BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim I · 4 5 PONTIFICAL FACULTY OF THEOLOGY IN...

1

BIBLIA POLONORUM

Historia Biblii w jzyku polskim

I

2 3

PAPIESKI WYDZIA TEOLOGICZNY WE WROCAWIU

BIBLIA POLONORUMHistoria Biblii w jzyku polskim

pod redakcj ks. Rajmunda Pietkiewicza

Tom I: Od pocztku do 1638 roku (ks. Rajmund Pietkiewicz), 2016Tom II: Od roku 1639 do 1800 (ks. Rajmund Pietkiewicz)Tom III: Od roku 1801 do 1900 (praca zbiorowa)Tom IV: Od roku 1901 do 1965 (praca zbiorowa)Tom V: Biblia Tysiclecia (1965-2015) (ks. Rajmund Pietkiewicz), 2015Tom VI: Od 1966 roku do dnia dzisiejszego (praca zbiorowa)

Ks. Rajmund Pietkiewicz

BIBLIA POLONORUMHistoria Biblii w jzyku polskim

Tom I

Od pocztku do 1638 roku

WYDAWNICTWO PALLOTTINUM

POZNA 2016

4 5

PONTIFICAL FACULTY OF THEOLOGY IN WROCAW

BIBLIA POLONORUMThe History of the Bible in the Polish Language

Edited by Rajmund Pietkiewicz

Volume I: From the Beginnings to 1638 (Rajmund Pietkiewicz), 2016Volume II: From 1639 to 1800 (Rajmund Pietkiewicz)Volume III: From 1801 to 1900 (collective work)Volume IV: From 1901 to 1965 (collective work)Volume V: The Millennium Bible (1965-2015) (Rajmund Pietkiewicz), 2015Volume VI: From 1966 to This Day (collective work)

Rajmund Pietkiewicz

BIBLIA POLONORUMThe History of the Bible in the Polish Language

Volume I

From the Beginnings to 1638

PALLOTTINUM PUBLISHING HOUSE

POZNA 2016

6 7

Recenzenciks. prof. dr hab. Mariusz Rosik (PWT we Wrocawiu)

prof. dr hab. Krzysztof Pilarczyk (UJ)

Redakcja naukowaAleksandra Kowal

KorektaJanina Wlalak

Katarzyna Pelczarska

Tumaczenie tekstw angielskichKatarzyna Naglik

Korekta i redakcja tekstw angielskichAdriene Terrill

Projekt okadkiks. Krzysztof Oleszczak SAC

MapaKrzysztof Grabowski

Na okadce Orze Polski z wplecionymi inicjaami krla Zygmunta II Augusta,

drzeworyt z Nowego Testamentu krakowskiego, Krakw, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1556, k. +1v (egz. ZNiO XVI.Qu.2982)

Copyright by Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 2016

ISBN 978-83-7014-812-6

Wydawnictwo Pallottinum 60-959 Pozna, ul. Przybyszewskiego 30

tel. 61 867 52 33; faks 61 867 52 38www.pallottinum.pl

e-mail: [email protected]. 37/2016

Z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski

8 9

Dedykuj mojej Mamie Teresie oraz powicam pamici

mojego Taty Wacawa (zm. 1999)

10 11

SPIS TRECI

WykAZ SKRTW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

PODZIKOWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

PRzedMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

WSTP DO CAOCI DZIEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

WSTP DO TOMU PIERWSZEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

CZ PIERWSZA TO

Rozdzia I

BIBLIA W ReNesANsOWej eUROPIe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

A. Powstanieirozwjdrukarstwaaedytorstwobiblijne. . . . 571. Bibliografia i historia pierwszych drukowanych wyda Biblii . . . . . . . . 57

a. Edycje Wulgaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57b. Edycje w jzykach narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

2. Typografia i wyposaenie pierwszych edycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62a. Edycje Wulgaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62b. Edycje w jzykach narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

B. Biblijnezainteresowaniahumanistw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .681. Humanistyczny program odnowy biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. Edycje Biblii w jzykach staroytnych. Rys bibliograficzno-historyczny . 73

a. Biblia hebrajska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74b. Septuaginta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75c. Nowy Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75d. Biblie w jzyku aciskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76e. Poligloty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

3. Typografia i wyposaenie wyda Biblii w jzykach staroytnych. . . . . . . 80

12 13Spis treci Spis treci

C. Biblia drukowana jako narzdzie polemiki religijnej wokresiereformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

1. Biblia w nauczaniu reformatorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832. Historia i bibliografia reformacyjnych edycji Pisma witego . . . . . . . . 87

a. Edycje wittenberskie (edycje tumacze Marcina Lutra) . . . . . . . . . . 87b. Edycje zuryskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90c. Edycje genewskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

3. Typografia i wyposaenie reformacyjnych edycji Pisma witego . . . . . 93a. Edycje wittenberskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94b. Edycje zuryskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97c. Edycje genewskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

D. Okreskontrreformacjiaedytorstwobiblijne . . . . . . . . . . . 1001. Dyskusje i postanowienia Soboru Trydenckiego dotyczce Biblii. . . . . . 100

a. Kanon Pisma witego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101b. Autorytet i konieczno poprawienia Wulgaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102c. Biblie w jzykach narodowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103d. Postanowienia dotyczce druku Biblii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

2. Potrydenckie katolickie wydania Pisma witego w jzykach staroytnych. Rys bibliograficzno-historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

a Wulgata sykstoklementyska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107b. Septuaginta sykstyska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

3. Typografia i wyposaenie potrydenckich wyda Wulgaty . . . . . . . . . . . . 109E. Wnioskinaturybibliologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Rozdzia II

DRUKARSTWO WOBEC KULTUROWEJ I WYZNANIOWEJ SYTUACJI W RENESANSOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ . . . . . . . .115

A. RecepcjahumanizmuwPierwszejRzeczypospolitej.Biblijne zainteresowaniahumanistwpolskichilitewskich . . . . . . 115B. ReformacjaikontrreformacjawPierwszejRzeczypospo- litej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

1. Rozwj protestantyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1182. Kontrreformacja i osabienie reformacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

C. ObliczawyznaniowerenesansowejRzeczypospolitej . . . . . 1251. Rzymscy katolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

2. Luteranie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1283. Bracia czescy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1284. Ewangelicy reformowani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1305. Bracia polscy (antytrynitarianie, arianie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

D. ObliczawyznaniowedrukarstwawrenesansowejRzeczy- pospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

1. Drukarnie katolickie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1372. Drukarnie luteraskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403. Drukarnie braci czeskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1414. Drukarnie ewangelicko-reformowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425. Drukarnie antytrynitariaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

CZ DRUGA HISTORIA I OPISY RKOPISW I DRUKW

Rozdzia III

POLSKIE PRZEKADY BIBLIJNE (XIII-XVI W.). TRADYCJA RKOPIMIENNA JAKO PRZYGOTOWANIE DO EDYCJI DRUKOWANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

A. Genezaiopisyrkopisw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1491. Psaterz w. Kingi (tzw. Psaterz sdecki) (XIII w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492. Psaterz floriaski (XIV/XV w.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1513. Karta medycka (Karta widziskiego) (ok. 1405) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1544. Ewangeliarz kanonikw regularnych z Krakowa (ok. 1420) . . . . . . . . . . 1555. Biblia krlowej Zofii (1455) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1566. Psaterz puawski (II po. XV w.: ok. 1470?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1587. otarz Dawidw w tumaczeniu Walentego Wrbla (ok. 1528) . . . . . . . 160

a. Geneza i przeznaczenie przekadu rkopimiennego . . . . . . . . . . . . . 160b. Wygld, zawarto i funkcje rkopisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

8. Przekady Tomasza ze Zbrudzewa (ok. 1536-1555). . . . . . . . . . . . . . . . . 1639. Fragmenty Starego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16610. Fragmenty Nowego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

B. Wnioskinaturybibliologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171


Rozdzia IVPRZEKADY I DRUKOWANE EDYCJE PISMA WITEGO W JZYKU POLSKIM (1518-1638) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

A. Niesamoistnefragmentyipojedynczeksigi . . . . . . . . . . . . . . 1751. Prolog Ewangelii wedug w. Jana (1518/1519). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1762. Ecclesiastes w przekadzie Hieronima z Wielunia (1522) . . . . . . . . . . . . 1783. Tzw. Ewangeliarz Unglera w opracowaniu Jana z Scza (ok. 1527/1528) 1864. Teksty biblijne w hortulusach polskich (od ok. 1527 r.) . . . . . . . . . . . . . . 1915. Teksty z Pisma witego w historiach biblijno-apokryficznych (od 1530 r.) 196

a. Istoria o witym Jzefie, Patriarsze Starego Zakonu (Hieronim Wietor, 1530) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197b. Historia bardzo cudna [] o stworzeniu nieba i ziemie (1551) . . . . . 199

6. Ksigi Jezusa, syna Syrachowego w tumaczeniu Piotra z Poznania (od 1535 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2037. Tobias (Tobiasz) (od 1539 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2088. Ecclesiastes w tumaczeniu Jana z Sanoka (1590) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2119. Tobiasz w tumaczeniu Wojciecha Ulatowskiego (1615) . . . . . . . . . . . . . 21410. Przypowieci Salomonowe w tumaczeniu Jzefa Domaniewskiego (1623) 21711. Przekady i edycje niezachowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

B. Psaterzeipsalmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2271. Psaterz krakowski (od 1532 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2272. otarz Dawidw w tumaczeniu Walentego Wrbla (od 1539 r.) . . . . . . 2343. Psaterz Dawidw w tumaczeniu Mikoaja Reja (od ok. 1546 r.) . . . . . . 2464. Psaterz Dawida w tumaczeniu Jakuba Lubelczyka (1558) . . . . . . . . . . 2545. Psaterz brzeski (1564) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2626. Psaterz trydencki (1579) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2667. Psaterz Dawidw przekadania Jana Kochanowskiego (od 1579 r.) . . . 2698. Psalmy Dawidowe w tumaczeniu Pawa Milejewskiego (1587) . . . . . . . 2779. Psaterz Dawidw w tumaczeniu ks. Jakuba Wujka (od 1594 r.) . . . . . . 28510. Psalmy Dawidowe w tumaczeniu Macieja Rybiskiego (od 1605 r.) . . 29611. Niektre psalmy Dawidowe w opracowaniu Salomona Rysiskiego (1614) 31012. Psaterz gdaski (1633) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31913. Wydania pojedynczych psalmw i antologii psalmw. . . . . . . . . . . . . . 32214. Tumaczenia na jzyk polski psalmw w modlitewnikach, kancjonaach i katechizmach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

C. WydaniaNowegoTestamentuicaejBiblii . . . . . . . . . . . . . . . .3321. Nowy Testament krlewiecki (od 1551 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3322. Nowy Testament Szarfenbergw (krakowski) (1556) . . . . . . . . . . . . . . . . 3503. Biblia Leopolity i jej przedruki (od 1561 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3604. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3825. Prace przekadowe Szymona Budnego (od 1570 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126. Nowy Testament w tumaczeniu Marcina Czechowica (od 1577 r.) . . . . 4407. Biblia w tumaczeniu ks. Jakuba Wujka (od 1593 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . 4528. Nowy Testament rakowski (od 1606 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4799. Nowy Testament gdaski (1606) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48810. Biblia gdaska i przedruki (od 1632 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

D. Komentarzebiblijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5111. Psalm Dawidw pidziesty (1531) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5132. Hozeasz (od 1559 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5163. Apocalypsis Mikoaja Reja (1565) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5254. Sprawy i sowa Jezusa oraz Wtre ksigi ukasza witego w opracowaniu Tomasza Falconiusa (1566). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

CZ TRZECIA SYNTEZA

Rozdzia V

WPYW SYTUACJI WYZNANIOWEJ NA ROZWJ POL-SKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638). PRBA SYNTEZY BIBLIOLOGICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543A. Przyczynyrozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543

1. Biblijne zainteresowania polskich humanistw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5432. Zainteresowanie jzykiem narodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5443. Czynniki ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5464. Pobono osobista i wsplnotowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5475. Czynniki zwizane z produkcj i uytkowaniem ksiki . . . . . . . . . . . . . 5486. Polemika i propaganda religijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548


B. Rozwj ilociowy i geograficzne rozmieszczenie orod- kwpolskiegoedytorstwabiblijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550

1. Rozwj ilociowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602. Geograficzne rozmieszczenie orodkw polskiego edytorstwa biblijnego 564

C. Rozwjjakociowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5681. Wybr repertuaru wydawniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5682. Format . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5693. Liczba i ukad ksig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5724. Zawarto drukw biblijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574

a. Elementy umieszczane w kolumnie gwnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574b. Elementy umieszczane na marginesach (noty marginalne) . . . . . . . 590

5. Kompozycja strony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5956. Materia ilustracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5977. Pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6008. Inicjay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6009. Elementy uatwiajce korzystanie z ksiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

a. Podzia tekstu biblijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602b. Nagwki kolumnowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607c. Indeksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608

D. Rozwjfunkcjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6101. Funkcje edukacyjno-wychowawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6102. Funkcje ideowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6113. Funkcje przeyciowo-dewocyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612

ZAKOCZENIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614

BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619

ABSTRACT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

WYKAZ TABEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700

WykAz WykResW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

WYKAZ ILUSTRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

INdeks OsOBOWy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711

INDEKS RZECZOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728

INDEKS GEOGRAFICZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744

INDEKS CYTOWA BIBLIJNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749

HB-I 2

19Table of Contents18

TABLE OF CONTENTS

LIST OF ABBREVIATIONS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

ACKNOWLEDGEMENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

FOREWORD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

INTRODUCTION IN THE WHOLE WORK . . . . . . . . . . . . . . . 37

INTRODUCTION IN THE FIRST VOLUME . . . . . . . . . . . . . . 51

PART ONE THE BACKGROUND

CHAPTER I BIBLE IN THE RENAISSANCE EUROPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

A. Emergence and Development of Printing versus Biblical Editing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

1. Bibliography and History of the First Printed Editions of the Bible . . . . 57a. Editions of Vulgate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57b. Editions in Vernacular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

2. Typography and Contents of the First Editions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62a. Editions of Vulgate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62b. Editions in Vernacular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

B. BiblicalInterestsoftheHumanists . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681. Humanist Program of Biblical Revival. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. Editions of the Bible in Ancient Languages. Bibliographical-Historic Outline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

a. Hebrew Bible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74b. Septuagint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75c. New Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

d. Bible in Latin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76e. Polyglots . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

3. Typography and Contents of the Bible Edited in Ancient Languages . . . 80C. PrintedBibleasaToolofReligiousDisputes inTimesof theReformation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

1. Bible in the Teaching of the Reformers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832. History and Bibliography of the Reformation Editions of the Holy Scripture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

a. Wittenberg Editions (Editions of the Martin Luthers Translation) . . 87b. Zrich Editions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90c. Geneva Editions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

3. Typography and Contents of the Reformation Editions of the Holy Scripture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

a. Wittenberg Editions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94b. Zrich Editions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97c. Geneva Editions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

D. TheCounter-ReformationPeriodversusBiblicalEditing 1001. Discussions and Provisions of the Council of Trent Concerning the Bible 100

a. Biblical Canon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101b. Authority and Necessity of Correction of Vulgate . . . . . . . . . . . . . . . 102c. Vernacular Bible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103d. Rulings on Printing of the Bible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

2. Catholic Post-Trent Editions of the Holy Scripture in Ancient Lan- guages. Bibliographical-Historic Outline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

a. Sixto-Clementine Vulgate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107b. Sixtine Septuagint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

3. Typography and Contents of Post-Trent Editions of Vulgate . . . . . . . . . . 109

E. ConclusionsofBibliologicalNature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

CHAPTER IIPRINTING AGAINST THE BACKGROUND OF CULTURAL AND RELIGIOUS SITUATION IN THE RENAISSANCE POLAND AND LITHUANIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

A. ReceptionofHumanisminPolandandLithuania.Biblical InterestsofPolishandLithuanianHumanists . . . . . . . . . . .115

20 21Table of Contents Table of Contents

B. The Reformation and Counter-Reformation in the First Commonwealth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

1. Development of Protestantism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1182. The Counter-Reformation and the Weakening of the Reformation . . . . . 123

C. The Image of Denominations in the Renaissance Com- monwealth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

1. The Roman Catholics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1252. The Lutherans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1283. The Czech Brethren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1284. The Reformed Evangelicals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1305. The Polish Brethren (Antitrinitarians, Arians) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

D. The Denomination Image in Printing in the Renaissance Commonwealth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

1. Catholic Printing Houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1372. Lutheran Printing Houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403. The Czech Brethrens Printing Houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1414. Evangelical Reformed Printing Houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425. Antitrinitarian Printing Houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

PART TWO HISTORY AND DESCRIPTIONS

OF MANUSCRIPTS AND PRINTING EDITIONS

CHAPTER IIIPOLISH BIBLICAL TRANSLATIONS (13TH-16TH CENTURIES). THE TRADITION OF MANUSCRIPT WRITING AS A PREPA-RATION FOR THE PRINTING EDITIONS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

A. TheOriginandDescriptionofManuscripts . . . . . . . . . . . . . . 1491. St Kingas Psalter (So-called Sdecki Psalter) (13th Century) . . . . . . . . . 1492. Florian Psalter (14th/15th Century) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1513. Medycka Card (widziskis Card) (about 1405) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1544. Evangeliary of the Canons Regular of Krakw (about 1420). . . . . . . . . . 1555. Queen Zofias Bible (1455) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

6. Puawski Psalter (Second Half of the 15th Century: about 1470?) . . . . . . 1587. otarz Dawidw (Davids Psalter) in the Translation of Walenty Wrbel (about 1528) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

a. The Origin and Purpose of Manuscript . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160b. Appearance, Content and Functions of Manuscript . . . . . . . . . . . . . . 161

8. Translations of Tomasz of Zbrudzewo (about 1536-1555). . . . . . . . . . . . 1639. Fragments of the Old Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16610. Fragments of the New Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

B. ConclusionsofBibliologicalNature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

CHAPTER IVTRANSLATIONS AND EDITIONS OF THE HOLY SCRIPTURE IN POLISH (1518-1638) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

A. NonIntrinsicFragmentsandIndividualBooks . . . . . . . . . . . .1751. Prologue to the Gospel according to St John (1518/1519) . . . . . . . . . . . . 1762. Ecclesiastes in the Translation of Hieronim of Wielu (1522). . . . . . . . . 1783. So-called Unglers Evangeliary Elaborated by Jan of Scz (about 1527/1528) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1864. Biblical Texts in Polish Hortuluses (from about 1527). . . . . . . . . . . . . . . 1915. Texts from the Holy Scripture in Biblical-Apocryphal Stories (from 1530). 196

a. The Joseph Patriarch Story (Hieronim Wietor, 1530) . . . . . . . . . . . . 197b. The Creation of Heaven and Earth Story (1551) . . . . . . . . . . . . . . . . 199

6. Jesuss Books, the Son of Sirach in the Translation of Piotr of Pozna (from 1535) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2037. Tobias (from 1539) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2088. Ecclesiastes in the Translation of Jan of Sanok (1590) . . . . . . . . . . . . . . 2119. Tobias in the Translation of Wojciech Ulatowski (1615) . . . . . . . . . . . . . 21410. Salomons Parables in the Translation of Jzef Domaniewski (1623) . . 21711. Unsaved Translations and Editions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

B. Psaltersandpsalms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2271. Krakw Psalter (from 1532). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2272. otarz Dawidw (Davids Psalter) in the Translation of Walenty Wrbel (from 1539) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2343. Davids Psalter in the Translation of Mikoaj Rej (from about 1546) . . . 246

22 23Table of Contents Table of Contents

4. Davids Psalter in the Translation of Jakub Lubelczyk (1558). . . . . . . . . 2545. The Brest Psalter (1564). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2626. The Trent Psalter (1579). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2667. Davids Psalter in the Translation of Jan Kochanowski (from 1579). . . . 2698. Davids Psalms in the Translation of Pawe Milejewski (1587) . . . . . . . . 2779. Davids Psalter in the Translation of Jakub Wujek (from 1594) . . . . . . . 28510. Davids Psalms in the Translation of Maciej Rybiski (from 1605). . . . 29611. Selected Psalms of David Elaborated by Salomon Rysiski (1614). . . . 31012. The Gdask Psalter (1633) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31913. Editions of Individual Psalms and Anthologies of Psalms . . . . . . . . . . . 32214. Translations in Polish of Psalms in Prayer Books, Cantionals and Catechisms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

C. EditionsoftheNewTestamentandtheWholeBible . . . . . . .3321. The Knigsberg New Testament (from 1551) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3322. The New Testament of Szarfenbergs (the Krakw New Testament) (1556). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3503. Leopolitas Bible and Its Reprints (from 1561). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3604. The Brest Bible and Its Reprints (from 1563). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3825. Translation Works of Szymon Budny (from 1570). . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126. The New Testament in the Translation of Marcin Czechowic (from 1577) 4407. The Bible in the Translation of Jakub Wujek (from 1593) . . . . . . . . . . . . 4528. The Rakw New Testament (from 1606). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4799. The Gdask New Testament (1606) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48810. The Gdask Bible and Its Reprints (from 1632) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

D. Biblicalcommentaries. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5111. The Fiftieth Psalm of David (1531) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5132. Hosea (from 1559) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5163. Apocalypsis in Translation of Mikoaj Rej (1565) . . . . . . . . . . . . . . . 5254. The Affairs and Words of Jesus and The Second Book by St Luke in the Elaboration of Tomasz Falconius (1566) . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

PART THREE SYNTHESIS

CHAPTER VTHE INFLUENCE OF THE RELIGIOUS SITUATION ON THE DEVELOPMENT OF POLISH BIBLICAL EDITING (1518-1638). AN ATTEMPT AT BIBLIOLOGICAL SYNTHESIS. . . . . . . . . . . . 543

A. ReasonsforDevelopment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5431. Biblical Interests of Polish Humanists . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5432. Interests in the Vernacular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5443. Economic Factors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5464. Personal and Common Piety. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5475. Factors Associated with Production and Usage of Books . . . . . . . . . . . . 5486. Religious Polemic and Propaganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548

B. QuantitativeDevelopmentandGeographicalLocalization ofPolishBiblicalEditing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550

1. Quantitative Development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5602. Geographical Localization of Polish Biblical Editing . . . . . . . . . . . . . . . 564

C. QualitativeDevelopment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5681. Choice of Editorial Repertoire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5682. Format . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5693. Number and Layout of Books. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5724. Content of Biblical Prints . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574

a. Elements in Main Column . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574b. Elementa in Margin (Marginal Notes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590

5. Page Layout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5956. Illustrative Material. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5977. Writings (Types) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6008. Initials . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6009. Elements Facilitating the Use of a Book. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

a. Division of the Biblical Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602b Running Heads. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607c. Indexes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608

2524 Table of Contents

D. Functionaldevelopment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6101. Educational Functions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6102. Ideological Functions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6113. Spiritual and Sanctimonious Functions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612

CONCLUSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614

BIBLIOGRAPHY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619

ABSTRACT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

LIST OF TABLES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700

LIST OF CHARTS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

LIST OF ILLUSTRATIONS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

INDEX OF NAMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711

INDEX OF SUBJECTS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728

INDEX OF GEOGRAPHICAL PLACES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744

INDEX OF BIBLICAL REFERENCES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749

WYKAZ SKRTW

A. KSIGI BIBLIJNE I APOKRYFY

Skrty ksig biblijnych wedug Biblii Tysiclecia (Pismo wite Starego i Nowe-go Testamentu w przekadzie z jzykw oryginalnych. Opracowa zesp biblistw polskich z inicjatywy benedyktynw tynieckich, wyd. 5, Pozna 2003).

