Czy podatki mogą sprzyjać rozwojowi gospodarczemu i wzrostowi dobrobytu narodów?

Witold Kwaśnicki

Uniwersytet Wrocławskioraz

Centrum im. Adama Smitha

Instytut Misesa (Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa)

PAFERE (Polsko-Amerykańska Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju)

“Wieża Eiffla jest tym co zostało z EmpireState Building po opłaceniu podatków.”

Paul Leroy-Beaulieu (1888)

wpływy z podatków rzędu 5-6% PKB można uznać za „umiarkowane”, 8-10% za „normalne”, natomiast przychody przekraczające 12% PKB byłyby „niebotyczne” i zaszkodziłyby perspektywom wzrostu danego kraju.

Taylor A.J.P., (1965), English History 1914-1945

„Do sierpnia 1914 roku rozsądny, przestrzegający prawa Anglik mógł przejść przez życie i prawie nie zauważyć istnienia państwa poza urzędem pocztowym i policjantem. Mógł żyć, gdzie chciał. Nie miał urzędowego numeru czy karty identyfikacyjnej. Mógł podróżować za granicę albo opuścić swój kraj na zawsze bez paszportu czy jakiegokolwiek urzędowego zezwolenia. Mógł wymienić pieniądze na każdą obcą walutę bez ograniczeń i limitów. Mógł nabywać dobra z każdego kraju na świecie na takich samych warunkach, na jakich kupował je w domu. Skoro o tym mowa – cudzoziemiec mógł spędzić życie w tym kraju bez zezwolenia i bez informowania o tym policji. Odmiennie niż w krajach europejskich na kontynencie, państwo nie wymagało od swoich obywateli służby wojskowej. Obywatel angielski mógł – jeśli chciał – zaciągnąć się do regularnej armii, marynarki lub rezerwy. Mógł także zignorować, jeśli tego chciał, wymagania obrony narodowej. Poważni posiadacze byli od czasu do czasu powoływani jako sędziowie przysięgli. Poza tym pomocą państwu służyli tylko ci, którzy chcieli [...]. Pozostawiało ono dorosłych obywateli samym sobie.”

XX wiek: rozrost państwa i spustoszenie w naszych umysłach

Zamiast szukać pomocy w naszej indywidulanej aktywności, wspartej aktywnością i współpracą lokalnych społeczności, wytworzyliśmy (?) w sobie przekonanie, że najlepszym remedium na trapiące nas problemy jest omnipotentnepaństwo.

Dennis Prager: wyjście z takich powszechnych uzależnień jak narkomania, alkoholizm, hazard, seksoholizm, czy palenia papierosów jest bardzo trudne. Jest jednak jedno uzależnienie znacznie niebezpieczniejsze, uzależnienie od przyznawanych przez państwo przywilejów, uzależnienie od tego, że ‘dostaje się coś za nic’.

Prager: wszelkiej maści socjaliści, czy politycy rozdający na lewo i prawo przywileje, powinni być traktowani na równi ze sprzedawcami narkotyków.W

itold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Podatek dochodowy w Wielkiej Brytanii

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Dzień wolności podatkowej w USA

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Nawet etatyści:

L’art de l’imposition consiste à plumer l’oiepour obtenir le plus possible de plumes avec le moins possible de cris.

Jean-Baptiste Colbert, minister finansów za czasów Ludwika XIV

"sztuka opodatkowania polega na tym, by skubać gęś tak, aby uzyskać jak największą ilość piór przy możliwie najmniejszym poziomie syczenia".

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r), N

ota

tki do w

ykła

dów

Krzywa Laffera

A) D. R. Kamerschen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Gdańsk 1991, s. 404;

B) R. J. Barro, Makroekonomia, Warszawa 1997, s. 390 (gdzie na osi odciętych jest nie przeciętna lecz krańcowa stopa opodatkowania);

C) M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 2000, s. 544.

