CENTRUM UDZIELANIA INFORMACJI O OFIARACH II WOJNY ŚWIATOWEJINSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ – KOMISJI ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

Polacy deportowani do miejscowości Bieriezowka w Kazachstanie, 1940 r.

1

J Szanowni Państwo,

jednym z najważniejszych celów powołania Instytutu Pamięci Narodowej, zgodnie z pre-ambułą ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, było „zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu”. Pamięć ta ma wymiar zarówno zbiorowy, jak i indywidualny. Nie ma chyba w Polsce rodziny, która nie doświadczyłaby w przeszłości represji okupanta niemieckiego czy sowieckiego, niewiele jest takich rodzin, w których nikt nie zginął.

Historii wielu osób do dziś nie udało się odtworzyć. Dlatego Instytut Pamięci Narodowej od wielu lat wspiera projekty dokumentacyjne, których celem jest gromadzenie wiedzy na temat losów polskich obywateli pod dwiema okupacjami. Badania dalekie są od zakończenia, udało się już jednak zebrać informacje na temat milionów osób.

Warto znać dzieje swoich przodków. Historia tworzy naszą tożsamość. Nie tylko w wymiarze zbiorowym, lecz także indywidualnym, rodzinnym.

dr Łukasz KamińskiPrezes Instytutu Pamięci Narodowej

Fot.

ze z

bior

ów S

tani

sław

y P

ipiro

/ A

IPN

Groby osób zamordowanych przez Rosjan wycofujących się ze Lwowa, 1941 r.

2

Fot.

AIP

N

Baza danych „Indeks Represjonowanych”

3

M„Mając na względzie zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II wojny świa-towej i po jej zakończeniu”, jak napisano w preambule do ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 1998 r., nr 155, poz. 1016), na początku 2014 r. na mocy decyzji Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr. Łukasza Kamińskiego utworzono w Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów w Warszawie Centrum Udzielania Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej.

Głównym zadaniem nowo powstałej komórki jest udzielanie informacji, na podstawie zgromadzonego zasobu archiwalnego, o ofiarach represji niemieckich i sowieckich w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Do IPN zwracają się głównie ofiary prześladowań chcące udokumentować ten fakt, osoby szukają-ce informacji o zaginionych bliskich oraz badacze zajmujący się problematyką II wojny światowej. Dzięki Centrum uprościły się zasady udzielania informacji i udostępniania dokumentów.

Działania Centrum koncentrują się również na gromadzeniu no-wych dokumentów związanych z represjami. Niezwykle cennym

4

D

uzupełnieniem zasobu ewidencyjno-kartotecznego i aktowego są: elektroniczna baza danych Międzynarodowej Służby Poszu-kiwawczej (International Tracing Service, ITS) w Bad Arolsen (Niemcy) oraz przejęte z Ośrodka KARTA baza internetowa i tzw. baza wewnętrzna „Indeks Represjonowanych”. IPN jest jedynym w Polsce dysponentem tych użytecznych aplikacji.

Centrum Udzielania Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej tworzą doświadczeni pracownicy Archiwum IPN. Prowadząc kwe-rendy, nie ograniczają się tylko do zasobów IPN, lecz także wska-zują zainteresowanym inne polskie i zagraniczne archiwa, w któ-rych mogą się znajdować informacje o poszukiwanych osobach.

Ofiary okupacji niemieckiej

Dokumenty na temat represji i zbrodni niemieckich, popełnio-nych na Polakach i obywatelach innych narodowości w latach 1939–1945, znajdują się w przejętych przez Instytut Pamięci Narodowej – Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-skiemu materiałach, zgromadzonych przez jego poprzedniczkę, tj. Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-mu. Archiwum GKBZpNP stanowi łącznie 3500 m.b. materiałów ewidencyjno-kartotecznych i aktowych.

