1

Załącznik nr 1 do Uchwały Rady Pedagogicznej Publicznego Gimnazjum

im. Tadeusza Kościuszki w Dąbrówce nr 30/13/14 z dnia 29 sierpnia 2014 r.

Formy i sposoby

udzielania pomocy psychologiczno – pedagogicznej uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych w Publicznym Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Dąbrówce

Zawartość opracowania:

I. Formy pomocy psychologiczno – pedagogicznej w PG w Dąbrówce. II. Dostosowanie wymagań edukacyjnych – wykładnia prawna oraz kluczowe terminy. III. Dostosowanie wymagań edukacyjnych w praktyce

1. Uczniowie o inteligencji niższej niż przeciętna – uczniowie z opinią o potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych, form i metod pracy do indywidualnych potrzeb i możliwości psychofizycznych ucznia. 2. Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania (uczniowie z dysleksją). 3. Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. 4. Uczniowie słabo słyszący. 5. Uczniowie zdolni. 6. Zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery. 7. Uczniowie ze spektrum autyzmu.

Ad I. Ze względu na uwarunkowania organizacyjne, kadrowe i charakter szkoły (szkoła ogólnodostępna) w PG w Dąbrówce realizowane są następujące formy pomocy psychologiczno – pedagogicznej:

1. Zajęcia rozwijające uzdolnienia:

a) koła przedmiotowe, koła zainteresowań, organizacje szkolne. Zajęcia prowadzą nauczyciele pełniący funkcje opiekunów kół i organizacji,

b) zajęcia rozwijające uzdolnienia prowadzone przez psychologa i pedagoga szkolnego,

2. Zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze z matematyki, j. polskiego, j. angielskiego oraz dla uczniów klas II i III - j. rosyjskiego. Zajęcia prowadzą nauczyciele uczący tych przedmiotów.

3. Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne dla uczniów o specyficznych trudnościach w uczeniu się. Zajęcia prowadzi psycholog szkolny.

4. Zajęcia terapeutyczne – elementy terapii psychologicznej i pedagogicznej. Zajęcia prowadzą psycholog i pedagog szkolny.

5. Zajęcia związane z wyborem zawodu i planowaniem kariery. Zajęcia koordynuje szkolny doradca zawodowy. Elementy orientacji zawodowej mogą być realizowane na poszczególnych zajęciach edukacyjnych przez poszczególnych nauczycieli.

6. Porady i konsultacje – systematyczne lub doraźne, udzielane w zależności od problemu przez psychologa szkolnego, pedagoga szkolnego, doradcę zawodowego, wychowawców, nauczycieli.

Ad II. Dostosowanie wymagań edukacyjnych – wykładnia prawna oraz kluczowe terminy

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (ze zmianami z dn. 17 listopada 2010 r.), nauczyciel jest obowiązany, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej lub na podstawie opinii niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym niepublicznej poradni specjalistycznej jak również na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo nauczania indywidualnego, dostosować wymagania edukacyjne, do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom.

2

Przepis ten pojawiał się już we wcześniejszych aktach prawnych budząc szereg kontrowersji, dlatego też MENiS 30 maja 2003 roku przedstawił jego wykładnię. Warto ją przytoczyć :

Opinia poradni psychologiczno - pedagogicznej zobowiązuje nauczyciela do dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub/i specyficzne trudności w uczeniu się

ustalając wymagania edukacyjne nauczyciel winien kierować się zaleceniami zawartymi w opinii poradni oraz potrzebami edukacyjnymi ucznia rozpoznanymi przez nauczycieli uczących go. Wymagania edukacyjne należy ustalić na takim poziomie, by uczeń mógł im sprostać i by skłaniały ucznia do odpowiedniego wysiłku edukacyjnego oraz zapewniały mu otrzymywanie ocen motywujących go do wytężonej pracy, wykorzystując w tym celu pełną skalę ocen. Wymagania te powinny zapewniać realizację celów edukacyjnych wynikających z podstawy programowej w takim stopniu, w jakim jest to możliwe z uwagi na występujące u ucznia trudności w uczeniu się

z przywołanego przepisu wynika także, że nauczyciel realizując przyjęty w szkole zestaw programów nauczania winien dostosować wynikające z nich wymagania edukacyjne, do potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych konkretnego ucznia

ustalonych przez siebie wymaganiach dla ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe nauczyciel zobowiązany jest poinformować rodziców dziecka (prawnych opiekunów ).

Lepszemu zrozumieniu problemu może posłużyć zdefiniowanie używanej terminologii: ZABURZENIA ROZWOJOWE - to klasa zaburzeń dziecięcych, charakteryzujących się poważnym zniekształceniem funkcjonowania społecznego, poznawczego, ruchowego i językowego. Obejmuje przypadki głębszego stopnia odchyleń od norm rozwojowych. Do zaburzeń rozwojowych należą: niesłyszenie, niedosłyszenie, niewidzenie, niedowidzenie, niepełnosprawność ruchowa, upośledzenie umysłowe, autyzm, niepełnosprawności sprzężone, choroby przewlekłe, zaburzenia psychiczne, niedostosowanie społeczne, zaburzenia zachowania. Uczniowie z w/w zaburzeniami wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki - treści, metod i warunków pracy, dlatego otrzymują z poradni orzeczenia do kształcenia specjalnego. W przypadku ucznia posiadającego orzeczenie dostosowanie wymagań może nastąpić na podstawie tego orzeczenia. ODCHYLENIA ROZWOJOWE - są to indywidualne opóźnienia rozwoju w stosunku do ustalonych norm, nie będące jednak zaburzeniami z uwagi na niewielkie nasilenie objawów, ograniczony zakres i czas trwania. Do odchyleń rozwojowych należy m.in. inteligencja niższa niż przeciętna. SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ - ogólny termin dotyczący niejednorodnej grupy zaburzeń przejawiających się poważnymi trudnościami w rozumieniu i posługiwaniu się mową i pismem oraz w zakresie zdolności matematycznych. Zaburzenia te są uwarunkowane wewnętrznie i wywołane dysfunkcjami centralnego układu nerwowego. Mimo iż trudności w uczeniu się mogą współwystępować z innymi deficytami (np. sensorycznymi, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami społecznymi i emocjonalnymi ) oraz w powiązaniu z oddziaływaniami zewnętrznymi (np. różnice kulturowe, niewystarczające/niewłaściwe nauczanie, czynniki psychogenne ), nie są one rezultatem tych deficytów czy oddziaływań. Inaczej mówiąc, zdiagnozowanie specyficznych trudności w uczeniu wykluczają : wada słuchu, wada wzroku, "widoczne" zaburzenia neurologiczne, powodujące problemy także w innych dziedzinach życia, niepełnosprawność intelektualna, choroby somatyczne, zła sytuacja rodzinna dziecka, wadliwe metody nauczania, czynniki emocjonalne (np. brak motywacji do nauki ) i behawioralne wywierające niekorzystny wpływ na koncentrację

uwagi i spełnianie poleceń nauczyciela, tym samym upośledzając zdolność dziecka do nauki. Ujmując w latach sześćdziesiątych specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu jako syndrom zaburzeń, zwany dysleksją rozwojową, prof. M. Bogdanowicz wprowadziła pojęcia opisujące ich formy : dysgrafia: trudności w opanowaniu kształtnego, czytelnego pisma o zadowalającym poziomie graficznym dysortografia: trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, zgodnej z regułami ortograficznymi danego języka dysleksja: izolowane trudności w czytaniu, bez towarzyszących im innych zaburzeń rozwoju umiejętności szkolnych

Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki określa się mianem dyskalkulii. Uczniowie z tych trzech grup należą do uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Do tej grupy można również zaliczyć uczniów zdolnych. WYMAGANIA EDUKACYJNE - definiując pojęcie wymagania edukacyjne należy wyjść od definicji treści nauczania. Nowoczesna dydaktyka operuje trójwymiarowym jej modelem. Treścią nauczania jest - mówiąc najprościej - to, czego się naucza. Na trójwymiarowy model treści nauczania składają się : cele nauczania - opisują zamierzone czynności uczniów i formułuje się je w sposób operacyjny,

3

materiał nauczania - to uporządkowana informacja rzeczowa, wymagania programowe - to oczekiwane osiągnięcia ucznia,

Treść nauczania ma charakter dynamiczny, jest ona przetwarzana w procesie dydaktycznym: planowana przez nauczyciela, poznawana przez uczniów opanowywana po zakończeniu procesu dydaktycznego i oceniana.

Jeżeli wymagania programowe uznamy za zamierzone osiągnięcia ucznia wynikające z programu nauczania (a więc sformułowane przez autora programu) to wymagania edukacyjne są oczekiwanymi przez nauczyciela osiągnięciami ucznia i formułowanymi przez niego w oparciu o realizowany program nauczania.

W standaryzacji osiągnięć szkolnych. punktem wyjścia jest Podstawa programowa kształcenia ogólnego, gdzie zapisane są standardy osiągnięć dla poszczególnych edukacji. Kolejny etap to standardy wymagań egzaminacyjnych sprawdzane w sprawdzianach i egzaminach zewnętrznych. Oba te dokumenty wpływają na wymagania programowe zawarte w programach nauczania. Na ich podstawie nauczyciele formułują wymagania edukacyjne. Spełnione wymagania edukacyjne stają się osiągnięciami ucznia.

Główną przyczyną określania wymagań edukacyjnych są zróżnicowane potrzeby edukacyjne uczniów, zróżnicowane możliwości i oczekiwania. Ustalając wymagania nauczyciel dokonuje ostatecznej selekcji elementów treści nauczania, rozsądnie zmniejszając ich liczbę - projektuje wymagania edukacyjne. Wykorzystując wymagania programowe do formułowania wymagań edukacyjnych nauczyciel powinien je urealnić, skorygować tak, aby były dostosowane dla jego uczniów. Dostosowywanie wymagań to zastosowanie do sformułowanych wymagań edukacyjnych, takich kryteriów, które uwzględniają możliwości i ograniczenia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania dziecka. Podstawowym celem dostosowania wymagań jest wyrównanie szans edukacyjnych uczniów oraz zapobieganie wtórnym zaburzeniom sfery emocjonalno- motywacyjnej. Obszary dostosowania obejmują: warunki procesu edukacyjnego tj zasady, metody, formy, środki dydaktyczne zewnętrzną organizację nauczania ( np. posadzenie ucznia słabosłyszącego w pierwszej ławce ) warunki sprawdzania poziomu wiedzy i umiejętności ( metody i formy sprawdzania i kryteria oceniania )

Ad. III. Dostosowanie wymagań edukacyjnych w praktyce. Kilka uwag ogólnych. Kto (poradnia czy nauczyciel) powinien określać na czym konkretnie ma polegać dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom?

Poradnia daje przede wszystkim wskazania ogólne na podstawie badań diagnostycznych, zaś nauczyciele konkretyzują je w ciągu bezpośredniej pracy z dzieckiem .

Czy został sformułowany np. przez Ministerstwo Edukacji lub poszczególne kuratoria oświaty katalog zawierający możliwości dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom i jeżeli taki katalog został sformułowany, to gdzie on jest dostępny ?

Nie, i trudno przypuszczać aby kiedykolwiek taki katalog mógł powstać.(odpowiedzi udzielone na forum internetowym przez prof. M. Bogdanowicz )

Dostosowanie wymagań: powinno dotyczyć głównie form i metod pracy z uczniem, zdecydowanie rzadziej treści nauczania, nie może polegać na takiej zmianie treści nauczania, która powoduje obniżanie wymagań wobec uczniów z normą

intelektualną, nie oznacza pomijania haseł programowych, tylko ewentualne realizowanie ich na poziomie wymagań koniecznych lub

podstawowych, nie może prowadzić do zejścia poniżej podstawy programowej, a zakres wiedzy i umiejętności powinien dać szansę

uczniowi na sprostanie wymaganiom kolejnego etapu edukacyjnego.

W przepisach jest mowa o dostosowaniu wymagań do psychofizycznych możliwości ucznia, a nie o ich obniżeniu. Zatem nauczyciel, stosujący wobec ucznia np. z dysleksją rozwojową łagodniejsze kryteria oceniania w zakresie tych sprawności i umiejętności, które sprawiają mu szczególne problemy, ma prawo wymagać od niego większego wkładu pracy w porównaniu z innymi uczniami.

4

Stwierdzenie dysfunkcji nie zwalnia uczniów z obowiązków szkolnych. Przeciwnie: uczeń taki powinien wykazać się samodzielną pracą, wykonywać dodatkowe zadania i ćwiczenia, zalecone specjalnie dla niego, które pomogą mu w przezwyciężeniu trudności.

Ad III.1. Uczniowie o inteligencji niższej niż przeciętna – uczniowie z opinią o potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych, form i metod pracy do indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia.

Uczniowie z inteligencją niższą niż przeciętna (70-84 w skalach Wechslera) stanowią 14% populacji szkolnej. Uzyskują oni słabe wyniki w nauce, pomimo dużego własnego nakładu pracy a niekiedy nawet, mimo intensywnej stymulacji rozwoju. Największe trudności mają w rozumowaniu i logicznym myśleniu we wszystkich jego formach i przejawach. Poziom ich rozwoju słowno-pojęciowego odpowiada wcześniejszej fazie rozwojowej. W szczególności uczniowie ci mają problemy z: wewnętrzną organizacją nowo nabytej wiedzy i integrowaniem jej z już posiadaną (stąd wolne tempo uczenia się), generalizowaniem wiedzy oraz wykorzystywaniem jej w różnych dziedzinach, opanowaniem materiału o charakterze abstrakcyjnym (ze względu na bardzo słabą pamięć krótkotrwałą dzieci te

zdecydowanie łatwiej pracują i uczą się na materiale konkretnym), umiejętnością myślenia przyczynowo-skutkowego, dokonywaniem porównań między zbiorami (różnicowanie i szukanie podobieństw), umiejętnością odróżniania cech istotnych od nieistotnych, dokonywaniem uogólnień, szczególnie o charakterze werbalnym,

Myślenie tych dzieci charakteryzuje: konkretyzm i mała samodzielność. Często uczą się „na pamięć” bez zrozumienia treści. Ich trudności nasilają się wraz z pokonywaniem kolejnych poziomów edukacji. Wykształcenie wyższe jest dla nich w zasadzie nieosiągalne (tzn. było nieosiągalne dopóki nie powstało tak wiele prywatnych szkół wyższych). W przypadku tych dzieci konieczne jest dostosowanie zarówno w zakresie formy, jak i treści wymagań. Nie kwalifikują się do szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo, a program szkoły ogólnodostępnej jest dla nich trudny, a przede wszystkim zbyt szybko realizowany. W zasadzie tylko w tej grupie uczniów możemy mówić o obniżeniu wymagań pamiętając jednak, że obniżenie kryteriów jakościowych nie może zejść poniżej podstawy programowej. Ogólne sposoby wspierania uczniów (A):

1. omawianie niewielkich partii materiału i o mniejszym stopniu trudności, 2. pozostawianie więcej czasu na jego utrwalenie, 3. podawanie poleceń w prostszej formie, 4. unikanie trudnych, czy bardzo abstrakcyjnych pojęć, 5. częste odwoływanie się do konkretu, przykładu, 6. unikanie pytań problemowych, przekrojowych, 7. wolniejsze tempo pracy, 8. szerokie stosowanie zasady poglądowości, 9. odrębne instruowanie dzieci, 10. zadawanie do domu tyle, ile dziecko jest w stanie wykonać samodzielnie.

SYMPTOMY TRUDNOŚCI ZASADY JĘZYK POLSKI (B)

słabe oceny pomimo starań i wysiłków ucznia, trudności w czytaniu i pisaniu (trudności z kojarzeniem

określonych dźwięków (głosek) z odpowiadającymi im symbolami (literami),

trudności w rozumieniu czytanych treści, trudności w samodzielnym wypowiadaniu się,

formułowaniu wniosków i sądów, w uogólnianiu, myśleniu symbolicznym (abstrakcyjnym),

niski poziom rozwoju słowno – pojęciowego (odpowiada wcześniejszej fazie rozwoju),

ubogie słownictwo, wadliwa struktura gramatyczna wypowiedzi ustnych i pisemnych,

słabsza sprawność manualna (rysunki, pismo mają niski poziom graficzny – odpowiadają wcześniejszej fazie rozwoju),

1. zmniejszanie ilości, stopnia trudności i obszerności zadań 2. dzielenie materiału na mniejsze partie, wyznaczanie czasu na

ich opanowanie i odpytywanie 3. wydłużanie czasu na odpowiedź, przeczytanie lektury 4. wprowadzanie dodatkowych środków dydaktycznych np.

ilustracje, 5. odwoływanie się do znanych sytuacji z życia codziennego 6. formułowanie pytań w formie zdań o prostej konstrukcji

powołujących się na ilustrujące przykłady 7. częste podchodzenie do ucznia w trakcie samodzielnej pracy

w celu udzielania dodatkowej pomocy, wyjaśnień 8. zajęcia w ramach zespołu dydaktyczno-wyrównawczego,

gdzie należy oprócz wyjaśniania bieżących zagadnień programowych usprawniać funkcje poznawcze (procesy intelektualne i percepcyjne), (zajęcia dodatkowe są

5

słaba umiejętność stosowania konwencjonalnych sposobów zapamiętywania,

duże problemy z przywoływaniem z pamięci odległych partii materiału (słaba pamięć długotrwała, operacyjna),

trudności z selekcją i wychwyceniem myśli przewodniej w długich tekstach,

wolne tempo procesów umysłowych i działania.

niezbędne, bowiem dziecko z inteligencją niższą niż przeciętna nie jest w stanie opanować tych umiejętności tylko dzięki pracy na lekcji i samodzielnej nauce własnej w domu)

9. należyzezwolić na dokończenie w domu niektórych prac wykonywanych na lekcjach

10. dyktanda przeprowadzać indywidualnie w wolniejszym tempie, gdyż dzieci te często nie nadążają za klasą

11. potrzeba większej ilości czasu i powtórzeń na opanowanie materiału.

JĘZYKI OBCE (C) trudności z prawidłową wymową trudności w zapamiętywaniu i/lub odtwarzaniu treści,

słówek, zdań trudności w swobodnym wypowiadaniu się na określony

temat rudności w poprawnym czytaniu i pisaniu problemy z gramatyką.