Stopa podatkowa przeciętna lub krańcowa w %

Prz

ycho

dy p

oda

tkow

e c

ałk

ow

ite

0 100%

A B C

Rząd, państwo

Jeżeli spojrzymy na dokonania rządu w ostatnich stu latach, porównamy je z obietnicami i oczekiwaniami to okaże się, że rząd okazał się niezmiernie skuteczny w dwóch rzeczach:

(1) prowokowaniu i prowadzeniu wojny,

(2) deprecjacji pieniądza i generowaniu inflacji.

Podobnie: bezrobocie, ochrona zdrowia, edukacja, …

Państwo, jak ‘bohaterski’ strażak, najpierw podpala a potem pierwsze biegnie gasić pożar.

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

To co widzimy

Czego nie widzimy?

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Udział wydatków państwa w stosunku do PKB (wybrane kraje) oraz średni udział wydatków państwa w 16 najbardziej uprzemysłowionych krajach świata (za The Economist)

20

60

50

40

0

30

10

1870 1900 1920 1940 1960 1980

Szwecja

Wielka Brytania

Japonia

USA

Wartość średnia

Wydatki państwajako % PKB

Wydatki państwowe w USAw latach 1792-2011

1800 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 20000

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

lata

pro

ce

nt P

KB

Udział wydatków państwa w dochodzie narodowym w Szwecji (za Gordon Tullock, ‘Government spending’ w Henderson, 1993, p. 263)

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Wydatki państwowe w Wielkiej Brytanii w latach 1700-2011

1700 1750 1800 1850 1900 1950 20000

10

20

30

40

50

60

70

lata

pro

ce

nt P

KB

1700 1750 1800 1850 1900 1950 20000

50

100

150

200

250

300

lata

proc

ent P

KB

PKB na osobę w Wielkiej Brytanii i w USA w XIX wieku

1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 19101000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

5500

lata

PK

B p

er

ca

pita

Wielka Brytania

USA

Stopy wzrostu PKB w Wielkiej Brytanii i w USA w latach 1800-2011

1800 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000-0.15

-0.1

-0.05

0

0.05

0.1

0.15

0.2

lata

sto

pa

wzro

stu

PK

B

roczne stopy wzrostu WB

roczne stopy wzrostu USA

srednia stopa wzrostu WB 1820-1885

srednia stopa wzrostu USA 1820-1885

srednia stopa wzrostu WB 1950-2011

srednia stopa wzrostu USA 1950-2011

4,3% vs. 3,1%

2,2% vs. 2,4%

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

‘optymalny’ rozmiar rządu

‘Optymalny’ rozmiar rządu by sprzyjał rozwojowi gospodarczemu i wzrostowi dobrobytu.

udziału wydatków rządowych w PKB sprzyjających szybkiemu wzrostowi gospodarczego mieści się w przedziale 18,5-23,5% PKB.

Udział sprzyjający maksymalizacji dobrobytu jest prawdopodobnie w przedziale 26,5-32,5% PKB.

Maksymalny, zrównoważony poziom wydatków publicznych prawdopodobnie mieści się w przedziale 37-38% dochodu narodowego.

‘optymalny’ rozmiar rządu

Anarchokapitaliści (skrajni libertarianie) - z punktu widzenia rozwoju gospodarczego rząd powinien być zlikwidowany;

’Umiarkowani liberałowie’ - optymalny rozmiar rządu to taki którego wydatki wynoszą ok. 15% PKB

Wielu innych liberałów uważa, że optymalny rząd może zabierać społeczeństwu i wydawać nawet 35% PKP.

James Gwartney i współpracownicy: pożądany (‘optymalny’) rozmiar rządu to ok. 15% PKB;

Dimitar Chobanov i Adriana Mladenova -25%PKB;

Richard K. Vedder i Lowell E. Gallaway podają dosyć dokładnie, że jest to 29%;

Vito Tanzi: wydatki rządu nie powinny przekraczać 30% PKB;

David B. Smith: ‘optymalny’ rozmiar rządu nie powinien przekraczać 30-35% PKB.