W przechowywanej dokumentacji są zarówno materiały wytwo-rzone przez urzędy i organa bezpieczeństwa III Rzeszy, w tym m.in. przez Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeszy (Reichsjustizmi-nisterium), Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeszy (Auswärti-ges Amt), Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt), Tajną Poli-cję Państwową (Geheime Staatspolizei), jak i przez samą Główną Komisję oraz instytucje zagraniczne, w tym m.in. przez Komisję Narodów Zjednoczonych do spraw Zbrodni Wojennych (United Nations War Crimes Commission) i Amerykańskie Trybunały Wojskowe w Norymberdze (US Nuremberg Military Tribunals).

Ich uzupełnienie stanowią archiwalia, które Główna Komisja otrzymała w wyniku współpracy wielostronnej z instytucjami

Fot.

AIP

N

Apel dzieci w obozie przy ul. Przemysłowej w Łodzi, grudzień 1942 r.

5

Pracownicy żydowscy podczas rewizji osobistej, Warszawa, 1943 r.

Fot.

AIP

N

6

zagraniczn ymi i polskimi archiwami państwowymi, a także ma-teriały przekazane przez osoby prywatne.

W zasobie przejętym od Głównej Komisji znajduje się wiele bezcennych dokumentów, takich jak raport Jürgena Stroopa, dotyczący likwidacji getta w Warszawie, dziennik generalnego gubernatora Hansa Franka czy też pamiętnik Johanna Pau-la Kremera, lekarza SS w obozie koncentracyjnym Auschwitz- -Birkenau. Zebrane archiwalia były wykorzystane m.in. w proce-sie toczącym się po zakończeniu II wojny światowej przed Mię-dzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze oraz w postępowaniach karnych przed polskim Najwyższym Trybu-nałem Narodowym (procesy Rudolfa Hössa oraz załogi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau i in.). Niezwykłą wartość historyczną przedstawiają również oryginalne materiały z obozów koncentracyjnych: Auschwitz-Birkenau, Buchenwald, Dachau, Gross-Rosen, Mauthausen, Mittelbau, Ravensbrück i Sachsen-hausen, a także zbiór akt więziennych z lat 1944–1956, wśród których znajdują się m.in. więzienne akta osobowe rotmistrza Witolda Pileckiego.

Obok dokumentów niemieckojęzycznych, w zasobie znajdują się także akta postępowań karnych wszczętych na podstawie

Rudolf Höss na ławie oskarżonych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Warszawie, marzec 1947 r.

Fot.

Sta

nisł

aw D

ąbro

wie

cki /

AIP

N

7

Fot.

AIP

N

8

Karta osoby aresztowanej przez Gestapo, Gdańsk, 1942 r.

9

dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 31 sierp-nia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cy-wilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego, jak również akta prokuratorskie spraw umorzonych i zawieszonych na pod-stawie przedmiotowego dekretu, akta przeciwko zbrodniarzom nazistowskim i osobom oskarżonym o współpracę z okupan-tem. W tej grupie archiwaliów na szczególną uwagę zasługują m.in. dokumenty procesowe Ericha Kocha, byłego Gauleitera Prus Wschodnich, oraz osób skazanych za głoszenie prawdy o zbrodni katyńskiej.

W latach 1945–1998 Komisja zgromadziła unikatową w skali światowej dokumentację, składającą się z ok. 900 zespołów archi-walnych, 270 kartotek historycznych, 20 kartotek pomocniczych (jest wśród nich m.in. kartoteka osobowa zbrodniarzy hitlerow-skich, licząca blisko 1 000 000 kart, wykorzystywana do spo-rządzania wniosków ekstradycyjnych oraz do aktów oskarżeń w procesach karnych toczonych przed sądami polskimi), 1800 mikrofilmów, tyle samo afiszów i plakatów oraz 120 000 zdjęć. Cennym uzupełnieniem zasobu ewidencyjno-kartotecznego i ak-towego jest elektroniczna baza danych Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej w Bad Arolsen.