1. zmniejszanie ilości słówek do zapamiętania 2. pozostawianie większej ilości czasu na ich przyswojenie 3. odpytywanie po uprzedzeniu, kiedy i z czego dokładnie uczeń

będzie pytany 4. wymagania w wypowiadaniu się na określony temat

ograniczyć do kilku krótkich, prostych zdań na dany temat.

MATEMATYKA, FIZYKA, CHEMIA (D) trudności z wykonywaniem bardziej złożonych działań trudność z pamięciowym przyswajaniem i/lub

odtwarzaniem z pamięci wyuczonych treści (np. tabliczka mnożenia, skomplikowane wzory, układy równań)

problem z rozumieniem treści zadań potrzeba większej ilości czasu na zrozumienie i wykonanie

zadania.

1. częste odwoływanie się do konkretu (np. graficzne przedstawianie treści zadań), szerokie stosowanie zasady poglądowości

2. omawianie niewielkich partii materiału i o mniejszym stopni trudności (pamiętając, że obniżenie wymagań nie może zejść poniżej podstawy programowej)

3. podawanie poleceń w prostszej formie (dzielenie złożonych treści na proste, bardziej zrozumiałe części)

4. wydłużanie czasu na wykonanie zadania 5. podchodzenie do dziecka w trakcie samodzielnej pracy w

razie potrzeby udzielenie pomocy, wyjaśnień, mobilizowanie do wysiłku i ukończenia zadania

6. zadawanie do domu tyle, ile dziecko jest w stanie samodzielnie wykonać

7. potrzeba większej ilości czasu i powtórzeń dla przyswojenia danej partii materiału.

GEOGRAFIA, BIOLOGIA, HISTORIA (E) trudność w selekcji i wybraniu najważniejszych treści

(tendencja do pamięciowego uczenia się wszystkiego po kolei)

problem z zapamiętywaniem dat, nazwisk, nazw, miejscowości

nieumiejętność przekrojowego wiązania faktów i informacji.

1. w związku z dużym problemem w selekcji i wyborze najważniejszych informacji z danego tematu można wypisać kilka podstawowych pytań, na które uczeń powinien znaleźć odpowiedź czytając dany materiał (przy odpytywaniu prosić o udzielenie na nie odpowiedzi)

2. podobnie postępować przy powtórkach 3. pozostawianie większej ilości czasu na przygotowanie się z

danego materiału (dzielenie go na małe części, wyznaczanie czasu na jego zapamiętanie i odpytywanie).

WYCHOWANIE FIZYCZNE, MUZYKA, PLASTYKA, ZAJĘCIA ARTYSTYCZNE I TECHNICZNE (F) niezborność ruchowa i trudności w wykonywaniu

niektórych ćwiczeń (potrzeba dłuższego treningu, aby opanować dane ćwiczenie, rzucanie do celu itp.)

trudności w zrozumieniu zasad i reguł różnych gier obniżony poziom prac plastycznych i technicznych (słabsza

własna inwencja twórcza, wyobraźnia) trudność w zapisywaniu i odczytywaniu nut.

1. zapewnienie większej ilości ćwiczeń, aby uczeń opanował daną sprawność (w razie potrzeby zwolnienie z wykonania ćwiczeń przerastających możliwości ruchowe ucznia),

2. wielokrotne tłumaczenie i wyjaśnianie zasad i reguł gier sportowych,

3. podpowiadanie tematu pracy plastycznej czy technicznej, częste podchodzenie do ucznia, ukierunkowywanie w działaniu

4. pozwalanie na korzystanie ze śpiewników, wzorów, zapisów nutowych

5. liberalne ocenianie wytworów artystycznych ucznia 6. w ocenianiu zwracanie większej uwagi na wysiłek włożony w

wykonanie zadania, niż ostateczny efekt pracy.

6

Ad. III.2. Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania.

Dyskalkulia, czyli trudności w liczeniu. Oceniamy przede wszystkim tok rozumowania, a nie techniczną stronę liczenia (G). Uczeń ma, bowiem skłonność do przestawiania kolejności cyfr w liczbie i przez to jej zapis jest błędny. Zły wynik końcowy wcale nie świadczy o tym, że dziecko nie rozumie zagadnienia. Dostosowanie wymagań będzie, więc dotyczyło tylko formy sprawdzenia wiedzy poprzez koncentrację na prześledzeniu toku rozumowania w danym zadaniu i jeśli jest on poprawny - wystawienie uczniowi oceny pozytywnej. Dysgrafia, czyli brzydkie, nieczytelne pismo. Dostosowanie wymagań będzie dotyczyło formy sprawdzania wiedzy, a nie treści (H). Wymagania merytoryczne, co do oceny pracy pisemnej powinny być ogólne, takie same, jak dla innych uczniów, natomiast sprawdzenie pracy może być niekonwencjonalne. Np., jeśli nauczyciel nie może przeczytać pracy ucznia, może go poprosić, aby uczynił to sam (1) lub przepytać ustnie z tego zakresu materiału (2). Może też skłaniać ucznia do pisania drukowanymi literami lub na komputerze (3). Dysortografia, czyli trudności z poprawną pisownią pod względem ortograficznym, fonetycznym, interpunkcyjnym itd. Dostosowanie wymagań znowu dotyczy głównie formy sprawdzania i oceniania wiedzy z tego zakresu (I). Zamiast klasycznych dyktand można robić sprawdziany polegające na uzasadnianiu pisowni wyrazów, odwołując się do znajomości zasad ortograficznych (1), oceniać odrębnie merytoryczną stronę pracy i odrębnie poprawność pisowni, nie wpisując tej drugiej oceny do dziennika (2). W żadnym wypadku dysortografia nie uprawnia do zwolnienia ucznia z nauki ortografii i gramatyki. Dysleksja, czyli trudności w czytaniu przekładające się często również na problemy ze zrozumieniem treści Dostosowanie wymagań w zakresie formy może nastąpić w klasach, gdzie programowo jest sprawdzanie opanowania tej umiejętności. Widząc trudności dziecka nauczyciel może odpytać go z czytanki na osobności, a nie przy całej klasie, nie ponaglać, nie krytykować, nie zawstydzać, nie mobilizować stwierdzeniami ”jak się postarasz to będzie lepiej", nie zadawać do domu obszernych czytanek do opanowania. W klasach starszych problem jest bardziej złożony, gdyż opanowanie wiedzy opiera się na założeniu, że uczeń umie już sprawnie czytać i ta umiejętność rzeczywiście jest niezbędna. Uczeń ma, zatem niewielkie pole manewru. W zasadzie jedyne, co może zrobić, to więcej czasu poświęcać na naukę, korzystać z lektur wypożyczanych z biblioteki dla niewidomych (nagrane na dyskietki czy taśmy magnetofonowe) lub sfilmowanych lektur, czy materiałów. Nauczyciel w zasadzie nie ma wyboru, dysleksja nie daje możliwości obniżenia wymagań jakościowych. Są to, bowiem uczniowie, z co najmniej przeciętną sprawnością intelektualną, którzy zechcą w przyszłości zdawać maturę, a ta, aby zachować swoją rangę, musi mieć odpowiedni, co najmniej przeciętny, poziom wymagań. Polem do pracy dla nauczyciela będzie dbałość o rozwój sfery emocjonalnej takiego ucznia. Dydaktyka jest, bowiem bardzo ważna, ale jeszcze ważniejsze jest przygotowanie dziecka do radzenia sobie w życiu, a do tego dziecko potrzebuje wrażliwości, fantazji, ufności we własne siły i zdolności, niezależnie od tego, kim będzie. Ogólne zasady postępowania z uczniem z dysleksją rozwojową (J).

1. Unikać głośnego odpytywania z czytania przy całej klasie; wskazówka ta dotyczy przede wszystkim dzieci młodszych. Jeśli nauczycielowi dla oceny umiejętności ucznia niezbędne jest głośne czytanie, należy przeprowadzić je na przerwie, po zakończeniu lekcji

2. Ograniczać czytanie obszernych lektur do rozdziałów istotnych ze względu na omawianą tematykę, akceptować korzystanie z nagrań fonicznych, w wyjątkowych przypadkach z ekranizacji, jako uzupełnienia samodzielnie przeczytanych rozdziałów

3. Kontrolować stopień zrozumienia samodzielnie przeczytanych przez ucznia poleceń, szczególnie podczas sprawdzianów (wolne tempo czytania, słabe rozumienie jednorazowo przeczytanego tekstu może uniemożliwić wykazanie się wiedzą z danego materiału)

4. Ze względu na wolne tempo czytania lub/i pisania zmniejszyć ilość zadań (poleceń) do wykonania w przewidzianym dla całej klasy czasie lub wydłużyć czas pracy dziecka. Formy te należy stosować zamiennie – uczeń pozostawiony w klasie dłużej niż rówieśnicy, narażony na komentarze z ich strony sam zacznie rezygnować z dodatkowego czasu

5. Ograniczać teksty do czytania i pisania na lekcji do niezbędnych notatek, których nie ma w podręczniku; jeśli to możliwe dać dziecku gotową notatkę do wklejenia. Zalecenie to jest szczególnie istotne w przypadku dzieci małych lub starszych, u których stwierdzono dysgrafię

6. Pisemne sprawdziany powinny ograniczać się do sprawdzanych wiadomości, wskazane jest, zatem stosowanie testów wyboru, zdań niedokończonych, tekstów z lukami – pozwoli to uczniowi skoncentrować się na kontrolowanej tematyce, a nie na poprawności pisania

7. Wskazane jest preferowanie wypowiedzi ustnych. Sprawdzanie wiadomości powinno odbywać się często i dotyczyć krótszych partii materiału. Pytania kierowane do ucznia powinny być precyzyjne

8. W przedmiotach ścisłych podczas wykonywania ścisłych operacji wymagających wielokrotnych przekształceń, należy umożliwić dziecku ustne skomentowanie wykonywanych działań. W ocenie pracy ucznia wskazanie jest uwzględnienie

7

poprawności toku rozumowania, a nie tylko prawidłowości wyniku końcowego. W przypadku prac pisemnych z przedmiotów ścisłych i im pokrewnych, nauczyciel powinien zwrócić uwagę na graficzne rozplanowanie sprawdzianów – pod treścią zadania powinno być wolne miejsce na rozwiązanie. Pozwoli to uniknąć niepotrzebnych pomyłek przy przepisywaniu zadań na inną stronę np. gubienia, mylenia znaków, cyfr, symboli, tak charakterystycznych dla dzieci z dysleksją. Materiał programowy wymagający znajomości wielu wzorów, symboli, przekształceń można podzielić na mniejsze partie. Tam, gdzie jest taka możliwość, pozwolić na korzystanie z gotowych wzorów, tablic itp.

9. Unikać wyrywania do odpowiedzi. Jeśli to możliwe uprzedzić ucznia (na przerwie lub na początku lekcji), że będzie dzisiaj pytany. W ten sposób umożliwiamy dziecku przypomnienie wiadomości, skoncentrowaniu się, a także opanowanie zapięcia emocjonalnego często blokującego wypowiedź

10. Dobrze jest posadzić dziecko blisko nauczyciela, dzięki temu zwiększy się jego koncentracja uwagi, ograniczeniu ulegnie ilość bodźców rozpraszających, wzrośnie bezpośrednia kontrola nauczyciela, bliskość tablicy pozwoli zmniejszyć ilość błędów przy przepisywaniu

11. Złagodzić kryteria wymagań z języków obcych. Uczeń mający problemy z opanowaniem ojczystego języka prawie zawsze ma trudności z mówieniem, rozumieniem, czytaniem i pisaniem w języku obcym

12. Podczas oceny prac pisemnych nie uwzględniać poprawności ortograficznej lub oceniać ją opisowo. Należałoby pozwolić uczniom na korzystanie ze słowników ortograficznych podczas pisania wypracowań, prac klasowych. Postępy w zakresie ortografii sprawdzać za pomocą dyktand z komentarzem, okienkiem ortograficznym, pisania z pamięci. Zakres sprawdzianu powinien obejmować jeden rodzaj trudność ortograficznych - umożliwi to skoncentrowanie się na zagadnieniu, tym samym zmniejszając ilość błędów i dając poczucie sukcesu

13. W przypadku ucznia z dysgrafią wskazane jest akceptowanie pisma drukowanego, pisma na maszynie, komputerze, zwłaszcza prac obszernych (wypracowań, referatów). Nie należy również oceniać estetyki pisma, np. w zeszytach. Jeśli pismo dziecka jest trudne do odczytania, można zamienić pracę pisemną na wypowiedź ustną

Nauczyciel powinien znać dobrze specyfikę problemu dysleksji, dysortografii i dysgrafii, ponieważ umożliwi mu to rozumienie problemów dziecka i sprzeczności, np. między dobrą znajomością faktów historycznych a trudnościami z ich chronologicznym uporządkowaniem, wiedzą z zakresu geografii a niemożnością zorientowania się na mapie, wielokrotnego przepisywania tego samego tekstu w ramach poprawy pracy klasowej a popełniania podczas przepisywania coraz to nowych błędów, czytania wielu książek a popełniania błędów ortograficznych w często powtarzających się wyrazach, ładnego przepisywania kilkunastu linijek a bazgrania w dalszej części kartki zeszytu, dobrego słuchu muzycznego a niemożnością nauczenia się czytania z nut itp. .

SYMPTOMY TRUDNOŚCI ZASADY

JĘZYK POLSKI (K) trudności w opanowaniu techniki czytania tj.:

głoskowanie, sylabizowanie, przekręcanie wyrazów, domyślanie się, wolne lub nierówne tempo, pauzy, nie zwracanie uwagi na interpunkcję

niepełne rozumienie treści tekstów i poleceń, uboższe słownictwo

trudności w pisaniu, szczególnie ze słuchu, liczne błędy np.: mylenie z-s, d- t, k -g

błędy w zapisywaniu zmiękczeń, głosek i- j błędy w zapisywaniu głosek nosowych ą - om, ę – Em opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie

liter i sylab błędy gramatyczne w wypowiedziach ustnych i

pisemnych trudności w formułowaniu wypowiedzi pisemnych na

określony temat trudności w uczeniu się ze słuchu na lekcji,

korzystaniu z wykładów, zapamiętywaniu, rozumieniu poleceń złożonych, instrukcji

trudności z zapamiętaniem liter alfabetu, mylenie liter podobnych kształtem l-t-ł

mylenie liter zbliżonych kształtem, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni b-d-g-p, w-m

opuszczanie drobnych elementów graficznych liter

1. dawać więcej czasu na czytanie tekstów, poleceń, instrukcji, szczególnie podczas samodzielnej pracy lub sprawdzianów, w miarę potrzeby pomagać w ich odczytaniu

2. starać się w miarę możliwości przygotowywać sprawdziany i kartkówki w formie testów

3. czytanie lektur szkolnych lub innych opracowań rozłożyć w czasie, pozwalać na korzystanie z książek ”mówionych”

4. uwzględniać trudności w rozumieniu treści, szczególnie podczas samodzielnej pracy z tekstem, dawać więcej czasu, instruować lub zalecać przeczytanie tekstu wcześniej w domu

5. częściej sprawdzać zeszyty szkolne ucznia, ustalić sposób poprawy błędów, czuwać nad wnikliwą ich poprawą, oceniać poprawność i sposób wykonania prac

6. dać uczniowi czas na przygotowanie się do pisania dyktanda poprzez podanie mu trudniejszych wyrazów, a nawet wybranych zdań, które wystąpią w dyktandzie; można też dawać teksty z lukami lub pisanie z pamięci

7. błędów nie omawiać wobec całej klasy 8. w przypadku trudności w redagowaniu wypowiedzi pisemnych

uczyć tworzenia schematów pracy, planowania kompozycji wypowiedzi ( wstęp, rozwinięcie, zakończenie )

9. pomagać w doborze argumentów, jak również odpowiednich wyrażeń i zwrotów

10. nie obniżać ocen za błędy ortograficzne i graficzne w wypracowaniach

8

/kropki, kreski/ błędy w przepisywaniu i pisaniu z pamięci nieprawidłowe trzymanie przyborów do pisania wolne tempo pisania, męczliwość ręki niekształtne litery, nieprawidłowe łączenia -

obniżona czytelność pisma nieumiejętność zagospodarowania przestrzeni kartki.

11. podać uczniom jasne kryteria oceny prac pisemnych ( wiedza, dobór argumentów, logika wywodu, treść, styl, kompozycja itd. )

12. dawać więcej czasu na prace pisemne, sprawdzać, czy uczeń skończył notatkę z lekcji, w razie potrzeby skracać wielkość notatek

13. przypadku trudności z odczytaniem pracy odpytać ucznia ustnie 14. pozwalać na wykonywanie prac na komputerze 15. usprawniać zaburzone funkcje - zajęcia korekcyjno-kompensacyjne

MATEMATYKA, FIZYKA, CHEMIA (L) nieprawidłowe odczytywanie treści zadań

tekstowych niepełne rozumienie treści zadań, poleceń trudności z wykonywaniem działań w pamięci, bez

pomocy kartki problemy z zapamiętywaniem reguł, definicji,

tabliczki mnożenia problemy z opanowaniem terminologii (np. nazw,

symboli pierwiastków i związków chemicznych) błędne zapisywanie i odczytywanie liczb

wielocyfrowych (z wieloma zerami i miejscami po przecinku)

przestawianie cyfr (np. 56-65) nieprawidłowa organizacja przestrzenna zapisu

działań matematycznych, przekształcania wzorów mylenie znaków działań, odwrotne zapisywanie

znaków nierówności nieprawidłowe wykonywanie wykresów funkcji trudności z zadaniami angażującymi wyobraźnię

przestrzenną w geometrii niski poziom graficzny wykresów i rysunków,

nieprawidłowe zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych.

