozpoznawaniu wasnej rasy nie zawsze i wszdzie s niezawodne. Na przykad psy czasami uwaaj czowieka za co w rodzaju naczelnego psa", czyli przewodnika stada. Zgoda, tak ogromna rnorodno wielkoci i ksztatw, jak prezentuje psia rasa, moe by tutaj pewnym wytumaczeniem. Skoro bowiem doberman i chichuahua nale do jednej i tej samej rasy, to nie ma si co dziwi, e niektre psy dostrzegaj wiksze podobiestwo midzy sob a swoim panem ni midzy sob a czonkami wasnej rasy! A jak to wyglda u wilkw, kaczek albo map?

Czy z faktu, e mae wilczki, kaczta i mapita niekiedy uwaaj ludzi za swoj rodzin, naley wnioskowa, e umiejtnoci rozrniania wasnej rasy musimy si dopiero uczy? Wedug Konrada Lorenza (1978) wrodzone wzorce zachowania nie s zbyt gboko zakorzenione: kaczta uznaj za czonka swojej rodziny pierwsz ruchom posta, ktr zobacz, a mae sarny traktuj przedmioty lub istoty z bia czci tyln za swoj matk.

1.3 UCZYMY SI KONSTRUOWANIA OSB

* Fakt, e ludzie mog si ze sob krzyowa, czyni z nas pod wzgldemgenetycznym jeden gatunek, co wcale nie oznacza automatycznie, e takew mylach okrelamy si wzajemnie jako rwni. W amerykaskim stanieMassachusetts istniao niegdy prawo zabraniajce zabijania na ulicy dzikich zwierzt - z wyjtkiem wilkw i Indian. Indianie nie zawsze uwaanibyli za ludzi. Aby zosta przez innych przyjtym do ich spoecznego wiata, nie wystarczy by czowiekiem, trzeba te zosta przez nich upersoni-fikowanym.Sowo personifikacja" wywodzi si od

czasownika personifikowa" - uosabia", czyli nadawa komu cechy ludzkie. I dokadnie to robimy, konstruujc nasz spoeczny wiat. W mylach budujemy struktury poznawcze, za pomoc ktrych reprezentujemy obiekty, nazywane przez nas osobami". Poniewa ja personifikuj was, a wy personifikujecie mnie, uwaamy si wzajemnie za obiekty spoeczne.

Ale czy kada personifikacja dotyczy wycznie czonkw ludzkiej rasy? Zazwyczaj tak, ale tak samo jak wspomniane ju


23

kaczta nas czasami ukaczaj", a psy upsiaj", tak samo my moemy uczowieczy" stworzenia niebdce ludmi. Z pewnoci natura miaa na wzgldzie genetyczne podobiestwo, obdarzajc nas umiejtnoci personifikacji innych stworze, lecz my bynajmniej nie musimy si do tego ogranicza. W rzeczywistoci jestemy w stanie uczowieczy wszystko, nawet sam natur!

Personifikacja polega gwnie na reprezentacji, czyli wyobraeniu sobie kogo. Nawet gdy jakie zwierz, na przykad uk gnojownik, pod adnym wzgldem nie przypomina czowieka, to take moemy je upersonifiko-wa. Moemy spokojnie przyzna, e tak jak psy upsiaj" nas, tak my per-sonifikujemy psy. W rwnej mierze potrafimy personifikowa maszyny, abstrakcje, samochody, pienidze, gry, nacje, partie polityczne, gied czy bro atomow.

W tej ksice bdziemy wykorzystywa czynniki rnicujce, za pomoc ktrych w NLP modeluje si struktur dowiadcze spoecznych. Pierwszym zjawiskiem, ktre napotkamy, bdzie subiektywna struktura personifikacji. Wic co to waciwie jest? Psycholodzy badajcy rozwj czowieka zakadaj zazwyczaj, e przychodzce na wiat dzieci to egotycy, ktrzy nie potrafi dokona rozrnienia midzy sob a reszt wiata. Krtko potem natrafiaj na granic wasnego Ja i to pojcie wysuwa si na pierwszy plan, podczas gdy reszta wiata staje si drugorzdna.

Schaffer (1996) podkrela, e dziecica umiejtno rozpoznania siebie samego jako czowieka midzy innymi ludmi musi najpierw rozwin si w pierwszych miesicach ycia. Zatem czynniki budujce spoeczn struktur poznawcz maj zasadnicze znaczenie, a personifikacja nie powinna opiera si na zbyt wielu elementach. Tylko na jakich?

Niemowl musi rozpozna, e pomidzy wszystkimi otaczajcymi go obiektami wystpuje kilka posiadajcych takie same cechy jak ono - czyli inni ludzie.

1.4 SEDNO SPOECZNEGO SPOSTRZEGANIA: WSZYSCY JESTEMY JEDNAKOWI"

Wszystkie personifikacje si rzeczy zakadaj jednakowo midzy wasn osob a personifikowanymi istotami. W wypadku dziecka ta jednakowo nie moe jeszcze wynika z posiadania takich samych genw, kultury czy autonomii, jakie cechuj innych ludzi: podobiestwo midzy nim a innymi czonkami jego rasy wywodzi si raczej z zaoenia, e ich poczucie wasnej osoby jest identyczne z jego poczuciem siebie. Nawet jeeli nie jestemy w stanie tego udowodni, przyjmujemy, e dzieci od pocztku uwaaj, i inni widz, czuj, pragn i myl w podobny sposb jak one. Wniosek: jestemy jednakowi.

Powysza zasada musi sta si elementem sposobu mylenia dziecka, aby potem mogo ono zacz rozwija umiejtno personifikacji. W pniejszych latach wikszo dzieci przyswoi sobie take zasad przeciwn:


kady jest jedyny w swoim rodzaju i to, co inni ludzie widz, czuj i myl, ma prawo zasadniczo rni si od jego wasnych zapatrywa i odczu.

1.5 NIEZBDNE ELEMENTY PERSONIFIKACJI

To, e uwaamy innych za takich samych jak my, wynika z faktu, i przenosimy na nich podstawowe zasady naszego subiektywnego odczuwania. Abymy mogli nauczy si tego ju w wieku dziecicym, rodzice musz troch nam pomc: Jasiu, prosz nie gry tego chopca, innych boli tak samo jak ciebie!".

Jednak zaoenie, i take zwierz moe odczuwa bl, nie robi z niego automatycznie spoecznego obiektu. Do tego potrzeba jest czego wicej.

I jak wida, niektre zwierzta maj duo tego czego". Eksperymenty z mapami czekoksztatnymi dowodz, e orangutany posiadaj wiadomo samych siebie, poniewa widz i rozpoznaj si w lustrze. Umiej one take wyrazi swoje potrzeby za pomoc symboh, o ile si je ich nauczy. Potrafi nawet przyj perspektyw innych (ludzi) i zacz odczuwa w sposb sprzeczny ze swoim (Mae dzieci mogyby uwaa orangutana za tak sam osob).

Kluczem do personifikacji jest caociowe poczucie wasnej osoby. Umiejtno samopoznania dominuje w wiadomoci i jestemy zdania, e u innych jest podobnie. Personifikacja przypomina kopiowanie siebie samego jak pliku na dyskietk i nazwanie tej kopii" reprezentacj innej osoby. W rozdziale trzecim dokadniej zajm si struktur odczuwania wasnej osoby. Zapoznamy si te bliej z elementami skadajcymi si na nasze Ja i ich podtypami. Nale do nich:

1)samowiadomo wizualna,

2)samowiadomo kinestetyczna,

3)samowiadomo suchowa, czsto wyraajca si wewntrznymi gosami artykuujcymi nasze potrzeby i motywy.

Te trzy gwne czynniki decyduj o tym, w jaki sposb odbieramy samych siebie. Personifikacja jest przede wszystkim przerzucaniem tych atrybutw na inne osoby, a poniewa jestemy wiadomi samych siebie, przypisujemy t zdolno take innym. Zakadamy wic, e obiekty spoeczne wiedz, kim s i przechowuj w sobie t wiedz w formie wizualnego autoportretu.

Poniewa sami posiadamy uczucia, wierzymy, e inne obiekty spoeczne maj t sam cech; e one take maj poczucie wasnej osoby, przeywaj emocje, ruch, zmiany temperatury, czuj ucisk czy bl.