Baza Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej w Bad Arolsen

Międzynarodowa Służba Poszukiwawcza w Bad Arolsen po-wstała w celu prowadzenia poszukiwań i rejestracji osób zagi-nionych podczas II wojny światowej. Od początku działalności, jeszcze podczas działań wojennych, gromadziła różnego rodzaju dokumenty, tworzące dziś potężny zasób składający się z 26 km bieżących akt. Od przeszło dekady materiały te są digitalizowa-ne, co umożliwia dostęp do zbiorów za pośrednictwem specjalnie skonstruowanej bazy danych. IPN jest jedyną instytucją w Polsce i jedną z kilku na świecie, która posiada pełną wersję tej unika-towej aplikacji.

Otrzymanie aplikacji było możliwe dzięki przystąpieniu Rzeczy-pospolitej Polskiej, jedynego państwa z dawnego bloku wschod-niego, do Umów Bońskich z 1955 r., co nastąpiło 7 marca 2000 r., oraz w wyniku ich nowelizacji z 16 maja 2006 r., kiedy to podjęto decyzję o możliwości udostępnienia kopii cyfrowych zasobu Bad

Baza Międzynaro-dowej Służby

Poszukiwawczej w Bad Arolsen

10

Arolsen sygnatariuszom traktatu. W 2007 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej zdecydowało o przeka-zaniu zdigitalizowanych materiałów IPN w Warszawie.

Baza danych Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej składa się z trzech części. Pierwsza część zawiera zeskano-wane dokumenty dotyczące osób osadzonych w więzieniach i obozach koncentracyjnych w III Rzeszy i w krajach okupo-wanych. Druga to zbiór materiałów dotyczących cudzoziem-ców zarejestrowanych i zatrudnionych na terytorium Niemiec podczas II wojny. Znajdują się w nich dokumenty pracy, karty meldunkowe, akta urzędów stanu cywilnego itp. Trzecia zaś to powojenne materiały rejestrujące losy tzw. dipisów (displaced person, DP), a więc uchodźców, którzy w czasie wojny znaleźli się poza ojczyzną. Dokumenty zawierają informacje o ich po-bycie w obozach przejściowych, uzyskanej pomocy i wreszcie repatriacji bądź emigracji.

Aplikacja zawiera rekordy odnoszące się do losów ponad 17 000 000 osób. Sam Centralny Indeks Nazwisk, zdigitalizowa-na kartoteka stanowiąca podstawę każdej kwerendy przeprowa-dzonej w bazie, zawiera około 50 000 000 kart. Baza jest zatem niezwykle ważnym narzędziem do prowadzenia kwerend.

Fot.

AIP

N

11

IOfiary okupacji sowieckiej

Informacje o losach obywateli polskich na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej i w ZSRS w latach 1939–1956 kryje zgroma-dzony w archiwum Centrali IPN tzw. zbiór akt wschodnich, na który składa się ponad 30 m.b., tj. 2249 j.a. kopii papierowych oraz blisko 700 j.a. kopii cyfrowych dokumentacji pozyskanej z różnych instytucji, m.in. z Głównego Centrum Informacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej, Rosyj-skiego Państwowego Archiwum Wojskowego w Moskwie, Wydzie-lonego Państwowego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, Naczelnej Prokuratury Ukrainy w Kijowie, Litewskiego Archiwum Specjalnego w Wilnie czy Archiwum Ministerstwa Spraw We-wnętrznych Gruzji. Materiały te uzupełniają 2,84 m.b. (549 j.a.) dokumentacji poświęconej tematyce represji sowieckich wobec Polaków i obywateli innych narodowości z lat 1939–1956, zgro- Uciekinierzy na Kresach

Wschodnich, wrzesień 1939 r.

Fot.

AIP

N

12

Polscy jeńcy w niewoli sowieckiej w 1939 r.

Fot.