1. naukę tabliczki mnożenia, definicji, reguł, wzorów, symboli chemicznych rozłożyć w czasie, często przypominać i utrwalać

2. nie wyrywać do natychmiastowej odpowiedzi, przygotować wcześniej zapowiedzią, że uczeń będzie pytany

3. w trakcie rozwiązywania zadań tekstowych sprawdzać, czy uczeń przeczytał treść zadania i czy prawidłowo ją zrozumiał, w razie potrzeby udzielać dodatkowych wskazówek

4. w czasie sprawdzianów zwiększyć ilość czasu na rozwiązanie zadań 5. można też dać uczniowi do rozwiązania w domu podobne zadania 6. uwzględniać trudności związane z myleniem znaków działań,

przestawianiem cyfr, zapisywaniem reakcji chemicznych itp. 7. materiał sprawiający trudność dłużej utrwalać, dzielić na mniejsze

porcje 8. oceniać tok rozumowania, nawet gdyby ostateczny wynik zadania

był błędny, co wynikać może z pomyłek rachunkowych 9. oceniać dobrze, jeśli wynik zadania jest prawidłowy, choćby

strategia dojścia do niego była niezbyt jasna, gdyż uczniowie dyslektyczni często prezentują styl dochodzenia do rozwiązania niedostępny innym osobom, będący na wyższym poziomie kompetencji

GEOGRAFIA, BIOLOGIA, HISTORIA (Ł) trudności z zapamiętywaniem nazw geograficznych,

terminologii z biologii i chemii (dłuższe nazwy, nazwy łacińskie), nazwisk z historii

trudności z opanowaniem systematyki (hierarchiczny układ informacji)

zła orientacja w czasie (chronologia, daty) trudności z czytaniem i rysowaniem map

geograficznych i historycznych trudności z orientacją w czasie i w przestrzeni

(wskazywanie kierunków na mapie i w przestrzeni, obliczanie stref czasowych, położenia geograficznego, kąta padania słońca itp.)

problemy z organizacją przestrzenną schematów i rysunków

trudności z zapisem i zapamiętaniem łańcuchów reakcji biochemicznych.

1. uwzględniać trudności z zapamiętywaniem nazw, nazwisk, dat 2. w czasie odpowiedzi ustnych dyskretnie wspomagać, dawać więcej

czasu na przypomnienie, wydobycie z pamięci nazw, terminów, dyskretnie naprowadzać

3. częściej powtarzać i utrwalać materiał 4. podczas uczenia stosować techniki skojarzeniowe ułatwiające

zapamiętywanie 5. wprowadzać w nauczaniu metody aktywne, angażujące jak

najwięcej zmysłów (ruch, dotyk, wzrok, słuch), używać wielu pomocy dydaktycznych, urozmaicać proces nauczania

6. zróżnicować formy sprawdzania wiadomości i umiejętności tak, by ograniczyć ocenianie na podstawie pisemnych odpowiedzi ucznia

7. przeprowadzać sprawdziany ustne z ławki, niekiedy nawet odpytywać indywidualnie często oceniać prace domowe

WYCHOWANIE FIZYCZNE, MUZYKA, PLASTYKA, ZAJĘCIA ARTYSTYCZNE, ZAJĘCIA TECHNICZNE (M) trudności z czytaniem nut, odtwarzaniem rytmu,

śpiewaniem, tańczeniem trudności z rysowaniem (rysunek schematyczny,

uproszczony) i organizacją przestrzenną prac plastycznych

obniżony poziom wykonania prac plastycznych i technicznych (dobra własna inwencja twórcza i

1. zawsze uwzględniać trudności ucznia 2. w miarę możliwości pomagać, wspierać, dodatkowo instruować,

naprowadzać, pokazywać na przykładzie 3. dzielić dane zadanie na etapy i zachęcać do wykonywania

malutkimi krokami 4. nie zmuszać do wykonywania ćwiczeń sprawiających uczniowi

trudność

9

wyobraźnia ) mylenie prawej i lewej strony trudności z opanowaniem układów

gimnastycznych (sekwencje ruchowe zorganizowane w czasie i przestrzeni)

trudności w bieganiu, ćwiczeniach równoważnych trudności w opanowaniu gier wymagających

użycia piłki ( siatkówka, koszykówka, tenis ziemny i stołowy, itp.)

niechęć do uprawiania sportów wymagających dobrego poczucia równowagi ( deskorolka, narty, snowboard)

5. dawać więcej czasu na opanowanie danej umiejętności, cierpliwie udzielać instruktażu

6. nie krytykować, nie oceniać negatywnie wobec klasy 7. podczas oceniania brać przede wszystkim pod uwagę stosunek

ucznia do przedmiotu, jego chęci, wysiłek, przygotowanie do zajęć w materiały, niezbędne pomoce itp.

8. włączać do rywalizacji tylko tam, gdzie uczeń ma szanse

JĘZYKI OBCE (N) trudności z zapamiętaniem słówek, struktur

gramatycznych problemy z budowaniem wypowiedzi ustnych trudności z rozumieniem i zapamiętywaniem

tekstu mówionego lub nagranego na taśmę problemy z odróżnianiem słów podobnie

brzmiących błędy w pisaniu- trudności z odróżnianiem

wyrazów podobnych- gubienie drobnych elementów graficznych, opuszczanie i przestawianie liter

trudności z poprawnym pisaniem, pomimo dobrych wypowiedzi ustnych

kłopoty z zapisem wyrazów w poprawnej formie gramatycznej

gubienie drobnych elementów graficznych, opuszczanie i przestawianie liter

trudności z poprawnym pisaniem, pomimo dobrych wypowiedzi ustnych

kłopoty z zapisem wyrazów w poprawnej formie gramatycznej

1. dawać łatwiejsze zadania 2. nie wyrywać do natychmiastowej odpowiedzi, dawać więcej czasu

na zastanowienie się i przypomnienie słówek, zwrotów 3. dawać więcej czasu na opanowanie określonego zestawu słówek 4. w fazie prezentacji leksyki zwolnić tempo wypowiadanych słów i

zwrotów, a nawet wypowiadać je przesadnie poprawnie 5. można pozwolić na korzystanie z dyktafonu podczas lekcji 6. nowe wyrazy objaśniać za pomocą polskiego odpowiednika, w

formie opisowej, podania synonimu, antonimu, obrazka, tworzenia związku z nowym wyrazem

7. w zapamiętywaniu pisowni stosować wyobrażanie wyrazu, literowanie, pisanie palcem na ławce, pisanie ze zróżnicowaniem kolorystycznym liter

8. przy odczytywaniu tekstu przez nauczyciela pozwalać na korzystanie z podręcznika

9. w nauczaniu gramatyki można stosować algorytmy w postaci graficznej wykresów, tabeli, rysunków

10. podczas prezentacji materiału zestawiać zjawiska gramatyczne języka polskiego ze zjawiskami gramatycznymi charakterystycznymi dla języka obcego

11. prowadzić rozmówki na tematy dotyczące uczniów 12. dawać więcej czasu na wypowiedzi ustne i prace pisemne 13. liberalnie oceniać poprawność ortograficzną i graficzną pisma 14. oceniać za wiedzę i wysiłek włożony w opanowanie języka, kłaść

większy nacisk na wypowiedzi ustne

Ad III.3. Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.

Upośledzenie umysłowe nie jest chorobą lecz stanem zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu, które charakteryzuje się zwłaszcza uszkodzeniem umiejętności ujawniających się w okresie rozwoju i składających się na ogólny poziom inteligencji – to jest: zdolności poznawczych, ruchowych i społecznych. Upośledzenie może wystąpić wraz z innymi zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi lub bez nich. U tej grupy uczniów zachowania adaptacyjne są zawsze zaburzone, ale w bezpiecznym otoczeniu społecznym zapewniającym oparcie, zaburzenia adaptacji mogą nie odgrywać większego znaczenia.

Niepełnosprawność umysłowa wynika z wielu czynników np.: organicznych, środowiskowych, społecznych (ale w szczególności ma na nią wpływ uszkodzenie CUN) i jest stanem trwającym przez całe życie. Jest ono stałą cechą osoby, z którą trzeba nauczyć się żyć i którą musi zaakceptować otoczenie (w tym również szkoła).

Definicja wg ICD-10 i DSM-IV ustala, że istotną cechą upośledzenia w stopniu lekkim jest istotnie niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego (kryterium A), który współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym i w przynajmniej dwóch następujących obniżeniach zdolności:

porozumiewania się, troska o siebie,

10

tryb życia domowego, sprawności społeczno-interpersonalne, korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, troska o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolne, sposób organizowania czasu wolnego i pracy (kryterium B). Początek tego stanu musi wstępować przed 18 rokiem życia (kryterium C). Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym mają iloraz inteligencji (IQ) w granicach 50-55 do około 70.

Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim stanowią ok. 3% całej populacji. W grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie 89% to przypadki upośledzenia w stopniu lekkim, 6% w stopniu umiarkowanym, 3,5% w stopniu znacznym i 1,5% w stopniu głęboki.

Należy jednakże pamiętać, że: u uczniów o tym samym poziomie inteligencji opóźnienie w rozwoju może mieć różny ciężar gatunkowy oraz, że zaburzenia dynamiki procesów nerwowych, o różnorodnym charakterze i nasileniu, dodatkowo zmieniają funkcjonowanie ucznia. U dzieci tych obserwuje się na ogół wyższy iloraz dojrzałości społecznej od innych wskaźników inteligencji. Większość z nich osiąga zdolność posługiwania się mową do codziennych potrzeb i podtrzymywania rozmowy oraz pełną niezależność w samoobsłudze (jedzenie, mycie się, ubieranie, obsługa w toalecie), w praktycznych i domowych czynnościach, choć tempo nabywania tych umiejętności jest w ich przypadku znacznie wolniejsze. Główne trudności dotyczą natomiast nauki szkolnej

Krótka charakterystyka funkcjonowania dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.

Procesy instrumentalne

Uczeń z lekkim upośledzeniem umysłowym dobrze koncentruje uwagę dowolną na materiale konkretnym. Krótko i słabo na materiale abstrakcyjnym, który wykracza poza obszar jego rozumienia.

Może mieć dobrą pamięć mechaniczną czy fotograficzną. Natomiast bardzo słaba jest u niego pamięć logiczna i dowolna. Uczy się bez zrozumienia. Ma wolne tempo uczenia się. Zapamiętuje natomiast piosenki czy wiersze. Zazwyczaj opóźniony jest u niego rozwój mowy. Uczeń ma trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi. W mowie widoczny jest mały zasób słów. Częste są u nich wady wymowy. W myśleniu ucznia dominuje konkretno-obrazowy poziom organizacji nad pojęciowo-słownym. Jest upośledzone abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie oraz rozumowanie przyczynowo-skutkowe, wnioskowanie i tworzenie pojęć. Uczeń jest mało samodzielny w myśleniu. Ma obniżony krytycyzm i ograniczoną zdolność do samokontroli. Dosyć dobrze definiuje pojęcia konkretne, ale nie abstrakcyjne. W jego rozwoju od początku opóźniona jest motoryka. Opóźnione jest siadanie, chodzenie. Ruchy są mało precyzyjne i słabo skoordynowane. Procesy ustosunkowań U ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim osłabiona jest kontrola emocji, popędów i dążeń. Jest utrudnione jego przystosowanie społeczne, maksymalny poziom dojrzałości społecznej dochodzi do 17 lat. Jest on zdolny do uczuć wyższych. Pion nauki i pracy Uczniowie z lekkim upośledzeniem umysłowym są w stanie opanować materiał programowy pięciu klas szkoły podstawowej masowej (rozwój ich myślenia nie przekracza 12 roku życia) Mogą uczyć się w szkołach integracyjnych, zespołach szkół specjalnych, w szkole masowej a także przebywać w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. Pracować mogą w wyuczonych zawodach na otartym rynku pracy lub zakładach pracy chronionej. Specyfika rozwoju mowy uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.

U uczniów upośledzonych umysłowo stwierdza się takie same wady wymowy, co u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej złożone, nawarstwione i występują częściej. Jest to związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest błędna artykulacja głosek. Najczęściej dotyczy to głosek: r,sz, ż,cz, dz. Głoski te mogą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja), zniekształcane (deformacja).

Do najczęstszych wad wymowy należą jednorodne bądź wielorakie dyslalie:

11

Sygmatyzmy (nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ć, sz, cz,dż). Rotacyzmy (nieprawidłowa artykulacja głoski r). Mowa bezdźwięczna (bezdźwięczna realizacja głosek bezdźwięcznych). Kapacyzm(nieprawidłowa realizacja głoski k). Gamacyzm (nieprawidłowa realizacja głoski g).

W mowie dzieci upośledzonych znacznie częściej niż u ich rówieśników normą intelektualną spotykamy się z zaburzeniami w budowie słów. Jest to najczęściej przestawianie głosek sąsiadujących ze sobą sylab (kula-luka)- samogłoski zostają na miejscu przestawieniu ulegają spółgłoski. Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie słowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor-telezor), dotyczy to najczęściej początkowej lub środkowej sylaby. Jest to najczęściej przestawianie głosek sąsiadujących ze sobą sylab (kula-luka)-samogłoski zostają na miejscu przestawieniu ulegają spółgłoski. Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie słowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor-telezor), dotyczy to najczęściej początkowej lub środkowej sylaby. Mowa dzieci jest często monotonna, mało wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulega zwolnieniu lub przyspieszeniu. Głos jest cichy, słaby, pozbawiony modulacji lub na odwrót- głośny, krzykliwy, ostry.

Operowanie słownictwem

Zasób używanych i rozumianych słów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje się niewłaściwe używanie nazw do określenia przedmiotów, osób i zjawisk. Dziecko to ma o wiele większe trudności w aktualizacji słownika niż jego sprawny umysłowo rówieśnik. Jego słownik czynny jest o wiele uboższy od biernego. Dzieci rozpoczynające naukę w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim część tych przedmiotów np. rama, strona, okładka. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt np.:

skacze, lata, pełza. Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu np. kolor, wielkość, kształt, smak. Słowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosują bardzo rzadko. Równie bardzo rzadko używają przymiotników oznaczających wady i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci rzadko występują przysłówki.

Częstym zjawiskiem jest tendencja do nadmiernego rozszerzania grup klasyfikacyjnych i tak np. słowo bluzka dzieci stosują dla oznaczenia podkoszulki, bluzy, sweterka. Łatwiej zauważają i konstatują podobieństwa pomiędzy przedmiotami, aniżeli różnice. Liczne nieprawidłowości występują podczas odmiany czasowników, przymiotników, przy określaniu liczby pojedynczej, mnogiej, różnicowaniu czasów. Dzieci porozumiewają się za pomocą zdań pojedynczych. Trudności językowe oraz wady wymowy mają ogromny wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole. Konsekwencją tychże wad są trudności w opanowaniu pisania oraz czytania.

Ważne byłoby objęcie klas młodszych grupową terapią mającą na celu:

usprawnianie narządów mowy, ćwiczenie percepcji słuchowej, aktywizowanie aktywności werbalnej uczniów, terapię indywidualną, terapię grupową stymulującą mowę komunikatywną uczniów klas 1 -3. Objawy zaburzeń percepcji wzrokowej

Nie wszystkie dzieci rozwijają się prawidłowo i harmonijnie. Niektóre mają specyficzne problemy w nauce spowodowane obniżonym poziomem intelektualnym i zaburzeniami w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej czy orientacji przestrzennej.

Przy zaburzeniu percepcji wzrokowej uczeń może mieć problemy: przy omawianiu treści ilustracji, gdzie niezbędne jest zaobserwowanie dużej ilości szczegółów i wyróżniania figury z tła, prace plastyczne są często źle rozplanowane, ubogie w treści, duże trudności mogą wystąpić w nauce czytania ze względu na mylenie liter i wyrazów z podobieństwem graficznym, przestawianiem i opuszczaniem liter i sylab czy przekręcaniem końcówek wyrazów, przez dłuższy czas może utrzymywać się wolne tempo czytania o nierównym rytmie, kłopoty ze zrozumieniem czytanego tekstu, bardzo duże trudności mogą wystąpić w pisaniu. Spowodowane są one problemami z zapamiętywaniem kształtów liter, kłopoty z kojarzeniem głoski z literą, błędy ortograficzne.

12

Objawy zaburzeń orientacji przestrzennej trudności z przyswojeniem i operowaniem pojęciami dotyczącymi stosunków przestrzennych, myli położenie przedmiotów względem siebie, w pracach plastycznych nieudolne rozplanowanie całości, zakłócenie stosunków przestrzennych i proporcji elementów, nieprawidłowe relacje stosunków wielkości rzeczywistej i rysunkowej, w czytaniu przestawianie liter, cząstek lub całych wyrazów, opuszczanie lub zamiana linijek, w pisaniu mylenie znaków graficznych, problemy z nauką geografii, geometrii, pracy-techniki, opanowania umiejętności z zakresu kultury fizycznej. Objawy zaburzeń percepcji słuchowej mały zasób słów i liczne agramatyzmy, kłopoty z różnicowaniem dźwięków mowy, zaburzona analiza i synteza słuchowa w zakresie różnicowania: zdań, wyrazów, sylab i głosek, długo utrzymuje się czytanie po literze, trudności z pracą pisemną opartą na słuchu, słabe różnicowanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, niewłaściwy zapis zmiękczeń, mylenie głosek nosowych, opuszczanie końcówek, wyrazów, gubienie liter, przestawianie szyku wyrazów, kłopoty z zapamiętaniem słyszanej instrukcji, duże problemy z nauką języków obcych opartych na fonetyce. Dzieci upośledzone ze specyficznymi trudnościami w zachowaniu

Dzieci, które rozwijają się w trudniejszych środowiskowo warunkach i są jeszcze dodatkowo obarczone własnym ograniczeniem rozwojowym, przystępują do nauki szkolnej z nieco innym nastawieniem. Sytuacja życiowa zmusza je do samodzielnego, w pełni dojrzałego kierowania własnym życiem, począwszy od elementarnych czynności samoobsługowych, a kończąc na określeniu wewnętrznego planu działania dotyczącego wszystkich spraw życiowych. Wszystko to bardzo obciąża dziecięcą psychikę. Liczba tych dzieci w środowisku szkolnym stale wzrasta. Określone są one jako dzieci przejawiające specyficzne trudności w zachowaniu. Dzieci te chcą od szkoły uzyskać to, czego nie daje im dom-stabilne środowisko emocjonalne, które pomogłoby im radzić sobie z własną chwiejnością. Możemy również w szkole prowadzić indywidualną terapię zaburzeń zachowania.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim rzadziej cierpią na poważniejsze sprzężone kalectwa i schorzenia, jednak częściej niż u dzieci o prawidłowym rozwoju występują u nich różnego rodzaju problemy zdrowotne takie jak: niewielkie wady wzroku, słuchu, postawy, wymowy, trudności w uczeniu, nadpobudliwość psychoruchowa, skutki niedożywienia i inne będące efektem niekorzystnych w tej grupie warunków społeczno-kulturowych.

