BIBLIA

„Biblia” – geneza, budowa, podział

geneza• zbiór ksiąg uważany przez Żydów i chrześcijan za księgi święte• pochodzenie nazwy✔ język grecki – biblos – łodyga papirusu, później zwój papirusu✔ język grecki – ta biblia – książki✔ język łaciński – biblia – książka• czas powstania✔ poszczególne księgi powstawały w bardzo długim okresie czasu✔ najstarsze teksty zrodziły się w XIII w. p.n.e.✔ proces kształtowania się pism „Starego Testamentu” ukończony został w I w. p.n.e.✔ powstawanie „Nowego Testamentu” datuje się na lata 51–96 n.e.• języki „Biblii”✔ język hebrajski („Stary Testament”)✔ język aramejski (fragment „Starego Testamentu” – „Ewangelia według św. Mateusza”)✔ język grecki (fragment „Starego Testamentu” i „Nowy Testament”)

podział i klasyfikacja ksiąg• wykaz ksiąg „Pisma Świętego” ustalony został ostatecznie podczas obrad Soboru1 Trydenckiego2 (1564)✔ obejmuje:✗ 46 ksiąg „Starego Testamentu”✗ 27 ksiąg „Nowego Testamentu”• „Stary Testament” zawiera Dzieje Przymierza Boga z ludem i dzieli się na:✔ „Księgi Mojżeszowe” („Pięcioksiąg” – „Tora”)✗ „Księga Rodzaju” („Genesis”)✗ „Księga Wyjścia” („Exodus”)✗ „Księga Kapłańska”✗ „Księga Liczb”✗ „Księga Powtórzonego Prawa”✔ księgi historyczne✔ księgi mądrościowe✔ księgi prorockie• „Nowy Testament”✔ opisuje działalność Jezusa Chrystusa oraz wypełnienie się Starego Przymierza w jego Osobie✔ zawiera✗ księgi historyczne („Ewangelie” i „Dzieje Apostolskie”)✗ dydaktyczne („Listy św. Pawła”)✗ prorockie („Apokalipsa” – „Objawienie św. Jana”)

najważniejsze księgi „Starego Testamentu”• „Pięcioksiąg” („Tora”)• „Księga Judyty”

1 sobór – (ros., rel.) w kościele katolickim: zgromadzenie biskupów całego świata pod przewodnictwem papieża (lub jego dele-gata), obradujące nad sprawami wiary, organizacji i dyscypliny kościelnej; w kościele prawosławnym: stała rada biskupów przy patriarsze autokefalicznym; cerkiew o charakterze katedralnym.

2 Sobór Trydencki – (powszechny XIX), zwołany 1545 przez papieża Pawła III, zakończył się 1563 za Piusa IV (obradował z przerwami); odrzucił główne idee reformacji, tym samym wytyczył program kontrreformacji; zainicjował wewnętrzną reformę Kościoła rzymskokatolickiego przez wydanie szeregu dekretów w sprawach wiary i moralności (m.in. o usprawiedliwieniu, grzechu pierworodnym, sakramentach, czyśćcu, odpustach i czci świętych) oraz dyscypliny kościelnej (utrzymanie celibatu duchownych, polecenie utworzenia w każdej diecezji seminariów duchownych, konieczność wprowadzenia indeksu książek zakazanych); uchwały soboru zostały wykorzystane w trydenckim katechizmie; trydencki katechizm – „Katechizm Rzymski”, łac. Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos, streszczenie doktryny Kościoła katolickiego ogłoszo-ne 1566 przez papieża Piusa V, na życzenie soboru trydenckiego i z wykorzystaniem jego uchwał, pierwszy oficjalny kate-chizm katolicki; był przeznaczony zasadniczo dla duchowieństwa parafialnego (zwł. proboszczów) jako pomoc przy nauczaniu wiary; szeroko używany do XIX w.; w 4 głównych częściach objaśniał „Skład Apostolski”, 7 sakramentów, „Dekalog” i „Mo-dlitwę Pańską” (układ ten naśladuje Katechizm Kościoła katolickiego z 1992).

