Studia Regionalne i LokalneNr 1(55)/2014

ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499515503

Dawid Soszyński, Monika Bielak

Dawid Soszyński, Monika BielakZakładEkologiiKrajobrazuiOchronyPrzyrody,UniwersytetPrzyrodniczy,ul.Dobrzańskie-go37,20-262Lublin:e-mail:dawid.soszynski@wp.pl;e-mail:monika.bielak@gmail.com

zaSady ochRony i kształtowania krajobrazu oSiedli wiejSkich… w dokumentach planiStycznych

– na przykładzie gminy godziSzów (województwo luBelSkie)

Streszczenie: Wpublikacjiprzedstawionozasadyochronyikształtowaniakrajobrazuosiedliwiej-skichsformułowanenapodstawieliteratury.Zagadnieniateskonfrontowanonastępniezzapisamiplanumiejscowegoorazzezmianami, jakierzeczywiściezaszłynabadanymobszarzeodczasuuchwaleniaplanu.ObszarbadańobjąłgminęwiejskąpołożnąwpołudniowejczęściLubelszczyzny.Naostatnimetapiepracyokreślonostopień,wjakimzapisyobowiązującegoplanusąrealizowaneprzeznoweformyzagospodarowania.Wefekciezidentyfikowanoszeregproblemówzwiązanychzarównoznieprawidłowościamiibrakamiwzapisachplanówmiejscowych,jakiniespójnościamizapisówplanistycznychzrzeczywistymzagospodarowaniemterenugminy.Wskazanezostałyrów-nieżpostulowanekierunkizmianwpolityceprzestrzennejgminy.

Słowa kluczowe:planowanieprzestrzenne,kształtowaniekrajobrazu,osiedlewiejskie,krajobrazkulturowy.

the pRincipleS oF pRotection and Shaping oF RuRal Settlement landScape detailed in planning

documentation, with the godziSzów commune (luBlin voivodeShip) aS a caSe in point

Abstract:Thepaperpresentstheprinciplesregardingtheprotectionandshapingofruralsettlementlandscape,drawnuponthebasisofliteratureanalyses.Theauthorsconfronttheprincipleswiththeprovisionsoflocalplanningdocumentationandtheactualchangesinthecommunethathavetakenplacesincetheplanwasadopted.Finally,theauthorsdeterminethedegreeofimplementationoftheprovisions.Theyidentifysomeirregularitiesandshortcomingsintheprovisionsandsomedifferencesbetween theprovisionsandactual spatialdevelopment.Theyalso indicate themaindirectionsofchangesoflocalspatialpolicy.

Keywords:spatialplanning,landscapeshaping,ruralsettlement,culturallandscape.

Wprowadzenie

Planowanieprzestrzenneobszarówwiejskichborykasięwspółcześniezwie-lomaproblemami,powodującyminarastającychaosprzestrzennynapolskiejwsi.Wynikatozarównozfaktu,żeplanymiejscoweobejmująniewielkąpowierzch-

DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK52

niękraju, jak i zuchwalaniaplanówniskiej jakości. Jednocześnieplanowanieprzestrzennejestnajważniejszymnarzędziem,któremogłobysięprzyczynićdozachowanialubprzywracaniaładuprzestrzennegonawsi.Abytozadaniezostałozrealizowane,dokumentyplanistycznemusząuwzględniaćzagadnieniazwiąza-nezochronąwiejskiegocharakterukrajobrazu,które– jakpiszeZ.Kamiński(2008)–powinnybyćpodstawąwspółczesnegoplanowaniaosiedliwiejskich.Wpracyzaprezentowanozbiórzasadzwiązanychzochronąikształtowaniem

krajobrazuosiedliwiejskich,którepowinnybyćbranepoduwagęwlokalnychdokumentach planistycznych. Celem analiz było skonfrontowanie tych zasadzzapisamiplanumiejscowegowybranejgminy,atakżezezmianami,którezaszływjejkrajobraziewciąguostatnichośmiulat.Jednocześnieokreślono,wjakimstopniunoweformyzagospodarowaniarealizująobowiązującyplan.Uzyskanewynikipozwoliłyocenićrzeczywistywpływustaleńplanistycznychnawalorykrajobrazoweanalizowanegoobszaru.

Obszar i metody badań

Do badań wybrano wiejską gminę Godziszów, położoną w województwielubelskim,wpowieciejanowskim.ObejmujeonaswymzasięgiempołudniowyfragmentmezoregionuRoztoczaZachodniego (Kondracki 1994). Jest to terenobardzourozmaiconejrzeźbie,zlessowymiwierzchowinamirozciętymiprzezmalownicze jary,wąwozy oraz doliny,wzdłuż których ciągną się długiewsieocharakterzełańcuchówek.GminaGodziszówjesttypowągminąrolniczą,któ-ra–zgodniezobowiązującymplanemzagospodarowaniaprzestrzennegowoje-wództwalubelskiego(2002)–jestpołożonawstrefieintensywnegorolnictwa,zdalaodgłównychpasmrozwojugospodarczego.Głównemetodyzastosowanewpracyto:

• kwerendaliteraturydotyczącejochronyikształtowaniakrajobrazuwiejskiego,• pracekameralnezwiązanezanaliząobowiązującegomiejscowegoplanuza-gospodarowania przestrzennego sporządzonego dla obszaru całej gminyw2003r.,

• analizapozwoleńnabudowęwydanychnaobszarzegminyw latach2004–2012,awięcwokresieobowiązywaniaanalizowanegoplanumiejscowego,

• kartowanie terenowe wykonane w oparciu o mapy topograficzne w skali1:10000iortofotomapy,obejmująceinwentaryzacjęicharakterystykęwszyst-kich form zagospodarowania wprowadzonych na terenie gminy w latach2004–2012,

• opracowaniewformiekartograficznejzebranychdanychwprogramieArcGis,pozwalającenaprzestrzenneprzedstawieniezmianwzagospodarowaniugmi-nyorazichkonfrontacjęzzapisamiplanistycznymi.