W porównaniu z osobami o niezakłóconym rozwoju osoby z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają trudności w spostrzeganiu, w koncentracji uwagi, w zapamiętywaniu treści, ograniczoną zdolność myślenia abstrakcyjnego, uogólniania, porównywania, wnioskowania, rozumowania przyczynowo-skutkowego. Są zdolne do opanowywania treści opartych na konkretach, mających ścisły związek z ich zainteresowaniami, potrzebami. Są w stanie opanować treści edukacyjne z zakresu szkoły podstawowej, wymagają jednak dłuższego czasu niż ich rówieśnicy w normie intelektualnej. Są w stanie zrozumieć stałość liczby, długości, powierzchni, masy (Głodkowska 1999). Osoby te generalnie nie osiągają stadium operacji formalnych, które u dzieci w normie intelektualnej przypada na okres od 11-12 do 14-15 lat. Wiadomo, że dopiero w okresie operacji formalnych pojawia się myślenie hipotetyczno-dedukcyjne, rozwijają się formalne, abstrakcyjne operacje intelektualne, występuje zdolność formułowania hipotez oraz ich weryfikacja (por. Gałkowski 1979; Kostrzewski 1981; Bogdanowicz 1985; Sękowska 1985; Obuchowska 1991; Lausch-Żuk 1998; Wyczesany 1998).

Osoby niepełnosprawne umysłowo postrzegają wolniej niż osoby w normie intelektualnej, mają trudności w wyodrębnianiu drobnych szczegółów, obserwuje się u nich duże trudności w spostrzeganiu figur geometrycznych, częściej mylą litery o podobnym wyglądzie. Przy opisywaniu obrazków ograniczają się do wymieniania osób i przedmiotów, niespecyficznych związków i cech. Najlepiej koncentrują się wzrokowo na cechach zewnętrznych, kontrastowo podkreślanych m. in. poprzez barwę, kształt, strukturę (fakturę). Grupę tą cechuje synkretyzm spostrzegania, globalne ujmowanie otoczenia, zjawisk i pojęć w nim występujących. (Głodkowska 1999). Wymagają więc wsparcia edukacyjnego w postaci podawania materiału krok po kroku z zastosowaniem poglądowości, usystematyzowania treści, ciągłego utrwalania materiału w sytuacjach typowych jak i problemowych . U osób lekko upośledzonych umysłowo obserwuje się trudności w koncentracji uwagi na jednym

13

przedmiocie przez dłuższy czas, zwłaszcza jeżeli są to treści abstrakcyjne. Uwaga dowolna, dobrze skoncentrowana pojawia się w stosunku do materiału konkretnego. Słaba jest też podzielność uwagi oraz ograniczony jest jej zakres (Bogdanowicz 1985; Brauner, Brauner 1995; Wyczesany 1998). Omawianą grupę cechuje dobra pamięć mechaniczna, zdarzają się nawet przypadki wybitne dobrej pamięci fotograficznej. Natomiast pamięć logiczna i dowolna jest słaba, co powoduje, że osoby te uczą się „na pamięć" nowych treści, w związku z tym szybko zapominają materiał, mają trudności z analizą treści i wykorzystaniem ich w praktyce (Bogdanowicz 1985; Lausch-Żuk 1998). Osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną komunikują się z otoczeniem w sposób werbalny choć osiągają odpowiednie stadia rozwoju mowy z opóźnieniem. Posiadają zdolność posługiwania się mową do codziennych potrzeb, podtrzymywania rozmowy i uczestniczenia w wywiadach. Potrafią wypowiadać się zdaniami, choć mają trudności z budowaniem zdań złożonych, wyjaśniających. Występują też trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi, agramatyzmy, wady wymowy (Minczakiewicz 1989). Zasób słownictwa jest ubogi zarówno pod względem treści jak i formy; słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego (Bogdanowicz 1985; Lausch-Żuk 1998; Wyczesany 1998). Dodatkowo zauważa się u nich (zwłaszcza u dzieci) trudności w uzewnętrznianiu swoich myśli wówczas, gdy treść wypowiedzi jest oderwana od społecznego kontekstu. Mówią one często fragmentami zdań, chętnie posługują się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami. Swego rodzaju cechą charakterystyczną tych osób jest dość rozwlekły sposób wyrażania swoich myśli, często używają wyrażeń niewłaściwie, bez pełnego rozumienia ich znaczenia (Borzyszkowska 1985). Na rozwój mowy ma duży wpływ środowisko, które może z jednej strony prowokować do komunikowania się bądź stwarzać sytuacje prowadzące do wtórnych zaburzeń mowy o charakterze psychicznym, pedagogicznym czy społecznym, co ujawnia się szczególnie w sytuacjach trudnych, nowych bądź w sytuacji wyręczania osoby z niepełnosprawnością. Sytuacje te często wyzwalają barierę w komunikowaniu się poprzez milczenie, niechęć do mówienia, lęk lub też braku potrzeby porozumiewania się.

Większość osób z lekkim upośledzeniem umysłowym jest potencjalnie zdolna do pracy wymagającej przede wszystkim praktycznych umiejętności, włączając w to niewykwalifikowaną lub półwykwalifikowaną pracę fizyczną. W określonych warunkach społeczno-kulturowych wymagających niewielkich osiągnięć szkolnych, stopień lekkiego upośledzenia umysłowego może nie stanowić problemu, jednakże, jeżeli dodatkowo występuje zauważalna niedojrzałość emocjonalna i społeczna występują widoczne trudności w radzeniu sobie z wymaganiami małżeństwa i wychowywania dzieci oraz dopasowywania się do tradycji i oczekiwań kulturowych. Zaobserwować wówczas można słabą zdolność do samokontroli i panowania nad sobą. Charakterystycznym objawem jest u nich pewna sztywność zachowań, poglądów i uczuć, przy jednocześnie wzmożonej podatności na sugestię. Cechuje je słaby krytycyzm zarówno w stosunku do otoczenia, jak i w stosunku do siebie, choć ma to często związek z funkcjonowaniem w jednolitej grupie osób oraz z proponowanymi i pełnionymi rolami, zgodnymi z oczekiwaniami społecznymi. Często w praktyce zauważa się tendencje niektórych osób niepełnosprawnych w stopniu lekkim ku działalności przestępczej, niedostosowaniu społecznemu, gdzie bardziej wskazane są oddziaływania resocjalizacyjne niż rewalidacyjne, podkreślając równocześnie, że zdecydowanie wpływ na to ma przede wszystkim środowisko rodzinne i lokalne (Giryński 1989; Bartkowicz 1983). Stąd w rehabilitacji społecznej osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, należy przykładać olbrzymią wagę do objęcia nią nie tylko osoby niepełnosprawnej, ale również jej otoczenia, co daje szansę osiągnięcia sukcesów adekwatnych do potencjalnych możliwości intelektualnych osoby oraz podjęcie aktywności zawodowej, pełnienie ról społecznych zgodnych z oczekiwaniami społeczeństwa, a uniemożliwi kształtowanie się negatywnych, sprzecznych z przyjętymi normami zachowań.

Zasady pracy dydaktycznej z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną lekkiego stopnia

W przypadku kształcenia uczniów lekko upośledzonych (zgodnie ze standardami europejskimi) również w Polsce podjęto kroki zmierzające do ujednolicenia edukacji tych uczniów i ich pełnoprawnych rówieśników. Działania te polegały m.in. na:

1) organizacji systemu oświaty w taki sposób, że kształcenie specjalne osób niepełnosprawnych stanowi jego integralną część i umożliwia zarówno poziomą jak i pionową drożność;

2) obowiązku realizacji podstawy programowej kształcenia ogólnego we wszystkich szkołach uczących dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim;

3) wprowadzeniu do szkół specjalnych takich samych przedmiotów jak w szkołach ogólnodostępnych np. chemia, fizyka, języki obce, informatyka;

4) wprowadzeniu sprawdzianu po szkole podstawowej i egzaminu gimnazjalnego (ale o zmodyfikowanej treści i formie przeprowadzenia!);

5) daniu nauczycielom uczniów lekko upośledzonych umysłowo prawa do podjęcia decyzji w sprawie stosowania form pracy, metod nauczania, wykorzystywanych programów i podręczników (nauczyciel może stosować w całości dowolny program z zestawu dopuszczonych przez MENiS, lub też może opracować własny program dostosowany do potrzeb ucznia). Oczywiście w przepisach oświatowych podkreśla się konieczność dostosowania nauczania dziecka do jego aktualnych

możliwości, tempa rozwoju i ograniczeń wynikających z niepełnosprawności. Naganne jest konstruowanie Indywidualnego Programu Edukacyjno-Terapeutycznego bez pełnej znajomości dziecka i jego środowiska, gdyż oparte na nim nauczanie nie będzie adekwatne do jego potrzeb, a tym samym mało efektywne i potęgujące zaburzenia emocjonalne.

14

Optymalizacji efektywności nauczania i rozwoju dzieci z niepełnosprawnością intelektualną służyć ma m.in.:

wczesne wspomaganie rozwoju, podjęte od momentu wykrycia niepełnosprawności i kontynuowane do rozpoczęcia nauki szkolnej; specjalistyczne kwalifikacje nauczycieli; specjalne standardy dotyczące liczebności klas, bazy lokalowej, środków dydaktycznych; możliwość wydłużenia uczniowi niepełnosprawnemu przynajmniej o jeden rok każdego etapu edukacyjnego; programy i podręczniki dostosowane do potrzeb i możliwości uczniów.

Wszyscy nauczyciele mający w klasie niepełnosprawnego ucznia zobowiązani są przepisami prawa oświatowego do tworzenia indywidualnych programów edukacyjno- terapeutycznych, które zawierać muszą całą strategię szkoły dotyczącą wsparcia dla ucznia i możliwości odnoszenia przez niego sukcesów.

Program musi więc być bezwzględnie dostosowany do aktualnych potrzeb i możliwości dziecka i uwzględniać zarówno jego ograniczenia jak i mocne strony. Konieczne jest również opracowanie indywidualnego kryterium wymagań i systemu oceniania dla danego dziecka, uwzględniającego jego możliwości zawarte w sferze najbliższego rozwoju.

Najważniejszą sprawą jest bezwzględne dostosowanie wymagań edukacyjnych do faktycznych (sukcesywnie diagnozowanych) możliwości dziecka. Zarówno stawiania mu wymagań za wysokich (przekraczających jego możliwości) jak i za niskich nie sprzyja rozwojowi i doprowadza do pogłębienia się niepełnosprawności intelektualnej i towarzyszących jej zaburzeń emocjonalnych.

Nauczyciele uczący dzieci i młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu lekkim powinni bezwzględnie:

poznać ogólna specyfikę rozwoju i funkcjonowania poznawczego i psychospołecznego osób posiadających powyższą niepełnosprawność; zapoznać się z metodami pracy dydaktycznej stosowanymi powszechnie w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim; szczegółowo zapoznać się z Orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego wydanym przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną i zawartymi w nim zaleceniami (w przypadku niejasności omówić trudne kwestie z psychologiem diagnozującym dziecko); dokładnie poznać dziecko, z którym ma w klasie pracować oraz jego rodzinę; uzgodnić z rodzicami z jakich podręczników uczeń będzie korzystał; wykonać aktualną diagnozę umiejętności funkcjonalnych (zorientować się, co uczeń umie a czego nie i na jakim etapie rozwojowym się znajduje), określić sferę jego najbliższego rozwoju (co dziecko może osiągnąć w najbliższym czasie przy wsparciu ze strony nauczyciela i środowiska domowego) i na jej podstawie opracować indywidualny program do pracy z dzieckiem w bieżącym roku szkolnym; zorientować się na jakie wsparcie i współpracę ze środowiskiem rodzinnym może nauczyciel liczyć w procesie edukacyjnym; prowadzić pracę wychowawczą z pełnosprawnymi uczniami i ich rodzicami w taki sposób, aby zapewnić dziecku niepełnosprawnemu na terenie klasy i szkoły poczucie pełnego bezpieczeństwa, przynależności grupowej, akceptacji i poczucia własnej wartości; bezwzględnie unikać sytuacji wybitnie dla dziecka stresogennych – zwłaszcza krytyki i ośmieszania na forum klasy, presji czasowej, sprawdzania wiadomości w atmosferze zniecierpliwienia, pospiechu, stałego podkreślania błędów i niedociągnięć edukacyjnych, stawiania wymagań przekraczających jego możliwości (przez co permanentne narażanie na porażki i niepowodzenia w nauce), „odsuwania” od aktywnego uczestnictwa w życiu społeczności klasowej, niekorzystnych, krzywdzących porównań z „resztą” klasy, ukazywania przejawów negatywnego stosunku do dziecka poprzez zachowania pozawerbalne; w pracy dydaktycznej bazować na zasobach (mocnych stronach ucznia) dążąc do pełnego ich rozwoju i wykorzystując ich rolę kompensacyjną w stosunku do funkcji bardziej zaburzonych; maksymalnie aktywować ucznia w trakcie lekcji udzielając mu potrzebnego wsparcia oraz powierzając mu do wykonania zadania adekwatne do jego możliwości; w pracy dydaktycznej bezwzględnie przestrzegać zasad ortodydaktyki: - zasady gruntownej znajomości dziecka i przychodzenia mu ze specjalistyczną pomocą (samokształcenie nauczycieli!), - zasady dostosowania poczynań pedagogicznych do potrzeb i możliwości dziecka i warunków środowiskowych, w których się

wychowuje, - zasady indywidualizacji procesu nauczania, - zasady przystępności treści nauczania, - zasady stopniowania trudności, - zasady aktywnego i świadomego udziału dziecka w procesie nauczania – uczenia się, - zasady wszechstronnej poglądowości i przykładu, - zasady zintegrowanego nauczania,

15

- zasady systematyczności, trwałości wiedzy, wiązania teorii z praktyką, - zasady trwałości osiągnięć, umiejętności i korzystania z nich oraz dalszego ich doskonalenia; dostosować tempo nauczania do tempa uczenia się dziecka; wielokrotnie, cierpliwie powtarzać i omawiać trudniejsze partie materiału ze sprawdzeniem stopnia jego zrozumienia i przy użyciu metod nauczania adekwatnych do możliwości percepcyjnych i poznawczych dziecka; zapewnić dziecku udział w zajęciach rewalidacji indywidualnej (zgodnie z jego potrzebami określonymi w zaleceniach zawartych w Orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego); stale wspierać edukacyjnie poprzez podawanie materiału krok po kroku z zastosowaniem technik nauczania polisensorycznego, poglądowości, usystematyzowania treści i ciągłego utrwalania poznanego już materiału zarówno w sytuacjach typowych jak i problemowych (utrwalanie poprzez powtarzanie); doskonalić podstawowe techniki i umiejętności szkolne w oparciu o metody nauczania oparte głównie na konkretach – doświadczeniu, oglądzie, praktycznym działaniu, pokazie a nie na przekazie werbalnym; doskonalić umiejętności werbalizacyjne i wzbogacać słownictwo poprzez prowokowanie dziecka do spontanicznych wypowiedzi, częste rozmowy z nim na dowolne, bliskie mu tematy, cierpliwe, obrazowe wyjaśnienie trudnych, niezrozumiałych dla niego pojęć i zwrotów (zwłaszcza abstrakcyjnych); kierować aktywność własna ucznia na aprobowane i pożądane społecznie działania na rzecz szkoły, klasy, społeczności lokalnej, aby mógł on wykazywać się sukcesami pozaedukacyjnymi i przez to podwyższać swoją samoocenę i prestiż wśród rówieśników; stopniowo, systematycznie wdrażać do większej samodzielności w myśleniu i działaniu poprzez powierzenie mu do wykonania zadań adekwatnych do jego możliwości; stymulować rozwój poznawczy, rozbudzać ciekawość otaczającym światem i zachodzącymi w nim zjawiskami; uczyć wyrażać, identyfikować i nazywać emocje doświadczane przez siebie i innych oraz w sposób aprobowany społecznie rozładowywać napięcie psychiczne; podnosić motywację do nauki, samoocenę i wiarę we własne możliwości poprzez stosowanie dużej ilości wzmocnień pozytywnych, dostrzeganie, docenianie i nagradzanie nie tylko ewidentnych sukcesów edukacyjnych, ale również wkładu pracy, wysiłku i zaangażowania wkładanego przez ucznia w nabycie nowych umiejętności lub wykonanie powierzonego zadania; rozwijać umiejętności praktyczne i społeczne ucznia w dążeniu do jego maksymalnej autonomii; w czasie lekcji robić częste, krótkie przerwy na odpoczynek lub zmieniać radykalnie formy aktywności (zaburzenia koncentracji uwagi, męczliwość); stale, efektywnie współpracować z rodzicami w celu omówienia, uzgodnienia i ujednolicenia metod oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych stosowanych wobec dziecka w szkole i w Uwaga !

To Nauczyciel, jako przewodnik ucznia, decyduje o tym, które treści programu, w jakiej kolejności, w jaki sposób będą realizowane (z uwzględnieniem poziomu rozwoju ucznia i warunków kształcenia w danej szkole).

Układ treści w programie powinien jednakże mieć charakter spiralny, tak aby do poszczególnych cykli tematycznych często powracać, by pogłębiać informacje, zwiększać ich zakres, stopniowo rozszerzać umiejętności i doprowadzać do powtórzeń na dalszych etapach edukacji.

Cele edukacyjne realizowane w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim (O):

1. usprawnianie, korygowanie i kompensowanie zaburzonych funkcji dziecka oraz wspomaganie rozwoju jego zdolności i zainteresowań poprzez:

a) zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, życzliwości i przynależności do wspólnoty szkolnej, b) wytwarzanie pozytywnych relacji, opartych na szacunku, autonomii, trosce, zaufaniu i wsparciu, c) budzenie wiary we własne możliwości, odkrywanie potencjalnych zdolności, inspirowanie do ujawniania

zainteresowań, d) wyrównywanie szans edukacyjnych poprzez udział w zajęciach rewalidacyjnych (usprawniających), e) zachowanie zasady stopniowania trudności i indywidualizacji wymagań, f) kształtowanie równowagi emocjonalnej i pozytywnej motywacji do podejmowania zadań, g) wspieranie twórczego zaangażowania ucznia w życie szkoły.