Apokryfy:Manas Modlitwa Manassesa3 Ezd Trzecia Ksiga Ezdrasza4 Ezd Czwarta Ksiga Ezdrasza3 Mch Trzecia Ksiga Machabejska

B. PRZEKADY BIBLIJNE I KODEKSY

ANTSzB Apokryfa i NT w tum. Szymona BudnegoApRej Apocalypsis w tum. Mikoaja RejaBB Biblia brzeskaBczes Biblia w jzyku czeskimBG Biblia gdaskaBH Biblia hebrajskaBL Biblia Leopolity (BL 1575|1577 oznacza wyd. 1575 lub war. 1577)BLut Biblia Lutra (po niemiecku) w tum. Marcina LutraBst tzw. Biblia Stephanusa (Biblia Utriusque Testamenti,

t. I-II, Genevae, R. Stephanus (Estienne), 1556-1557)BSzB Biblia Szymona BudnegoBT 5 Biblia Tysiclecia, wyd. 5BWj Biblia ks. Jakuba WujkaDzB Wtre ksigi ukasza witego w oprac. Tomasza Falco-

niusa (tekst Dz z Biblii brzeskiej)Eccl 1522 Ecclesiastes w tum. Hieronima z Wielunia, wyd. 1522Eccl 1590 Ecclesiastes w tum. Jana z Sanoka, wyd. 1590eU Ewangeliarz Unglera

26 27Wykaz skrtw Wykaz skrtw

ewB Sprawy i sowa Jezusa w oprac. Tomasza Falconiusa (tekst Ewangelii z Biblii brzeskiej)

EwEpN Ewangelie i epistoy tak niedzielne w tum. ks. Jakuba Wujka

EwEpP Ewangelie i epistoy na dni postne w tum. ks. Jakuba Wujka

Hist Historia bardzo cudna w tum. Krzysztofa PussmanaHoz Hozeasz z komentarzem (Hoz 1559|1567 oznacza wyd.

1559 lub war. 1567)HP hortulus polskijob Joba onego sprawiedliwego ma w tum. Jakuba Lu-

belczykaJz Istoria o witym JzefieJSz Walenty Szmalc, Krtki wykad na pocztek Ewanieliej

Jana witegoKsSyr Ksigi Jezusa, syna Syrachowego w tum. Piotra z Pozna-

niaMtKrl NT krlewiecki (Ewangelia wg w. Mateusza)MtMkBHut Poliglota Huttera (z przedrukiem Mt i Mk z Biblii brze-

skiej)NTB przedruk NT z Biblii brzeskiejNTBG przedruk NT z Biblii gdaskiejNTBHut Poliglota Huttera (z przedrukiem NT z Biblii brzeskiej)NTCz NT w tum. Marcina CzechowicaNTG NT gdaskiNTKrl I NT krlewiecki, cz. 1NTKrl II NT krlewiecki, cz. 2NTKrl zup NT krlewiecki zupenyNTL przedruk NT z Biblii LeopolityNTR NT rakowskiNTS NT SzarfenbergwNTS-M NT w tum. Jana Sandeckiego-Maleckiego (fragm. Mt 1)NTSzB NT w tum. Szymona Budnego (NTSzB 1574|1589 ozna-

cza wyd. 1574 lub war. 1589)NTWj NT w tum. ks. Jakuba WujkaProlj fragm. J 1,1-14 wyd. przez Jana Hallera ok. 1518/1519ProvDom Proverbiorum Salomonis w tum. Jzefa Domaniewskie-

go (wersja acisko-polska)PrzDom Przypowieci Salomonowe w tum. Jzefa Domaniewskie-

go (wersja polska)Ps AP pojedynczy psalm w tum. A.P.

Ps Lub pojedynczy psalm w tum. Jakuba LubelczykaPs Rej pojedynczy psalm w tum. Mikoaja RejaPs sk pojedynczy psalm w tum. Stanisawa KlerykiPs Trz pojedynczy psalm w tum. Andrzeja Trzecieskiego mod-

szegoPs Woj pojedynczy psalm w tum. Bernarda WojewdkiPs 123 1558 pojedynczy Ps 124 (123) anonimowego tumacza, wyd. ok. 1558Ps 50 1531 Psalm pidziesty, wyd. 1531Ps XLVI pojedynczy Ps 46 (45) anonimowego tumaczaPsBB Psaterz brzeski (przedruk Ps z Biblii brzeskiej)PsBG Psaterz gdaski (przedruk Ps z Biblii gdaskiejPsF Psaterz floriaskiPsKoch Psaterz Jana KochanowskiegoPsKoch 1580 Gom Melodie na Psaterz polski przez Mikoaja Gomk uczy-

nionePskr Psaterz krakowskiPsLub Psaterz Jakuba LubelczykaPsMil Psaterz Pawa MilejewskiegoPsNiekt Psalmy niektrePsP Psaterz puawskiPsRej Psaterz Mikoaja RejaPsRyb Psaterz Macieja RybiskiegoPsRys Niektre psalmy Dawidowe w oprac. Salomona Rysi-

skiegoPsTryd Psaterz trydenckiPsWj Psaterz ks. Jakuba WujkaTob 1539, 1540, 1545 Tobias, wyd. 1539, 1540, 1545Tob 1615 Tobiasz w tum. Wojciecha Ulatowskiego, wyd. 1615Wlg Wulgatazd otarz Dawidw w tum. Walentego Wrblazd HU otarzDawidw w tum. Walentego Wrbla, wyd. przez

Helen Unglerow (Officina Ungleriana)zd HW otarz Dawidw w tum. Walentego Wrbla, wyd. przez

Hieronima Wietorazd MacS otarz Dawidw w tum. Walentego Wrbla, wyd. przez

Macieja SzarfenbergaZyw ywot i nauka Pana naszego w tum. ks. Jakuba Wujka7PsKoch Siedm psalmw pokutnych w tum. Jana Kochanowskiego7PsRej Siedem psalmw pokutnych w tum. Mikoaja Reja


C. SKRTY NAZW BIBLIOTEK

BJ Krakw, Biblioteka JagielloskaBK Krnik, Biblioteka PANBN Warszawa, Biblioteka NarodowaCluj U Cluj (Rumunia), Academia Annexa III (Collegium Unitariorum)Gd PAN Gdask, Biblioteka PANGn BK Gniezno, Biblioteka KapitulnaKa B Katowice, Biblioteka lskaKr BCz Krakw, Biblioteka Ksit CzartoryskichKr Jez Krakw, Biblioteka Towarzystwa JezusowegoKr MN Krakw, Muzeum NarodoweKr PAN Krakw, Biblioteka PANLu op Lublin, Wojewdzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima opo-

ciskiegoLw BU Lww, Biblioteka Uniwersytecka im. Iwana FrankiMo BSB Monachium (Niemcy), Bayerische Staatsbibliothek Pa BN Pary, Biblioteka NarodowaPo BTPN Pozna, Biblioteka Towarzystwa Przyjaci NaukPo BU Pozna, Biblioteka UniwersyteckaPo BR Pozna, Miejska Biblioteka Publiczna im. RaczyskichSt WLB Stuttgart (Niemcy), Wrttembergischen LandesbibliothekTor KK Toru, Ksinica KopernikaskaTor UMK Toru, Biblioteka Uniwersytecka im. Mikoaja KopernikaUp BU Uppsala (Szwecja), Biblioteka UniwersyteckaWa BPMS Warszawa, Biblioteka Publiczna Miasta StoecznegoWa BU Warszawa, Biblioteka UniwersyteckaWa BWMSD Warszawa, Biblioteka Wyszego Metropolitalnego Seminarium

DuchownegoWa Kras Warszawa, Biblioteka im. Krasiskich (zniszczona w czasie

wojny)Wa UKSW Warszawa, Biblioteka Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszy-

skiegoWr BK Wrocaw, Biblioteka KapitulnaWr BU Wrocaw, Biblioteka UniwersyteckaWr PWT Wrocaw, Biblioteka Papieskiego Wydziau TeologicznegoZNiO Wrocaw, Zakad Narodowy im. Ossoliskich

D. INNE SKRTY GEOGRAFICZNE

Brz Brze Litewski (nad Bugiem)Gd GdaskKr KrakwKrl KrlewiecNie NiewieRak RakwWil WilnoWr WrocawZas Zasaw

E. INNE SKRTY

adl. adligat (druk oprawiony wraz z innym w tzw. klocku)ant. antykwa (krj pisma, czcionki)antytr. antytrynitariaskiapokr. apokryf, apokryfyb.m. brak miejsca wydaniab.r. brak roku wydaniaBC Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa, 1501-1957BEMC La Bibbia nellepoca moderna e contemporaneaBIeM La Bible imprime dans lEurope moderneBrunet J.Ch. Brunet, Manuel du libraire et de lamateur de livresBrytM British Museum Catalogue of Printed Books. BibleBs Die Bibelsammlung der Wrttembergischen Landesbibliothek

StuttgartBTT Bible de Tous les Tempscf. ac. confer (w tekstach angielskich)CHB The Cambridge History of the BibleChojnacki W. Chojnacki, Bibliografia polskich drukw ewangelickichChS W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolskaCKSD BN Centralny katalog starych drukw Biblioteki NarodowejddP Drukarze dawnej Polskidef. defekt (zachowana wicej ni poowa druku)deuter. deuterokanonicznydruk. drukarnia E K. Estreicher, Bibliografia polskaeB Enchiridion biblicum eBibbia Enciclopedia della Bibbia


ed. edycjaegz. egzemplarz, egzemplarzeek Encyklopedia katolickaeWok Encyklopedia wiedzy o ksicefacs. facsimile fr. fraktura (krj pisma, czcionki)fragm. fragment (mniej ni poowa druku)got. pismo gotyckiegr. grecki, greckie, po greckuGW Gesamtkatalog der WiegendruckeHain L. Hain, Repertorium biblographicumhebr. po hebrajskuHist. druk. KP J.S. Bandtkie, Historya drukar w Krolestwie PolskiemHist. druk. kr. J.S. Bandtkie, Historya drukar krakowskichICParis P. Renouard, Inventaire chronologique des ditions pari-

siennes du XVIe sicleil. ilustracjaJocher A. Jocher, Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk

w Polscejr juniork. kartakat. katolickiKBU Wa T. Komender, H. Mieczkowska, Katalog drukw XVI wieku

w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w WarszawieKtrzyski W. Ktrzyski, Catalogus Codicum Manuscriptorum Biblio-

thecae Ossolinianae Leopoliensiskol. kolumnakom. komentarzKoss. M. Kossowska, Biblia w jzyku polskimkP Bj Katalog polonikw XVI wieku Biblioteki JagielloskiejKSD XVI ZNiO Katalog starych drukw Biblioteki Zakadu Narodowego im.