AIP

N

13

madzonej i przekazanej przez Jędrzeja Tucholskiego, badacza zbrodni katyńskiej i wieloletniego pracownika IPN, oraz 4,85 m.b. (569 j.a.) materiałów dotyczących mordu katyńskiego, które IPN otrzymał ze Studium Polski Podziemnej w Londynie (The Polish Underground Movement Study Trust London).

W zasobie archiwalnym IPN w Warszawie przechowywane są dokumenty wytworzone przez Armię Czerwoną, urzędy i organy bezpieczeństwa ZSRS oraz republik sowieckich – białoruskiej, litewskiej czy też ukraińskiej. Kryją one wiele niezwykle cennych i interesujących dokumentów, m.in. wykazy internowanych na Litwie obywateli polskich, w tym funkcjonariuszy Policji Państwo-wej i żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, akta spraw karno--śledczych obywateli polskich (dotyczące m.in. członków pol-skich organizacji niepodległościowych działających na terenach II Rzeczypospolitej), meldunki Ludowego Komisariatu Spraw We-wnętrznych ZSRS, poświęcone działalności i likwidacji polskich organizacji konspiracyjnych czy też wykazy ilościowe transportów kolejowych, wywożących polskich jeńców wojennych z Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska.

Największy i najcenniejszy nabytek ostatnich lat stanowi doku-mentacja przekazana przez Ośrodek KARTA. Na mocy umowy podpisanej 30 kwietnia 2013 r. między IPN a Ośrodkiem KARTA,

Zdjęcie sygnalityczne osoby represjonowanej przez organa ZSRS

14

Instytut przejął prowadzenie programu badawczego „Indeks Re-presjonowanych”, zajmującego się imiennym dokumentowaniem losów Polaków i obywateli innych narodowości, represjonowanych przez organa władzy sowieckiej po 17 września 1939 r. Do zasobu archiwalnego Instytutu w Warszawie trafiły m.in. oryginały ponad 30 000 ankiet personalnych, zgromadzonych podczas realizacji programu „Indeks Represjonowanych”, kopie dokumentów ze zbiorów Stowarzyszenia „Memoriał” w Moskwie (rosyjskiej orga-nizacji pozarządowej dokumentującej i upowszechniającej wiedzę o ofiarach komunistycznych represji politycznych), w tym artykuły prasowe i wykazy osobowe, kwestionariusze ewidencyjne i an-kiety do „Księgi Zmarłych Związku Sybiraków”, a także liczne kopie wykazów osobowych ze zbiorów Archiwum Wschodniego.

Baza danych „Indeks Represjonowanych”

Pomysł utworzenia „Indeksu Represjonowanych”, całościowe-go skomputeryzowanego zbioru informacji o osobach represjo-nowanych w ZSRS, pojawił się w styczniu 1988 r., kilka tygodni po rozpoczęciu pracy Archiwum Wschodniego, które jest jedną z agend Ośrodka KARTA. Głównym celem było zgromadzenie i ocalenie różnego rodzaju świadectw osób, które znalazły się pod okupacją sowiecką lub w więzieniach, łagrach czy na zesła-niu, a więc relacji, pamiętników, listów, fotografii, pamiątek itp. Początkowo dane były gromadzone głównie w postaci ankiet per-sonalnych, wypełnianych przez ofiary represji sowieckich lub ich rodziny, a także na podstawie informacji znajdujących się w re-lacjach i wspomnieniach zgromadzonych w Archiwum Wschod-nim. Z czasem podjęto decyzję o utworzeniu bazy elektronicznej.

Skomputeryzowane dane z ankiet personalnych, jak również z materiałów źródłowych z archiwów posowieckich, pozyskiwa-nych od lat dziewięćdziesiątych XX w. za pośrednictwem Stowa-rzyszenia „Memoriał” w Moskwie, pozwoliły na stworzenie tzw. wewnętrznej bazy danych „Indeks Represjonowanych”. Obecnie liczy ona ok. 1 200 000 rekordów.