2. kształtowanie umiejętności umożliwiających zdobywanie wiedzy tj.: słuchanie, mówienie, pisanie, czytanie (w tym ze zrozumieniem), liczenie, obserwowanie, odtwarzanie informacji i tworzenie poprzez:

a) uwrażliwianie dziecka na uważne słuchanie wypowiedzi innych ludzi, b) uczenie poprawnej wymowy, wyrażania myśli w formie zdań, c) wzbogacanie czynnego i biernego słownictwa, d) rozwijanie percepcji słuchowej, słuchu fonematycznego i koordynacji wzrokowo-ruchowej, e) usprawnianie motoryki małej i grafomotoryki,

16

f) wdrażanie do schematyzacji i matematyzowania rzeczywistości, g) kształtowanie umiejętności wnikliwej obserwacji i logicznego myślenia,

3. kształtowanie prawidłowej postawy społeczno-etycznej i umiejętności wchodzenia w interakcje społeczne poprzez: a) modelownie właściwych zachowań wobec ludzi, b) rozwijanie poczucia przynależności do określonej społeczności (klasowej, szkolnej), c) uwrażliwianie na poszanowanie języka ojczystego, symboli i tradycji narodowych, d) wdrażanie do prawidłowego (zgodnego z zasadami etycznymi i moralnymi) rozwiązywania problemów

pojawiających się w codziennym życiu, e) rozwijanie potrzeby właściwego komunikowania się i współpracy,

4. uwrażliwianie na piękno środowiska przyrodniczego i kulturowego poprzez: a) kształtowanie właściwego stosunku do świata zwierząt i roślin i przyrody ojczystej, b) uświadomienie konieczności dbania o środowisko naturalne, c) uczestnictwo w życiu kulturalnym szkoły i środowiska lokalnego.

5. Usprawnianie ruchowe

Badania nad rozwojem fizycznym prowadzą do następujących wniosków:

dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim są niższe i mają mniejszy ciężar ciała w porównaniu z dziećmi normalnymi, charakteryzuje je niski poziom ogólnej sprawności fizycznej, nie osiągają poziomu rozwoju cech motorycznych, jak wykazują ich rówieśnicy ze szkół ogólnodostępnych, istnieje zależność pomiędzy sprawnością fizyczną i motoryczną a wynikami w nauce uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, poziom rozwoju cech motorycznych u chłopców z lekkim upośledzeniem umysłowym można zwiększyć w ciągu jednego roku szkolnego w wyniku dodatkowych ćwiczeń prowadzonych w szkole i poza szkołą.

Ad III. 4. Uczeń słabo słyszący

Charakterystyka funkcjonowania psychospołecznego i szkolnego

Na prawidłowy słuch każdego człowieka składa się niezakłócone funkcjonowanie wszystkich odcinków drogi słuchowej. Droga ta zaczyna się od ucha zewnętrznego, przewodzących falę dźwiękową, idzie przez ucho wewnętrzne, kodujące liczne cechy bodźca dźwiękowego i dalej przez nerw słuchowy i dalsze centralne szlaki słuchowe w mózgu. Świadome rozpoznawanie, czyli rozumienie ciągu dźwięków (np. mowy) odbywa się dopiero w CUN. Upośledzenie słuchu nie jest chorobą, ale objawem działania czynników uszkadzających, na którymś z odcinków drogi słuchowej. Samo stwierdzenie niedosłuchu nie wystarcza więc do tego, aby podjąć przynoszące efekty działania naprawcze. Do tego potrzebna jest diagnoza uwzględniająca wszystkie aspekty związane z powstawaniem wady, tj.: moment ujawnienia zaburzenia, lokalizację patologii, przyczynę wady słuchu oraz głębokość i zakres ubytku słuchu. Diagnozę taką posiada każde dziecko słabosłyszące i z nią powinien zapoznać się nauczyciel.

Wyróżniamy następujące stopnie niedosłuchu:

Niedosłuch lekkiego stopnia: 21 - 40dB

Nie wszystkie elementy mowy potocznej są identyfikowane. W zależności od poziomu hałasu (np. w klasie szkolnej), od odległości od osoby mówiącej i od konfiguracji audiogramu dziecko może reagować rozmaicie. Prawidłowo rozwijające się dziecko nie powinno mieć żadnych kłopotów z kształtowaniem języka i rozwojem mowy. Zachowana jest prawidłowa artykulacja, rytm i intonacja mowy. Mogą być problemy z wysłuchiwaniem głosek wysokich. Dziecko zaczyna natomiast tracić zdolność selektywnego słyszenia w hałasie. Jest bardziej zmęczone niż inni, ponieważ aby rozumieć - musi starać się być stale skoncentrowane. Nie jest to - jak wiadomo - realne. W takich przypadkach, choć nie rozpoznaje się (ani nawet nie podejrzewa) niedosłuchu, dziecko jest oskarżane o "nieuwagę" czy "brak koncentracji" i - niestety - pozostawiane samo sobie.

Dorosły z tego rodzaju ubytkiem słuchu, mając ukształtowane wcześniej odpowiednie kompetencje językowe, radzi sobie dobrze. Wyjątkiem są osoby, których praca polega na stałych kontaktach z ludźmi. Wymagają one pomocy i aparatowania, aby ich słuch był wydolny socjalnie.

Niedosłuch umiarkowanego stopnia: 41 - 70 dB

Próg słyszenia jest na poziomie natężenia zwykłej mowy potocznej odbieranej z około 1 -1,5 metra. W dolnym przedziale (41-50 dB) bez aparatów możliwe jest rozumienie głośnej mowy, szczególnie w sytuacji dobrej znajomości słownictwa. Pomocne jest czytanie z ust. W górnym przedziale (60 - 70 dB) dziecko może nie dosłyszeć nawet do 100% informacji. U dzieci zawsze

17

konieczna jest rehabilitacja słuchu i mowy w aparatach słuchowych. W szkole pomocne może być także urządzenie wspomagające, tzw. system FM, do przewodzenia dźwięku z pominięciem dźwięków zakłócających. Przy prawidłowym aparatowaniu i rehabilitacji mowy i języka osiągnięcia dziecka z uszkodzonym narządem słuchu mogą dorównywać dziecku słyszącemu, często jednak pojawiają się z pewnym opóźnieniem w stosunku do ogólnego rozwoju. Jedynym zaburzeniem może być nosowe, mniej dźwięczne zabarwienie głosu. Przeważnie jednak dołącza się opóźnienie rozwoju języka i związane z nim trudności w porozumiewaniu się. Program i system nauczania powinien być uzależniony od możliwości konkretnego dziecka oraz jego kompetencji językowych.

Utrata słuchu o charakterze postlingwalnym w tym zakresie, a więc u starszych dzieci, młodzieży i dorosłych, dzięki nowoczesnej technice aparatowania nie stanowi ograniczenia w życiu codziennym.

Niedosłuch znacznego stopnia: 71 - 90 dB

Do odbioru mowy konieczne jest odpowiednie wzmocnienie dźwięków (osoba z takim niedosłuchem odbiera dźwięki głośne, o dużym natężeniu), a mowa nie rozwinie się, jeżeli dziecko nie będzie wcześnie aparatowane i właściwie rehabilitowane. Utrata słuchu w okresie perilingwalnym powoduje cofanie się mowy, a powstała po jej pełniejszym wykształceniu - zaburzenia barwy głosu. Edukacja dzieci (od momentu wykrycia wady słuchu) - jeśli nastawiona na opanowanie przez nie mowy dźwiękowej - wymaga specjalnego programu słuchowo-oralnego z naciskiem na wszystkie sprawności słuchowe, językowe, wczesną naukę czytania, rozwój pojęć. Nie mając dostępu do wychowania i terapii uwzględniających te właśnie szczególne potrzeby słuchowe, dzieci o takim zaburzeniu słyszenia na ogół funkcjonują jak całkowicie głuche.

Niedosłuch głębokiego stopnia: powyżej 90 dB

Wśród dzieci z niedosłuchem powyżej 90 dB spotyka się największe różnice w możliwościach słuchowych. Z jednej strony pewna ich część, z czasem i w efekcie terapii słuchu i mowy, może mieć podobne osiągnięcia jak dzieci z grupy poprzedniej. Z drugiej zaś strony jest pewien procent dzieci, które pomimo posiadania pewnej wrażliwości słuchowej nie są w stanie jej wykorzystywać. Zależy to w dużej mierze od zakresu odbieranych częstotliwości, ale także od tego, czy podjęto wczesne aparatowanie, jak przebiegała tzw. rehabilitacja i od ogólnych możliwości rozwojowych dziecka. Ważne jest też objęcie interdyscyplinarną opieką całej rodziny. Dzieci wymagają stałej oceny potrzeb w odniesieniu do pojawiających się możliwości i modyfikowania terapii wraz z rozwojem określonych umiejętności. Pomimo tego około 15% z nich może wymagać wszczepienia implantu ślimakowego dla umożliwienia rehabilitacji drogą słuchową.

W przypadku głębokiej utraty słuchu nie jest możliwe słyszenie cichszych elementów rozmowy, także przy zastosowaniu aparatu słuchowego. Pole dynamiki (różnica między progiem percepcji a progiem dyskomfortu w aparacie wzmacniającym) wynosi często zaledwie kilka decybeli, co powoduje trudności w zaakceptowaniu aparatu i wymaga ograniczenia wzmocnienia. Jest to odczuwalne tym bardziej, gdy dołącza się problem wyrównania głośności.

Konsekwencje uszkodzenia słuchu u dzieci

Konsekwencją uszkodzenia słuchu jest zniesienie lub ograniczenie odbioru dźwięków ze środowiska (z otoczenia). Dotyczy to wszystkich bodźców akustycznych, a więc tych, które są wynikiem zachodzących zjawisk w przyrodzie oraz - w szerokim pojęciu - efektem ludzkich działań, w tym także dźwięków mowy.

Prawidłowo rozwinięty słuch:

pozwala na stały kontakt z przestrzenią dzięki temu, że przekazuje bodźce ze wszystkich kierunków; jest również pierwotnym przekaźnikiem informacji płynących z dalszego otoczenia; zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa poprzez stałość bodźców w każdej sytuacji i miejscu; pozwala odbierać i rozumieć akustyczne bodźce werbalne, które działają stymulująco na rozwój dziecka dzięki stałemu pobudzaniu jego ciekawości, zainteresowania i uwagi, pomagając uwypuklić najważniejsze informacje i dając możliwość poszerzania wiedzy; pozwala na odkrycie kodu językowego w płaszczyźnie fonologicznej, leksykalnej i semantycznej, dając możliwość uczenia się mowy dźwiękowej drogą naturalną umożliwia dostosowanie się do sytuacji dzięki odbieraniu sygnałów o nadchodzących wydarzeniach; umożliwia przekazywanie nastrojów i wzbogaca świat uczuć; stwarza warunki nawiązywania i podtrzymywania kontaktów międzyludzkich. Słuch oraz mowa wewnętrzna (wykształcona w procesie komunikacji) pozwala na przyswojenie sobie zasad współżycia społecznego, dzięki czemu steruje zachowaniami człowieka budując jego osobowość.

18

Tak więc za najpoważniejszą konsekwencję uszkodzenia słuchu należy uznać zablokowanie bądź ograniczenie możliwości komunikacyjnych w języku fonicznym, czyli dotarcie do słowa mówionego, co w efekcie prowadzić może do licznych deprywacji rozwojowych.

Uszkodzenie słuchu może nastąpić na każdym etapie życia dziecka, a co za tym idzie nieść różne konsekwencje dla jego rozwoju psychospołecznego. Im wcześniej w rozwoju osobniczym nastąpi uszkodzenie słuchu, tym te konsekwencje będą poważniejsze. Dlatego najbardziej zagrożoną grupą są dzieci, które utraciły słuch w okresie prenatalnym. Z punktu widzenia działań naprawczych jest to najcięższa postać niedosłuchu, ponieważ - gdy nie korygowana - powoduje zmiany funkcjonalne i morfologiczne w centralnym układzie nerwowym i zaburza cały przebieg procesu komunikacji.

Równie niebezpieczny dla rozwoju języka i mowy dziecka jest niedosłuch perilingwalny, jeśli wystąpił w bardzo wczesnym okresie rozwoju ontogenetyczne-go, ponieważ niesie podobne skutki jak poprzedni. Terapia dziecka z tego typu niedosłuchem polega na budowaniu od podstaw lub rozbudowaniu kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej, przy jak najwcześniejszym zastosowaniu urządzeń wzmacniających resztki słuchowe, aby jak najszybciej wyrównać barierę fonetyczną. Dzięki powszechnemu obecnie w RP systemowi badań przesiewowych możliwa jest bardzo wczesna interwencja medyczna, pedagogiczna, psychologiczna i logopedyczna.

Równie ważną informacją z punktu widzenia konsekwencji rozwojowych u dziecka jest głębokość i zakres ubytku słuchu. Im głębsze jest to uszkodzenie i im mniej częstotliwości ważnych dla mowy zostało zachowanych, tym gorsze jest rokowanie dla naturalnego rozwoju komunikacji fonicznej. Najtrudniejszą terapeutycznie grupę stanowią osoby z niedosłuchem głębokim i krótką krzywą progową czyli te, które nie odbierają dźwięków mowy.

Ograniczone w znacznym stopniu bądź pozbawione doznań słuchowych dziecko ma utrudnione możliwości poznawania świata. Opiera się ono głównie na doznaniach wzrokowych i czuciowych, co powoduje jego nadaktywność ruchową i impulsywność. Niektóre z dzieci, prawdopodobnie te, u których wystąpiło uszkodzenie słuchu na poziomie ucha wewnętrznego, mogą mieć dodatkowo zaburzenia narządu przedsionkowego (równowagi), co powoduje, że ich ruchliwość jest niezwykle męcząca dla otoczenia. Osoby opiekujące się takim dzieckiem i nie rozumiejące jego potrzeb tworzą nad nim „parasol ochronny" (żeby sobie czegoś nie zrobiło), pozbawiając je samodzielności albo demonstrują cały wachlarz niepożądanych postaw wychowawczych (np. stosowanie kar cielesnych). Tworzy to warunki do doświadczania przez dzieci braku poczucia bezpieczeństwa, a w konsekwencji jest źródłem różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych

Zaburzony rozwój emocjonalno-społeczny dziecka z wadą słuchu wynika również z powodu braku umiejętności porozumiewania się słownego dzieci. W sytuacjach, w których rozumienie instrukcji słownej warunkuje prawidłową reakcję, dziecko przejawia zachowania nieadekwatne do występującej sytuacji, a często również nieakceptowane społecznie, co prowadzi do konfliktów z otoczeniem. Wynikiem tego może być poczucie odrzucenia, co powoduje wycofywanie się dziecka z kontaktów społecznych. Tymczasem rodzice sami pozostając w emocjonalnie trudnej sytuacji w efekcie zdiagnozowania niepełnosprawności dziecka najczęściej nie są w stanie zaspokajać jego potrzeby bezpieczeństwa.

Powyższe uwagi dotyczą dzieci, których uszkodzenie słuchu nie pozwala na odbiór dźwięków mowy, a nie zostały zdiagnozowane, nie zostały też zaopatrzone w aparaty słuchowe, ani poddane rehabilitacji słuchu i mowy. Należy podkreślić, że sama diagnoza audiologiczna czy nawet zaopatrzenie dziecka w aparaty słuchowe bez zastosowania właściwej terapii nie zmieni jego sytuacji. Natomiast w przypadku wczesnej specjalistycznej interwencji (audiologicznej, psychologiczno-pedagogicznej i logopedycznej) dzieci te mają wielką szansę na osiągnięcie umiejętności komunikacji fonicznej, a zatem uniknięcie wielu, a czasem większości wymienionych problemów. Już dzisiaj wiemy, że wczesne aparatownie do 12 miesiąca życia, a najkorzystniej do 6m. życia jeszcze bardziej wczesne implantowanie oraz prawidłowa terapia dają taką możliwość.

W przypadku dzieci z mniejszymi ubytkami słuchu konsekwencje uszkodzenia słuchu dla ich ogólnego rozwoju będą łagodniejsze. Ich kontakt z otoczeniem będzie kontaktem werbalnym, chociaż język i mowa mogą rozwijać się z opóźnieniem oraz charakterystycznymi dla wady słuchu zakłóceniami, czyli:

• wybiórczym rozumieniem mowy otoczenia;

• małym zasobem słownictwa (biernego i czynnego),

• nieprawidłową budową wypowiedzi słownych (zaburzenia sfery syntaktycznej języka)

• licznymi zaburzenia artykulacyjnymi - pewne głoski mogą w ogóle nie pojawiać się (najczęściej dentalizowane), mogą być zniekształcane i przestawiane,

• mowa może być bezdźwięczna, nosowa,

19

• oraz zaburzoną cała sferą prozodyczną (rytm, akcent, intonacja).

Rzetelna diagnoza, dobranie właściwych aparatów słuchowych oraz prawidłowa rehabilitacja u takiego dziecka najczęściej prowadzą do rozwoju komunikacji słownej pozwalającej na pełny kontakt słowny z otoczeniem.

Dzieci słabo słyszące stanowią bardzo zróżnicowaną grupę uczniów, zasadniczo różnią się między sobą ze względu na rozwój poznawczy, emocjonalny, społeczny oraz stopień rozwoju mowy i umiejętności werbalizacyjnych. Duża część dzieci z uszkodzonym słuchem pod pewnymi względami przewyższa nawet przeciętnych rówieśników, niemniej jednak prawie u wszystkich dzieci słabo słyszących występują opóźnienia i zaburzenia rozwoju mowy i języka, problemy z poprawna pisownią, z pisaniem ze słuchu, prawidłowym rozumieniem przekazów werbalnych, szybkim rozumieniem i zapamiętywaniem wiadomości przekazywanych jedynie drogą werbalną, uczeniem się pamięciowym (ze słuchu), czytaniem ze zrozumieniem i zapamiętywaniem sekwencyjnym. U uczniów tych występują poważne braki w słownictwie, trudności w rozumieniu i interpretacji wielu pojęć (zwłaszcza abstrakcyjnych), słaba znajomość gramatyki, duże trudności w szybkim rozpoznawaniu mówionych tekstów, powolne tempo uczenia się, niedoskonałości artykulacyjne, problemy w pisaniu ze słuchu i zabieraniem głosu w dyskusjach (hałas im towarzyszący utrudnia rozumienie mowy rówieśników), z nauką języków obcych oraz szybkim odpowiadaniem na zadane pytania (długi czas percepcji słuchowej). Niektóre pytania i polecenia należy powtarzać kilkakrotnie aby zostały przez ucznia prawidłowo usłyszane i zrozumiane.