Ossoliskich. Polonica wieku XVIKSD XVII ZNiO Katalog starych drukw Biblioteki Zakadu Narodowego im.

Ossoliskich. Polonica wieku XVIIkurs. kursywa (krj pisma, czcionki)Lelew. J. Lelewel, Bibljograficznych ksig dwojeac. aciskiMaciejowski W.A. Maciejowski, Pimiennictwo polskiemfilm mikrofilmMuczk. J. Muczkowski, Zbir odciskw drzeworytwnak. nakad

Niesiecki Herbarz polski Kaspra NiesieckiegoNk Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbutnlb. nieliczbowana, nieliczbowane (strony, karty)nsygn. niesygnowana, niesygnowane (skadki, karty)NT Nowy Testamentoprac. opracowa, opracowaniep. punktPeB Podrczna encyklopedia biblijnaPilich. C. Pilichowski, Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkichPKoch K. Piekarski, Bibljografja dzie Jana Kochanowskiego. Wiek

XVI i XVIIPLit Pamitnik Literacki, Lww Wrocaw 1902-pocz. pocztekpol. polskipo. poowapoz. pozycjapr. pracaprot. protestanckiprzedtyt. przedtytuowy, przedtytuowaprzedruk. przedrukowanyprzyp. przypisPsB Polski sownik biograficznyPTSS Polonia typographica saeculi sedecimir rector. rokrot. rotunda (krj pisma, czcionki)RAUWFil Rozprawy Akademii Umiejtnoci. Wydzia Filologiczny,

Krakw 1874-RBL Ruch Biblijny i Liturgiczny, Krakw 1948-red. redakcja rocz. rocznikRostk. I. Rostkowska, Bibliografia dzie Mikoaja Reja. Okres staro-

polskirozdz. rozdziarps rkopis, rkopimiennysen. seniorsk. skadkasPd Sygnety polskich drukarzy, ksigarzy i nakadcwST Stary TestamentsWB Sownik wiedzy biblijnejsygn. sygnowana, sygnowane (skadki, karty), sygnatura

3332 Wykaz skrtw

szw. szwabacha (krj pisma, czcionki)t. tomtyt. tytuowy, tytuowauszk. uszkodzony, uszkodzeniev versoVogel P.H. Vogel, Europaeische Bibeldrucke des 15. und 16. Jahr-

hundertsw. wiek albo werset (przy wielkoci pisma wiersz)war. wariant Wiszn. M. Wiszniewski, Historya literatury polskiejWOPs Wstp oglny do Pisma witegowyd. wydanie zb. zbiorowy, zbiorowaZdz A. Kawecka-Gryczowa, Z dziejw polskiej ksikiychl. T. ychliski, Zota ksiga szlachty polskiej

(oraz inne skrty stosowane przez poszczeglne biblioteki we wasnych katalogach)

[] wiadome opuszczenie fragm. tekstu rdowegoW nawiasach kwadratowych podano:

w tekstach rdowych: wyjanienia i dodatki autora, uzupenienia tekstw rdowych (rozwinicia skrtw i uzupenienia defektw);

przy numeracji psalmw: numeracj wg Wlg; przy numeracji stron, kart i przy sygnaturach kart: nieliczbowane

i niesygnowane strony i karty, numery i sygnatury obliczone przez au-tora;

w opisach bibliograficznych: numeracj drukw zaginionych; domnie-mane i niepewne elementy opisw bibliograficznych;

jednostki miar, np. [mm]; przy linkach: daty aktywnoci linkw w Internecie.

? dane i informacje niepewne, brak danych | w cytatach przejcie do nowej linii || w cytatach przejcie do nowej strony

PODZIKOWANIA

Kada ukazujca si drukiem pozycja jest rezultatem pracy i yczliwo-ci wielu osb wsppracujcych przy jej tworzeniu. Jako autor niniejszej ksiki pragn serdecznie podzikowa tym, ktrzy w jakikolwiek sposb przyczynili si do jej powstania i wydania.

Dzikuj przede wszystkim Pracownikom Wydawnictwa Pallottinum na czele z jego Dyrektorem, Ksidzem Zbigniewem Rembiszem SAC, ktry z yczliwoci przyj mj pomys opracowania i wydania drukiem wielo-tomowej historii Biblii w jzyku polskim.

Serdeczne podzikowania skadam na rce Dyrekcji i Pracownikw Bibliotek oraz Fundacji, ktre udostpniy swoje zbiory w celach badaw-czych oraz wyraziy zgod na publikacj fotografii wybranych stron z opi-sywanych drukw (wykaz bibliotek znajduje si na s. 28). Szczeglnie dzikuj Kierownictwu i Pracownikom Dziau Starych Drukw Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu, z ktrego zbiorw pochodzi wikszo przebadanych ksiek.

Podstaw do przygotowania pierwszego tomu dziea Biblia Polono-rum. Historia Biblii w jzyku polskim stanowia praca doktorska pt. Pi- smo wite w jzyku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwj edytorstwa biblijnego, obroniona w 2003 roku na Uni-wersytecie Wrocawskim. Sowa wdzicznoci kieruj zatem do osb z wrocawskiego rodowiska naukowego, ktre czuway nad merytorycz-n poprawnoci pracy, a przede wszystkim Promotorowi mojego prze-wodu doktorskiego, Panu Profesorowi Krzysztofowi Migoniowi, oraz Recenzentom w przewodzie doktorskim: Siostrze Profesor Ewie Jzefie Jezierskiej OSU z Papieskiego Wydziau Teologicznego we Wrocawiu oraz Pani Profesor Magorzacie Komzie z Uniwersytetu Wrocawskiego. Za recenzje wydawnicze dzikuj Ksidzu Profesorowi Mariuszowi Ro-sikowi z Papieskiego Wydziau Teologicznego we Wrocawiu oraz Panu Profesorowi Krzysztofowi Pilarczykowi z Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie.

HB-I 3

3534 Podzikowania

Pani Aleksandrze Kowal, Janinie Wlalak oraz Katarzynie Pelczarskiej dzikuj za trud wnikliwej korekty polonistycznej oraz za ofiarn prac nad redakcj ksiki. Pani Aleksandrze Kowal rwnie za sporzdzenie indek-sw.

Ks. Rajmund Pietkiewicz

PRzedMOWA

Biblia jest w chrzecijastwie tekstem najwaniejszym, fundamentem wiary i zarazem przedmiotem intensywnych studiw naukowych: teolo-gicznych, filozoficznych, historycznych, literackich, lingwistycznych. Pro-wadzone od wiekw studia biblijne stale przynosz nowe odkrycia, nowe ustalenia i nowe interpretacje. Pojawiaj si te nowe kierunki tych stu-diw, ktre wzbogacaj dorobek biblistyki.

Historia tekstw biblijnych w jzykach oryginaw, tumacze na setki innych jzykw, egzegezy biblijnej, take historia Biblii jako ksiki: r-kopimiennej i drukowanej, jej produkcji, gromadzenia, czytania ma od wiekw ogromn wielojzyczn literatur. Dominuj w niej specjalistyczne studia szczegowe, cho od dawna mona zauway denie do uj sys-tematycznych, do syntez, ktre obejmuj coraz szersz problematyk i maj coraz rozleglejszy zasig czasowy i przestrzenny. Dotyczy to take polskiej nauki i polskiego pimiennictwa.

Biblia Polonorum. Historia Biblii w jzyku polskim powstaa z inicja-tywy i w znacznym stopniu wysza spod pira ks. Rajmunda Pietkiewi-cza. Autor na dzieje Biblii w naszym kraju spojrza z perspektywy nauki o ksice bibliologii, czyli poczy problematyk i metody badawcze bi-blistyki i bibliologii. Podobne ujcia niejednokrotnie i od dawna pojawiaj si w pimiennictwie biblistycznym i ksigoznawczym. Nowoci jest na-tomiast rozlego przedsiwzicia i jego konsekwentna realizacja. W sze-ciu tomach dziea otrzymujemy bowiem kompetentn, na wysokim pozio-mie naukowym przedstawion histori Biblii po polsku jako ksiki.

Ksika przedstawia cay polski dorobek wydawniczy w zakresie tek-stw biblijnych, pokazuje, jak Bibli w caoci lub w czciach wydawano, jak Pismo wite istniao i funkcjonowao jako ksika wanie, ksika uksztatowana zbiorowym trudem tumaczy, wydawcw, redaktorw, ko-mentatorw, drukarzy, ilustratorw. Dowodzi, e rodki ksikowego wy-razu (architektonika ksiki, ukad tekstu, typ pisma, ilustracje, ozdobniki itd.) su intensyfikacji przekazu biblijnego, e dziki nim moliwa jest skuteczniejsza realizacja wielorakich funkcji Biblii.

3736 Przedmowa

Biblia Polonorum pod redakcj ks. Rajmunda Pietkiewicza ujawnia wszystkie najlepsze cechy warsztatu naukowego polskich biblistw: bo-gactwo wykorzystanych rde i literatury przedmiotu, precyzyjne analizy i przekonujce interpretacje, logiczny porzdek narracji, a nade wszyst-ko umiejtne postrzeganie problemw widoczne w stawianych pytaniach i udzielanych na nie odpowiedziach. Do biblistyki wnosi nie tylko nowe rda i czerpie z nich nowe fakty, lecz rozszerzajc pole bada nad Bibli o zagadnienia Pisma witego jako ksiki, ma dla historii recepcji Biblii rwnie walor teoretyczny i metodologiczny.

Znaczenie tej wielotomowej publikacji jestem o tym przekonany wykracza te daleko poza histori edytorstwa biblijnego i poza sam bibli-styk. Praca ta w istotny sposb wzbogaca wiedz o caej kulturze ksiki w Polsce od redniowiecznych pocztkw do progu XXI wieku. Tym sa-mym wpisuje si wyrazicie w centralny krg multidyscyplinarnych stu-diw humanistycznych nad duchow tradycj polskiej i wiatowej kultury.