Nie tylko jestemy wiadomi samych siebie i wasnych uczu, lecz take rozumiemy motywy wasnego dziaania. Potrzebujemy i chcemy mie pewne rzeczy. Potrzeby te s czsto tylko uczuciem, ale dziki naszemu wewntrznemu i zewntrznemu gosowi potrafimy je wyrazi. Tak wic, jeli personifikujemy jaki obiekt, zaczynamy przypisywa mu posiadanie motyww i gosu.


25

Przyjrzyjmy si dziecku bawicemu si lalk. Dopki wali ni o podog, gryzie i stawia na gowie, to prawdopodobnie jeszcze jej nie upersoni-fikowao. Ale w momencie, kiedy zacznie z ni rozmawia, odpowiada sobie jej (udawanym) gosem i opowiada nam o jej uczuciach i motywach, bdzie to oznaczao, e upersonifikowao zabawk.

1.6 RODZAJE PERSONIFIKACJI

W ksice tej rozrniamy pi rodzajw personifikacji.

1)Personifikacja wasnej osoby: reprezentacja samego siebie lub czci swojego Ja,

2)Personifikacja innych: reprezentacja innych ludzi,

3)Personifikacja grup: reprezentacja grup i wikszych systemw spoecznych,

4)Personifikacja spirytualna: reprezentacja istot spoecznych niebdcych ywymi ludmi, na przykad zmarych, duchw czy bogw,

5)Personifikacja metaforyczna: obiekty fizyczne, abstrakcje, zwierzta, roliny, wydarzenia i wszystkie nieludzkie i niespirytuane istoty, o ktrych mwi si jak o ludziach.

Te wszystkie rodzaje personifikacji tworzymy sami, konstruujc w mylach przynalece do nich obrazy, uczucia i gosy i kodujc je w pamici. Personifikacje mona rozumie jako wasne pliki" na naszym mentalnym twardym dysku". Uywajc jzyka NLP, mona powiedzie, e wszystkie te ukady informacyjne, zakodowane w naszym centralnym ukadzie nerwowym, s czci nas i maj wasny tryb funkcjonowania oraz pozytywne podoe.

Personifikacje s czci nas. Nasze rne Ja, ludzie i grupy, ktre znamy, duchy, w ktre wierzymy, to wszystko czci skadajce si na nasz osobowo. Otaczamy si wytworzonymi przez nas samych personifikacjami, a struktura i reguy tego systemu s wanie tematem tej ksiki.

Jedna z podstawowych zasad panoramy spoecznej - stosunek rwna si umiejscowienie - gosi, e kada personifikacja jest ulokowana w pewnym okrelonym mentalnym punkcie. I ta lokalizacja okrela jako danego stosunku. Miejsce, w ktrym widzimy personifikacj, to nic innego jak stosunek, jaki mamy do konkretnej czstki samego siebie.

1.7 PERSONIFIKACJA WASNEJ OSOBY I INNYCH

Baldwin (1987) jest zdania, e we wczesnym dziecistwie personifikacja wasnej osoby rozwija si rwnolegle do personifikacji innych ludzi. Trafne jest jednak rwnie twierdzenie, e kinestezja samego siebie zawsze poprzedza kinestezj personifikacji innych: najpierw sam czuj, dopiero potem mog uwierzy, e inni te czuj. Zrozumienie zjawiska, e take inni ludzie maj uczucia, jest odkryciem pierwszych lat w yciu


dziecka. Jednak daj si tutaj zauway rnice, wynikajce prawdopodobnie w duym stopniu z ukadw rodzinnych. Dziecko posiadajce rodzestwo szybko zauway, e take brat czy siostra maj uczucia oraz wiadomo samych siebie.

Wytworzenie wizualnych obrazw innych ludzi nie jest trudne. Musimy tylko na nich popatrze i zapamita, co zobaczylimy. T pierwsz faz odczuwania okrelamy w NLP jako obrazy innych; innych takich, jak my ich widzimy. Trudniej jest ju wyobrazi sobie, e inna istota ma wiadomo siebie samej. A poniewa nie wiemy, jak ona sama si widzi, musimy skonstruowa sobie obraz na podstawie tego, co ta istota na swj temat mwi czy ujawnia i wykorzysta przy tym nasz fantazj. eby upersonifikowa kogo innego, musimy sobie wyobrazi, jak on sam si widzi. Zaczynamy od tego, e wyobraamy sobie przez chwil, e jestemy tym kim innym. Psycholodzy badajcy rozwj czowieka (Selman, 1980) starali si okreli stadium i wiek, w ktrym nabywamy te zoone, spoeczne umiejtnoci.

Wyobraenie sobie, jak inni widz samych siebie, wymaga wic duo wikszego wysiku mentalnego i sprawnoci ni skonstruowanie ich zewntrznego, fizycznego obrazu. Tak samo atwiej jest nam postrzega innych, ni obserwowa samych siebie - take dlatego, e patrzc oczyma duszy", siebie samych fizycznie nie widzimy. Z tego te powodu musimy sobie nasz wasny portret dopiero stworzy, uywajc do tego fragmentw nagromadzonych przez nas wizualnych informacji. Wizualna cz naszej samowiadomoci nie jest wprawdzie atwa do skonstruowania, tym niemniej dla wikszoci nas niezmiernie wana. Lustra, filmy i fotografie mog by nam pomocne w dokadnym wyobraeniu sobie wasnej osoby - pewni nie moemy jednak by nigdy. W rozdziale trzecim zaczn dokadniej analizowa rol, jak odgrywa umiejtno wyobraenia sobie siebie w yciu spoecznym. Przekonamy si, e nasz obraz wasny nie zawsze musi odpowiada rzeczywistoci, aby funkcjonowa. Moe by on w duym stopniu metaforyczny i mimo to znakomicie spenia swoje zadanie.

Jak ju wspominaem, personifikujc innych, musimy wyobrazi sobie, co czuj inni. Jest to prawdopodobnie najtrudniejsze zadanie, nie moemy bowiem naprawd odczu tego, co oni czuj; uzupeniamy wic personifikacje, posugujc si wyobrani. Gdy pragniemy sobie wyobrazi uczucia innej osoby, musimy postawi si w jej pooeniu i wykorzysta wasne dowiadczenia, aby znale odpowiednie odczucia. Niektrzy naukowcy (Schaffer, 1996) s zdania, e fizyczny kontakt z innymi (na przykad z matk) uatwia dziecku wyobraenie sobie ich uczu.

1.8 PERSONIFIKACJE ZNIEKSZTACONE,

Oczywiste jest, e rni ludzie okazuj swoje potrzeby spoeczne w rny sposb. Jedni rozkwitaj" tylko w zgieku imprez towarzyskich, inni prowadz ycie raczej samotne. Wyniki najnowszych bada pokazuj,


27

e chromosomy pci zawieraj geny warunkujce czynnik spoeczny u kobiet w duo wikszym stopniu ni u mczyzn. Wynika z tego, e autyzm byby kracowym punktem na skali mskiej. Ludzie autystyczni z wielkim trudem potrafi sobie wyobrazi, jak inni odbieraj wiat i co dzieje si w ich wntrzu (Baron-Cohen, 1991). Czynniki genetyczne wcale nie musz automatycznie skazywa na niepowodzenie treningu ulepszania personifikacji. Z pewnoci warto przemyle, w jakim stopniu daoby si rozwin te umiejtnoci.

Ludzie, ktrym brakuje umiejtnoci personifikowania, napotykaj powane trudnoci w relacjach prywatnych, ale take zawodowych, jeli polegaj one na kontaktach z ludmi. Dzieje si tak w wypadku lekarzy, prawnikw czy stranikw wiziennych. Natomiast cakowita nieumiejtno personifikacji z pewnoci prowadzi do ycia w zupenej izolacji. Problemy mog jednak wynikn rwnie z nieudolnoci konstruowania okrelonych czci skadowych personifikacji, takich jak wasne obrazy, uczucia czy zamiary lub obrazy i uczucia innych, i tym podobne.

Zarwno nasze odczucia innych, jak i nasz obraz wasny s wycznie wytworami naszej fantazji. Ale nawet jeli s one w duej czci fikcj, nie moemy ich ignorowa, jeeli nie chcemy ograniczy naszego udziau w yciu spoecznym. Nie posiadajc wyksztaconego obrazu samych siebie, nie potrafimy porwna go z obrazami innych czy ustosunkowa si do nich. Take nasza pozycja spoeczna nie jest dla nas jasna. To z kolei moe grozi spadkiem do pozycji spoecznie mao podanych. Jeli nie widzimy sami siebie, stajemy si bezradni i niepewni w kontaktach midzyludzkich.