Wyniki badań

Zagadnienieochronyikształtowaniakrajobrazupolskiejwsibyło,zwłaszczawostatnichlatach,tematemczęstopodejmowanymprzezspecjalistówzróżnych

ZASADYOCHRONYIKSZTAŁTOWANIAKRAJOBRAZUOSIEDLIWIEJSKICH… 53

dziedzin. Pozwoliło to na zdefiniowanie licznych zagrożeń dla tego krajobra-zu, jak również na wskazanie konkretnych sposobów jego kształtowania. Napodstawieanalizyliteraturyibadańwłasnychsporządzonolistęzasad,którychuwzględnianie w planowaniu miejscowym mogłoby się przyczynić do przy-wróceniaładuprzestrzennegopolskiejwsi.Listatazpewnościąniewyczerpujewszystkichaspektówzwiązanychzkształtowaniemkrajobrazu,wskazujejednakrozwiązaniapostulowanenajczęściej,ajednocześnie(wopiniiautorów)najmniejkontrowersyjne.Należyjetraktowaćjakozagadnienia,którychzakresisposóbzastosowania powinien być uzależniony od lokalnych uwarunkowań.Wydajesięjednak,żekażdydokumentplanistycznypowiniensiędotychzasadodnosićiwzależnościodpotrzebwróżnymzakresieujmowaćjewswoichzapisach.Poniżejwymienionowszystkiezasadywrazzprzywołaniemwybranychpo-

zycjiliteraturyźródłowej.Następniedlakażdejznichprzedstawionokrótkącha-rakterystykę dokumentów planistycznych odnoszących się do danego aspektuorazzmian,jakiezaszływkrajobrazieanalizowanejgminywtymzakresie(odczasuuchwaleniaplanu).Opiszmianzjednejstronystanowiocenęstopniare-alizacjiustaleńplanu, a zdrugiej–wskazujeprocesy i zagadnienia,któreniezostaływnimujęte.

1. Zachowanie zwartego charakteru zabudowy i przeciwdziałanie jej rozpraszaniu, a zwłaszcza wkraczaniu na obszar dolin rzecznych i ekspo­nowanych wzniesień. utrzymanie dominacji terenów otwartych nad tere­nami zabudowanymi(Bogdanowski1976,Chmielewski2001,Kowicki2005,Barełkowski 2006, Zimnicka 2007, Chilnik 2008, Chylińska 2008, Kamiński2008,Mazurski2008,Soszyński2012).WmiejscowymplaniezagospodarowaniaprzestrzennegogminyGodziszów

zasada ta została sformułowana zarównowustaleniachogólnych, strefowych,jakiszczegółowych.Jużpierwszedwazapisyustaleńogólnychpodkreślająko-nieczność„uwzględnianianormzrównoważonegorozwojuorazwyłączeniazza-inwestowaniaterenówodużychwartościachprzyrodniczychikrajobrazowych,azwłaszczadolinrzek,wąwozów,terenówźródliskowychipodmokłych”.Wstrefieochronykrajobrazukulturowego,obejmującejniemalwszystkietere-

nyzabudowanegminy,pojawiasięnatomiastzapisokoniecznościskupianiaza-budowynazasadzie„dogęszczaniaistniejącejstrukturyjednostekosadniczych”.Jeślichodzioustaleniaszczegółowe,należypodkreślićcałkowityzakazzabu-

dowynaterenachrolnych,ajednocześnieprzeznaczeniepodzabudowęgłównieterenówjużzabudowanych.Jedyniewnielicznychprzypadkach,wktórychza-budowawystępujepojednejstroniedrogi,przeznaczasiępodtęfunkcjęrównieżobszarypoprzeciwnejstronie.Dziękitaksformułowanymzapisom(chodzitugłównieoprzytoczonezapisy

szczegółowe)niemalwszystkieobiekty,którepowstałynatereniegminywciąguośmiuanalizowanychlat,zlokalizowanowobrębieistniejącejzabudowy,naza-sadziejejdogęszczanialubwymiany.Należypodkreślićprzedewszystkimfakt,żeżadenzbudynkówmieszkalnychlubgospodarczychniepowstałwobrębiete-renówprzeznaczonychwplaniepodgruntyrolnicze.Możnawięc,wprzypadku

DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK54

gminyGodziszów,mówićoutrzymaniudominacjiterenówrolniczychizwartegocharakteruzabudowywiejskiej.Negatywne przypadki dotyczą natomiast wkraczania zabudowy w dna do-

linrzecznych,stanowiącychośdwóchgłównychukładówosadniczychgminy.WRatajuPoduchownymdziejesiętozgodniezzapisamiszczegółowymiplanu,awZdziłowicachdolokalizacjizabudowymieszkaniowejnatereniedawnegonawsia(terenłąkipastwiskwdoliniestanowiącejcentralnąośsześciuzośmiuwsipołożonychwgminie),przeznaczonegowplaniepod„usługiwzieleni”,wy-korzystanozapisdopuszczającytam„funkcjęmieszkaniową(…)pouzyskaniupozytywnejopiniiwłaściwegoorganupaństwowejinspekcjisanitarnej”.Należyprzytymzaznaczyć,żeobateprzypadkistojąwsprzecznościzzapisamistrefo-wymi,wktórychpostulujesięwyprowadzaniezabudowyzdolin.