Prof. dr hab. Krzysztof Migo

WSTP DO CAOCI DZIEA

Pismo wite jest sowem Boga utrwalonym na pimie pod natchnie-niem Ducha Boego1. Definicja ta, ktr posuy si Sobr Watykaski II, wskazuje na dwa aspekty Biblii: boski (sowo Boga, pod natchnieniem Ducha Boego) oraz ludzki (utrwalony na pimie). w ludzki czyn-nik obejmuje take rne formy ksiki wypenione sowami zapisanymi w okrelonym jzyku i alfabecie.

Istnienie i przenikanie si w Biblii elementu boskiego i ludzkiego (ma-terialnego) stanowi metodologiczny punkt wyjcia do bada naukowych nad Pismem witym, ktre musz obejmowa zarwno aspekt Boy, jak i ludzki oraz wzajemne relacje midzy nimi. Refleksja nad Bibli rozumia-n jako sowo Boga domaga si wic uzupenienia badaniami nad Bibli jako dzieem literackim i ksik. Do tak nakrelonego przedmiotu nauko-wej refleksji konieczne jest podejcie interdyscyplinarne. Bibli jako so-wem Boym zajmuje si teologia (a szczeglnie egzegeza, czy te mwic oglniej biblistyka), natomiast Bibli jako ksik i literatur nauki hu-manistyczne (m.in. rne filologie, jzykoznawstwo, literaturoznawstwo, bibliologia)2. Bardzo ciekawym aspektem bada nad Pismem witym jest rwnie kwestia przenikania si tych dwch paszczyzn.

Traktowanie Pisma witego jako literatury znalazo ju swoje trwae miejsce w badaniach teologicznych, natomiast spojrzenie na Bibli jako ksik zaznacza si w teologii marginalnie, np. w pewnych zagadnieniach wchodzcych w skad introdukcji biblijnych (krytyka tekstu, historia pisma

1 Sobr Watykaski II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei verbum, nr 9, w: Sobr Watykaski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tumacze-nie, Pozna 2002.

2 Zgodnie z obowizujcym dzi w Polsce podziaem obszarw wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych tzw. nauki teologiczne zaliczono do ob-szaru nauk humanistycznych, co wedug autora niniejszej ksiki stanowi zabieg sztuczny i niezgodny z natur teologii, ktra nawet etymologicznie pochodzi od gr. sw (theos) Bg i (logos) sowo, mowa, a nie od ac. homo. Std rozrnienie na teolo-gi i nauki humanistyczne.

38 39Wstp do caoci dziea Wstp do caoci dziea

biblijnego, historia Biblii drukowanej, problem tzw. textus receptus itp.) oraz historii liturgii (np. historia ksig liturgicznych, gwnie lekcjonarzy).

Biblia jest ksig yw, ale nie tylko jako sowo natchnione przez Boga, ktry wci przemawia do ludzi. ywy, cho w innym znaczeniu, jest rw-nie kady jej przekad, ktry podlega rewizjom, modernizacjom, prze-drukom i jest wykorzystywany na wiele sposobw. Biorc do rki Pismo wite, trzeba wic zdawa sobie spraw, e oprcz bardzo dawnej ma ono rwnie swoj histori niezbyt odleg. W dzieje kadego biblijnego przekadu i kadej edycji witej ksigi wplecione s yciorysy wielu ludzi: tumaczy, redaktorw, korektorw, recenzentw, drukarzy, introligatorw, czytelnikw i innych. Przedstawionym tu aspektem ycia ksiki, sam ksik oraz jej funkcjonowaniem w spoeczestwie zajmuje si nauka zwana bibliologi lub te ksigoznawstwem3.

Zarysowana wyej perspektywa zachca do podjcia bibliologicznych bada nad Bibli jako ksik oraz pozwala oczekiwa, e wzbogac one rwnie teologiczn wiedz o Pimie witym. Taka perspektywa badaw-cza stanowi nowo w polskojzycznej literaturze bibliologicznej i teolo-gicznej.

Niniejsza kilkutomowa publikacja, ukazujca si pod wsplnym tytu-em Biblia Polonorum. Historia Biblii w jzyku polskim, stawia sobie za cel prezentacj interdyscyplinarnych bada bibliologiczno-teologicznych nad Pismem witym, gwnie przeoonym na jzyk polski. Pity tom dziea zosta wydany w 2015 roku z okazji pidziesitej rocznicy edycji Biblii Tysiclecia, obecny za, pierwszy, ukazuje si w 2016 roku, w 1050. rocz-nic chrztu Polski. Stanowi on wic prb podsumowania pierwszych eta-pw rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego, ktre do pocztku XVI wie-ku powielao teksty biblijne rkopimiennie, a nastpnie w postaci druku. Kolejne tomy, o charakterze zarwno autorskim, jak i zbiorowym, planuje si na lata nastpne.

A. STAN BADA

Istnieje kilka monograficznych opracowa powiconych Pismu wi-temu w jzyku polskim. Poczynajc od najdawniejszych, mona tu wymie-

3 Por. K. Migo, Nauka o ksice. Zarys problematyki, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask d 1984, s. 69, 108-109.

ni takich ich autorw, jak: Sylvius Wilhelm Ringeltaube4, Stefan Zwolski5, Romuald Gustaw6, Maria Kossowska7. Prace dwch pierwszych badaczy s ju bardzo stare i w duej mierze nieaktualne. Artyku Romualda Gu-stawa to bibliograficzne kompendium historii Biblii po polsku, lecz pra-wie cakowicie pozbawione aspektw ksigoznawczych. Najobszerniejsza z wymienionych prac, monografia Marii Kossowskiej, ukazuje genez po-szczeglnych edycji, zajmuje si take, cho nie w sposb pierwszoplano-wy, ich funkcjonowaniem i znaczeniem w spoeczestwie, a zatem poru-sza zagadnienia ksigoznawcze, poza tym typograficzne, jednak gwnym przedmiotem zainteresowania autorki s kwestie jzykoznawcze. Niestety praca ta nie jest oparta na caoci materiau, omawia bowiem tylko najwa-niejsze przekady i wydania, pomijajc zupenie druki drobne, fragmenty i komentarze. Kossowska planowaa zaj si histori Biblii polskojzycz-nej obejmujc okres od koca XIV do XX wieku. mier (1987) nie po-zwolia jej jednak na dokoczenie tomu trzeciego, ktry mia by powi-cony XX-wiecznym tumaczeniom Pisma witego na jzyk polski8. Jego prbk stanowi obszerny artyku opublikowany w Podrcznej encyklopedii biblijnej 9.

W literaturze przedmiotu na szczegln uwag zasuguj nowe opraco-wania monograficzne najwaniejszych XVI-wiecznych tumacze Biblii na jzyk polski, ktre ukazay si w ramach monumentalnej serii Biblia Slavica. Opracowania te poruszaj wiele kwestii bibliologicznych, dotycz jednak tylko wybranych przekadw renesansowych10.

4 S. Ringeltaube, Grndliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig 1744.5 S. Zwolski, De Bibliis Polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita

sunt, Posnaniae 1904.6 R. Gustaw, Polskie przekady Pisma w., PEB II, s. 299-330.7 M. Kossowska, Biblia w jzyku polskim, t. I-II, Pozna 1968-1969.8 Koss. I, s. 9.9 M. Kossowska, Wspczesne polskie przekady Pisma witego Nowego Testamentu,

PEB II, s. 741-823.10 Biblia Slavica II: Polnische Bibeln, Paderborn Mnchen Wien Zrich 1988-2010;

t. I: Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, 1988; cz. 1 (nienumerowana): Faksimile der Aus-gabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes Paul II; cz. 2 (nienumerowa-na): Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, S. Urbaczyk; t. II: Biblia wita, to jest Ksigi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, 2001; cz. 1: Stary Zakon; cz. 2: Ksigi Nowego Testamentu. Kommentare; t. III: Biblia. To jest Ksigi Starego i Nowego Przymierza. In der bersetzung des Simon Budny, Niewie, Zasaw 1571-1572, wyd. H. Rothe, F. Scholz, 1994; cz. 1 (nienumerowana): Ksigi Starego Przymierza; cz. 2 (nienu-merowana): Ksigi Nowego Przymierza, Kto pospolicie Nowym Testamentem zow, z wiel-k prac y pilnym poprawieniem z Greckiego na Polski izyk przetumaczone; t. IV: [Nowy


W pimiennictwie polskim istnieje znaczna liczba opracowa poszcze-glnych przekadw Pisma witego, ktre skupiaj si na samych pro-blemach jzykoznawczych. Warto jednak zaznaczy, e literatura ojczysta nie doczekaa si jeszcze ani kompletnej bibliografii polskich drukw bi-blijnych, ani katalogu podajcego lokalizacj egzemplarzy przechowywa-nych w Polsce i za granic. Centralny katalog starych drukw Biblioteki Narodowej nie jest kompletny i od strony technicznej pozostawia wiele do yczenia11. Niepena, niedokadna i obfitujca w bdy jest rwnie biblijna bibliografia zawarta w Bibliografii polskiej Estreicherw12.

W 2002 roku autor tego tomu osobicie opracowa histori polskich przekadw biblijnych od schyku XIV wieku do koca polskiego renesan-su (1638). Okres Biblii rkopimiennej potraktowa raczej skrtowo, gdy interesoway go gwnie wydania drukowane. W 2003 roku opisa caocio-wo histori tzw. Biblii Tysiclecia. Przez kilka lat obie te prace byy dostp-ne w Internecie13. Tom pierwszy i pity Biblia Polonorum. Historii Biblii w jzyku polskim to w ogromnej czci drukowane wydania obu tych prac, gruntowanie przeredagowane. Na podobne opracowanie oczekuj pozostae okresy historii tumacze Pisma witego na polszczyzn. Dla uzyskania

Testament w tum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe; cz. 1: Des Neuen Testamentes ers-ter Teil: Die vier heiligen Evangelien des Matthus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache bersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklrt von Stanislaw Murzynowski in Knigsberg in Preuen im Monat October 1551, 2008; cz. 2: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache bersetzt und mit einer kurzen Auslegung er-klrt von Stanislaw Murzynowski in Knigsberg in Preuen im Monat September 1552, 2009; t. V: Biblia to iest Ksigi Starego y Nowego Testamentv wedug aciskiego przekadu starego, w koiele powszechnym przyitego, na Polski izyk z nowv z pilnoi przeoone. Z dokadaniem textv ydowskiego y Greckiego, y z wykadem Katholickim, trudnieyszych mieysc, do obrony Wiary witey powszechney przeciw kacerztwom tych czasw nalecych. Przez D. Jakuba Wuyka z Wgrowca Theologa Societatis Iesv. W Krakowie, Roku Paskie-go M.D.XC IX, wyd. I. Kwilecka, H. Rothe, 2010; cz. 1 (nienumerowana); cz. 2: Komentarz.

11 Karty s pokrelone, wielokrotnie poprawiane, sygnatury nie zawsze czytelne.12 Np. dla XVI-XVIII w.: E XIII, s. 13-45 (haso: Biblia); XV, s. 61-84 (haso: Dawid).