Zweryfikowane biogramy, zawierające podstawowe dane per-sonalne, informacje o formie represji w ZSRS oraz sygnatury źró-deł archiwalnych, w których dana osoba występuje, były publiko-wane przez Ośrodek KARTA w tomach serii wydawniczej Indeks Represjonowanych. W latach 1995–2013 ukazało się 21 tomów w 29 woluminach. Od września 2001 r. zweryfikowane dane osób

List jeńca polskiego z Kozielska, listopad 1939 r.

Fot.

AIP

N

15

Fot.

AIP

N

Fragment listu zesłańca syberyjskiego, luty 1941 r.

16

Fot.

AIP

N

17

represjonowanych, pochodzące z wydanych drukiem tomów oraz z dwóch niezweryfikowanych zestawień – tzw. listy ukraińskiej (więźniowie rozstrzelani na podstawie decyzji władz sowieckich z 5 marca 1940 r.) oraz Wykazu spraw prowadzonych przez or-gana NKWD Zachodniej Ukrainy i Białorusi (spis osób aresztowa-nych, przeciwko którym wszczęto śledztwo w latach 1939–1941) – są udostępnione w bazie internetowej „Indeks Represjonowa-nych”. Od 2008 r. w bazie umieszczano także biogramy opracowa-ne na podstawie wiarygodnych źródeł zgromadzonych w aplikacji wewnętrznej „Indeks Represjonowanych”: ankiet personalnych, zaświadczeń uzyskanych za pośrednictwem Stowarzyszenia „Me-moriał”, materiałów skopiowanych w latach dziewięćdziesiątych XX w. przez Wojskową Komisję Archiwalną, dokumentacji Biura Informacji i Poszukiwań PCK, Związku Sybiraków itp. W bazie internetowej „Indeks Represjonowanych”, dostępnej na stronie internetowej IPN pod adresem www.indeksrepresjonowanych.pl, znajduje się obecnie ponad 316 000 rekordów.

Pismo Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie w sprawie ustalenia losu osoby deportowanej do ZSRS

Fot.

AIP

N

18

Ostatnia droga...

19

Jak uzyskać informacje?

Informacje o ofiarach represji niemieckich i sowieckich można uzyskać, zwracając się do nas listownie na adres:

Instytut Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów

02-699 Warszawa, ul. Kłobucka 21 z dopiskiem „Centrum Udzielania Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej”

lub mailowo na adres: ofiary@ipn.gov.pl

Zachęcamy także do kontaktu z pracownikami Centrum:Janusz Piwowar – kierownik (represje niemieckie)

tel. +48 22 566 25 61 e-mail: janusz.piwowar@ipn.gov.pl Jacek Ryżko (represje niemieckie)

tel. +48 22 566 25 74 e-mail: jacek.ryzko@ipn.gov.pl

Wioletta Pruchnik (represje sowieckie)tel. +48 22 581 86 12

e-mail: wioletta.pruchnik@ipn.gov.pl Ewa Rybarska (represje sowieckie)

tel. +48 22 581 86 47 e-mail: ewa.rybarska@ipn.gov.pl

Opracowali

dr Rafał Leśkiewicz, Janusz

Piwowar, Wioletta Pruchnik,

Ewa Rybarska, Jacek Ryżko,

dr Mariusz Żuławnik

Redakcja

Iwona Gałęzowska

Projekt graficzny

Sylwia Szafrańska

Skład

Marcin Koc

Zdjęcie na okładce

Fot. ze zbiorów Stanisławy

Pipiro / AIPN

© Copyright by Instytut

Pamięci Narodowej

Komisja Ścigania Zbrodni

przeciwko Narodowi

Polskiemu, Warszawa 2014

ISBN 978-83-7629-632-6

Zapraszamy na stronę

internetową

www.ipn.gov.pl

oraz do księgarni internetowej

www.ipn.poczytaj.pl

22

PATRONAT MEDIALNY