Bez umiejtnoci wyobraenia sobie, co czuj inni, bdziemy egoistyczni i niezdolni do zrozumienia motyww ich postpowania. Ludzie staj si nam obcy, a my sami moemy popa w paranoj albo zacz wykazywa inne psychopatologiczne objawy. Jeeli nie zdoamy nauczy si personifikacji, nastpstwem bd cikie spoeczne i emocjonalne zaburzenia. Czowiek bez tej umiejtnoci bdzie traktowa innych jak przedmioty, walizki, krzesa albo szafy. Na przykad nauczycielka pracujca z autystycznymi dziemi opowiadaa, e jej uczniowie czasami nazywali j toyota", dlatego e miaa samochd tej marki.

Jeli nie zadbamy o ktry z czynnikw personifikacji, bdziemy mieli trudnoci w relacjach midzyludzkich. W rozdziale pitym, dotyczcym postaw spoecznych, omwimy zjawisko depersonifikacji, ktre jest efektem nieumiejtnoci obdarzania uczuciami reprezentacji innych osb. Wykreowanych nieludzi" uwaa si za organizmy nieczekopodobne, tak jak wczeniej Indian na amerykaskich ulicach. Take w rozdziale pitym opisujcym etnocentryczny sposb mylenia i konflikty wewntrzgrupowe przyjrzymy si bliej zjawiskom wywoanym nieumiejtnoci postrzegania uczu innych, ktra powoduje, e ludzie niekiedy staj si ofiarami napadu czy przemocy.

Moliwe jest rwnie, e pewne elementy personifikacji wasnej osoby s mao stabilne lub te cakowicie ich brakuje. Jedna cz naszego


samopoczucia mwi nam na przykad, e jestemy istotami jedynymi w swoim rodzaju. Jednake, nie rozpoznajc rnic midzy nami a innymi, kiedy nasze wyobraenie Ja jest identyczne z wyobraeniem o innych, aspekt rwnoci moe zacz przewaa. Zimbardo, psycholog spoeczny, by zafascynowany faktem, e niektrzy ludzie s skonni traktowa innych nie jak odrbne jednostki, ale jak anonimowe numery. Przeprowadzi on eksperymenty, podczas ktrych manipulowa poczuciem wasnego Ja jak zmienn. Podstawowym powodem stosowania przemocy wobec innych jest nieuznawanie ich za indywidualne osobowoci i odmawianie im poczucia wasnego Ja. Eliminujc wszelkie uczucia z obrazw innych, moliwe jest popenienie najstraszliwszych przestpstw, jakie czowiek moe sobie wyobrazi. Z drugiej strony eksperymenty ze wiadomoci obiektywnego Ja ujawniy, e jako wyobraania sobie siebie, pobudzana na przykad przez spojrzenie w lustro, moe rwnie dobrze zredukowa agresywne impulsy.

Brak uczucia w procesie personifikacji wasnej osoby prowadzi do stanu zwanego depersonifikacj. Nasi pacjenci potrafi dosownie powiedzie: Ja nie jestem osob" lub jeeli identyfikuj si z innymi: Mam wraenie, e nie jestem t osob, ktr by powinienem".

1.9 CZY INNI LUDZIE ISTNIEJ TYLKO W NASZEJ WYOBRANI?

Ju na wstpie wspomniaem, e o innych ludziach nie wiemy nic poza tym, co sobie na ich temat wyobrazimy. W kracowych wypadkach to zapatrywanie nasuwa wniosek, e kontakty z realnymi" ludmi w ogle nie mog istnie. Kontakt taki jest wic wewntrznym aktem poznawczym, zachodzcym tylko w umyle danej osoby. Gdy nawizujemy kontakty" z innymi ludmi, kreujemy i ksztatujemy tylko nasze wasne personifikacje.

Takie spojrzenie zazwyczaj wywouje oglny protest: Czy ma to oznacza, e jestem sam na wiecia a ty istniejesz tylko w mojej wyobrani?".

Nie, twierdzenie, e inni ludzie w ogle nie istniej, byoby ekstremaln tez idealistycznej filozofii, odrzucan jednak przez wikszo wspczesnych mylicieli. No i chyba maj oni racj. Dlaczego? Ju w szkole podstawowej usiowaem uwaa mojego nauczyciela za nieistniejcego. Oj, jak ja go nienawidziem. Razem z moim przyjacielem mwilimy sobie czsto: Jakby to byo dobrze, jakby pana Bongerda nie byo!". Ale nam si nie udao, a i ludzko byaby w niebezpieczestwie, gdyby ta dziecica czarna magia naprawd dziaaa.

Wic jednak inni ludzie istniej, a my utrzymujemy z nimi rzeczywiste kontakty. Moemy ich widzie, czu ich zapach, smakowa ich i sysze. A jednak nasze spoeczne zachowanie jest kwesti czysto subiektywn.

Pytanie, jak s zbudowani realni ludzie, wchodzi w zakres nauk przyrodniczych, a nie psychologii. Jednak to, czym jest personifikacja, moemy zbada za pomoc NLP. Moemy potraktowa personifikacj jako mentalny plik zawierajcy wszelkie informacje zebrane przez nas na temat danej


29

osoby. Nasze wraenia, fantazje i przypuszczenia daj si uj w jeden blok informacyjny, a nasz spoeczny system operacyjny zajmuje si przetworzeniem danych z tego pliku. Aby rzeczywicie do tego doszo, informacje zostaj rozdzielane midzy systemy reprezentacyjne, podobne do tych, ktre zakodowalimy w pamici o samych sobie.

1.10 PERSONIFIKACJA PRZEDMIOTW

Mj przyjaciel Theo wyrazi si kiedy bardzo trafnie: Mam intymny stosunek do mojego komputera".

Wikszo ludzi zadziwiajco umiejtnie tworzy personifikacje i kady z nas potrafi sobie wyobrazi, w jaki sposb zrobi to Theo. Jeli wic mamy zamiar upersonifikowa przedmiot martwy, na przykad wanie nasz komputer, powinnimy najpierw wyobrazi go sobie w naszej panoramie spoecznej. Gdy chcemy odczu intymn wi z komputerem, musimy wyobrazi go sobie w bardzo bliskiej odlegoci, tak aby nikt inny nie mg si midzy nas wcisn. W ten sposb tworzymy inny obraz komputera - taki jaki widzimy oczami naszej wyobrani. Teraz wyobramy sobie, jak przed nim siedzimy, przeniemy si w jego obudow i wytwrzmy sobie w mylach obraz, jak komputer widzi" sam siebie. W ten sposb konstruujemy autoportret" komputera, co wcale nie jest takie proste. Aby wyobrazi sobie, jak taka maszyna mogaby sama si widzie, moemy spokojnie zawierzy popularnemu wizerunkowi komputera albo poszuka inspiracji w Star Trek.

Nastpny krok polega na zrozumieniu tego innego obrazu" naszego komputera. Najlepiej udaje si to, jeli wyobrazimy sobie uczucie ciepa w miejscu, w ktrym widzimy jego obraz. Teraz musimy wytworzy w wyobrani interpersonalny zwizek" midzy owym obrazem a uczuciem, przy czym wane jest, eby by on mocny i stabilny. Moe to by na przykad barwny promie energii przepywajcy od komputera do naszego ciaa i trafiajcy nas dokadnie tam, gdzie umiejscowio si to uczucie ciepa.

A teraz znowu przeniemy si w mylach w obudow komputera i starajmy si wyczu, jaki jest w rodku. Mj przyjaciel Theo posuy si bardzo ciepym i zmysowym uczuciem. I na t krtk chwil, przez ktr czuje si swoim komputerem, uwaa nawet jego waciciela, czyli siebie samego, za kogo sympatycznego. O tak, komputer odwzajemnia jego mio.

Teraz naley jeszcze tylko zaoy, e komputer posiada zamiary oraz motywacj i personifikacja jest pena. Jeli mamy ochot, moemy doda


mu gos wypowiadajcy owe zamiary i motywy dziaania. Gdy na przykad na ekranie ukazuje si sowo bd", wikszo ludzi reaguje zgodnie z oczekiwaniem. Czsto obserwowaem, jak komputery natychmiast s per-sonifikowane przez swoich wacicieli, gdy tylko nie wykonuj poprawnie postawionego im zadania.