Opisy drukw biblijnych mona znale take w innych miejscach, np. E XVIII, s. 223 (ha-so: Historya); XXV, s. 412-413 (haso: Pussman Krzysztof); XXVI, s. 174-176 (haso: Rej Mikoaj).

13 R. Pietkiewicz, Pismo wite w jzyku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyzna-niowa w Polsce a rozwj edytorstwa biblijnego, praca doktorska napisana na Uniwersytecie Wrocawskim pod kierunkiem prof. dr. hab. K. Migonia, Wrocaw 2002, http://digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=728&dirds=1&tab=2 [22.08.2016]; tene, Biblia Tysiclecia w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, praca doktorska napisana na Papieskim Wydzia-le Teologicznym we Wrocawiu pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. T. Hergesela, Wrocaw 2004, http://digital.fides.org.pl/dlibra/doccontent?id=730&dirids=1 [22.08.2016].

obrazu caoci polskiego edytorstwa biblijnego konieczne bdzie rwnie dokonanie oglnej syntezy bibliologiczno-teologicznej obejmujcej liczc kilka stuleci histori Biblii po polsku. Jest to cel caoci niniejszego dziea.

B. RAMY CHRONOLOGICZNE I GEOGRAFICZNE

Udokumentowana zachowanymi egzemplarzami Pisma witego i jego fragmentw historia Biblii w jzyku polskim obejmuje niecae siedem stu-leci (od Psaterza floriaskiego, ok. 1399). Gdy si jednak uwzgldni tzw. Psaterz w. Kingi, o ktrym wzmiankowano ju w drugiej poowie XIII wieku, historia Biblii po polsku wydua si o jeszcze ponad 100 lat. Jeli jednak za przedmiot bada wzi histori Biblii w Polsce oglnie (nie tyl-ko w jzyku polskim), to zakres chronologiczny bada signie 966 roku, kiedy to Mieszko I wraz ze swoim ksistwem przyj chrzest. W niniejszej pracy przyjto najszerszy zakres chronologiczny bada, z tym e Biblia Polonorum. Historia Biblii w jzyku polskim bdzie powicona gwnie Biblii drukowanej. Problematyka polskich tumacze Pisma witego roz-powszechnianych w redniowieczu w postaci manuskryptw oraz rnych wersji Biblii w jzykach obcych, ktrymi posugiwali si Polacy, w tych szeciu tomach zostanie potraktowana skrtowo i prawie zawsze w zwiz-ku z drukowanymi wydaniami tekstw w jzyku polskim (zagadnienie po-sugiwania si przez Polakw Bibli w innych jzykach jest cile zwizane z powstawaniam przekadw, np. w zwizku z wyborem podstawy prze-kadu). Jednake po ukazaniu si szeciotomowej historii Biblii w jzyku polskim zaplanowano publikacj serii suplementw pod wsplnym tytuem Biblia Polonorum, stanowicych prace monograficzne powicone ogl-nie zagadnieniu Biblii Polakw (a wic nie tylko w jzyku polskim) i obec-noci Biblii w Polsce w jej zmiennych na przestrzeni dziejw granicach geograficznych oraz wykraczajce poza te granice.

Przy podziale materiau przeznaczonego do publikacji w zapowie-dzianych tu szeciu tomach zastosowano dwa kryteria: formalne i chro-nologiczne. Pierwsze z nich opiera si na powszechnie przyjtym podziale ksiek drukowanych na stare druki (1501-1800)14, ksiki

14 Przed starymi drukami istniay jeszcze inkunabuy, czyli druki z lat 1455-1500. Nie zachoway si jednak polskie inkunabuy z tekstem Pisma witego, gdy najprawdopodob-niej teksty biblijne po polsku w ogle nie ukazyway si drukiem w XV w. Pierwszy tekst biblijny w jzyku polskim zosta wydrukowany w 1518/1519 r.


XIX-wieczne i wspczesne (od 1901 r. do dzi). Ze wzgldu na bardzo dugi i niezmiernie bogaty okres, w ktrym toczono druki biblijne na-zywane dzi starymi drukami, rozdzielono materia na dwa tomy, przyj-mujc za cezur rok 1638, tj. koniec epoki renesansu w rodzimym dru-karstwie. Tom trzeci bdzie obejmowa histori przekadw Biblii na jzyk polski w XIX wieku. Wiek XX i pocztek XXI to w polskim edy-torstwie biblijnym okres rwnie ywy i bogaty, co renesans. Dlatego ma-teria z tego przedziau czasowego zostanie rozoony na trzy kolejne tomy: czwarty obejmujcy lata od 1901 do 1965 (zakoczenie Sobo-ru Watykaskiego II i ukazanie si Biblii Tysiclecia); pity powi-cony w caoci Biblii Tysiclecia; szsty zajmujcy si przekadami i wydaniami, ktre ukazay si po Soborze Watykaskim II.

Jeli chodzi o wyznaczenie geograficznego obszaru bada, to w kolej-nych tomach bdzie on ulega zmianom wraz z powikszaniem si liczby orodkw, w ktrych Biblia w jzyku polskim bya drukowana. Dla pierw-szego tomu s to tereny Korony Krlestwa Polskiego wraz ziemiami len-nymi (Prusy Ksice, czyli Krlestwo Pruskie) oraz Wielkiego Ksistwa Litewskiego. W kolejnych tomach obszar ten znacznie si powikszy i obejmie wiele orodkw poza historycznymi granicami Rzeczypospolitej.

Pewn trudno, zwaszcza w pierwszym tomie, sprawia terminologia zwizana z geograficznymi granicami bada, czyli nazwa Rzeczpospolita. Wiadomo, e status polityczny i granice okrelane tym mianem zmienia-y si w cigu wiekw, co szczeglnie dotyczy okresu renesansu. Do tzw. unii lubelskiej z 1569 roku Korona Krlestwa Polskiego i Wielkie Ksistwo Litewskie byy dwoma odrbnymi pastwami poczonymi uni personal-n, a nazwa Rzeczpospolita oznaczaa form rzdw sprawowanych w Pol-sce, jak rwnie samo pastwo polskie (Korona Krlestwa Polskiego)15. W 1569 roku powsta jeden organizm pastwowy pod nazw Rzeczpospo-lita Korony Polskiej i Wielkiego Ksistwa Litewskiego lub Rzeczpospo-lita Obojga Narodw. Precyzyjne uwzgldnienie tych zmian w nazwach, zwaszcza w pierwszym tomie, znacznie skomplikowaoby prezentacj tre-ci. Std przyjto pewne uproszczenia i pod nazw Rzeczpospolita rozumie si tereny pastwa polsko-litewskiego z okresu po 1569 roku oraz ziemie lenne, nawet gdy termin ten stosuje si na okrelenie geograficzno-politycz-nej sytuacji Korony i Litwy sprzed unii lubelskiej. Nazwa Polska oznacza tu zatem Koron Polsk, Litwa za Wielkie Ksistwo Litewskie.

15 Zob. J. Ptak, Rzeczpospolita, EK XVII, kol. 726-727.

C. PROBLEMATYKA BADAWCZA

Nakrelone wyej oglne cele dziea wymagaj metodologicznego spre-cyzowania.

W niniejszej pracy pod pojciem edytorstwa rozumie si zesp czyn-noci majcych na celu wydawanie okrelonego tekstu w rnych formach materialnych16. Czynnoci te mona przyporzdkowa kolejnym fazom po-wstawania publikacji, jak: przygotowanie samego tekstu (redakcja meryto-ryczna i formalna, korekty, adjustacje itd.), planowanie i odpowiedni wybr postaci materialnej (dobr formatu, papieru, oprawy, pism drukarskich, sza-ty graficznej itd.), realizacja typograficzna (skad, amanie, druk, oprawa, nagranie dla wyda audio i CD). W przypadku edytorstwa przekadw Pi-sma witego (edytorstwa biblijnego) proces ten naley poszerzy, wcza-jc w faz przygotowania tekstu rwnie etap organizacji i realizacji prac translatorskich.

W zakres bada nad Bibli jako ksik musz wic wej zarwno same ksiki (poszczeglne wydania Biblii), jak i tzw. proces bibliologicz-ny, obejmujcy ich produkcj, dystrybucj i uytkowanie (czytelnictwo, re-cepcja) oraz skutki tych procesw, a take instytucje i ludzi w nich uczest-niczcych17.

Celem podjtych bada nad procesami bibliologicznymi Pisma wite-go w jzyku polskim jest nie tylko prezentacja jego historii oraz znaczenia dla oglnie rozumianej kultury ksiki18 i kultury biblijnej19 w Polsce, lecz

16 Por. L. Marszaek, Edytorstwo publikacji naukowych, Warszawa 1986, s. 5. Autor przytacza nastpujc definicj edytorstwa: oglna nazwa wszystkich czynnoci majcych na celu wydawanie ksiek w druku. Dla celw niniejszej pracy definicja ta zostaa rozsze-rzona z powodu ogromnego rozwoju dziedziny materialnych nonikw oraz sposobw zapi-su informacji (tekstu), tzn. pojawienia si edycji audio, wyda komputerowych (na pytach CD lub w Internecie), alfabetem Braillea itd.

17 Zob. K. Migo, Nauka o ksice, s. 108-109.18 Przyjto definicj pojcia kultury ksiki sformuowan przez Paula Raabego: kultura

ksiki to historycznie uksztatowany, obejmujcy wielk cz ycia kulturalnego, aktyw-nie funkcjonujcy caoksztat obecnoci wiata ksiek, za: K. Migo, Bibliologia nauka o kulturze ksiki, Nauka (2005) nr 2, s. 54. Centrum kultury ksiki stanowi zagadnienia produkcji, rozpowszechniania i funkcjonowania ksiek.

19 Szerokie i wieloaspektowe spojrzenie na Bibli pozwala na uchwycenie jej znacze-nia dla kultury rozumianej jako caoksztat materialnego i duchowego dorobku ludzkoci gromadzonego, utrwalanego i wzbogacanego w cigu wiekw oraz przekazywanego z po-kolenia na pokolenie (definicja kultury za: Nowy leksykon PWN, Warszawa 1998, s. 888). Obszary kultury ludzkiej, znajdujcej si pod bezporednim oddziaywaniem Biblii (ro-zumianej jako rdo Boego Objawienia, literatura pikna, wytwr dziaalnoci ludzkiej,


rwnie podjcie zagadnie teoretycznych z zakresu naukoznawstwa. Pro-blematyk t mona wyrazi w postaci pyta: Czy badania nad Bibli jako ksik mog wzbogaci wiedz teologiczn o Pimie witym i jego roli w yciu Kocioa? I odwrotnie: Czy badania teologiczne nad Pismem wi-tym i jego rol w yciu Kocioa mog wzbogaci wiedz ksigoznawcz o Biblii jako ksice? S to pytania dotyczce relacji midzy dwiema na-ukami: teologi i bibliologi, ktre z dwch rnych punktw widzenia zaj-muj si tym samym przedmiotem: Pismem witym.