Krzywa Rahna

Rozmiar rządu

(udział wydatków rządowych w stosunku do PKB)

Szybkość w

zro

stu

gospodarc

zego

0 60%

Wydatki rządu na cele podstawowe („wydatki konieczne”)

wydatków na ochronę osób i ich własności przed kradzieżą oraz na ‘zapewnienie pewnych ograniczonych dóbr, których z różnych powodów rynek nie jest w stanie zapewnić (np. edukacja, transport i komunikacja)’.

16,9

13,8

12,7

10,9

13,4

9,1

10,8

13,3

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Wyd

atk

i rz

ąd

u n

a c

ele

po

dsta

wo

we

Wydatki rządowe a średnie stopy wzrostu w 23 krajach OECD; 1960 – 1996;Gwarteny et al. (1998a)

6,6

4,7

3,8

2,8

1,6

0

1

2

3

4

5

6

7

<25 25-30 30-40 40-50 >60

Śre

dn

i w

zro

st

PK

B w

%

Rozmiar rządu (wydatki w % PKB)

Gwarteny et al. (1998a)

Stopa wzrostu gospodarczego a poziom wydatków publicznych w Wielkiej Brytanii w dwóch okresach 1820-1885 i 1950-2011

5 10 15 20 25 30 35 40 45 50-0.06

-0.04

-0.02

0

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

wydatki publiczne w stosunku do PKB (%)

sto

pa

wzro

stu

PK

B

lata 1820-1885

lata 1950-2011

lata 1820-1885

lata 1950-2011

Stopa wzrostu gospodarczego a poziom wydatków publicznych w USA w dwóch okresach 1820-1885 i 1950-2011

Korelacja liniowa: ze wzrostem wydatków publicznych o 10% długookresowa stopa wzrostu gospodarczego maleje w przypadku Wielkiej Brytanii o 1,4% a przypadku Stanów Zjednoczonych aż o 5,9%.

0 5 10 15 20 25-0.06

-0.04

-0.02

0

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1

0.12

0.14

wydatki publiczne w stosunku do PKB (%)

sto

pa

wzro

stu

PK

B

lata 1820-1885

lata 1950-2011

lata 1820-1885

lata 1950-2011

w 1986 r. James M. Buchanan odbierał nagrodę im. Alfreda Nobla z ekonomii:

„Musimy rządy strząsnąć z naszych pleców, podciąć skrzydła biurokracji, deregulować, prywatyzować, obciąć wydatki federalne, rozbijać scentralizowaną władzę polityczną, obniżać podatki, wprowadzać dyscyplinę finansową”.

Kontekst ideologiczny

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Konserwatyści Centryści Socjaldemokraci

Partie polityczne

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Republikanie Niezależni Demokraci

A może ‘bez rządu’?

Jeśli „coś nie jest w całości świadomie kierowane”, to jest to „dowodem braku racjonalności i potrzeby zastąpienia w całości przez specjalnie stworzony mechanizm”

F.A. Hayek, The Counter-Revolution of Science,Free Press, Glencoe III, 1955 str. 87

Anarchizm

mutualizm –Proudhona; Rozwijany ‘od dołu’ federalizm

kolektywizm –Michaił A. Bakunin (1814-76), odwołanie do rewolucyjnych metod wymuszenia zmian społecznych i nacisku na własność grupową a nie indywidualną.

anarcho-komunizm – Piotr A. Kropotkin (1842-1941); anarchizm jest ostatnim etapem rozwoju społeczeństwa opartego na współpracy jako naczelnej zasadzie rozwoju. ‘Od każdego według jego możliwości, każdemu według jego potrzeb’.

anarcho-syndykalizm – do sparaliżowania funkcjonowania państwa, odwoływali się do ‘akcji bezpośredniej’, w 1895 roku ConfédérationGénérale du Travail.

anarchizm pacyfistyczny – Lew Tołstoj (1828-1910).

anarcho-kapitalizmem – w XIX wieku byli Max Stirner, Herbert Spencer, Josiach Warren, Lysander Spooner, Benjamin Tucker, Gustave de Molinari; współcześnie z nurtem tym związani są m.in. David Friedman, Robert Nozick, Murray Rothbard.