1.11 POSTACIE FILMOWE

By moe po dotychczasowej lekturze wydaje ci si, e personifikacja jest czym trudnym. Zastanw si zatem nad nastpujcym zjawiskiem: w kinie ludzie maj zdumiewajc umiejtno personifikowania postaci filmowych. A wspczesna kinematografia wymaga od widzw licznych umiejtnoci. Reyser udostpnia publicznoci malekie jednostki informacyjne, z ktrych musi ona skonstruowa charaktery postaci filmowych. Widz potrzebuje jedynie kilku niewicych si ze sob uj i dialogw, aby mc z nich zoy" osob, ktr ma wraenie zna.

eby zrozumie film, musimy by w stanie podwiadomie skonstruowa nowy charakter na podstawie pojedynczych wrae dotyczcych znanych nam ludzi (lub te ju widzianych, innych postaci filmowych). Nic nieznaczcy umiech aktora wypeniamy naszymi wyobraeniami na temat tego, co posta przedstawiana przez niego prawdopodobnie myli i czuje.

Ograniczenie wiadomoci wasnej osoby, stan transu, w jaki popada wikszo ludzi, ogldajc filmy, pozwala widzom bez trudu identyfikowa si z postaciami filmowymi. W takiej sytuacji personifikacje charakterw mog cakowicie opanowa nasze wraenia zmysowe i nierzadko zapominamy si zupenie, na krtko przeistaczajc si w posta z ekranu. Kiedy widz cakowicie identyfikuje si z jedn z postaci, przeywa film take z perspektywy innych.

Podobne umiejtnoci personifikacji s potrzebne przy korzystaniu z internetu, gdzie szeroko rozpowszechniona jest intymna komunikacja z wirtualnymi, rwnorzdnymi partnerami.

Jestem zdania, e zapoznawanie si z wirtualnymi partnerami czy postaciami filmowymi nie odbywa si inaczej ni midzy realnymi" ludmi. Mdry czowiek zawsze jednak tak wyposay obserwowanych bohaterw filmowych albo partnerw z sieci w pewne cechy, aby na pewno mc odrni fikcj od rzeczywistoci.

1.12 KONTROLOWANIE PERSONIFIKACJI

Kiedy widz mojego szefa, uwalnia si wytworzona przeze mnie personifikacja jego osoby i tego, co on sob reprezentuje (tzn. kim jest). Innymi sowy, kiedy tylko widzimy realnego czowieka, uaktywniamy jego personifikacj.

Rwnie atwo moemy uaktywni personifikacj podczas nieobecnoci realnej osoby, co oznacza, e przeycia spoeczne mog wystpowa nieza-


31

lenie od bodcw. Moemy by wciekli na kogo, kogo widzimy jedynie oczami naszej wyobrani. Prosz sprbowa samemu! To adna sztuka odczuwa zo wobec osoby, ktrej nawet nie ma w pobliu.

Jeli chcemy, moemy natychmiast zacz kocha, nienawidzi czy zazdroci komu, kogo znamy - ley to cakowicie w naszej mocy. Ale czasami dopiero realna, fizyczna obecno danej osoby pobudza nas do emocji spoecznych. Gdy na przykad zocimy si na koleg, obecnego wanie w naszym pokoju, mamy wraenie, i on pierwszy wyzwala w nas te uczucia, jak gdyby tylko on by do tego zdolny.

W rozdziale czwartym dowiemy si, e ulego zazwyczaj wie si z moc autorytetu. Ludzie ulegli s zdania, e to wanie ta moc skazuje ich na rol przegrywajcego. Jednake fakt, e jedna i ta sama osoba moe dla jednego czowieka by autorytetem, a dla drugiego nie, dowodzi, e moc nie jest kwesti autorytetu.

W niniejszej ksice traktujemy personifikacje jako czci skadowe osobowoci w rozumieniu NLP, co oznacza, e obrazy widziane w naszej panoramie spoecznej s wizualnymi projekcjami elementw naszej wasnej osobowoci, bez wzgldu na to, czy s powizane z nasz wasn osob, czy te nie. Wszystkie personifikacje s wasnoci tego, kto je stworzy. To ujcie usuwa rnic midzy personifikacj wasnej osoby a personifikacj innych. Jedyn rnic jest kwestia przypisania: to znaczy, e jeeli sami widzimy si w pewnym, okrelonym aspekcie osobowoci, wydaje si nam, e jestemy (prawdopodobnie) w stanie kontrolowa t cz. Natomiast jeli chodzi o aspekty, w ktrych widzimy innych, podobnej kontroli spodziewa si raczej nie mona. Tymczasem nawet jeeli pozornie nie umiemy kontrolowa personifikacji innych, to w rzeczywistoci jednak potrafimy i rzeczywicie to robimy.

1.13 ORGANIZOWANIE PERSONIFIKACJI

Nasza umiejtno personifikacji zwierzt dwunonych wie si z ustawicznym przyrostem waciwych struktur poznawczych w naszych umysach. Meneder plikw" naszego umysu tylko z trudem moe zorganizowa sze miliardw personifikacji i dlatego potrzebne nam s narzdzia uoglniania. Podporzdkowujc personifikacje kategoriom, budujemy nasz model wiata spoecznego. Mona zauway, e wikszo ludzi otacza si intymnym krgiem, w ktrym kady jest reprezentowany w swoim specjalnym miejscu. W nim zostaj umiejscowieni czonkowie najbliszej rodziny. Szerszy krg obsadza si osobami mniej bliskimi. W tej sferze personifikacje czsto s uporzdkowane w formie systemw, chocia cigle jeszcze mona w nich rozpozna jednostki: przyjaci, znajomych, ssiadw. Zewntrzne strefy panoramy spoecznej s zarezerwowane dla personifikacji grup i skadaj si z kategorii ludzi pozbawionych cech indywidualnych: bogacze, Rosjanie, konkurencja.

Kategorie spoeczne s konstruowane. Mog zatem zosta zrekonstruowane czy zmienione. Zamy, e s czym w rodzaju dogmatu - dogmatu

32TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW 2 LUDMI

dotyczcego ludzi. My, terapeuci NLP, obchodzimy si z ciasnymi kategoriami spoecznymi tak samo, jak obchodzilibymy si z restrykcyjnymi dogmatami. Pracujemy nad podrzdnymi cechami ich bezporednich reprezentacji oraz nad wspomnieniami przey, na skutek ktrych czowiek rozpocz rnicowanie midzy ludmi z grupy X" i z grupy Y". Czsto moemy okreli punkt zwrotny, w ktrym nasz pacjent zacz si posugiwa okrelonymi kategoriami personifikacji.

Gdy przeanalizujemy kategorie spoeczne stosowane przez czowieka, jestemy w stanie przewidzie jego postpowanie spoeczne. Ponadto powszechnie obowizujce kategorie spoeczne umoliwiaj zrozumienie procesw dynamiki grupowej, jeeli oczywicie mamy do czynienia z grupami albo organizacjami.

1.14 OSOBISTY KOD SPOECZNY

Dziecko, suchajc rodzicw, moe atwo wywnioskowa z ich sw, e rnica midzy biednym a bogatym odgrywa w yciu du rol. Uczy si w ten sposb rozpoznawa te charakterystyczne cechy, pozwalajce pniej odrnia ludzi biednych od bogatych: Ten czowiek, ktry tam ley, jest bardzo biedny". Natomiast dziecko nie uczy si wwczas samodzielnego przeksztacania uoglnionych poj dotyczcych bogatych i biednych. Aby umie rnicowa, dziecko musi napisa" wasny mentalny program", napotyka ono bowiem tylko pojedyncze przykady biedy i bogactwa.

Mylenie kategoriami zakada pewn kreatywno i my sami decydujemy o tym, gdzie i w jaki sposb robimy rnice. Jakie alternatywy uporzdkowania kategorii daje nam umys? Wydaje si, e istnieje stay zwizek midzy kategoriami spoecznymi a cechami formalnymi rnicujcymi spostrzeganie, skadajcymi si na panoram spoeczn. Jeeli wic dziecko chce uporzdkowa powszechnie przyjt rnic midzy dwoma typami ludzi, bdzie najprawdopodobniej musiao posuy si rozmaitymi cechami dostpnych mu kategorii spoecznych. Przy czym cecha charakterystyczna umiejscowienia odegra przypuszczalnie najistotniejsz rol.