Do takiego wyznaczenia problematyki badawczej prowadz take teore-tyczne studia nad bibliologi jako nauk, ktre podkrelaj zwizek i prze-nikanie si naukowego ksigoznawstwa z wieloma innymi dyscyplinami, co wynika z faktu, e ksika widziana w rnych aspektach jest obiektem bada licznych dziedzin20. Bibliologia jest nauk, ktra bada m.in. wpyw filozofii, religii, teologii, rozwoju nauk, sytuacji spoecznej i politycznej na powstawanie, szat zewntrzn, funkcjonowanie i sposb uywania (tzw. konsumpcj) ksiki21. Krzysztof Migo w swoim dziele pt. Nauka o ksi-ce. Zarys problematyki przedstawi wzajemne relacje midzy bibliologi a literaturoznawstwem, naukoznawstwem i histori nauki, innymi naukami historycznymi, orientalistyk, psychologi, pedagogik, socjologi oraz in-formatologi22. Wrd tych nauk brak jest teologii, a przecie obydwie na-uki, bibliologia i teologia, spotykaj si przy wsplnym przedmiocie bada, ktrym jest ksika teologiczna, a w szczeglnoci ksiga nad ksigami, czyli Biblia. Do takich bada zachca choby zbieno terminologiczna sw Biblia i bibliologia oba wywodz si z greckiego sowa biblion, czyli ksiga.

D. RDA I METODA

Przyjta w szeciu tomach metoda obejmuje trzy etapy:Pierwszy z nich to gromadzenie i porzdkowanie materiaw rdo-

wych. Sposb pracy na tym etapie zaley od rodzaju i liczby rde. Dla

np. w postaci tradycyjnej ksiki, rdo inspiracji dla sztuki itd.), mona wyodrbni jako cz skadow kultury w ogle i nazwa j kultur biblijn. Kultura biblijna obejmuje m.in. czci takich obszarw ludzkiego ycia, jak religia (gwnie chrzecijastwo i judaizm), j-zyk, literatura, edytorstwo, sztuka, nauka i in.

20 K. Migo, Nauka o ksice, s. 108.21 Por. tame, s. 75.22 Tame, s. 222-303.

okresu do roku 1800 (stare druki t. I i II) zasadniczymi rdami s same druki biblijne. Do drukw biblijnych zalicza si te publikacje, ktre zawie-raj wiksze fragmenty tumaczenia tekstw biblijnych na jzyk polski, przekady caych ksig biblijnych lub ich zbiorw, antologie tekstw, ko-mentarze biblijne, wydania Nowego Testamentu i oczywicie caej Biblii. Z grupy tej wyczono postylle i kazania (zawierajce czsto perykopy mszalne) ze wzgldu na ich odrbny charakter i przeznaczenie. Wrd ba-danych starych drukw znajduj si rwnie dziea biblijno-apokryficzne, ale tylko te, w ktrych da si wyrni wiksze fragmenty cige tekstu bi-blijnego. Wybory psalmw umieszczane w kancjonaach i innych dzieach potraktowano wybirczo, ograniczajc si do kilku przykadowych i atwo dostpnych edycji.

Im bliej wspczesnoci, tym szybciej przybywa rwnie materiaw innego rodzaju: katalogw, bibliografii, drukowanych recenzji, zachowanej korespondencji, zapiskw korektorskich, notatek, wywiadw z tumaczami, wydawcami, recenzentami, kolporterami Biblii oraz innymi wiadkami wy-darze. Pomocne okazuj si take dawne i wspczesne opracowania po-szczeglnych przekadw, wyda i wybranych zagadnie z historii Biblii. Zgromadzony materia opracowywano w nastpujcy sposb: druki biblij-ne zarejestrowano w bibliografii doczonej do poszczeglnych tomw; dla starych drukw i ksiek XIX-wiecznych podano take ich lokalizacj; ko-respondencj, notatki, zapiski korektorskie zeskanowano i oznaczono odpo-wiednimi sygnaturami, tak aby moliwe byo ich jednoznaczne cytowanie oraz udostpnienie innym badaczom; przepisane wywiady opisano podob-nie jak korespondencj i zapiski.

Na drugim etapie przystpiono do opisu samych edycji, nakrelenia ich genezy, recepcji oraz sposobu i zakresu wykorzystania.

W przypadku starych drukw (t. I i II) oraz ksiek XIX-wiecznych (t. III) poprzestaje si gwnie na opisie zachowanych egzemplarzy, zwra-cajc uwag na nastpujce elementy historii i wyposaenia drukw: 1. In-formacje bibliograficzne o edycjach; 2. Tumacz i przekad; 3. Geneza przekadu i poszczeglnych edycji; 4. Dedykacja; 5. Proponowany sposb lektury i interpretacji tekstu; 6. Format; 7. Zawarto; 8. Ukad i podzia tekstu oraz kompozycja strony; 9. Materia ilustracyjny; 10. Zastosowane pisma; 11. Inicjay; 12. Elementy uatwiajce korzystanie z druku; 13. Re-cenzje (dla ksiek z XIX w.). Niestety ograniczenie materiau rdowego dla tego okresu prawie wycznie do zachowanych egzemplarzy sprawia, e nie da si odtworzy ich penego procesu bibliologicznego.


Ze wzgldu na bogatsze rda dotyczce drukw wspczesnych ich opis wyglda nieco inaczej: wicej miejsca powica si genezie przeka-dw i wyda, ich dystrybucji, recepcji i wykorzystaniu. W przypadku tego okresu (t. IV, V, VI) moliwe jest odtworzenie prawie caego procesu bi-bliologicznego badanych edycji. Ukad treci w poszczeglnych tomach ulega wic zmianie w zalenoci od zakresu dostpnego materiau rdo-wego.

Na tym etapie, na ile tylko pozwala zgromadzony materia rdowy, stosuje si waciw dla bibliologii metod funkcjonalnobibliologiczn, za pomoc ktrej bada si ksik z uwzgldnieniem wszystkich jej elemen-tw oraz procesy bibliologiczne w zwizku z czytelnikiem rzeczywistym lub hipotetycznym23. Nie poprzestaje si wic tylko na przebadaniu wyda Biblii jako ksiki, czyli na finalnym, materialnym efekcie zespou czynno-ci okrelanych wsplnym mianem edytorstwa biblijnego, lecz zamierza si take spenetrowa za pomoc odpowiednich narzdzi rodowisko powsta-wania, dystrybucji i konsumpcji Biblii jako ksiki, a wic wybrane zagad-nienia z jej obecnoci i funkcjonowania w spoeczestwie24. Stosowanie metody funkcjonalnej w konkretnych badaniach wymaga dokadniejszego jej sprecyzowania i niejako rozoenia na metody szczegowe (zob. niej, s. 47-48)25.

Trzeci etap to synteza materiau. Zgodnie z wytycznymi wspczesne-go ksigoznawstwa historycznego26 naley skupi uwag na przyczynach powstawania drukw biblijnych, na osigniciach edytorstwa biblijnego w aspekcie ilociowym, geograficznym i jakociowym, aby wreszcie doj do ukazania rozwoju funkcjonalnego ksiek wypywajcego zarwno z sa-mego faktu pojawienia si drukw, jak i ich struktury27. Szczeglnie uwa-nie planuje si przeledzi funkcje spoeczne Biblii jako ksiki oraz jej znaczenie dla dynamiki ycia religijnego wyraajcego wiar czytelnikw Pisma witego. W tym miejscu rwnie rozstrzyga si zagadnienie, w ja-

23 Tame, s. 117.24 Por. tame, s. 57-58.25 M. Rulikowski, jeden z polskich teoretykw bibliologii, zachca do tworzenia pod-

czas konkretnych bada wasnych metod adekwatnych do podjtej tematyki oraz wasnej terminologii. Skorzystawszy z tej zachty, dobrano taki zestaw metod i zmodyfikowano je w taki sposb, aby stay si narzdziami przydatnymi do przebadania tak szczeglnego obiektu, jakim jest Biblia wraz z jej oddziaywaniem spoecznym. Por. tame, s. 71 i 74. Zastosowane tu nazwy elementw skadowych metody pochodz od autora (R.P.).

26 Szerzej na ten temat: zob. tame, s. 135-186.27 Zob. tame, s. 118.

kiej mierze bibliologia i teologia uzupeniaj si przy badaniu funkcjono-wania Biblii jako ksiki w spoeczestwie.

Realizujc nakrelony plan badawczy, korzysta si z wynikw wielu nauk w rnych aspektach zajmujcych si Bibli: teologii, historii, histo-rii literatury, historii ksiki i drukarstwa, edytorstwa, bibliografii, jzyko-znawstwa, translatoryki itd.28

Na poszczeglnych etapach bada i prezentacji ich wynikw w caoci dziea stosuje si nastpujce metody szczegowe:

metoda bibliograficznaMetoda ta uatwia planowe gromadzenie, klasyfikacj oraz opis edycji.

Dziki niej zostanie uporzdkowana cz materiau rdowego. Bdzie ona stosowana gwnie podczas pierwszego etapu prac.

metoda typograficznaPolega na badaniu techniki druku i wykorzystanego materiau typogra-

ficznego. Jest bardzo pomocna przy identyfikacji i opisie egzemplarzy nie-znanego pochodzenia. Metoda ta pomaga rwnie przy analizie kompozycji strony, doboru pisma i formatu zalenie od przeznaczenia poszczeglnych wyda. Bdzie ona stosowana gwnie podczas drugiego etapu prac badaw-czych.

metoda historycznaMetoda ta polega na wydobyciu z dostpnych rde informacji o pro-

cesach bibliologicznych i na ich opisie pod ktem rozwoju historycznego. Ukae ona ewolucj edytorstwa biblijnego oraz jego oddziaywania spo-ecznego29.

metoda genetycznaPolega na poszukiwaniu przyczyn zjawisk bibliologicznych. Posugiwa-

nie si t metod umoliwi uchwycenie relacji np. midzy zapotrzebowa-niem spoecznym na Bibli a pojawieniem si rnych tumacze i wyda oraz rzuci wiato na przyczyny dynamiki procesw bibliologicznych.

metoda adaptacyjnaUmoliwia uchwycenie zalenoci midzy materialn postaci ksiki

(rodzaj zapisu, format, dobr pisma, papieru, grafiki, ilustracji, zawartoci, wyposaenia itd.), jej treci i funkcj. Za pomoc tej metody bada si rw-nie, na ile odpowiednie uksztatowanie formy ksiki odpowiada na istnie-

28 Zob. tame, s. 120.29 Por. tame, s. 177.


jce potrzeby spoeczne. Ostatnie trzy metody stosuje si gwnie podczas drugiego i trzeciego etapu prac badawczych.

metoda statystycznaPolega na ilociowym spojrzeniu na poszczeglne przekady, edycje,

nakady, co pozwala na uchwycenie dynamiki procesw bibliologicznych i ich wpywu na rne obszary ycia spoecznego (np. na rozwj czytelnic-twa, studiw teologicznych, liturgii, literatury itd.). Metoda ta bdzie stoso-wana gwnie podczas syntezy poszczeglnych okresw.

E. USTALENIA SZCZEGOWE

Cytaty tekstw staropolskich podaje si najczciej w transkrypcji typu B30 z pewnymi wyjtkami: zawsze kreskuje si o zgodnie z pisowni wspczesn; zaznacza si nosowo samogosek; w razie wtpliwoci za-wsze wybiera si pisowni wspczesn. Przyjcie uproszczonych zasad transkrypcji typu B jest zwizane z profilem pracy, ktra nie ma charakte-ru jzykoznawczego. Podajc cytaty, starano si tak je transkrybowa, aby maksymalnie uatwi ich czytanie, a co za tym idzie recepcj treci. W ra-zie koniecznoci wprowadza si rwnie transliteracj, np. tytuw edycji31.