2. utrzymywanie, utrwalanie oraz przywracanie czytelności historycz­nych układów zabudowy wraz z wiejskimi stawami oraz zielenią towarzyszą­cą, przy jednoczesnym dostosowaniu ich do istniejących potrzeb zależnych od czynników społecznych i gospodarczych (Zobolewicz1998,Borcz2005,Kowicki2005,Chilnik2008,Mazurski2008,Kupiduraiin.2011,Podciborski,Jędrzejewska2011).Zagadnieniahistorycznychukładówwsisąujętewplaniezagospodarowania

gminyGodziszówwustaleniachstrefowychdotyczącychstrefyochronykrajo-brazukulturowego.Naobszarzetymobowiązujem.in.„utrzymanieregionalno--historycznejskaliistrukturyjednostekosadniczych”oraz„skupianiezabudowynazasadziedogęszczaniaistniejącejstrukturyjednostekosadniczych,przykon-tynuowaniuhistorycznegoukładu i charakteru”.Warto zaznaczyć, że strefa taobejmujeniemalwszystkieobszaryzabudowanewgminie.Ustaleniaszczegółowewniewielkimstopniukonkretyzujątezalecenia,sku-

piając tereny nowej zabudowygłówniewobrębie istniejących układówosad-niczych,lecznieprecyzująclokalizacjibudynkówchociażbypoprzezustalenieobowiązującej lub nieprzekraczalnej linii zabudowy. Również szerokość pasaprzeznaczonegopodzabudowęmieszkaniowąizagrodową(wynoszącaod100do350m)pozwalanawprowadzeniedrugiej anawet trzeciej linii zabudowy,awięcwkonsekwencjizaburzeniehistorycznychukładówwsi,którewciążdo-minująwcałejgminie.Wwynikutaknieprecyzyjnychzapisówszczegółowych,spośródwszystkich

obiektów,którepowstaływgminieGodziszówwbadanymokresie,jedynie54%wpisujesięwhistoryczneukładywsi.Pozostałeobiektyzlokalizowanezostaływobrębiezwartejzabudowywsi,leczbeznawiązaniadoistniejącejliniizabu-dowy (20%) lub też powstaływ całkowitej opozycji do istniejących układówwsi–podrugiejstronienowychulic,jakodrugaliniazabudowyalbowobrębiehistorycznegonawsia(26%).Wwiększymnasileniuniekorzystnezjawiskawy-stąpiływłańcuchówkach,podczasgdywdwóchniewielkichrzędówkachniemalwszystkienoweobiektycałkowiciewpisałysięwtradycyjnyukładwsi.Jeślichodziozbiornikiwodnewystępującewobrębiewsi,ustaleniaszcze-

gółowe planu wprowadzają bezwzględny „zakaz ich osuszania, odwadnianiai zasypywania, a także konieczność utrzymania wiodącego przeznaczenia”.

ZASADYOCHRONYIKSZTAŁTOWANIAKRAJOBRAZUOSIEDLIWIEJSKICH… 55

Tymczasem na 13 zbiorników istniejących jeszcze w latach osiemdziesiątychXXw.wbezpośrednimsąsiedztwiezabudowyobecniepozostałotylko7,przyczymwieleznichmaznaczniezmienionyprzebiegliniibrzegowej.Przyczynązanikuzbiornikówbyłyzarównoprocesynaturalne(zarastanie,wysychanie),jakiantropogeniczne.PrzykłademmożebyćzbiornikwAndrzejowie:w2009r.za-sypanyw połowie z przeznaczeniempod budynek gospodarczy. Szczegółoweustaleniaplanumiejscowegomożnawięcuznaćwtymprzypadkuzamartwe.

3. Harmonijne kształtowanie nowej architektury na podstawie indywi­dualnych, spójnych koncepcji obejmujących całe jednostki bądź układy osadnicze, z uwzględnieniem cech tradycyjnej architektury lokalnej, w tym formy i skali obiektów, kolorystyki, rodzimych materiałów budowlanych oraz rodzaju ogrodzenia(Kachniarz1990,Myczkowski2003,Kożan,Balcerek2005, Borcz 2005, Raszeja 2005, Barełkowski 2006, Zimnicka 2007, Chilnik2008,Chylińska2008,Kamiński2008,Tarajko-Kowalska2008,Niedźwiecka- -Filipiak2009,Podciborski,Jędrzejewska2011).Spośród wielu aspektów składających się na tę zasadę, w zapisach planu

gminyGodziszów pojawiają się przedewszystkim odniesienia do tradycyjne-gokształtowaniaarchitektury.Sąoneobecnezarównowzapisachogólnych,jaki strefowych, gdziemowa jestwręcz o obowiązku „kształtowania form zabu-dowynawiązującychdotradycyjnegobudownictwa”.Wspomnianastrefaobej-mujejednakwyłącznieterenyjużzabudowane.Wprzypadkunowychterenówmieszkaniowych,którewdwóchnajwiększychmiejscowościachzlokalizowanopoprzeciwnejstroniedrogiwstosunkudozabudowyistniejącej,postanowienietojużnieobowiązuje.Trudnowięcwtymwypadkumówićozapewnieniukon-tynuacjicechregionalnychwarchitekturzetychwsi.Jednocześnie bardzo słabe jest przełożenie pomiędzy zapisami ogólnymi