Dziecko moe wobec tego ustawi biednych na grze i w centrum swojej panoramy, a bogatych na dole i z brzegu - albo odwrotnie.

Te kody, za pomoc ktrych klasyfikujemy ludzi i budujemy hierarchie, nazywamy spoecznymi. W ten sposb mona by umiejscowi wanych ludzi na samej grze, mniej wanych nieco niej, godnych zaufania po prawej stronie, mniej godnych zaufania po lewej, ludzi kochanych tu blisko, a tych, ktrych nienawidzimy, cakiem daleko. Osobisty kod spoeczny dostarcza nam cegieek", z ktrych budujemy nasz panoram spoeczn.

Rozdzia 2

PANORAMA SPOECZNA

2.1 ZAPOZNAJEMY SI Z PANORAM SPOECZN

Gdy narodzi si pomys niniejszej ksiki, mylaem o nazwach typu sfera personifikacji" albo sfera spoeczna" czy te psychogeografia". Tego ostatniego terminu uywaj niektrzy terapeuci NLP (np. Dilts) w odniesieniu do odpowiednich fenomenw. Ale pojcie panorama spoeczna" w kocu najbardziej prz3-pado mi do gustu.

W XIX wieku mona byo w Europie oglda wiele panoram krajobrazw. W Hadze moemy do dzisiaj podziwia krajobraz wybrzea, tak zwan Panoram Mesdag. Ma ona 10 metrw wysokoci i pokrywa cian okrgego pomieszczenia o rednicy mniej wicej 40 metrw, jest wic okoo 120 metrw duga. Do jej wntrza, zbudowanego na ksztat sztucznej wydmy, prowadzi korytarz i wskie schody. Po dotarciu do rodka naszym oczom ukazuje si panoramiczny widok historycznego krajobrazu; wszystko jest bardzo realne. Brakuje tylko lekkiej bryzy i szumu rozbijajcych si fal.

Niektrym osobom towarzysz w yciu bogate fantazje, liczne personifikacje, a otaczajcych je ludzi widz one daleko poza horyzontem. Inni reprezentuj ca ludzko w obrbie wasnego ciaa.

I dlatego nie powinnimy stawia swojego wasnego Ja, czyli punktu wyjcia panoranry spoecznej, na rwni z ciaem. W celu dokadnego umiejscowienia wasnej osoby posugujemy si tak zwanym kinestety-cznym Ja, a jest to ten punkt ciaa, ktry odczuwamy najsilniej jako swoje wasne Ja. Czsto znajduje si on gdzie w okolicach brzucha i klatki piersiowej. W niniejszej ksice przyjmujemy kinestetyczne Ja za centrum dowiadcze spoecznych. To miejsce, punkt zerowy, jest czym w rodzaju jdra - socem naszego spoecznego ukadu sonecznego". Planety tego systemu stanowi stabilne, powszechnie przyjte i uosobione obrazy, w przeciwiestwie do planet astronomicznych pozostajce na swoich miejscach.


2.2 ZROZUMIENIE PANORAMY SPOECZNEJ DRUGIEGO CZOWIEKA

Aby uzyska wiarygodne informacje o panoramie spoecznej klienta, zalecam nastpujc taktyk:

1)Popro go, eby zamkn oczy.

2)Zaproponuj, eby myla: Jestem otoczony wszystkimi ludmi yjcymi na wiecie".

3)Popro, aby skupi si na okrelonym kontekcie spoecznym (rodzina, praca, przedszkole).

4)Zapytaj go: Gdzie widzi i odczuwa Pan (nazwij dan

grup albo osob); po lewej stronie czy po prawej, na grze czy na dole?"

5)Popro, eby wskaza ten punkt, zanim otworzy oczy.

2.2.1 Powody takiego sposobu postpowania

Reprezentacje spoeczne s zakodowane w naszej pamici, a spoeczne dowiadczenia uaktywniaj te wspomnienia, aby je odpowiednio zmodyfikowa i ponownie zakodowa. Ta przekonujca logika naprowadzia naukowcw na pomys sformuowania koncepcji pamici osobowej", tego specjalnego rodzaju pamici zwizanej z yciem spoecznym. I mimo e nad t teori dugo jeszcze pracowano (Fiske, Taylor, 1991; Martin, Clarc, 1990; Ostrom, 1989), nigdzie jednak nie znajdziemy praktycznych wskazwek dotyczcych tego, jak uporzdkowa prawdziwe wspomnienia ludzi na oglnej paszczynie personifikacji.

Wspomnienie mentalnego obrazu brata podczas jego lubu w urzdzie stanu cywilnego jest czym konkretnym, pewnego rodzaju mentaln fotografi. Z drugiej strony posiadamy z pewnoci duo bardziej oglne pojcie brata, niezwizane wcale z miejscem i czasem lub zwizane sabo. Jest to - mona powiedzie - obszerne, oglne wyobraenie tego, czym on jest. Wok tego wyobraenia skupi si jego personifikacja. Jeeli wic chcemy przeanalizowa nasz stosunek do brata, musimy wykorzysta w tym celu nasz caociow wiedz, a wyobraenie wszystkich ludzi yjcych na wiecie" uatwi nam wczucie si w t abstrakcyjn sfer.

Takie oglne informacje zazwyczaj jednak nie wchodz w zakres wiadomego mylenia. Na pocztku spotkania, gdy pracujemy z panoram spoeczn, nasi klienci s przewanie niepewni tego, co widz i czuj, natomiast pod koniec sesji wiedz ju raczej dokadnie, w ktrym punkcie s umiejscowione wane dla nich personifikacje. Wnioskujemy z tego, e reprezentacje spoeczne s zjawiskiem niewiadomym. Przyzwyczajenie i wczeniejsze procesy nauki sprawiaj, e ludzie na og nie zdaj sobie sprawy z wasnej symboliki spoecznej. Uwiadamiajc j sobie, rozpoznaj jej zasig w sposb umoliwiajcy im samodzielne zmiany reprezentacji.

Powysza metoda uatwia wikszoci ludziom osignicie pewnego poziomu abstrakcji i przyswojenie sobie owej wiedzy. Jeeli umiejscowienie

PANORAMA SPOECZNA

35

reprezentacji w panoramie spoecznej sprawia kopoty, moe to czasami wynika z tego, e klient nie zrozumia naszych pyta i podaje na przykad kierunki geograficzne. Wskazuje na przykad na wschd, poniewa wspomniany czonek rodziny mieszka na wschd od niego. Obrmy pacjenta o 180 i popromy ponownie o zlokalizowanie obrazu krewnego -wtedy okae si, czy zrozumia on pytanie, czy nie.

Szczeglnie skomplikowane s geograficzne umiejscowienia typu porzdek siedzenia przy stole". Klient jest w stanie powiedzie, e krewny siedzi tam, bo to jest jego miejsce". Ze zdziwieniem stwierdziem, i miejsce to bynajmniej nie jest wybrane przypadkowo, tylko odpowiada zazwyczaj dokadnie miejscu, ktre w krewniak zajmuje w panoramie spoecznej mojego klienta. W niektrych wypadkach warto jest poprosi go o wyznaczenie miejsca zajmowanego przez wspmaonka. Wystarczy zapyta: W ktrym miejscu odczuwa Pan/Pani (intuicyjnie, subiektywnie) swoj partnerk/swojego partnera: po prawej stronie, po lewej czy przed sob?". Kiedy tylko klient uzmysowi sobie w ten sposb abstrakcyjn paszczyzn, bdzie take potrafi zlokalizowa inne miejsca w panoramie spoecznej.

Dziki tej metodzie wyobraenie sobie poszczeglnych osb czy grup wsppracownikw lub czonkw rodziny w rozmaitych fazach yciowych nie sprawi ju wikszego trudu.

Inna moliwo to poproszenie klienta o wskazanie z zamknitymi oczami odpowiedniej pozycji na tarczy zegarowej, tak jak to robi piloci wojskowi: Nieprzyjaciel na wp do dwunastej!". Naley take nakoni pacjenta do podania przyblionej odlegoci w metrach: Tak mniej wicej cztery metry ode mnie".

2.2.2 Pierwsze zaoenie: stosunek rwna si umiejscowienie

Po wielokrotnym zastosowaniu powyszej metody staje si jasne, e wikszo ludzi reprezentuje czonkw swojej rodziny, i w ogle innych ludzi, jako stae obiekty w przestrzeni. Miejsce przestrzennie zajmowane przez te obiekty - w odniesieniu do wasnej osoby - definiuje przede wszystkim ich wzajemny stosunek.