Eksperyment myślowy

„Wyobraźcie sobie chłopa pańszczyźnianego w czasach feudalnych, z mocy prawa przywiązanego do ziemi, na której się urodził i skazanego na status społeczny, jaki mu z urodzenia przysługuje. Wyobraźcie sobie, jak od świtu do zmierzchu, posługując się prymitywnymi narzędziami, pracuje w pocie czoła po to by zapewnić sobie podstawowe środki do życia, którymi będzie się jeszcze musiał podzielić z panem. Jego myślenie zdominowane jest przez strach i przesądy. Wyobraźcie sobie, że próbujecie opowiedzieć temu chłopu o strukturze społeczeństwa amerykańskiego w drugiej połowie XX wieku. … Poinformowałby was – zapewne z lekkim uśmiechem wyższości na twarzy - że jeśli jednostka nie miałaby przypisanego jej z urodzenia stałego miejsca we wspólnocie, to społeczeństwo szybko rozpadłoby się i pogrążyłoby w chaosie.”

Konieczność zmiany w filozofii myślenia

Podatki dopasowywać do wydatków.

Stałe starania o ograniczenie wydatków państwowych.

Jakie wydatki konieczne?

Czy z pewnych wydatków możemy zrezygnować?

Podatki jednakowo uciążliwe dla wszystkich.

Obniżać koszty poboru podatku!

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Jean-Baptiste Say

„Najlepszym modelem [publicznych] finansów, jest ograniczanie wydatków tak bardzo, jak to tylko możliwe, a najlepszy podatek to zawsze podatek najniższy”.

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Jaki system podatkowy?

Niski negatywny wpływ na dobrobyt i efektywność ekonomiczną;

Niskie koszty administracyjne i koszty jego przestrzegania;

Sprawiedliwe i niedyskryminacyjne procedury w zakresie traktowania przedsiębiorstw i osób fizycznych;

Przejrzysty i zrozumiały.

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Jakie podatki?

Należy znieść większość obecnych podatków (np. podatek od osób prawnych, ubezpieczeń społecznych, podatek od zysków kapitałowych, podatki od spadku, od osób prawnych, opłaty skarbowe).

Wprowadzone podatki:

podatek dochodowy ustalony na poziomie 15% dochodów powyżej pewnej ustalonej granicy (np. 10 000 zł). (ew. podatek od funduszu płac).

od zysków przedsiębiorstw, 15%. (ew. podatek od przychodów)

Jednolity podatek VAT na poziomie 13% (większość zwolnień powinna być zniesiona).

podatek mieszkaniowy (opodatkowanie czynszów i zysków z wynajmu mieszkań (na poziomie VAT)).

Lokalne podatki od nieruchomości.

Opłata paliwowa?

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

No‚ „the end of history”Just ever lasting tug of war?

100%

1700 1800 1900 2000

Mercantylism

statism

Classical economics Welfare economics Market economics

liberalismstatism

liberalism

Sharing market economics

Self-organizing market economics

Rząd a rynek

100%

100%

20%

40%

60%

80%

20% 40% 60% 80%A

B

zasada 20/80(80/20)

Krzywa Lorenza

Krzywa proporcjonalnych efektów

Stopień realizacji projektu (skumulowane efekty)

Skumulowane nakłady (koszty)

Witold

Kw

aśn

icki

(IN

E,

UW

r),

Nota

tki do w

ykła

dów

Różnorodność i rozwójUdział osób o danym dochodzie

duża różnorodność w roku T

mała różnorodność w roku T

Dochód narodowy na osobę

mała różnorodność w roku T+50r=2%

duża różnorodność w roku T+50r=3%

500100 200 300 400