istrefowymiaustaleniamiszczegółowymi,którezawierająbardzoograniczonyzakreswytycznychnatematkształtowanianowychobiektów.Określająoneichwysokość(dodwóchkondygnacjiido9mwysokościkalenicy),posadowienieparteru(do0,8mpowyżejterenu)oraznachyleniepołacidachowych(podkątem60–100%).Wobrębietychwytycznychmieszcząsięwprawdziecechytradycyj-nejarchitekturyregionalnej,alezakresmożliwościjestnatyleduży,żepozwalatakżenabudowęobiektówzupełnieodniejróżnych(ryciny1i2).Narzuconeprzezplancechyzabudowysąwięczbytogólneizdecydowanieniewystarcza-jące,jeślichodzioskalęiformę.Brakjestzupełnieodniesieniadokolorystyki,materiałówbudowlanych,rodzajuogrodzeńicecharchitektury,któremogłybyzapewnićspójnyiharmonijnycharakterzabudowy.Wlatach2004–2011wgminieGodziszówwydano137pozwoleńnabudowę,

zczego74nabudynkimieszkalne,56nabudynkigospodarczeorazsiedemnainne obiekty.Zdecydowanawiększość nowopowstałej zabudowy spełniawy-tycznezawartewustaleniachszczegółowychplanu.Wyjątkiemmożebyćwyso-kośćposadowieniaparteru,którawkilkuprzypadkachprzekraczamaksymalnądopuszczalnąwartość0,8m.Pomimotożadenznowychobiektówniespełniawymogówustaleńogólnychistrefowych,zakładającychkontynuacjętradycyj-nychcecharchitekturyregionalnej.

DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK56

Formanowychbudynkówmieszkalnychzbliżonajestnajczęściejdosześcia-nu,awysokościąconajmniejdwukrotnieprzewyższająonezabudowętradycyj-ną(rycina2).Nowązabudowętrudnorównieżokreślićjakospójnączyharmonij-ną.Zarównokształt,jakikątnachyleniadachusąbardzozróżnicowane,mimożespełniająwytycznezawartewplanie.Brakrównieżjakiegokolwiekujednolice-niastosowanychmateriałówikolorystykibudynków.Podobniejestwprzypadku

Ryc. 1. Nowy dom w konfrontacji z tradycyjną zabudową wsi Piłatka (fot. M. Bielak)

Ryc. 2. Nowy budynek powstały zgodnie z zapisami planu dotyczącymi gabarytów i formy zabudowy. Wieś Godziszów (fot. M. Bielak)

ZASADYOCHRONYIKSZTAŁTOWANIAKRAJOBRAZUOSIEDLIWIEJSKICH… 57

nowychogrodzeń,którecorazczęściejzaczynająprzybieraćformębetonowychpłotówimurówizolującychterenzagrodyodotoczenia.

4. Zasada niepierwszoplanowości podczas wprowadzania nowych ele­mentów do krajobrazu wiejskiego, zachowanie tradycyjnych dominant kraj­obrazowych (Cymermaniin.1992,Zobolewicz1998,Borcz2005,Barełkowski2006,Żarska2011).Womawianymplaniemiejscowymbrakjestodniesieńdotegozagadnienia.

Jedynie„obowiązekutrzymaniaregionalno-historycznejskaliistrukturyjedno-stekosadniczych”wpewnymstopniunawiązujedotejzasady.Niemaonjednakżadnegoprzełożenianaustaleniaszczegółowe.Wzwiązkuztymnowazabudowabardzoczęstostajesięwewsielementem

dominującym(rycina2).Wynikatozarównozgabarytówobiektów,jakizichkolorystyki,zróżnicowanejformyarchitektonicznej,brakuzieleniwysokiejczywkońcuzpołożeniapozadotychczasowymzasięgiemzabudowy.Takiekształto-waniezabudowyspowodowałoosłabienierolitradycyjnychdominantkrajobra-zowychorazpowstanienadmiernejilościsubdominant,pogłębiającychodczuciaestetycznegochaosu.

5. Ochrona zachowanych obiektów zabytkowych, w tym małej archi­tektury, wraz z ich otoczeniem oraz przywracanie im utraconych warto­ści historycznych, architektonicznych i krajobrazowych (Zobolewicz1998,Dąbrowska-Budziło2001,Fortuna-Antoszkiewicz,Kmicic2007).Wplaniezostaływyznaczonestrefyścisłejipośredniejochronykonserwator-

skiejorazstrefyobserwacjiarcheologicznejistanowiskaarcheologiczne.Przepisyodnoszącesiędotychterenówwynikajązprzepisówodrębnych.Wyjątkiemjeststrefapośredniejochronykonserwatorskiej,obejmującadobrakulturyfigurują-cewewidencji gminy.W tymwypadkuplanmiejscowy jest głównymnarzę-dziem ich ochrony. Strefą tą objętowszystkieważniejsze obiekty sakralne natereniegminy,wtymkościółparafialny,plebanięi11przydrożnychkapliczek.Ustaleniadotyczącetychobiektówzapewniają„ochronęichhistorycznejformy,awprzypadkuwprowadzanychzmianmusząuwzględniaćwartościkulturowetych obiektów i przyczyniać się do ich zachowania”.Niestety,wszystkiewy-znaczonewplaniestrefydotycząwyłącznieobiektówinieodnosząsięwżadensposóbdoichotoczenia.Wprzypadkukilkukapliczektakizakresochronyspowodowałznacząceob-

niżenieichwalorówkrajobrazowychpoprzezzagospodarowaniebezpośredniegootoczenia,beznawiązaniadozabytkowejarchitekturyiwymogówjejwłaściwe-gowyeksponowania(ryciny3i4).Przedewszystkimzostałytamzlikwidowanetradycyjneformyzieleni,którezastąpiononiskimskalniakiemlubnasadzenia-miżywotnikazachodniego.Wsąsiedztwokapliczekwprowadzonazostałatak-żenowa,wysokazabudowa.Jednocześnienielicznesądziałaniazmierzającedoprzywróceniatymobiektomichdawnejwartości.

DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK58

Ryc. 3 i 4. Przykłady różnego zagospodarowania otoczenia dwóch kapliczek we wsiach Zdziłowice i Piłatka (fot. M. Bielak)

6. komponowanie zieleni wiejskiej w oparciu o rodzime gatunki roślin, z utrzymaniem dominacji zieleni wysokiej nad zabudową. utrzymanie i przywracanie tradycyjnych form zieleni wiejskiej, w tym ogródków przy­domowych(Bogdanowski1976,Borcz2005,Niedźwiecka-Filipiak2005,Cała,Orzechowska2007,Majdecka-Strzeżek2009,Mitkowska2009,Pietrzak,Angiel2009).Tematyka zieleni towarzyszącej zabudowiewiejskiej została przedstawiona

wanalizowanymdokumenciewwąskimzakresie.Zarównowustaleniachstre-fowych(strefaochronykrajobrazukulturowego),jakiszczegółowychpełnionaniemalwyłączniefunkcjęizolacyjną,ajejrolaograniczasiędoukrywaniaobiek-tówdysharmonijnych i rozdzielania terenówoodmiennymsposobie zagospo-darowania.Wplaniebrakjestwytycznychodnoszącychsiędokomponowaniazieleniwysokiej i ogródków przydomowych.Niewskazano również cennychfragmentówzieleniwysokiej,którepowinnypodlegaćochronie.Podochronęwziętonatomiastrozległenawsiaobejmującednadolinwdwóch

największychwsiachgminy.Znajdująsięonewgranicachekologicznegosystemugminy,gdzieobowiązuje„zasadawyprowadzania zabudowyzdolinrzecznych”oraz„wzmacnianiabioróżnorodności(…)poprzezodtwarzanieroślinnoścido-linnej:pojedynczychdrzew,kęproślinności,zalesieńwybranychfragmentów”.Wustaleniachszczegółowychprzeznaczasięteterenypodużytkizieloneorazzieleńparkową.Dużaczęśćnawsia(zwłaszczawewsiZdziłowice)przeznaczona

ZASADYOCHRONYIKSZTAŁTOWANIAKRAJOBRAZUOSIEDLIWIEJSKICH… 59

jestjednakrównieżpodusługi,anawetterenyaktywnościgospodarczej,costoiwsprzecznościzprzytoczonympostulatemwyprowadzaniazabudowyzdolinnależącychdosystemuekologicznegogminy.Ograniczeniezapisówdotyczącychzieleniwiejskiejwłaściwiewyłączniedo

zieleniizolacyjnejiparkowej(jedenprojektowanyparkgminny)przyczyniłosiędozanikutradycyjnejzieleniwysokiejtowarzyszącejzabudowie.Zachowałasięonaniemalwyłączniewobrębiesiedliskzestarązabudową,awwiększejilościwystępujejedyniewewsiKawęczyn.Podobnasytuacjadotyczyrównieżtrady-cyjnych przedogródków, którew nowej zabudowie zostały zastąpione niemalcałkowicieprzezniskoprzystrzyżonetrawnikizkrzewamiidrzewamiiglastymi(rycina1).Nielepiejprzedstawiasięjednaksytuacjaprzewidzianejwplaniemiejscowym

zieleniizolacyjnej.PrzykłademmożebyćzakładprodukcyjnywewsiAndrzejów,gdziezieleńizolacyjnaniezostaławprowadzona,choćsamzakładistniejeodkil-kulat.Świadczytoobrakukonsekwencjiwegzekwowaniuzapisówplanu.Z pewnością jednym z bardziej niepokojących zjawisk jest zabudowa tzw.

nawsia stanowiącegom.in. centralną częśćwsi Zdziłowice.Na obszarze tym,opróczwspomnianejjużzabudowymieszkaniowej,przewidzianoliczneobiektyusługowe,którewplaniezostałyokreślonejako„usługiwzieleni”. Aktualnie,podziewięciulatachoduchwaleniaplanumiejscowegonaterenachtychdominujezabudowakubaturowa, ciągi komunikacyjneoraz zieleńniska.Zieleńwysokąi średnią reprezentują w zdecydowanej większości rzędy krzewów iglastych.„Zielony”charaktertychobszarówpozostajewięckolejnymniezrealizowanympostulatemplanu. Paradoksalnie rzeczywistymi „usługamiw zieleni” są nato-miastinne(starsze)obiektyusługowe,którewplanieniezostaływtensposóbokreślone.