Istot modelu panoramy spoecznej mona wyrazi jednym zdaniem: stosunek rwna si umiejscowienie. Kierunek i odlego s, jak wida, najpowszechniejszymi cechami formalnymi spostrzegania odgrywajcymi rol w dowiadczeniach spoecznych wikszoci ludzi.


2.2.3 Drugie zaoenie: panorama spoeczna gwn reprezentacj

Kiedy tylko zostanie ustalone miejsce personifikacji w panoramie spoecznej, klient pojmuje natychmiast oddziaywanie tego faktu na zwizek, przeywa bowiem wasn emocjonaln reakcj na dan osob czy grup.

To jednak wcale nie oznacza automatycznie, e potrafi on to oddziaywanie opisa sowami. Z tego wynika, e praca z panoram spoeczn wychodzi poza granice sw", co z kolei skania ku przekonaniu, i przestrzenne aspekty reprezentacji spoecznych s niezmiernie wane. Uywajc metafory komputerowej, mona by je nazwa spoecznymi systemami operacyjnymi" (jak DOS albo Basic). Dlatego twierdz e:

Panoram spoeczn czowieka naley uwaa za podstawowy i zasadniczy sposb reprezentacji jego kontaktw spoecznych. Innymi sowy, z powodu braku innych moliwoci, ludzie rzeczywicie reprezentuj swoje zwizki przestrzennie i yj, i dziaaj, bazujc gwnie na nich.

Zatem, obojtnie jak si zachowujemy, mwimy i dziaamy w ramach danej relacji, wpywa to na nas w mniejszym stopniu ni zmiana miejsca, w ktrym widzimy, syszymy czy czujemy istotn dla nas personifikacj.

Sugestia: Przesu tatusia w lewo" nie jest jednak jedyn moliwoci wprowadzenia zmiany. Wszelka konfrontacja z draliwymi informacjami na temat wanej dla nas osoby, na przykad: Tatu ukrad milion zotych", natychmiast zmienia miejsce, w ktrym t osob odczuwamy. Moe teraz przesuniemy tatusia w lewo i w d.

Wikszo terapeutycznych interwencji dotyczcych zwizkw prowadzi do zmian w umiejscowieniach w panoramie spoecznej klienta.

2.3 METAFORY CZY PREDYKATY?

Nie ma nic nowego na wiecie, panorama spoeczna te nie jest adnym odkryciem, a my jestemy tylko pyem kosmicznym". Dowodem na to s pola spoeczne Kurta Lewina oraz podstawowe zasady socjometrii (obrazowane przez socjogramy). Od wielu lat wykadam teori panoramy spoecznej w rnych krajach i obserwuj ludzi pracujcych nad takimi samymi fenomenami.

Pomijajc jednak moj wasn prac, spontaniczny sposb wyraania si najlepiej udowadnia znaczenie przestrzeni w reprezentacjach spoecznych. Wielu ludzi z naszego otoczenia opisuje swoje kontakty spoeczne takimi sowami, jak: wysoko, nisko, za, obok, blisko czy daleko, uywajc przy tym predykatw opisujcych cech, jak jest miejsce", pod wzgldem kierunku" i odlegoci". Powszechne stosowanie takich predykatw mona by potraktowa jako lingwistyczny dowd na istnienie panoramy spoecznej. Ten dowd ma znaczenie tylko dla naukowcw zakadajcych, e predykatywny sposb mwienia rzeczywicie odzwierciedla subiektywne ludzkie przeycia.

Jednake, zakadajc istnienie powyszego zwizku midzy predykaty-wnym wyraeniem a subiektywnym przeyciem, nasuwa si natychmiast

PANORAMA SPOECZNA

37

kolejne pytanie: czy te wyraenia to rzeczywicie predykaty w rozumieniu NLP, czy tylko metafory? Innymi sowy, czy ten sposb komunikacji na temat kontaktw spoecznych jest wycznie stylem wyraania si", czy te jest on odbiciem tych formalnych cech, ktre rzeczywicie postrzegamy, zastanawiajc si nad naszymi zwizkami?

Hipoteza, i jest to rzeczywicie komunikowanie predykatw, stanowi podstaw panoramy spoecznej. Jeeli to zaoenie jest prawidowe, wnioskujemy, e wikszo ludzi istotnie reprezentuje otaczajce ich spoeczestwo jako panoram obrazw spoecznych skupionych wok wasnego Ja.

Teza przeciwna gosi, e taki sposb wyraania si jest jedynie metaforyczny. W zwizku z tym, jeeli wypowied: Ona jest mi bliska" jest tylko metafor, to wcale nie oznacza, e musi ona i w parze z rzeczywist bliskoci. Ale jeeli jest to wypowied predykatywna, to stwierdzenie: Ona jest mi bliska" informuje o niewielkiej odlegoci odczuwania, widzenia czy syszenia personifikacji.

Przy hipotezie metafor obstaj przede wszystkim George Lakoff i Mark Johnson. W swojej ksice Methaphors We Live By opisuj to, co ja nazywam jzykiem panoramy spoecznej.

By moe zapytasz teraz: Kogo interesuj takie subtelnoci? Gdzie w ogle jest rnica?". C, mnie owe rnice interesuj - i zaraz powiem dlaczego.

Jeeli jzyk panoramy spoecznej jest metaforyczny, to znaczy, e uczymy si go poprzez przekaz kultuiowy. Nauka jzyka jest warunkiem posugiwania si metaforami. W tym wypadku nie powinnimy uznawa panoramy spoecznej za stan zasadniczej reprezentacji.

Jeeli natomiast taki styl wyraania si jest predykatywny, oznacza to, e nasze wyobraenia o zwizkach spoecznych maj rzeczywicie charakter panoramy i s rezultatem spontanicznej, samodzielnej nauki z dziecistwa. W tym momencie byoby suszne potraktowanie panoramy spoecznej jako zasadniczej reprezentacji relacji midzyludzkich.

Jeeli wic prawd jest, e jzyk panoramy spoecznej skada si z predykatw, to bez trudu mona modelowa i zmienia spoeczne przeycia, a koncepcja ta przemawia za wykorzystaniem NLP w yciu spoecznym.

Ten sam problem istnieje w NLP ze zrozumieniem indywidualnego spostrzegania czasu. Jeli wypowied Widz przed sob promienn przyszo" jest metafor, to niekoniecznie musi ona odzwierciedla subiektywne przekonanie osoby stojcej porodku pokoju i spogldajcej na lnic projekcj nadcigajcych czasw.

Dowiadczenie dotyczce horyzontu czasu pokazao, e kto, kto mwi: Zostawiem moj przeszo za sob", rzeczywicie odbieraj tak, jakby pozostawaa za jego plecami. Jeli tak samo rzecz ma si z wyraeniami panoramy spoecznej, model ten mgby okaza si rwnie uytecznym narzdziem jak osobisty horyzont czasu.

38TECHNIKI NP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

2.3.1 Podobiestwo formalnych cech rnicujcych spostrzeganie

Obecnie wielu terapeutw skutecznie wykorzystuje model panoramy spoecznej i nie podaje w wtpliwo wanoci jej zasad. Dla moich kolegw psychologw spoecznych nie jest to jednak przekonujcy argument. Oni potrzebuj statystycznie potwierdzonych rezultatw studiw. Dotychczas brakowao mi czasu, rodkw i energii na badania wedug podobnych norm naukowych, ale udao mi si udowodni, e tego rodzaju prby miayby bez wtpienia realn szans powodzenia.

Empiryczne analizy przeprowadziem tylko po to, by zbada hipotez predykatu. Pomylaem sobie, e jeeli miaaby ona by zgodna z prawd, to warto by byo popyta ludzi o ich zdanie na temat przestrzeni ukrytych za owymi sowami.

2.3.2 Eksperymenty grupowe dotyczce umiejscowienia kochanych osb

Kady, kto pracuje z grup, moe powtrzy ten eksperyment w uproszczonej formie. Jeli okae si, e jego wyniki potwierdzaj istnienie panoramy spoecznej, odkryjecie najrniejsze zjawiska. Namawiam do przeprowadzenia nastpujcego eksperymentu:

1)Popro wszystkich uczestnikw testu, aby zamknli oczy i pomyleli o wszystkich ludziach na wiecie".