Dziecko z wadą słuchu, o prawidłowym rozwoju poznawczym może podjąć i realizować z powodzeniem obowiązek szkolny w szkole integracyjnej lub ogólnodostępnej, jest to w ostatnich latach tym bardziej możliwe, gdyż wady słuchu u dzieci są znacznie wcześniej wykrywane i korygowane (co stwarza lepsze warunki do rozwoju słuchowego i mowy).

Należy jednakże pamiętać, że ani aparat słuchowy, ani implant ślimakowy nie uczni z dziecka głuchego lub słabo słyszącego istoty w pełni słyszącej. Są to dzieci niepełnosprawne, o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wymagające specjalnej pomocy w trakcie kształcenia.

Aby dziecko słabo słyszące mogło (przy wsparciu nauczycieli, terapeutów i środowiska domowego) prawidłowo funkcjonować w szkole masowej powinno spełniać następujące kryteria:

być dojrzałym do rozpoczęcia obowiązku szkolnego, posiadać wystarczające opanowanie mowy (rozumienie mowy i mówienie), mieć odpowiedni poziom ubytku słuchu umożliwiający komunikację, posiadać możliwość systematycznego korzystania z odpowiednich protez słuchu poprawiających słyszenie, odznaczać się dobrą percepcją słuchową (prawidłowe wykorzystywane resztek słuchowych), posiadać dobry (co najmniej przeciętny) poziom rozwoju intelektualnego, posiadać umiejętność czytania i mieć dobrą motywację do nauki.

Ważną role w powodzeniu edukacji w szkole masowej odgrywają również prawidłowe postawy rodziców wobec dziecka, dobrze prowadzona rehabilitacja, korzystny poziom kulturowy środowiska rodzinnego, możliwości współpracy rodziców ze szkołą, sprzyjające i rozumiejące problemy dziecka środowisko szkolne oraz korzystne cechy osobowościowe ucznia, tj.: dojrzałość emocjonalna, pracowitość, wytrwałość, komunikatywność, łatwość nawiązywania kontaktów interpersonalnych oraz odporność na stres.

Jak pomóc uczniowi z uszkodzonym słuchem w szkole masowej – wskazówki dla nauczycieli

poznać jego mocne i słabe strony, pamiętając o tym, że problemy ucznia nie muszą być koniecznie związane z ubytkiem słuchu.

Wymagaj od ucznia, aby przystosował się do tych samych reguł, jakie obowiązują innych kolegów w klasie. Nie stwarzaj mu specjalnych przywilejów w związku z jego niedosłuchem.

Zaakceptuj ucznia. Twoja postawa dopomoże mu w osiąganiu postępów. Obserwuj ucznia, by Staraj się wyjaśniać innym uczniom istotę upośledzenia słuchu. Wyjaśnienie tego innym uczniom przyczyni się do poprawy kontaktów między uczniem źle słyszącym a resztą klasy. Poniżej przedstawione szczegółowe sugestie i wskazówki mają na celu dopomóc w bardziej efektywnym porozumieniu pomiędzy nauczycielem a uczniem dotkniętym wadą słuchu.

Klasa szkolna - akustyka i oświetlenie (P)

1. Jeśli to możliwe, zadbaj o to, aby klasa szkolna była wyłożona materiałem dźwiękochłonnym (np. miękkimi płytkami perforowanymi), aby ograniczyć zjawisko echa (odbicia dźwięków). Jeśli jest to nieosiągalne, należy zastosować meble o miękkiej powierzchni, wykładzinę podłogową i zasłony, w celu przykrycia niektórych gładkich powierzchni i wytłumienia części hałasów zewnętrznych.

20

2. Zachęcaj wszystkich uczniów, by ograniczali hałasy, np. stukanie ołówkiem lub szuranie butami. 3. Staraj się utrzymać niski poziom hałasu w klasie podczas dyskusji oraz zajęć dowolnych. 4. Zachęcaj nauczycieli w sąsiednich klasach, by utrzymywali względny spokój. 5. Upewnij się, że w czasie zajęć lekcyjnych nie używa się obok hałaśliwych maszyn, np. kosiarki na trawniku przed szkołą.

Miejsce w klasie (R)

1. Posadź ucznia tak, aby mógł ciebie widzieć i słyszeć, a także łatwo się obrócić, aby patrzeć i słuchać kolegów. W tradycyjnej klasie będzie to przypuszczalnie oznaczało, że uczeń powinien siedzieć w drugiej lub trzeciej ławce w rzędzie od strony okna (źródło światła powinno być z tyłu).

2. Jeśli na jedno ucho uczeń słyszy lepiej niż na drugie, powinien siedzieć tak, aby był zwrócony lepiej słyszącym uchem do rozmówcy.

3. Gdy jakiś uczeń czyta głośno, niech cała klasa patrzy w jego kierunku. Uczeń z uszkodzonym słuchem czyniąc tak samo (a jest mu to bardzo potrzebne), nie będzie się wówczas wyróżniał.

4. Pozwól, aby uczeń w klasie mógł się przemieszczać w zależności od tego, gdzie dzieją się najważniejsze sprawy.

Twój styl prowadzenia zajęć (S)

1. Aby zwrócić uwagę ucznia, zawołaj go po imieniu (unikaj dotykania ucznia). 2. Upewnij się, że uczeń uważa, zanim przekażesz mu polecenie lub zadasz pytanie. 3. Wydając polecenie, zwracaj się twarzą ku uczniowi. Nie chodź, gdy do niego mówisz. 4. Patrz na ucznia, gdy on mówi. Pomoże ci to w zrozumieniu i odczytaniu z ust jego wypowiedzi. Jeśli nie zrozumiesz, co

powiedział, poproś, aby powtórzył wypowiedź. 5. Mów zwyczajnym językiem. Unikaj pojedynczych wyrazów, stosuj krótkie zdania lub frazy. 6. Mów w sposób naturalny, w normalnym tempie i z normalną intonacją. Unikaj przesadnej artykulacji lub krzyku. 7. Staraj się, aby źródło światła znajdowało się z tyłu ucznia i aby twoja twarz była oświetlona. Nie stój przy oknie, gdy

jesteś zwrócony ku klasie - wtedy twoja twarz będzie w cieniu, a światło będzie świeciło uczniowi w oczy. 8. Mówiąc lub czytając na głos, uważaj, aby nie zasłaniać twarzy dłońmi czy książką. 9. Nie mów, będąc zwróconym ku tablicy. 10. Używaj jak najczęściej pomocy wizualnych i tablicy. Jeśli omawiasz nowy temat, napisz na tablicy słowa kluczowe. Gdy

posługujesz się projektorem tekstu, pisząc, mów zapisywany tekst i patrz na twarz ucznia. 11. Staraj się ograniczać ruchy rąk i głowy (jeśli nauczycielka nosi duże, zwisające kolczyki, które poruszają się wraz z

ruchami głowy, odwraca to uwagę dziecka; także zwisające wąsy u nauczyciela utrudniają uczniowi odczytywanie z ust). 12. Daj uczniowi czas na odpowiedź. Być może, będzie on potrzebował upewnienia się, czego od niego oczekujesz. 13. Jeśli uczeń nie odpowiada na pytanie, powtórz je na wypadek, gdyby nie uchwycił początku twego pytania. Jeśli nadal

nie odpowiada, podaj pytanie w innej formie. 14. Sprawdź, czy uczeń zrozumiał, co zostało powiedziane. Poleć mu wyjaśnić lub powtórzyć pytanie. Jeśli tylko zapytasz

„czy zrozumiałeś?", uczeń może przytaknąć, mimo że nie zrozumiał. 15. Zadając pytania, unikaj takich, które wymagają odpowiedzi „tak" lub „nie". 16. Uświadom sobie ograniczone możliwości korzystania z radia i wielu programów telewizyjnych przez ucznia, jak również

problemy związane z korzystaniem ze środków społecznego przekazu. 17. Uświadom sobie problemy ucznia związane z robieniem notatek, literowaniem i dyktandami. 18. Zachęcaj ucznia, aby tobie dawał znać, że czegoś nie usłyszał lub nie zrozumiał. Postawa pełna zrozumienia ze strony

kolegi siedzącego obok ucznia źle słyszącego może być pomocna, lecz z drugiej strony zachodzi niebezpieczeństwo, że uczeń z wadą słuchu będzie niesamodzielny, zbytnio polegając na partnerze.

19. Gdy uczeń włącza się do rozmowy grupowej w trakcie jej trwania, możesz mu dopomóc wyjaśniając, o czym jest mowa. 20. Upewnij się, że uczeń rozumie, za co został skarcony. Nie przyjmuj za pewnik, że zdaje on sobie sprawę z popełnionego

błędu. Mógł nie zrozumieć, czego się od niego wymaga. 21. Naucz się alfabetu palcowego i języka migowego, jeśli twój uczeń tego potrzebuje. 22. Uświadom sobie, że uczeń może słyszeć raz lepiej, raz gorzej (poziom słyszenia może ulegać wahaniom). 23. Wykorzystuj każdą sposobność do indywidualnej pracy z uczniem. 24. Zachęcaj wszystkich uczniów i grono nauczycielskie do tolerancji. 25. Staraj się dowiedzieć jak najwięcej o stanie słuchu ucznia i rozszerzać wiedzę wszystkich uczniów o uszkodzeniach

słuchu. Aparat słuchowy (T)

21

1. Dowiedz się, czy uczeń używa aparatu słuchowego: jednego czy dwóch. 2. Sprawdź, czy aparaty funkcjonują. 3. Upewnij się, czy uczeń je nosi. 4. Zwróć uwagę na oznakowanie aparatów słuchowych (jest to istotne, jeśli więcej niż jeden uczeń w klasie używa

aparatów). 5. Zapoznaj się ze sposobem działania aparatu. 6. Zapoznaj się z zaleconym ustawieniem wzmocnienia aparatu ucznia. 7. Dowiedz się, jakie baterie stosuje się w aparacie ucznia i jaki jest czas ich działania. Żywotność baterii zależy od wielu

czynników i wynosi od kilku dni do 2-3 tygodni. Jeśli używane są akumulatorki, mogą one być ponownie ładowane; baterie po wyładowaniu należy wyrzucić (żywotność akumulatorków jest zupełnie inna niż baterii).

8. Miej pod ręką zapasowe baterie. 9. Przypominaj uczniowi o konieczności zdejmowania aparatów i zabezpieczania ich przed zajęciami na pływalni lub przed

niektórymi grami sportowymi. Pamiętaj, że w tych sytuacjach uczeń nie będzie mógł tak dobrze słyszeć jak przy założonym aparacie.

10. Zwróć uwagę, w jaki sposób uczeń zdejmuje aparaty; powinno się zdejmować aparat, trzymając go za wkładkę. Zwróć także uwagę, w jaki sposób aparat jest odłączany od wkładki i w jaki sposób wyjmuje się i zakłada baterie.

11. Przy odpowiedniej okazji spróbuj przymierzyć aparat, by stwierdzić, jak działa i jak odbierane są wzmocnione dźwięki. 12. Pamiętaj, że aparat słuchowy nie uczyni z ucznia z uszkodzonym słuchem osoby normalnie słyszącej.

Dodatkowe problemy związane z uczeniem się (U)

1. Pozostawaj w bliskim kontakcie ze specjalistą surdopedagogiem odwiedzającym szkołę i - co najważniejsze - z rodzicami ucznia niedosłyszącego. Korzystny bywa także kontakt z poprzednią szkołą, do której uczeń uczęszczał.

2. Pamiętaj, że upośledzenie słuchu nie jest związane z inteligencją. Istnieje szeroki wachlarz sprawności intelektualnych wśród osób z uszkodzonym słuchem, tak jak w populacji ludzi słyszących.

3. Zwróć uwagę na kontakty ucznia z kolegami. Jeśli są one zaburzone, zbadaj możliwe przyczyny. Pamiętaj, że przyczyn zaburzeń społecznych interakcji może być wiele. Warto w sposób obiektywny ocenić, czy są one związane z wadą słuchu, czy też z innymi czynnikami.

Wiemy wszyscy, że populacja uczniów z wadą słuchu kształcących się w szkołach masowych nie jest mała i w ostatnich latach stale rośnie. Zbyt mało jednak czynimy, aby właściwie i skutecznie pomagać uczniom oraz nauczycielom będącym w tej szczególnej sytuacji. Jednym ze sposobów pomocy jest przekazywanie pedagogom potrzebnej wiedzy odnoszącej się do różnych problemów związanych z uszkodzeniami słuchu. Wydaje się celowe porozmawianie tym razem o wychowaniu słuchowym i tworzeniu tzw. optymalnego otoczenia akustycznego. W surdopedagogice pod pojęciem wychowania słuchowego rozumie się zastosowanie wszelkich środków pedagogicznych opartych na wykorzystaniu resztek słuchu dzieci z uszkodzeniem tego zmysłu. Ma ono na celu pomóc w osiągnięciu takiego poziomu rozwoju mowy dźwiękowej, który umożliwiałby nawiązywanie przez dziecko w miarę normalnych kontaktów z otoczeniem. Wychowanie słuchowe musi być rozumiane jako proces gwarantujący wykorzystanie istniejącej możliwości słyszenia na co dzień, od rana do wieczora. Niebagatelną rolę w tak pojętym procesie wychowania słuchowego odgrywają nauczyciele szkół powszechnych. Zakładają oni bowiem we wszelkich swoich działaniach, że wszyscy uczniowie słyszą. Sprawia to, że uczniowie mobilizowani są do wykorzystywania swojego słuchu w nauce przez ponad połowę codziennego pobytu w szkole. Nauczyciele powinni jednak umożliwić uczniowi stałą, optymalną percepcję mowy dźwiękowej i powinni wiedzieć, w jaki sposób to robić. Wychowanie słuchowe ma na celu rozwijać język, czyli środek niezbędny w pracy nauczyciela z uczniem do przekazywania oraz odbierania określonego zakresu wiedzy. Dzieci z uszkodzonym narządem słuchu uczęszczające do szkół powszechnych korzystają z aparatów słuchowych bądź wszczepów ślimakowych. W obydwu przypadkach ważne jest, aby za-pewnić sprawne funkcjonowanie tych pomocy słuchowych przez cały czas pobytu dziecka w szkole. Aby jednak wyciągnąć prawdziwe korzyści ze stosowania tych urządzeń, potrzebne jest stworzenie dziecku optymalnego otoczenia akustycznego. Otoczenie takie powinno być wypełnione maksymalną ilością dźwięków użytecznych oraz minimalną ilością dźwięków za-kłócających. Nauczyciele muszą wiedzieć, że w każdej klasie szkolnej istnieją czynniki, które mogą dodatkowo utrudniać rozumienie języka wszystkim uczniom, nie tylko tym z wadą słuchu. Te czynniki to wszystkie niepożądane w klasie szkolnej zjawiska dźwiękowe, takie jak hałas oraz pogłos. Hałas wewnątrz klasy można ograniczać poprzez działania wychowawcze, nie zawsze uda się jednak zniwelować hałasy dochodzące do klasy z zewnątrz. Niekorzystne zjawisko pogłosu można wykluczyć bądź wyraźnie zmniejszyć poprzez odpowiednie urządzenie klasy tak, aby ściany nie odbijały dźwięku, tylko niejako go pochłaniały. Można to uczynić poprzez umieszczenie na nich różnych tablic lub pomocy dydaktycznych a także zawieszenie zasłon w oknach. Nauczyciele tworząc odpowiednie środowisko słuchowe dla ucznia, powinni być także świadomi, że obecność lub brak niektórych czynników może korzystnie wpłynąć na jakość rozumienia mowy przez ucznia z uszkodzonym słuchem. I tak korzyst-nie może wpływać:

brak hałasów tła lub znaczne ich ograniczenie odpowiednia (raczej bliska) odległość między mówiącym a słuchającym; mówienie z bliskiej odległości od mikrofonu aparatu słuchowego lub implantu ślimakowego

22

wielokrotne wypowiadanie przekazywanych treści raczej krótka i prosta wypowiedź niż długa i złożona nieco wolniejsze tempo mowy używanie pełnej ekspresji w mowie, jej melodii i rytmu, stosowanie właściwych akcentów (uwydatnienie tzw. wskazówek prozodycznych) mówienie z normalnym natężeniem głosu mowa dźwięczna i artykułowana zgodnie z normą językową zestaw materiału słownego ograniczony do takiego, którego dziecko może się spodziewać, który określony został w temacie lekcji lub przez podanie tzw. terminów kluczowych bądź wskazówek tematycznych znajomość głosu mówcy.

Zrozumienie wagi tych czynników oraz zastosowanie się do wskazówek z nich wypływających niewątpliwie przyczyni się do wzajemnego polepszenia relacji uczeń - nauczyciel. Podstawowe znaczenie dla tej relacji ma jednak konieczność zrozumienia przez nauczyciela, iż należy rozróżniać słyszenie oraz rozumienie języka. Dość często spotyka się nauczycieli zaskoczonych faktem, że dziecko z uszkodzonym słuchem z ich klasy posiada dość niewielki zasób słów, że jego umiejętności rozumienia i tworzenia poprawnych gramatycznie wypowiedzi są ograniczone oraz, że dziecko ma trudności z czytaniem tekstu ze zrozumieniem. Aby wykluczyć tego rodzaju nieporozumienia, trzeba dostarczyć nauczycielom ogólnej wiedzy na temat percepcji słuchowej i rozumienia języka. Mamy nadzieję, że powyższe uwagi wypełnią choć w niewielkim stopniu lukę w tym zakresie.