7. Zagospodarowanie najważniejszych wiejskich przestrzeni publicznych w sposób podkreślający ich funkcję i rangę w przestrzeni wsi (Górnisiewicz1999,Niedźwiecka-Filipiak2005,Górka2010,Loeger2011).WplaniemiejscowymgminyGodziszówniezostaływyznaczoneżadneprze-

strzeniepubliczne,mimożewkażdejzmiejscowościmożnawskazaćprzynaj-mniej jednomiejsce pełniące taką funkcję. Brakwięc również jakichkolwiekwskazańdotyczącychtegotypuobszarów.Wustaleniachszczegółowychmiejscateprzeznaczonesągłówniepodusługi,atakżepodzabudowęzagrodową,zieleńparkowąiterenyrolnicze.Ogólniedlawszystkichterenówofunkcjiusługowejzapisanojedyniekonieczność„obsadzaniaichzieleniąizolacyjnąizapewnieniamiejscparkingowych”.Zgodnieztymgłówneprzestrzeniepublicznepowinnybyćodizolowaneodresztywsi,adlaichfunkcjonowaniaważnejestjedynieza-pewnieniemiejscapostoju,bezkoniecznościtworzeniaprzestrzenidlapieszych,wiejskichplaców,skwerówitp.Wkonsekwencji zagospodarowanie najważniejszychwspólnych przestrzeni

wiejskichjestnabardzoniskimpoziomie.Wprawdzieniezostałyoneodizolowa-neodotoczeniaprzezpasyzieleni,leczwprowadzonotuliczneizróżnicowaneogrodzenia.Napodstawieanalizycechkrajobrazukluczowychmiejscwżyciuspołecznymwsimożnastwierdzić,żewprzeważającejczęściskładająsięone

DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK60

z pojedynczych wyremontowanych i zadbanych budynków otoczonych przezzaniedbane, utwardzone powierzchnie, nieposiadające żadnych elementów za-gospodarowaniatypowychdlaprzestrzenipublicznych,zbardzoograniczonymudziałemzieleni(zwłaszczawysokiejlubśredniej).Znacznerozmiarygłównychbudynkówpowodują,żemiejscatezdecydowa-

niewyróżniająsięnatlewsi, jednakformyarchitektoniczne,atakżebrakwy-sokiejjakościprzestrzenisprzyjającejspotkaniompowodują,żeniesątoprze-strzeniepodnoszącewalorykrajobrazowe.Wyjątkiemsądwaskwerywiejskie(wGodziszowieiZdziłowicach)zalejkami,ławkami,altanamiorazkameralnymoświetleniemizadbanązieleniąniską.Estetykatychmiejscpoprzezniektóreele-mentynawiązujedoarchitekturytradycyjnej,ajednocześniedobrzewpisujesięwotoczenietypowejzabudowylatsiedemdziesiątychiosiemdziesiątychXXw.Paradoksalniewięcwymaganiadotyczącekontynuacjicechzabudowyregional-nejnie są realizowane tam,gdzie zakładał toplan (zabudowamieszkaniowa),alewmiejscach,którychzagospodarowaniawplaniemiejscowymnieprzewi-dywano.

8. Ograniczenie rozprzestrzeniania się w krajobrazie elementów destruk­cyjnych, takich jak szyldy, reklamy, banery, nadmiar ozdób i detalu architek­tonicznego, nieestetyczne elementy infrastruktury technicznej (Bogdanowski1976, Fortuna-Antoszkiewicz, Kmicic 2007, Chilnik 2008, Chylińska 2008,Chmielewski2012).Jedynymzapisemodnoszącymsiędotegozagadnieniasąustaleniawsprawie

strefyochronykrajobrazukulturowego,gdziemowajestm.in.o„otaczaniuzie-leniąwysokąobiektówdysharmonijnych”orazo„ograniczaniunapowietrznychliniienergetycznychitelekomunikacyjnych(…)wotoczeniuobiektówizespo-łówzabytkowych”.Mimo tak ograniczonych zapisów planistycznych gmina Godziszów jest

wbardzoniewielkimstopniu„zaśmiecona”elementamidestrukcyjnymi.Wynikatoraczejzniewielkiejliczbynośników,niżzichwysokiejjakości.Przeważajątuogłoszeniaireklamyprzyklejanenaszybachobiektówusługowych.Pojawiająsię jednak również pojedyncze reklamywolnostojące. Stosunkowo niewielkienatężenietegozjawiskamożewynikaćzrolniczegocharakterugminy,niskiegopoziomurozwojugospodarczegoorazperyferyjnegopołożenia.Brakodpowied-nichzapisówplanistycznychmożejednakwniedalekiejprzyszłościdoprowadzićdowzrostuliczbyelementówdestrukcyjnych.

Wnioski

Zaletą analizowanego miejscowego planu zagospodarowania przestrzenne-gojestfakt,żezostałonsporządzonydlacałejgminy,dziękiczemuzapewniaspójnyrozkładróżnychformużytkowaniaziemi,aprzedewszystkimskuteczniepowstrzymuje rozpraszanie zabudowy. Zastosowanie restrykcyjnych zapisówograniczającychwkraczaniezabudowynaterenyofunkcjirolniczejzapewniłoutrzymaniewysokichwalorówkrajobrazurolniczegowskalicałegoobszaru.