2)Popro, eby znaleli miejsce, w ktrym intuicyjnie lokalizuj wspmaonka, ale na razie nic nie mwili.

3)Teraz popro, eby wszyscy naraz, na twoj komend, pokazali to miejsce palcem.

Powyszy eksperyment ujawnia zdumiewajce analogie: osoby kochane umiejscawia si zazwyczaj na odlego rki albo bliej. Odkryte zostaj take rnice: wspmaonek moe sta z lewej strony, z prawej albo z przodu, czasami jest reprezentowany podwjnie, niekiedy wewntrz wasnego ciaa.

2.4 BADANIA WSTPNE

Mimo e ju podobne eksperymenty mog dostarczy wielu przydatnych wiadomoci, wyprbowaem take bardziej formaln procedur.

Aby niezawodnie przeanalizowa hipotez predykatu, wiele eksperymentw powiciem podobiestwom cechy formalnej, jak jest miejsce" w specyficznych zwizkach midzyludzkich. Moim punktem wyjcia byo pytanie: Czy ludzie stosuj podobne kody na okrelenie tej cechy w odniesieniu do podobnych typw zwizkw?".

Metoda, ktr opracowaem, jest obiektywna, niezawodna i atwa do przeprowadzenia.

Pierwszy eksperyment mia miejsce 23 maja 1993 roku. Dowiadczenie objo 24 studentw NLP niewiadomych zasad, wedug ktrych funkcjonuj formalne cechy rnicujce spostrzeganie. Poprosiem grup o zlokalizowanie czterech osb z najbliszego otoczenia i wpisanie danych

PANORAMA SPOECZNA

39

miejsc do specjalnie w tym celu przygotowanego diagramu. By to szkic, w ktrym wasne Ja stao w centrum paszczyzny przeznaczonej do okrelenia pozycji poszczeglnych osb. Horyzont ograniczony by przy tym okrgiem.

Figurom wykraczajcym poza lini horyzontu wolno byo przekroczy koo, reszta pozostawaa wewntrz. Trzy osoby z 24 nie umiay przedstawi tego dwuwymiarowo i w zadowalajcy sposb. Pozostaych 21 potrafio, miao jednak kopoty z odrnieniem na szkicu pooenia wysokiego od niskiego i dalekiego od bliskiego.

Zadane im pytanie brzmiao: Gdzie zlokalizowaby osoby niemie, symptyczne, silne i sabe - po lewej stronie, po prawej, daleko w tyle, na samym przodzie, wysoko, nisko, daleko czy blisko?" Oznacz miejsca literami , K, S i W.

Uczestnicy eksperymentu musieli si nad tym poleceniem mocno zastanowi. Zostaem na przykad poproszony o wytumaczenie sowa silny", ale nie odpowiedziaem. Reakcje testowanych osb miay wynika wycznie z interpretacji sw. Ponisza rycina ukazuje rezultat.

Ludzi niesympatycznych studenci umiejscowili czciowo z przo-#du, a czciowo z tyu. Osoby stojcez tyu znajdoway si niej ni stojce z przodu i tylko 2 z 11 znajdoway si poniej linii horyzontu.

Osoby mie wszyscy zlokalizowali z przodu, przy czym dwie trzecie studentw umiejscowio je po prawej stronie i nieco niej ni z lewej.

19 z 21 studentw ustawio ludzi sabych poniej linii horyzontu, z tym e 16 z 21 umiecio ich z tyu, po lewej stronie (i nisko). Natomiast U z 21 uplasowao silne osoby z przodu, porodku i wyej.


W czerwcu tego samego roku powtrzyem ten eksperyment z grup 51 studentw NLP, ktrym moja metoda i koncepcje rwnie byy obce. Zadaem im pytanie w nieco odmiennej formie: Jaki punkt w twoim otoczeniu - z prawej strony, z lewej, z tyu, z przodu, wysoko, nisko, daleko, blisko - kojarzy ci si z osobami niesympatycznymi, miymi, silnymi i sabymi?". Wyniki byy w zasadzie porwnywalne z uzyskanymi w pierwszym eksperymencie. Take i w tym wypadku badane osoby miay trudnoci z przedstawieniem trjwymiarowych stanw rzeczy na dwuwymiarowym szkicu.

Drugiego grudnia 1993 roku i 11 marca 1994 roku przeprowadziemdwa kolejne eksperymenty, do ktrych uyem sklejonego na ksztat piercienia paska papieru, na ktry naleao od wewntrz nanie swoje oznakowania.Badani mieli wyobrazi sobie wasn osob

w centrum krgu, na ktrego wewntrznej stronie, porodku, zaznaczony by horyzont i cztery kierunki: przd, strony lewa i prawa oraz ty. Okazao si, e poprawne okrelenie kierunku na pasku papieru byo duo atwiejsze. Odlego miaa zosta oszacowana w tak zwanych metrach mentalnych. To polecenie umoliwio w obydwu eksperymentach uzyskanie bardziej przejrzystych rezultatw. Byy one jednak w duym stopniu porwnywalne z wynikami wczeniejszych bada.

2.5 REZULTATY I PIERWSZE WNIOSKI

Ze wzgldu na zrnicowanie umiejtnoci rysowania i szacowania odlegoci musz nieco ucili wyniki moich bada wstpnych. Z ca pewnoci mog jednak powiedzie, e:

1)Polecenie scharakteryzowania rnych osb poprzez okrelenie miejsca zajmowanego przez nie w panoramie spoecznej uczestnicy zrozumieli atwo i intuicyjnie. Wyniki testu potwierdziy hipotez, wedug ktrej wiat spoeczny jest kodowany przy uyciu cech formalnych okrelajcych miejsce.

2)Podobiestwa midzy poszczeglnymi jednostkami wahay si w granicach tak zwanych powszechnie przyjtych wzorcw. Zostan one szczegowo omwione w nastpnym akapicie oraz w rozdziale szstym, w ktrym omawiam ich znaczenie dla systemw rodzinnych. Wzorce te wywodz si w prostej linii z praw, ktrym podporzdkowane s wszelkie mentalne reprezentacje i ktre odnosz si take do personifikacji. Na przykad reprezentacja, ktra jest wiksza ni inne, bdzie zawsze uwaana za

PANORAMA SPOECZNA

41

waniejsz; bliska reprezentacja w wikszym stopniu wpywa na nasze uczucie, a reprezentacji znajdujcej si z przodu powicamy wicej uwagi ni innym. W pracy Richarda Bandlera na ten temat owe uniwersalne wzorce odgrywaj du rol. S one po czci reguami synestezji wizualno-kinestetycznej, a po czci spokrewnione z zaoeniami psychologii postaci. 3) Take odpowiedzi badanych osb znacznie rniy si od siebie. Wnioskujemy z tego, e spoeczne cechy formalne rnicujce spostrzeganie s wprawdzie idiosynkratyczne (tzn. dla kadej osoby jedyne w swoim rodzaju), ale jednoczenie podporzdkowane powszechnie przyjtym normom wynikajcym z ludzkiego sposobu mylenia. Dotyczy to take osobistego horyzontu czasu w NLP. Moemy wyj z zaoenia, e kody cech s z jednej strony indywidualne, a z drugiej podporzdkowane wielu powszechnie obowizujcym normom psychologicznym. Mam nadziej, e moje dowiadczenia bd pomocne wszystkim tym, ktrzy s zainteresowani szczegowym zbadaniem tego tematu.

2.6 WZORCE W PANORAMIE SPOECZNEJ

Nasza znajomo wzorcw reprezentacji spoecznych tylko w niewielkim stopniu wynika z bada laboratoryjnych. Dowiadczenia przeprowadzone klinicznie s znacznie waniejszym rdem tego typu informacji, co zreszt dotyczy wikszoci technik NLP.

Podczas zaj fakultatywnych polecam moim studentom, aby wzajemnie ledzih swoje panoramy spoeczne, co im si zreszt bardzo przyda w przyszej pracy terapeutycznej. Ich relacje s z kolei dla mnie wanym rdem informacji, poniewa s one w zasadzie wolne od wypaczonych ideaw. Ja sam bowiem czsto widz to, co chc widzie, a mianowicie, e moja teoria jest prawdziwa. Moi studenci natomiast nierzadko odczuwaj wrcz odwrotn potrzeb - udowodnienia mi, e s mdrzejsi ode mnie!