Podsumowanie

W pracy z uczniem słabo słyszącym należy (W):

Zachęcać wszystkich uczniów, by ograniczyli hałasy. Utrzymywać niski poziom hałasu w klasie podczas dyskusji oraz zajęć dowolnych. Ograniczać hałas dobiegający spoza klasy (z klas sąsiednich, korytarzy, zza okien). Ponadto uczeń słabo słyszący powinien tak siedzieć, by mógł widzieć i słyszeć nauczyciela, a także łatwo móc się odwrócić, aby słuchać i patrzeć na mówiących kolegów. Uczeń powinien móc się przemieszczać w klasie, w zależności od tego, gdzie dzieją się najważniejsze sprawy. Aby zwrócić uwagę ucznia, należy zawołać go kilkakrotnie po imieniu aż zareaguje. Należy upewnić się, że uczeń uważa, zanim przekaże mu się polecenia lub zada pytanie. Wydając polecenie należy zwrócić się przodem do ucznia i stać w miejscu (nie chodzić). Należy patrzeć na ucznia, gdy on mówi. Pomoże to nauczycielowi w zrozumieniu i odczytaniu z ust jego wypowiedzi; gdy wypowiedź jest niezrozumiała, należy poprosić ucznia, by ją powtórzył. Należy mówić poprawnym językiem, unikać pojedynczych słów, stosować krótkie zdania lub frazy. Mówić należy w sposób naturalny, w normalnym tempie oraz z wyraźną intonacją, unikać krzyku i przesadnej artykulacji. Osoba mówiąca powinna stać w taki sposób, aby źródło światła znajdowało się z tyłu ucznia i oświetlało jej twarz. Nie należy stać przy oknie z twarzą zwróconą ku klasie, wówczas twarz jest w cieniu, a światło świeci uczniowi w oczy, co utrudnia mu czytanie z ruchu ust. Mówiąc lub czytając na głos należy uważać, aby nie zasłaniać twarzy dłońmi lub książką. Nauczyciel nie powinien mówić zwrócony twarzą do tablicy. Należy jak najczęściej używać pomocy wizualnych i tablic. Jeśli omawiany jest nowy temat, wskazane jest aby napisać na tablicy słowa kluczowe. Podczas mówienia należy ograniczyć ruchy rąk i głowy. Należy dać uczniowi czas na odpowiedź, gdyż może potrzebować on upewnienia się, czego się od niego oczekuje. Jeżeli uczeń nie odpowiada na pytania należy je powtórzyć, a jeśli nadal nie odpowiada, podać pytanie w innej formie. Należy sprawdzić, czy uczeń zrozumiał, co zastało powiedziane. Wskazane jest aby uczeń wyjaśnił lub powtórzył pytanie. Jeżeli padnie jedynie pytanie „czy zrozumiałeś ?" uczeń może przytaknąć, mimo że w rzeczywistości nie zrozumiał. Należy uświadomić sobie problemy ucznia związane z robieniem notatek. Uczeń powinien być zachęcany przez nauczyciela, aby dawał znać, że czegoś nie usłyszał lub nie zrozumiał. Podczas sprawdzianów i klasówek należy szczególnie upewnić się, czy polecenia zostały zrozumiane przez ucznia, ewentualnie należy je powtórzyć lub podać w innej formie np. bardziej rozwiniętej. Istotna jest świadomość, że aparat słuchowy nie uczyni z ucznia osoby normalnie słyszącej. Należy pamiętać, że korzyść z aparatu jest największa, gdy odległość od mikrofonu nie przekracza 1,5 m. W trakcie lekcji należy uwzględnić, że trudności w odbiorze bodźców zewnętrznych na drodze słuchowej ucznia z wadą słuchu powodują szybszą męczliwość układu nerwowego, słabszą koncentrację uwagi. Może to powodować wyłączenie się myślowe, objawy znużenia, dekoncentrację, luki pamięciowe. W celu prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego ucznia z wadą słuchu wskazane jest:

23

włączenie ucznia w życie zespołu klasowego, niedopuszczanie do sytuacji upokarzających ucznia, nawiązanie ścisłej współpracy między wszystkimi nauczycielami, zachęcanie ucznia do aktywności, inicjowanie dialogu, przydzielanie mu stałych obowiązków, traktowanie na równi z pozostałymi uczniami, dostrzeganie nawet drobnych osiągnięć, stosowanie metody zachęty i pochwały w celu podniesienia samooceny ucznia. Opracowanie na podstawie pracy zbiorowej pod redakcja dr Joanny Kosmalowej „Dziecko z uszkodzonym narządem słuchu”. Ad III.5. Uczniowie zdolni

Pojęcie ucznia zdolnego. O uczniach zdolnych mówimy w odniesieniu do jednostek przejawiających wysoki poziom zdolności ogólnych (inteligencji) lub posiadających jakąś zdolność specjalną w sferze działalności umysłowej. Uczniowie zdolni charakteryzują się dwiema podstawowymi cechami: ponadprzeciętnymi osiągnięciami lub potencjalnymi zdolnościami do takich osiągnięć. Cechę pierwszą możemy stwierdzić obserwując rezultaty aktywności ucznia, cechę drugą - badając go instrumentami psychologicznymi np. testami. Pojęcie „uczeń zdolny” służy do określenia jednostek, które pod względem zdolności intelektualnych przewyższają swoich rówieśników. W próbach określenia ucznia zdolnego zwraca się uwagę na takie zdolności, jak: - zdolność do efektywnego uczenia się rzeczy nowych i wybitne, stale wyróżniające się wyniki w jakiejś aktywności; - oryginalność w myśleniu i działaniu, duże nasilenie dążeń poznawczych; - przejawianie wysokiego poziomu myślenia analitycznego; - łatwość rozumienia i przyswajania symboli abstrakcyjnych i stosunków symbolicznych, właściwego posługiwania się symbolami we własnym działaniu; - zainteresowania poznawcze, zdolność do koncentracji uwagi, zwłaszcza na treściach abstrakcyjnych; - wrażliwość na problemy i wytrwałość w ich rozwiązywaniu; - przeżywanie satysfakcji z rozwiązywania problemów i pokonywania trudności intelektualnych. Wysoka inteligencja może zaznaczać się we wszystkich lub w wielu dziedzinach działalności, jak również tylko w pewnych określonych dziedzinach, jak np. w odniesieniu do matematyki i nauk ścisłych, do języków, humanistyki itp. Swoje ponadprzeciętne zdolności uczeń zdolny przejawia w szkole na kilku polach: - „akademickim” tj. w uczeniu się przedmiotów szkolnych odpowiadających gałęziom wiedzy ( np. potrafi wynajdywać oryginalne dowody i sposoby rozwiązań problemów matematycznych), - artystycznym, - technicznym, - sportowym i motorycznym, - społecznym ( wykazuje talent przywódczy lub umiejętność skutecznego rozwiązywania problemów społecznych ). O efektach tej działalności współdecydują – obok zdolności – także osobowość, stopień zaangażowania w działalność oraz lepsze warunki życia i aktywność jednostki. Cechy charakterystyczne uczenia się uczniów zdolnych W szkole zdolności ucznia praktycznie ujawniają się w toku pracy nad materiałem nauczania. Uczniowie zdolni z reguły: - uczą się szybciej, - opanowują szerszy zakres materiału, - uczą się inaczej, szukają związków przyczynowo skutkowych, dążą do odkryć, swobodniej zestawiają wiadomości, sięgają po dodatkowe informacje, mają bogatsze skojarzenia, potrzebują większej liczby i lepszych argumentów, posługują się łatwo językiem danej dyscypliny, - ich wyniki uczenia się sięgają głębiej, obejmują rozumienie materiału, rozwiązywanie problemów, umiejętność świadomego kierowania własnymi procesami umysłowymi, - uczą się wytrwalej, jeśli tylko uznają sens pracy nad danym materiałem, czytają dużo i chętnie, - mają urozmaicone cele uczenia się i zaspokajania ciekawości, zainteresowań i ambicji, realizację odległych planów życiowych, - bardziej zależy im na nagrodach,

24

- mają szeroki zakres uwagi, są zdolni do koncentracji i wytrwałości w rozwiązywaniu problemów, - charakteryzuje ich bogatsze, niż u rówieśników słownictwo, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym, - są zdolni do samodzielnej i efektywnej pracy, - wcześniej niż inni (często w wieku przedszkolnym) opanowują umiejętność czytania i pisania (i potrafią z niej korzystać), - szybko uczą się na pamięć (zapamiętują nowe rzeczy), - mają różne i liczne zainteresowania, często korzystają z bibliotek i innych źródeł informacji, - są na ogół lepsi od innych w matematyce. Wiele badań wskazuje, że wysoki procent uczniów zdolnych nie wykorzystuje swoich możliwości umysłowych w nauce szkolnej. Nie wyróżniający się w nauce uczniowie zdolni mogą nie być identyfikowani jako jednostki zdolne, wymaga to bowiem rozpoznania specyficznych właściwości ich myślenia i uczenia się, których po uczniu o słabych czy przeciętnych wynikach w nauce na ogół nie spodziewają się ani nauczyciele ani rodzice. Planowanie pracy z uczniami zdolnymi Rozpoczynając pracę z uczniami zdolnymi należy przede wszystkim dobrze rozeznać ich potrzeby i ustal ić zgodny z nimi plan działania. Dobór treści, metod nauczania, form organizacyjnych dydaktyki oraz oddziaływań wychowawczych, jest bardzo ważny. W zakresie pracy dydaktycznej postuluje się wprowadzenie metod badawczych i problemowych przy uwzględnieniu indywidualnych możliwości, zainteresowań oraz potrzeb ucznia. Podkreśla się konieczność formułowania takich zadań, które miałyby optymalny poziom trudności i motywowały ucznia dzięki odpowiednio wprowadzonej ocenie. Ważne jest, by nawiązując do indywidualnych predyspozycji ucznia umożliwić mu pełny rozwój zdolności, a więc w przyszłości zapewnić efektywne społeczne działanie. Praca dydaktyczna, w toku której uwzględnia się zdolności uczniów może być prowadzona w rozmaitych strukturach organizacyjnych i począwszy od klas i szkół dla uzdolnionych, poprzez specjalne programy i indywidualny tok pracy, do wielopoziomowego nauczania w typowych zespołach klasowych (a w takich warunkach pracuje się najczęściej). Jeśli chodzi o warunki wychowawcze stworzone przez szkołę, to należy dążyć do właściwej i bezstronnej postawy wobec dziecka zdolnego, tolerancji dla jego ewentualnej nietypowości w zachowaniu, docenić samodzielność jego myślenia i działania, oryginalność w rozwiązywaniu zadań. Trzeba też ustrzec się przed traktowaniem go jako uciążliwego członka zespołu klasowego, który albo za dużo wie, albo za dużo chciałby wiedzieć. Wywieranie presji lub nadmierne chwalenie także są zbędne w pracy z dzieckiem zdolnym. Metodą najlepszą jest życzliwa, poparta argumentami dyskusja i ocena. FORMY I SPOSOBY PRACY Z UCZNIEM ZDOLNYM (NA ZAJĘCIACH LEKCYJNYCH, POZALEKCYJNYCH I POZA ZAJĘCIAMI) (Y) Praca z uczniem zdolnym odbywać się będzie na każdej lekcji, ale głównie na zajęciach pozalekcyjnych. Taka forma zajęć rozwija u ucznia jego zdolności, a zajęcia pozalekcyjne pozwalają nauczycielowi lepiej poznać uczniów i ich predyspozycje. W pracy należy skupić uwagę na zagadnieniach mających związek tematyczny z materiałem programowym oraz problemach dotyczących różnych i ciekawych pojęć oraz doświadczeń, z którymi uczniowie nie zetkną się w normalnym toku lekcji.

1. Praca indywidualna. 2. Praca w grupach. 3. Praca w parach. 4. Realizacja projektów edukacyjnych. 5. Przydzielanie uczniom zdolnym trudniejszych zadań podczas pracy grupowej lub indywidualnej. 6. Stwarzanie uczniom zdolnym sytuacji wyboru zadań, ćwiczeń o większej skali trudności lub prac dodatkowych. 7. Różnicowanie stopnia trudności prac domowych i prac klasowych. 8. Stopniowe zwiększanie wymagań. 9. Przydzielanie uczniom zdolnym specjalnych ról: asystenta, lidera itp. 10. Praca pozalekcyjna – udział w kołach zainteresowań. 11. Organizacja konkursów i olimpiad, zachęcanie do udziału w konkursach zewnętrznych. 12. Wskazywanie ciekawych pomocy, podręczników, publikacji, stron internetowych, wydarzeń itp. 13. Zapewnienie opieki psychologicznej, podnoszenie poziomu samooceny. 12. Pomoc w doborze najwłaściwszych technik uczenia się (konsultacje z pedagogiem). 13. Krótkie, kilkuminutowe rozmowy n-la z uczniem, mające na celu rozszerzenie bieżącego materiału; 14. Zadawanie dodatkowych zadań podczas prac klasowych i domowych; 15. Przygotowanie przez uczniów referatów, prezentacji po przeczytaniu odpowiedniej literatury; 16. Prowadzenie przez uczniów fragmentów lekcji; 17. Zachęcenie do czytania fachowych czasopism;

25

18. Zwiększenie wymagań, co do ścisłości i precyzji ich wypowiedzi; 19. Stworzenie uczniom najzdolniejszym okazji do swobodnego wyboru zadań trudniejszych;

Ad III. 6. Zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery 1. Cel orientacji zawodowej. Celem orientacji zawodowej w gimnazjum jest przygotowanie uczniów do podjęcia trafnej decyzji zawodowej i szkolnej. 2. Krótki opis przebiegu realizacji. Wszelkie działania z zakresu orientacji zawodowej zmierzają do określenia u uczniów następujących obszarów: 1. Zainteresowania i skłonności zawodowe przejawiające się w toku działalności w szkole i domu, w chwilach wolnych od zajęć. Samoobserwacja. 2. Uzdolnienia i umiejętności niezbędne w pracy z drugim człowiekiem, w kontakcie z rzeczami - techniką, pracy z danymi symbolami, przyrodą i działalnością artystyczną. 3. Charakter i temperament – ich znaczenie w wyborze zawodu. 4. Stan fizyczny i zdrowotny a wybór zawodu. 5. Samoocena - ustalenie swoich mocnych stron (osiągnięcia, sukcesy, zalety osobiste). 6. Wiedza o zawodach. Istota zawodu, między innymi czynności, warunki pracy, wymagania psychofizyczne, jakie stawia zawód przed kandydatem. 7. Zmieniający się rynek pracy – zawody przyszłości. 8. Kierunki dalszego kształcenia – drogi prowadzące do zdobycia zawodu, wybór szkoły – struktura szkolnictwa w Polsce. 9. Warunki przyjęć do szkół ponadgimnazjalnych. 10. Kluczowe umiejętności niezbędne do bycia konkurencyjnym na rynku pracy – znajomość języków obcych, dyplomy dobrych szkół/uczelni, mobilność, itp. Formy realizacji orientacji zawodowej w gimnazjum (Y):

1. Warsztat sześciogogdzinny dla każdej klasy trzeciej. 2. Indywidualne konsultacje z doradcą zawodowym/pedagogiem szkolnym. 3. Indywidualne konsultacje z psychologiem szkolnym. 4. Korelowanie treści z zakresu orientacji zawodowej z treściami na różnych przedmiotach szkolnych (nauczyciele

przedmiotów). 5.Pogadanki na godzinach wychowawczych (wychowawca klasowy). 6.Spotkania uczniów z zaproszonymi specjalistami z urzędu pracy, pp-p. 7.Udostępnianie uczniom materiałów informacyjnych o zawodach, szkołach, środowiskach pracy itp.

Ad III. 7. Uczniowie ze spektrum autyzmu (Z)

Autyzm dziecięcy i zespół Aspergera należą do grupy tzw. całościowych zaburzeń neurorozwojowych, do których zaliczane są również specyficzne trudności szkolne oraz specyficzne zaburzenia rozwoju funkcji ruchowych. Zaburzenia te charakteryzują się brakiem odpowiednich dla wieku umiejętności uwarunkowanych dojrzewaniem mózgu. Zaburzenia w rozwoju dotyczą wielu sfer rozwoju i funkcjonowania dziecka. W przypadku autyzmu dziecięcego i zespołu Aspergera objawy dotyczą: • zaburzenia w sferze kontaktów społecznych; • zaburzenia w komunikacji; • stereotypowe zabawy lub zainteresowania (zainteresowania ograniczone do wąskiego wycinka wiedzy, np. dotyczące dinozaurów, pogody, rozkładu jazdy pociągów itp.); • opór przed zmianami, skłonność do zachowania rutyn i rytuałów. Zespół Aspergera jest najłagodniejszą formą całościowych zaburzeń rozwoju. Choroba ta diagnozowana jest coraz częściej, a wiele dzieci z zespołem Aspergera jest uczniami ogólnodostępnych szkół. Dziecko z zespołem Aspergera cechuje: • rozwój poznawczy w granicach normy, • w zasadzie prawidłowy rozwój mowy, • zamiłowanie do zachowania rutyny i rytuałów, • ograniczone zainteresowania i aktywność,

26

• często występująca niezgrabność ruchowa, • zaburzony rozwój umiejętności społecznych. We wcześniejszych okresach, kiedy od dziecka nie oczekuje się znacznych umiejętności w sferze społecznej, problemy te mogą być niedostrzegane. Funkcjonowanie dziecka z autyzmem w wieku szkolnym Zwykle dzieci autystyczne cechuje dobra lub ponadprzeciętna pamięć mechaniczna oraz uzdolnienia do zadań wymagających umiejętności wzrokowo-przestrzennych. Niektóre z nich mogą przejawiać wybiórcze talenty muzyczne i plastyczne, potrafią wykonywać skomplikowane obliczenia matematyczne, bardzo szybko uczą się czytać. U dzieci o ilorazie inteligencji w normie zaburzona jest jednak zdolność myślenia abstrakcyjnego oraz rozumienia słów i wypowiedzi w zależności od kontekstu lub intonacji. W okresie dorastania są bardziej zainteresowane innymi ludźmi, mogą nawiązywać bliższe kontakty rówieśnicze na zasadzie podzielania wspólnych zainteresowań. Część osób autystycznych zaczyna wówczas zauważać swoją odmienność i trudności. Widoczne jest niedostosowanie do zasad obowiązujących w grupie młodzieżowej, takich jak używanie slangu młodzieżowego, określony sposób ubierania, podobieństwo zainteresowań. W tym wieku część osób z autyzmem może umieć ukryć stereotypie ruchowe, ale nawet u dobrze funkcjonujących nastolatków mogą one wystąpić w sytuacji stresu. Różnego rodzaju zaburzenia współwystępujące ze spektrum autyzmu:

- ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) - dysgrafia - dysleksja - dyspraksja (problemy z koordynacją ruchową) lub rozwojowe zaburzenie koordynacji - echolalia (powtarzanie słowa, sylaby) - obsesyjne zaburzenie kompulsywne (nawracające myśli i/lub czynności) - Zespół Tourette’a (występowanie tików)

- motoryczny (ruchy) - głosowy (dźwięki, wyrazy) - behawioralny (czynności)

Głównym celem edukacji ucznia z zaburzeniami autystycznymi jest rozwijanie jego autonomii, jego personalizacja i socjalizacja, a także - w ramach posiadanych przez niego realnych możliwości - wyposażenie w takie umiejętności i wiadomości aby : - mógł porozumiewać się z otoczeniem w jak najpełniejszy dla siebie sposób, werbalnie lub pozawerbalnie, - zdobył maksymalną niezależność życiową w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, - był zaradny w życiu codziennym adekwatnie do własnego, indywidualnego poziomu sprawności i umiejętności oraz miał poczucie sprawczości, - mógł uczestniczyć w różnych formach życia społecznego, znając i przestrzegając ogólnie przyjętych norm, zachowując przy tym prawo do swojej inności.