ZASADYOCHRONYIKSZTAŁTOWANIAKRAJOBRAZUOSIEDLIWIEJSKICH… 61

Konsekwencjąobjęciaplanemcałejgminyjestjednakdużaogólnośćjegoza-pisów.Powierzchnieprzeznaczonepodzabudowęmieszkaniowąsązbytrozległe,aplannieokreślaobowiązującejlubnieprzekraczalnejliniizabudowy.Brakjestrównieżodniesieniadotakichzagadnień,jak:rodzajmateriałówbudowlanych,kolorystyka budowli, rodzaj ogrodzeń, dominanty krajobrazowe, przestrzeniepubliczne, elementy degradujące krajobraz (szyldy, banery, reklamy). Bardzoogólnie potraktowano również kształtowanie zieleniwiejskiej, ograniczając jedozapisówzwiązanychzparkamiizieleniąizolacyjną.Spowodowałotoznacznąswobodęwzagospodarowywaniuprzestrzeni,którejkonsekwencjąjestdegrada-cjawalorówkrajobrazowych.Spośród wymienionych zasad ochrony i kształtowania krajobrazu osiedli

wiejskich plan miejscowy gminy Godziszów odnosi się wyraźnie do pięciuzośmiuzagadnień.Uwzględniajejednakniemalwyłącznienapoziomiezapi-sówogólnychistrefowych,któreniemająprzełożenianaustaleniaszczegółowe.Wywołuje tobrak spójności, częstowręcz sprzeczności pomiędzyustaleniamiogólnymi i strefowymiaustaleniami szczegółowymi.Przedewszystkimprzy-czyniasiędopominięciazagadnieńkrajobrazowychwzapisachszczegółowych,któresąpodstawąrealnegozagospodarowaniaterenugminy.Zagadnieniatesąwięcwplanieobecne,chodź–wmajestacieprawa–pozostająniezrealizowane.Wplanieznajdująsięzapisyszczegółowe,któreniesąrespektowane.Dotyczy

toprzedewszystkim„mniejważnych”elementówzagospodarowania,takichjakzieleńtowarzyszącazabudowie(tzw.usługiwzieleni),zieleńizolacyjnaizbior-nikiwodne.Niestetytowłaśnieteelementy(częstozdegradowane)mająkluczo-wywpływnawalorykrajobrazoweosiedliwiejskich.Analizowanyplanwdużejmierzeprezentujepunktowepodejściedozagospo-

darowaniadziałeklubobiektów,wyrażonem.in.wzapisachdotyczącychnowejzabudowyczyobiektówzabytkowych.Brakjestwnimodniesieńdootoczeniaobiektów,czylikompleksowegokształtowaniakrajobrazukulturowegowsiczyzespołówzabudowy.Konsekwencjątakiegopodejściaorazogólnychwswejtre-ścizapisówplanistycznychsączęstekontrastywizualneibrakspójnościkrajo-brazowejjednostekosadniczych.

Literatura

BarełkowskiR.,2006,„Integracjazamierzeńplanistycznych iprojektowychwkreacjiprzestrzeniwiejskiej,aspektymetodyczneipraktyczne”,w:W.Czarnecki,D.Karolczuk(red.),Odnowa polskiej wsi,Białystok:WydawnictwoPolitechnikiBiałostockiej.

BogdanowskiJ.,1976,Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk:ZakładNarodowyim.Ossolińskich.

BorczZ.,2005,„ZmianywkrajobraziewsinaprzełomieXXiXXIwieku”,Architektura Krajobrazu. Studia i Prezentacje,nr1–2,s.4–9.

CałaA.,OrzechowskaI.,2007,„Rolaogroduprzydomowegowkształtowaniuwizerunkuwsi”,w:B.J.Gawryszewska,K.Herman(red.),Ogród za oknem. Współczesny ogród przydomowy w teorii architektury krajobrazu,Warszawa:Wydawnictwo Ideagrafia,s.42–45.

DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK62

ChilnikP.,2008,Aby na wsi było lepiej,Warszawa:WydawnictwoFundacjaWspomaganiaWsi,s.9–74.

Chmielewski T.J., 2001, Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie. Przekształcenia struktu-ry ekologicznej krajobrazu i uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, MonografieKomitetuInżynieriiŚrodowiskaPAN,nr4,Lublin:KIŚPAN.

ChmielewskiT.J.,2012,Systemy krajobrazowe. Struktura – funkcjonowanie – planowa-nie,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

ChylińskaD.,2008,„Harmoniaiautentyzmkrajobrazuwidzianegoawykorzystaniear-chitekturyregionalnejijejcechwturystyce”w:A.Zaręba,D.Chylińska(red.),Studia krajobrazowe jako podstawa właściwego gospodarowania przestrzenią, Wrocław:WrocławskieTowarzystwoNaukowe.

CymermanR.,FalkowskiJ.,HopferA.,1992,Krajobrazy wiejskie: klasyfikacja i kształ-towanie,Olsztyn:WydawnictwoAR-T,s.116.

Dąbrowska-Budziło K., 2001, „Walory widokowe krajobrazu”, K. Pawłowska (red.),Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne,Kraków:PolitechnikaKrakowska,s.239–249.

Fortuna-AntoszkiewiczB.,KimicK.,2007,„MiejscekapliczekiprzydrożnychkrzyżywkrajobrazieterenówwiejskichMazowsza”,Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych,t.6,s.35–47.

GórkaA.,2010,„Przestrzeńpublicznaosiedlawiejskiego”,w:P.Lorens,J.Martyniuk- -Pęczek(red.),Problemy kształtowania przestrzeni publicznych,Gdańsk:WydawnictwoUrbanista.

Górnisiewicz B., 1999, Uwagi na temat zasad kształtowania architektury wiejskiej, Kraków:PolitechnikaKrakowska.

KachniarzT.,1990,„Współczesnaarchitekturawsi”,Człowiek i Środowisko,t.14,nr2,s.311–329.

Kamiński Z.J., 2008,Współczesne planowanie wsi w Polsce – zagadnienia ruralisty, Gliwice:WydawnictwoPolitechnikiŚląskiej.