Niektrzy koledzy stworzyli wasne metody pojmowania i przedstawiania panoramy spoecznej za pomoc diagramu. Jest to obecnie powszechnie praktykowana metoda (ponisza rycina ilustruje w sposb).


Z poczenia wynikw dowiadcze, obserwacji dokonanych podczas zaj fakultatywnych i pracy terapeutycznej narodzio si sporo jednoznacznych wzorcw panoramy spoecznej. Godny uwagi jest przy tym fakt, e wzorce te wydaj si wikszoci ludzi cakowicie oczywiste. Nie zaskakuj nas. Powinnimy zapewne przypisa to zjawisko tendencjom wsplnym dla spoecznych systemw operacyjnych ludzi. Wzorce te s od najwczeniejszych at zakodowane w naszych systemach i dlatego wydaj nam si znajome. Nie naley jednak zapomina, i mimo znacznej liczby podobiestw, rnice s rwnie wyrane.

W nastpnej kolejnoci chciabym wymieni kilka wymiarw cech formalnych rnicujcych spostrzeganie i opisa rol, jak moim zdaniem odgrywaj one w kontaktach spoecznych.

Intensywno i nieobecno. Ludzko otaczaj reprezentacje spoeczne niczym mga. Gdy nabieramy wiadomoci otaczajcego nas wiata, mga ta jak gdyby gstnieje i ogranicza widok na roztaczajcy si poza ni niespoeczny wiat. Gosy, motywy i uczucia personifikacji innych s w stanie cakowicie nas wypeni.

Niektrzy uciekaj w samotno, aby odnale utracony kontakt z realnym wiatem". Na pustyni przeywaj to, co Francuzi nazywaj dreszczem samotnoci". Bezporednie odczucie czego niespoecznego, Natury, Kosmosu czy Boga, czsto opisuje si jako wzbudzajce strach, ale take jako niepowtarzalne, duchowe przeycie.

Odlego. U niektrych ludzi panorama spoeczna rozpoczyna si z daleka od nich samych. Jeli mwi z daleka", mam na myli, e najblisza wizualnie spostrzegana osoba, widziana jest przez nich w odlegoci wikszej ni pi metrw mentalnych. Inni widz bliskie im reprezentacje tu obok siebie czy nawet wewntrz wasnego ciaa. Kilku moim pacjentom udao si rozwiza swoje problemy, gdy przesunli reprezentacje byego partnera na zewntrz swojego ciaa. Personifikacje znajdujce si wewntrz nas jest trudniej zaobserwowa, s one bowiem zazwyczaj natury kinestetycznej, aczkolwiek mona je ponownie dostrzec oczami wyobrani, jeli przeniesie sieje na zewntrz.

Niektrzy pacjenci nie s w stanie patrze w przyszo", poniewa widz przed oczami yjcych lub zmarych ju krewnych, przesaniajcych im spojrzenie na ich osobisty, przyszociowy horyzont czasu.

Bez wtpienia nasza osobista skala aproksymacji (wskanik bliskoci i dali) ma ogromne znaczenie dla kadego z nas. Jedni reprezentuj cay wiat spoeczny w obszarze wielkoci pudeka do butw, podczas gdy inni potrzebuj obszaru tak duego jak katedra, aby obj najbliszy krg. Ekstrawertycy widz panoram spoeczn zazwyczaj blisko siebie, introwertycy natomiast z daleka. Bliska panorama spoeczna oznacza, e ycie danej osoby w duym stopniu podlega wpywom innych ludzi.

Odlego zarzdza oglnymi uczuciami spoecznymi, jak na przykad poczucie presji spoecznej lub osamotnienie. W jaki sposb czowiek moe czu si odizolowany, skoro wszyscy, ktrych zna, s widziani i odczuwani

PANORAMA SPOECZNA

43

z bliska? Ot to, wanie nie moe! Uczucie osamotnienia wie si z faktem, i inni ludzie reprezentowani s w oddali, tak e w ogle nie odczuwamy ich obecnoci, czyli ciepa. Analogicznie mona zauway, e fobia masy funkcjonuje tylko wtedy, gdy odczuwamy i widzimy innych tak blisko, e nam samym brak jest miejsca, gdy mamy wraenie, e napieraj na nas tumy, e brak nam powietrza i e si dusimy!

Kinestetyczna reprezentacja waha si w zalenoci od odlegoci: im bliej, tym intensywniejsze jest jej uczucie. Odczuwanie obecnoci drugiego czowieka za pomoc symboli kinestetycznych to powszechnie rozwinita umiejtno. Banalny truizm: Czuj, e jeste mi tak bliski" (lub daleki/obcy) znamy z wielu piosenek o mioci. Kinestetyczna symbolika pokrywa si czsto, mimo e nie jest to niezbdne, z wizualnymi obrazami innych ludzi. Zdanie: Czuj ci, ale ci nie widz" mona sformuowa take odwrotnie.

Takie zjawiska nie s obce praktykom NLP zajmujcym si zewntrznymi projekcjami uwewntrznionych osb drugich. Mog oni na przykad poprosi klienta o umiejscowienie w pokoju czci jego osobowoci zwanej ojciec". Odlego do tej przeniesionej na zewntrz czci nierzadko jest pierwsz wskazwk co do jakoci stosunku klienta do uwew-ntrznionej czci jego osobowoci.

Z przodu/z tyu. Istniej ludzie, ktrych panorama spoeczna rozciga si tylko z przodu. Wynika to prawdopodobnie z tego, e zwracaj oni uwag na zachowania innych i s czsto nieufni. Pozostali ustawiaj wiele osb take za plecami". By moe odczuwaj oni spoeczne wsparcie wanie dziki zapleczu", ktre tworz koledzy, przyjaciele i krewni.

Umiejscowienie bezporednio z przodu (na godzinie 12.00") ma due znaczenie. Kogo zlokalizowalimy wanie tam? W rozdziale trzecim przekonamy si, i jest to miejsce, w ktrym widzi si dominujce, wasne Ja.

Personifikacje znajdujce si na wprost nas mog by kochanymi osobami -jeeli s blisko, ale take rywalami - jeeli znajduj si troch dalej.

Wymiar pionowy. Wymiar pionowy jest wyznaczany w odniesieniu do poziomu oczu. Kad personifikacj, ktrej oczy s postrzegane ponad tym poziomem, odczuwa si jako wiksz ni my sami.

Wymiar pionowy wydaje si niezmiernie wany. Bardzo niska panorama spoeczna ma zupenie inne znaczenie ni panorama, w ktrej wszyscy wydaj si sta wyej ni wasne Ja. Ta ostatnia jest wyranym objawem niskiego poczucia wasnej wartoci. Mona by nawet powiedzie, e wymiar pionowy jest wrcz wskanikiem wasnej wartoci. cise powizanie midzy statusem spoecznym a pionowym wymiarem mona bardzo atwo udowodni. Dokadniej zajmiemy si tym w rozdziale czwartym.

W pionowym wymiarze mog by, oprcz statusu spoecznego, zakodowane take rnice midzy personifikacjami ludzi yjcych i zmarych - na przykad jako niebo i ziemia. Powicimy temu problemowi rozdzia sidmy.


Wymiar poziomy. Wymiar prawo/lewo suy czsto do rnicowania midzy dobrym/zym i miym/niemiym. Istotne jest, czy po jednej stronie znajduje si bardzo duo, a po drugiej bardzo mao personifikacji. Rozgraniczenie lewo/prawo jest - im bliej rodka - czsto pene niuansw. Czowiek sympatyczny moe by reprezentowany w odlegoci zaledwie kilku mentalnych centymetrw od antypatycznego.

Najblisze miejsca po lewej czy prawej stronie, czyli tu obok" wasnego Ja, s niewtpliwie zarezerwowane dla osb przez nas kochanych. Wspmaonkowie reprezentowani s czsto bliej ni na wycignicie rki. Niektrzy terapeuci NLP twierdz, e tu uwydatnia si typowa rnica pci: kobieta widziana jest po prawej stronie mczyzny i odwrotnie. Ja jednak ostronie podchodz do takich uoglnie. Podobnie jak niektrzy s zdania, i lokalizacja rodzicw cile wie si z okrelon stron panoramy spoecznej: ojciec po lewej stronie, matka po prawej. Tymczasem j

Derks Lucas - Techniki NLP W Tworzeniu Dobrych Związków Z Ludźmi

Documents

Transcript of Derks Lucas - Techniki NLP W Tworzeniu Dobrych Związków Z Ludźmi