Wskazówki ogólne dla nauczyciela w pracy z dzieckiem

• dostosuj do indywidualnych potrzeb ucznia miejsca nauki i proces nauczania; • pomóż dziecku w nabywaniu umiejętności w zakresie „funkcji wykonawczych”, takich jak umiejętności organizacyjne i umiejętności uczenia się; • stosuj model edukacji opartej na doświadczeniu; informacje słowne poprzyj tekstem pisanym albo obrazem, ilustracją, filmem; • przedstawiaj nowe pojęcia lub materiał abstrakcyjny w sposób możliwie najbardziej konkretny; • kreatywnie wykorzystaj zainteresowania ucznia, łącz nowe zagadnienia z zainteresowaniami dziecka; • wspomagaj rozwój umiejętności komunikacyjnych dziecka (słownictwo, rozumienie); • pracuj z uczniem w oparciu o tzw. pozytywne wzmocnienia ― pochwały, nagradzanie, pozytywną więź z uczniem; • wdrażaj i oczekuj od ucznia przestrzegania zasad panujących w szkole; • pomóż mu w sytuacjach przeżywanego stresu poprzez przewidywanie, zapobieganie, rozumienie przyczyn i rozwiązywanie stresujących sytuacji; • wspieraj i umożliwiaj dziecku kontakty społeczne; • pamiętaj, że nie ma potrzeby wspierania ucznia w sferach, w których radzi sobie dobrze i stopniowo w tych obszarach ograniczaj udzielaną mu pomoc; • w ocenianiu oddzielaj te obszary, w których trudności wynikają z zaburzeń;

27

• nie karz dziecka za objawy choroby.

I.Wskazówki szczegółowe dla wychowawców i nauczycieli w pracy z dzieckiem

1.Organizacja zajęć lekcyjnych: Na początku roku szkolnego dziecko należy dokładnie zapoznać z topografią szkoły. Nowe środowisko i nowe sytuacje mogą stać się u niego przyczyną niepokoju i lęku, dlatego należy je przewidywać i minimalizować. Ważne znaczenie ma zachowanie odpowiedniego schematu pracy (plan dnia, plan lekcji, terminy klasówek i zakończenia projektów, termin do którego należy przeczytać lekturę itp.) i stałości działań. Dzieci lepiej funkcjonują, gdy znają plan zajęć oraz gdy nie są zaskakiwane zmianami. Najlepiej, żeby lekcje odbywały się stale w tych samych pomieszczeniach i aby były prowadzone przez tych samych nauczycieli. Jeżeli planowane są jakieś nowe sytuacje (zmiana rutynowych zajęć lub planu dnia, np. wycieczka, wyjście do kina, wizytacja), dziecko musi być o tym odpowiednio wcześniej poinformowane i powinno otrzymać informacje, co do oczekiwanego zachowania. Plany dnia lub lekcji dobrze jest przedstawić słownie i wesprzeć formą pisaną. Taki plan dziecko może mieć na swojej ławce i odznaczać wykonane przez siebie aktywności.

2.Wsparcie w sferze kontaktów i umiejętności społecznych: • promuj pomoc koleżeńską i zachowania prospołeczne innych uczniów poprzez zachętę i nagradzanie; • pomóż dziecku w rozważnym doborze kolegów, co może wpłynąć na poprawę jego umiejętności społecznych i ośmielić je w nawiązywaniu przyjaźni oraz zredukuje stygmatyzację dziecka; • zachęć i wspieraj włączanie się ucznia do grupowych zajęć, gier i zabaw; • ucz dziecko stosownych zwrotów inicjujących i podtrzymujących rozmowę; • wspieraj socjalizację dziecka poprzez zachęcanie go do udziału na rzecz klasy i szkoły, kółkach zainteresowań itp.; • zachęcaj ucznia, by szukał pomocy, gdy czuje się zmieszany, nie wie, jak się zachować, poprzez wskazanie mu konkretnej osoby, do której może się wówczas zwrócić; • obserwuj i pomagaj w przypadku trudności w kontaktach społecznych poprzez omówienie sytuacji, wskazywanie zachowań, które byłyby w niej właściwe, znajdowanie rozwiązania i wskazywanie, jak w przyszłości uniknąć podobnych kłopotów; • rozwijaj w dziecku umiejętność odczytywania emocji za pomocą odpowiednich rysunków, zdjęć, nagrań video obrazujących wyraz twarzy i gesty, historyjek obrazkowych, w których trzeba uzupełnić wyraz twarzy lub zapisać, co dana osoba myśli (uzupełnianie „dymków”); • w sytuacji niepożądanego zachowania, nie zadawaj pytań w rodzaju: „Dlaczego to zrobiłaś/zrobiłeś?”; raczej opisz, co nie podobało się w zachowaniu dziecka, nazwij jego emocje oraz powiedz, czego oczekuje się w takiej sytuacji; • w sytuacji zwiększonego napięcia emocjonalnego, zapewnij wyłączenie dziecka ze stresującego wydarzenia czy sytuacji poprzez znalezienie osób i miejsc dających mu poczucie bezpieczeństwa; • analizuj przyczyny zwiększonego napięcia emocjonalnego (np. brak kontroli, przeciążenie bodźcami, nieradzenie sobie z powierzonym zadaniem, narażenie na negatywne reakcje i odrzucenie ze strony otoczenia).

3.Gdy dziecko nie radzi sobie z emocjami: • w sytuacji wzburzenia odizoluj dziecko na konieczny okres i daj mu możliwość zrelaksowania się np. poprzez słuchanie muzyki; • ucz prostych sposobów radzenia sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami, np. stosowania techniki OOPP (odejdź, oddychaj, pomyśl, powiedz); • sprawdź, czy dziecko nie doświadcza agresji ze strony innych osób; • porozmawiaj na temat radzenia sobie z przykrymi emocjami oraz jakie zasady i sposoby radzenia sobie ze złością będą akceptowane, a jakie nie; • unikaj konfrontacji, przymusu i wyrażania gniewu w stosunku do dziecka; mogą one wywołać reakcje oporu i wybuchy złości; stosuj uspokojenie, negocjacje, dawanie możliwości wyboru; • w sytuacji narastania w dziecku emocji wycofaj się i pozwól mu ochłonąć, wyciszyć się; • nie bierz do siebie każdego niegrzecznego zachowania ucznia — raczej przeanalizuj sytuację i rozpoznaj, co było powodem niewłaściwego zachowania (np. powiedział bez intencji sprawienia przykrości, mylnie odczytał zachowania innych osób, nie wie co ma robić, jest przeciążony sensorycznie itp.) to pomoże zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości; • przerwij wypowiedź, gdy uczeń używa powtarzających się argumentów bądź też pytań; raczej poproś, aby zapisał swoje pytania lub argumenty i spróbował sam na nie odpowiedzieć; • wspieraj rozwój umiejętności rozpoznawania i rozumienia emocji nazywając w sposób adekwatny do wieku dziecka mimikę, gesty, mowę ciała.

4.Gdy dziecko ma problemy z nadwrażliwością sensoryczną: • unikaj dotykania dziecka nadwrażliwego na dotyk i zapewnij poszanowanie granic dziecka przez rówieśników; czasem dziecko lepiej funkcjonuje, gdy ma założoną tzw. terapeutyczną kamizelkę obciążającą;

28

• uczniowi, który źle znosi hałas i nadmiar bodźców, spróbuj umożliwić pobyt w spokojnym miejscu (np. w bibliotece) lub posłuchać relaksacyjnej muzyki; w skrajnej nadwrażliwości na dźwięki zaproponuj używanie stoperów; • minimalizuj dźwięki z tła, eliminuj dźwięki dla dziecka drażniące (np. dźwięk dzwonka, telefonu, stałe dźwięki o wysokich tonach); • przy nadwrażliwości na zapachy, unikaj używania mocnych perfum;

5.Wspieranie rozwoju umiejętności komunikacji i rozumienia języka • wyjaśnij metafory i wyrazy wieloznaczne; • zachęcaj ucznia do wzbogacania języka poprzez wyszukiwanie wyrazów bliskoznacznych i korzystanie ze słownika wyrazów bliskoznacznych; • pozwól uczniowi prowadzić własny słownik pojęć i nowych terminów związanych z nauką szkolną; • zachęć do gry w kalambury, do odgadywania za pomocą wskazówek kolegów „Co mam w sekretnej torbie?”; • znaczenie pojęć abstrakcyjnych przedstawiaj za pomocą obrazów albo przeciwieństw, np. uczciwość — nieuczciwość, przyjaźń ― wrogość itp.; • używaj prostego i jednoznacznego języka, unikaj ironii, dowcipów, przenośni, idiomów (chyba, że wiesz, że uczeń prawidłowo je zrozumie); mogą spowodować niepotrzebny zamęt, niepokój a nawet lęku dziecka; • pamiętaj, że w związku z trudnościami w prawidłowym odczytaniu przez ucznia sygnałów pozawerbalnych, każdy wyraz twarzy i gest powinien być poparty informacją słowną.

6.Wspieranie koncentracji uwagi • zadbaj, aby w otoczeniu ucznia było jak najmniej bodźców rozpraszających (wzrokowych, słuchowych) ― na ławce powinny znajdować się tylko przedmioty aktualnie niezbędne do pracy; • posadź ucznia z dala od ewentualnych źródeł dźwięku, tyłem do okna (można zasłonić okno roletą), blisko nauczyciela, aby systematycznie monitorować koncentrację uwagi, kontrolować postępy w pracy, sprawdzać, czy zrozumiał polecenie, wyjaśniać, naprowadzać za pomocą pytań, motywować do kontynuowania pracy, przywoływać jego uwagę, gdy się rozproszy; • unikaj nadmiaru dekoracji w klasie lub umieść je poza zasięgiem wzroku ucznia; • gdy uczeń nie reaguje na polecenie wydane całej klasie, zwróć się do niego bezpośrednio po imieniu, powtórz polecenie, sprawdź, czy wie, co ma robić i poczekaj aż rozpocznie pracę; wydając polecenia używaj krótkich zdań, dbaj by instrukcje były jasne; • zachęcaj ucznia, by w razie potrzeby prosił o powtórzenie, uproszczenie czy zapisanie polecenia, jeśli jest ono dla niego niezrozumiałe; • w sytuacji, gdy dziecko ma trudność w zakończeniu wykonywanych na lekcji zadań, podziel je na wieloetapowe, krótsze części; • wyznacz mniejszą ilość zadań do wykonania; wydłuż czas sprawdzianów, jeżeli tempo pracy ucznia jest wolne i nie nadąża on za resztą klasy; • dopilnuj, żeby niezbędne informacje (np. zadane prace domowe, termin sprawdzianu) uczeń zapisał w zeszycie przedmiotowym lub zeszycie informacyjnym; pamiętaj, że nawet genialny uczeń może nie być w stanie pamiętać o przyniesieniu dodatkowych przyborów czy o terminie jakiegoś zadania; • nie karz dziecka negatywną oceną, gdy nie jest przygotowane do lekcji, bo nie miało zapisanych potrzebnych informacji — w takiej sytuacji pozwól na zaliczenie pracy domowej w dodatkowym terminie; • chwal ucznia tak często, jak to możliwe, w sposób konkretny opisując to, co zrobił dobrze; • wykorzystuj mocne strony ucznia (np. zainteresowania), w celu wzmocnienia motywacji do nauki oraz poprawy samooceny; • zadawaj krótsze prace domowe w sytuacji, gdy rodzice zgłaszają, że nauka w domu trwa godzinami;

7.Radzenie sobie z impulsywnością ucznia: • gdy dziecko jest bardzo aktywne na lekcji, a jednocześnie impulsywne, wzywaj je jako pierwsze lub drugie do odpowiedzi; • podczas dyskusji wskazuj ucznia, który ma zabrać głos; • przypominaj obowiązujące zasady, np. „Na lekcji mówimy, gdy jesteśmy poproszeni przez nauczyciela”, „Kiedy mówi nauczyciel, uważnie słuchamy”.

8.Gdy uczeń ma trudności w czytaniu ze zrozumieniem: • zastosuj metodę posługiwania się ilustrowanym tekstem; • pozwól na czytanie książek o ulubionej tematyce; • pamiętaj, że dla dziecka ze spektrum autyzmu książki o tematyce popularno-naukowej mogą być bardziej zrozumiałe niż opowiadania; • nie zakładaj, że uczeń zrozumiał to, co przeczytał; sprawdzaj stopień zrozumienia tekstu, zadawaj dodatkowe pytania; • w pracy nad zrozumieniem tekstu pomocne dla ucznia mogą być cząstkowe pytania: „Co się wydarzyło? Kiedy? Gdzie? Komu? Jakie było zakończenie zdarzenia? Dlaczego? Co przeżywał bohater?”

29

9.Gdy uczeń ma trudności w pisaniu:

• sprawdzaj wiedzę ucznia w formie odpowiedzi ustnych; • pozwól na poprawę prac pisemnych w formie ustnej.

10.Matematyka Dzieci ze spektrum autyzmu często wykazują duże zdolności w zakresie wykonywania obliczeń. Ponieważ jednak mogą mieć trudności w rozumieniu poleceń w formie pisanej, aby ułatwić im zrozumienie, można stosować ilustracje umożliwiające zrozumienie treści.

11.Relacje z rówieśnikami Zadaniem nauczyciela jest obserwowanie, czy dziecko ze spektrum autyzmu nie jest izolowane przez resztę klasy; jeśli jest ― nauczyciel powinien podjąć działania na rzecz zapobiegania takim sytuacjom poprzez: 1. przydzielanie dzieci do wykonywania grupowych zadań i projektów losowo; 2. umożliwienie innym uczniom poznania mocnych stron kolegów; 3. umożliwienie dziecku prezentacji na forum klasy często ponadprzeciętnej wiedzy w określonych dziedzinach (np. organizowanie lekcji/prezentacji na wybrany temat). 4. możliwie jak najczęściej w ramach godzin wychowawczych wykonywanie ćwiczeń integrujących grupę.

III. Współpraca z rodzicami dziecka ze spektrum autyzmu

Współpraca z rodzicami/opiekunami ma kluczowe znaczenie w opiece i edukacji dziecka ze spektrum autyzmu. Systematyczna, planowana współpraca jest jednym z czynników wpływających na osiągnięcia szkolne, prawidłowe funkcjonowanie w klasie oraz środowisku szkoły. Rodzina jest pełnoprawnym uczestnikiem procesu rewalidacji, dlatego powinna być informowana i wyrażać zgodę na oddziaływania podejmowane wobec dziecka. Uprawnienia te wynikają z naturalnego prawa rodziców do decydowania o własnym dziecku. W celu podjęcia przez nauczyciela konstruktywnej współpracy z rodzicami należy: • zasięganie opinii rodziców, na przykład za pomocą ankiet, na tematy dotyczące działalności szkoły i oczekiwań wobec niej; • zapraszanie rodziców do udziału we wspólnych dyskusjach dotyczących ich własnego dziecka, zasięganie u nich informacji dotyczących jego rozwoju, trybu życia, stanu zdrowia; • systematyczne, indywidualne kontakty rodziców z nauczycielami.

Nauczyciel powinien także być naturalnym sprzymierzeńcem rodziców w pokonywaniu przez nich wielu trudności. Rodzice dziecka posiadają najwięcej informacji, które mogą pomóc w nauczaniu i postępowaniu z dzieckiem, np. informacje o wrażliwości sensorycznej dziecka, stosowanych sposobach radzenia sobie, sposobach motywowania go do pracy. Współpraca z rodzicami jest niezbędna, by zidentyfikować te obszary funkcjonowania dziecka, które wymagają poprawy i wsparcia. Dla poprawnego procesu edukacji ważne jest, by zasady, których ma przestrzegać dziecko, były jednakowe w szkole i w domu. W sytuacjach trudnych wskazane jest określenie z rodzicami, pedagogiem i psychologiem właściwych i możliwych do osiągnięcia w określonym czasie zachowań, które dziecko powinno wypracować.

Wskazania dla rodziców do pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu: - intensywna praca nad rozwojem umiejętności dnia codziennego przez naśladowanie; - wdrażanie do większej samodzielności w zakresie czynności samoobsługowych; - ukazywanie związku między nabywanymi umiejętnościami a ich znaczeniem poprzez wykorzystanie ich w konkretnych codziennych sytuacjach; - konsekwentne wymaganie od dziecka spełniania poleceń, nie wyręczanie go w działaniu; - usprawnianie umiejętności koncentracji uwagi; - wydłużanie czasu koncentracji uwagi; - somatognozja: kształtowanie poczucia schematu własnego ciała i orientacji w przestrzeni (duży nacisk na naśladowanie ruchów, mowy, z czasem: nazywanie, wskazywanie, rozpoznawanie); - konsultacja i terapia logopedyczna; - przerywanie stereotypowych zabaw; - ćwiczenia relaksacyjne.