Kondracki J. 1994,Geografia Polski: mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa: WydawnictwoNaukowePWN.

KowickiM.,2005,„Wieśprzyszłości–próbaokreśleniajejkształtuplanistyczno-prze-strzennegoiarchitektonicznego”, w:J.Wilkin(red.),Polska wieś 2025 – wizja rozwo-ju. Fundusz współpracy,Warszawa:FunduszWspółpracy,s.199–209.

KożanA.,BalcerekK.,2005,„Zasadykształtowaniaprzestrzeniwiejskich–rozważaniaowartościachwymiernychikulturowych”,Architektura krajobrazu. Studia i prezen-tacje,nr1–2,s.90–96.

KupiduraA.,ŁuczewskiM.,KupiduraP.,2011,Wartość krajobrazu. Rozwój przestrzeni obszarów wiejskich,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Loeger R., 2011, „Przestrzeń publiczna – życie poza budynkiem”, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka,z.23,s.15–19.

Mazurski K.R., 2008, „Problemy ochrony krajobrazu w gospodarce przestrzennej”,w:A.Zaręba,D.Chylińska (red.),Studia krajobrazowe jako podstawa właściwego gospodarowania przestrzenią, Wrocław:WrocławskieTowarzystwoNaukowe.

Majdecka-Strzeżek A., 2009, „Kształtowanie i ochrona krajobrazu miejscowościz uwzględnieniem specyfiki regionalnej dla potrzeb turystyki”, Nauka, Przyroda, Technologie,t.3,z.1,s.21–22.

ZASADYOCHRONYIKSZTAŁTOWANIAKRAJOBRAZUOSIEDLIWIEJSKICH… 63

MitkowskaA.,2009,„Ogródprzydomowyjakoodzwierciedlenietradycjimiejsca”,w:B.J. Gawryszewska, B. Rothimel (red.),Ogród za oknem. W poszukiwaniu formy, Warszawa:WydawnictwoSztukaOgroduSztukaKrajobrazu,s.67–78.

MyczkowskiZ.,2003,Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronio-nych w Polsce,monografia285,Kraków:PolitechnikaKrakowska,wyd.II.

Niedźwiecka-FilipiakI.,2009,Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo- -zachodniej,Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuPrzyrodniczego.

Niedźwiecka-Filipiak,2005,„Przemianywizerunkuwsiopolskiejpodwpływemodnowywsi”,Architektura Krajobrazu. Studia i Prezentacje,nr1–2,s.18–26.

Pietrzak M., Angiel M., 2009, „Tradycyjny ogród wiejski w krajobrazie PogórzyKarpackich”,w:B.J.Gawryszewska,B.Rothimel(red.),Ogród za oknem. W poszuki-waniu formy,Warszawa:WydawnictwoSztukaOgroduSztukaKrajobrazu,s.67–78.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego,Lublin,2002.PodciborskiT.,JędrzejewskaK.,2011,„Ocenastanuładuprzestrzennegoterenówzabu-

dowywsiwarmińskiej”,Acta Scientiarium Polonorum. Administratio Locorum, t.10,nr4,s.63–80.

RaszejaE.,2005,„Wposzukiwaniuładuiautentyczności.Refleksjenatematkształto-waniakrajobrazuiarchitekturypolskiejwsi”,w:J.Wilkin(red.),Polska wieś 2025 – wizja rozwoju,Warszawa:FunduszWspółpracy,s.191–197.

SoszyńskiD.,2012,„OchronaikształtowaniekrajobrazuwzniesieńPagórówChełmskichw świetle gminnych dokumentów planistycznych”, Człowiek i Środowisko, t. 34,nr3–4,s.51–66.

Tarajko-Kowalska J., 2008, „Projektowanie koloru zespołów architektoniczno-krajo-brazowych, jako integralnyskładnikzarządzaniakrajobrazemkulturowymwsipol-skiej”, w: Zarządzanie krajobrazem kulturowym, Sosnowiec: Komisja KrajobrazuKulturowegoPTG,s.267–273.

Tarajko-KowalskaJ.,2009,„Wposzukiwaniuinspiracji–kolorwtradycyjnejarchitektu-rzewsipolskiej”,Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego,nr12,s.58–66.

UchwałanrII/71/03RadyGminyGodziszówz30grudnia2003r.wsprawieuchwaleniamiejscowegoplanuzagospodarowaniaprzestrzennegogminyGodziszów.

UchwałanrXXIX/180/09RadyGminyGodziszówz30października2009 r.wspra-wieuchwaleniazmianmiejscowegoplanuzagospodarowaniaprzestrzennegogminyGodziszów.

ZimnickaA., 2007, „Jakośćprzestrzeni – jakość życia.ULAR3.Odnowakrajobrazumiejskiego.Bramyigranicemiasta”,Materiały międzynarodowej konferencji nauko-wej Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej,Gliwice:WydawnictwoPolitechnikiŚląskiej.

ZobolewiczJ.,1998,„Metodykaopracowaństudialnychdotyczącychzasobówkulturo-wo-krajobrazowychdlapotrzebplanówochronyobszarówparkówkrajobrazowychnaprzykładzieGórznieńsko-LidzbarskiegoP.K.,w:Z.Jabłoński,W.Tomaszewski(red.),Ochrona wartości przyrodniczych i kulturowych – metodyka opracowań studial-nych.Toruń:WydawnictwoRegionalnegoOśrodkaStudiów iOchronyŚrodowiskaKulturowego.

ŻarskaB.,2011,Ochrona krajobrazu,Warszawa:WydawnictwoSGGW.