Cytaty z badanych drukw wyrnia si na dwa sposoby: teksty transli-terowane i krtkie fragmenty w transkrypcji typu B za pomoc cudzysowu, natomiast dusze cytaty w transkrypcji typu B umieszcza si w wyodrb-nionych akapitach drukowanych pismem mniejszego stopnia.

Przy wykonywaniu pomiarw zastrzega si dokadno rzdu 2 mm, co nieraz jest spowodowane zym stanem egzemplarzy. Najmniej dokadne s pomiary wielkoci ksiek, a to ze wzgldu na nierwne i powykrzywia-ne oprawy. Niepewno pomiaru moe tu wynosi nawet ok. 1 cm. Przy podawaniu wymiarw pierwsza liczba oznacza wysoko, druga szeroko, a trzecia grubo.

Czsto posugiwano si skrtami oznaczajcymi poszczeglne edycje, zwaszcza w przypisach. Ich list zamieszczono na pocztku pracy w wy-kazie skrtw oraz w spisie bibliograficznym polskich drukw biblijnych. Jeeli symbol literowy skrtu pojawia si wraz z rokiem, oznacza to,

30 Zasady wydawania tekstw staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocaw 1955, s. 92-100.31 Transliteracja obejmuje np. tytuy przy opisach edycji. Zasady tej transliteracji: zob.

Bibliografia, s. 625.

e dotyczy on konkretnego wydania, a jeeli bez roku to znaczy e chodzi o dane dzieo (przekad) w oglnoci.

W dwojaki sposb rozumie si termin psaterz Psaterz. Pierw-sza wersja oznacza pewien typ ksiki, druga za jest popularnym tytuem Ksigi Psalmw. Dla uproszczenia stosuje si terminy Biblia Biblie oraz Nowy Testament Nowe Testamenty jako nazwy okrelajce od-powiednio konkretne wydania lub egzemplarze z tekstem caej Biblii oraz samego Nowego Testamentu.

Ze wzgldu na rnice w stosowaniu nazw apokryfy, ksigi protoka-noniczne i ksigi deuterokanoniczne przez wyznawcw rnych deno-minacji chrzecijaskich przy omawianiu danej edycji autor posuguje si takimi nazwami, jakie s stosowane w danym druku32.

Aby unikn chaosu spowodowanego niejednolit tytulatur ksig bi-blijnych, ich oznaczenia podaje si wedug wspczenie przyjtych skr-tw w Biblii Tysiclecia (wyd. 5, Pozna 2003). Numery psalmw s zgod-ne z konwencj przyjt w badanym druku. W razie niejasnoci uwzgldnia si podwjny numer: najpierw wedug Biblii hebrajskiej, a w nawiasie we-dug Wulgaty33.

Trudnoci w pracy sprawia wspczesny termin liturgia i jego pochod-ne (np. przymiotnik liturgiczny), ktry jest charakterystyczny dla wsp-czesnej teologii katolickiej. Aby jednak uproci narracj, zwaszcza przy porwnywaniu poszczeglnych elementw drukw produkowanych przez rne denominacje (w tym przypadku nie zawsze mona mwi o liturgii), terminy te stosuje si w znaczeniu umownym na okrelenie wszelkiego ro-dzaju kultu publicznego sprawowanego przez chrzecijan i antytrynitarian. W ten sposb naley rozumie takie wyraenia, jak np. wskazwki lub noty liturgiczne, rejestry liturgiczne, czytania liturgiczne, spisy czyta liturgicz-nych itd.

Zastosowano trzy rodzaje przypisw: jeli numer przypisu znajduje si przy tytule jakiego punktu pracy, to znaczy e w caym punkcie korzysta si gwnie z pozycji, ktrych noty umieszczono na dole strony; numery przypisw wystpujce po kropce odnosz si do caego akapitu lub kil-ku akapitw poprzedzajcych przypis (zazwyczaj do przypisu tego samego typu); numery przypisw umieszczone w rodku zda lub przed znakami

32 Katolickie ksigi deuterokanoniczne s uwaane przez protestantw za apokryfy.33 Midzy BH a Wlg istnieje rnica w numeracji psalmw: w Wlg numery Ps 10-147

s przewanie mniejsze o jeden.

HB-I 4

5150 Wstp do caoci dziea

interpunkcyjnymi odnosz si do konkretnego miejsca. Rozrnienie tych trzech rodzajw przypisw pozwala na bardziej precyzyjne podawanie r-da okrelonych informacji.

Z przyczyn technicznych zamieszczone w pracy fotografie drukw nie oddaj ich naturalnej wielkoci.

Wspczesna bibliologia postuluje badania nad wybranymi zagadnie-niami ksigoznawczymi i poszczeglnymi typami ksiek w aspekcie ich funkcji spoecznej. Zgodnie z zaoeniami nauki o ksice fakty opisane przez poszczeglne dziay ksigoznawstwa historycznego maj by w przy-szoci zsyntetyzowane tak, aby odsaniay procesy, w ktrych uczestniczy ksika. Celem takich bada jest stworzenie spoecznej historii ksiki34. Niniejsze dzieo, prezentujc histori przekadw Pisma witego na polsz-czyzn w sposb proponowany przez bibliologi funkcjonaln, moe stano-wi wkad w syntez historii ksiki polskiej.

34 Por. K. Migo, Nauka o ksice, s. 176-179.

WSTP DO TOMU PIERWSZEGO

Tom pierwszy Biblia Polonorum. Historii Biblii w jzyku polskim jest powicony gwnie drukowanej po polsku Biblii z okresu renesansu, ktrego ramy chronologiczne dla polskiego edytorstwa biblijnego wyzna-cza z jednej strony druk pierwszego biblijnego tekstu w jzyku polskim (1518/1519), a z drugiej likwidacja oficyny w Rakowie (1638). Warto do-da, e w momencie likwidacji tej drukarni toczono trzecie wydanie No-wego Testamentu w tumaczeniu Walentego Szmalca (zm. 1622)35. Okres poprzedzajcy 1518 rok, w ktrym Bibli na ziemiach polskich rozpo-wszechniano w formie rkopimiennej, zaprezentowano w pierwszym to-mie skrtowo, jako zapowied edycji drukowanych, zostaa bowiem zacho-wana cigo midzy polskimi rkopimiennymi przekadami biblijnymi a pierwszymi tekstami drukowanymi. Fakt ten uzasadnia tytu tomu pierw-szego: Od pocztku do 1638 roku.

Tom pierwszy skada si z trzech czci. W pierwszej (rozdz. I i II) zarysowano europejskie i polskie to, na ktrym powstao i rozwino si rodzime edytorstwo biblijne. Zaprezentowano zarys historii Biblii w re-nesansowej Europie (rozdz. I) oraz religijn i kulturow sytuacj Rzeczy-pospolitej w dobie renesansu, a take reakcj drukarstwa na t sytuacj (rozdz. II).

Cz druga (rozdz. III i IV) zawiera histori i opis polskich rkopi-miennych przekadw Pisma witego z koca redniowiecza i pocztku odrodzenia, ktre bezporednio poprzedziy pojawienie si wyda druko-wanych (rozdz. III). Opisy poszczeglnych wyda drukowanych z tekstami biblijnymi po polsku zawiera kolejny rozdzia (rozdz. IV). Druki te opisano w nastpujcym porzdku: druki drobne (niesamoistne fragmenty, edycje pojedynczych ksig, wybory tekstw) (A), psaterze i poszczeglne psalmy (wydania poszczeglnych psalmw i ich antologii nale do tzw. drukw drobnych, jednak ze wzgldu na ich wspln genez z wieloma psaterzami zostan omwione razem z nimi) (B), wydania Nowego Testamentu i caej

35 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariaskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackie-go, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1974, s. 66; Zdz, s. 23.

52 53Wstp do tomu pierwszego Wstp do tomu pierwszego

Biblii (C), komentarze (D). Poszukujc materiau do bada, starano si do-trze do ksiek kompletnych lub edycji z defektami, ktre cznie dawa-yby obraz caego egzemplarza. Wane kryterium wyboru egzemplarza do badania stanowia rwnie jego dostpno.

Cz trzecia (rozdz. V) dokonuje syntezy zgromadzonego i opisanego materiau. Ostateczne wnioski i rezultaty bada zaprezentowano w Zako-czeniu.

Oprcz celw dokumentacyjnych (zgromadzenie i opis drukw) umo-liwiajcych dokonanie syntetycznego podsumowania osigni polskie-go edytorstwa biblijnego w okresie renesansu stawia si rwnie pytanie o zaleno dynamizmu edytorstwa biblijnego od sytuacji wyznaniowej, charakteryzujcej si w wieku reformacji i kontrreformacji spor niesta-bilnoci. Problem ten formuuje si nastpujco: Czy sytuacja wyznanio-wa w renesansowej Rzeczypospolitej, spory teologiczne i filologiczne do-tyczce gwnie Biblii, jej tumaczenia i interpretacji wpyny na rozwj polskiego edytorstwa biblijnego? Mogoby si wydawa, e problem jest ju dawno rozstrzygnity. To prawda, e istniej opracowania historii Bi-blii w jzyku polskim, ktre zajmuj si tym zagadnieniem (dzieo Marii Kossowskiej, seria Biblia Slavica), lecz formuowane przez autorw tezy nigdy nie zostay potwierdzone danymi zebranymi w wyniku przebadania tak duej liczby zachowanych polskich renesansowych drukw biblijnych. Poszukujc rozstrzygnicia powyszej kwestii, autor kieruje uwag na czte-ry aspekty: rozwj ilociowy, geograficzny, jakociowy oraz funkcjonalny drukw. Do tej pory nie podejmowano tak szerokiej prby odpowiedzi na postawione pytanie.

Do zada bibliologa naley rwnie przebadanie relacji midzy ksik a spoeczestwem, czyli w jaki sposb ksiki funkcjonujce w spoecze-stwie ich liczba, szata zewntrzna, udostpniany przez nie tekst biblij-ny oraz metatekst wpywaj na rozwj poszczeglnych dziedzin ycia. Badajc zgromadzony materia pod tym ktem, starano si odpowiedzie na kolejne pytanie: Czy i w jaki sposb druki biblijne po polsku wpyny na zmian sytuacji wyznaniowej w Rzeczypospolitej? W przypadku Biblii, najwaniejszej ksigi chrzecijastwa, takie postawienie problemu moe przynie bardzo ciekawe rezultaty.

Przebadanie i opisanie wszystkich renesansowych drukw biblijnych wydanych po polsku stwarza rwnie naturaln okazj do sformuowania kolejnych zagadnie badawczych interesujcych bibliologa: Czy typografia w Rzeczypospolitej stworzya wasny, oryginalny

BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim I · 4 5 PONTIFICAL FACULTY OF THEOLOGY IN...

Documents

Transcript of BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim I · 4 5 PONTIFICAL FACULTY OF THEOLOGY IN...