1 z 22

BIBLIA

• „Księga Hioba”• „Księga Psalmów”• „Księga Koheleta” (Eklezjastesa)• „Pieśń nad Pieśniami”• „Księga Izajasza”• „Księga Ezechiela”• „Księga Jonasza”• „Księga Zachariasza”

układ gatunków literackich w „Biblii”• księgi historyczne✔ zbiór praw✔ poemat3 epicki („Pieśń nad Pieśniami”)✔ kronika✔ nowela dydaktyczna✔ opowiadanie historyczne✔ legenda (historia o drabinie Jakubowej)✔ saga4 rodowa (epicka historia rodu – np. historia potomków Abrahama)• księgi mądrościowe✔ aforyzm5

✔ przypowieść6

✔ monolog filozoficzny

3 poemat – (łac. z gr.) dłuższy utwór wierszowany; odmiany: poemat epicki, z wyraziście zarysowaną fabułą, zwykle jedno-wątkową („Grażyna” A. Mickiewicza), jego parodystyczny odpowiednik poemat heroikomiczny („Monachomachia” I. Kra-sickiego), poemat liryczny („W Szwajcarii” J. Słowackiego, „Assunta” C. Norwida), poemat dygresyjny, łączący elementy epickie z lirycznymi dygresjami autora („Beniowski” Słowackiego), poemat opisowy, z przewagą elementów statycznych, głównie opisów przyrody („Georgiki” Wergiliusza, „Sofiówka” S. Trembeckiego, „Ziemiaństwo polskie” K. Koźmiana), po-emat dydaktyczny, o charakterze rozprawy pouczającej („Prace i dnie” Hezjoda, „Sztuka rymotwórcza” N. Boileau – polska przeróbka F.K. Dmochowskiego), poemat filozoficzny, o charakterze traktatu o tematyce filozoficznej („O naturze wszechrze-czy” Lukrecjusza). W poezji współczesnej poemat łączy elementy różnych odmian („Dobrze” W.W. Majakowskiego, „Cztery kwartety” T.S. Eliota, „Kwiaty polskie” J. Tuwima, „Traktat moralny” i „Traktat poetycki” Cz. Miłosza, „Et in Arcadia ego” T. Różewicza, „Pieśń powszechna” P. Nerudy); występuje też poemat prozą.

4 saga – utwór epicki, zwłaszcza powieść przedstawiająca dzieje jakiejś rodziny lub bohatera.5 aforyzm – (gr.) zwięzła formuła, zwykle jednozdaniowa, zawierająca ogólną myśl filozoficzną, moralną, psychologiczną, este-

tyczną wypowiedzianą w wyrazisty i błyskotliwy sposób, przy użyciu głównie antytezy i paradoksu; zwięzłe zdanie, błyskotli-wie sformułowane, zawierające jakąś myśl filozoficzną, moralną, regułę życiową itp.; antyteza – twierdzenie przeciwstawne w stosunku do innego (do tezy); niekiedy ogólniej: przeciwstawienie, przeciwieństwo, kontrast; (lit.) środek stylistyczny pole-gający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych dla wywołania silniejszego efektu; paradoks (gr.) – pogląd, twierdzenie zaskakująco sprzeczne z ugruntowanymi przekonaniami, często ujęte w formę błyskotliwego aforyzmu.

6 przypowieść, parabola – narracyjny utwór dydaktyczny, którego forma – schematyzm fabuły, uproszczony wizerunek posta-ci, selekcja realiów – służy przekazaniu ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej czy religijnej; właściwa interpretacja przypo-wieści wymaga przejścia od jej znaczenia dosłownego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub symbolicznego; liczne przy-kłady przypowieści w „Nowym Testamencie”, także w kaznodziejstwie i parenetycznej literaturze (propagującej wzorce); przypowieści były źródłem stylizacji literackich („Księgi narodu polskiego...” A. Mickiewicza); w twórczości współczesnej pi-sarzy służy uniwersalizacji problemów ludzkiej egzystencji (F. Kafka, S. Mrożek, J. Andrzejewski, J. Szaniawski); dawniej mianem przypowieści określano także przysłowia i niektóre typy bajek; alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycz-nej lub religijnej; parabola.

2 z 22

BIBLIA

✔ psalm7 (hymn8, pieśń)✔ dialog filozoficzny✔ przysłowie9

✔ pieśń10 miłosna• księgi prorockie✔ apokalipsa11

✔ kazanie12 (np. „Księga Jeremiasza”)✔ lamentacja13

✔ modlitwa✔ list✔ wyrocznia✔ przekleństwo✔ mowa religijna

7 psalm – (gr.) liryczny utwór modlitewny, typ pieśni religijnej wywodzącej się z tradycji hebrajskiej; zachowany w „Starym Testamencie” zbiór 150 psalmów powstawał prawdopodobnie stopniowo XI–III w. p.n.e.; obejmuje utwory o charakterze po-chwalnym, dziękczynnym, błagalnym, pokutnym, żałobnym, proroczym, złożone z wersetów wiązanych zasadą paralelizmu; tradycja przypisuje autorstwo znacznej części psalmów królowi Dawidowi. „Psalmy”, tłumaczone i parafrazowane w Europie od wczesnego średniowiecza (łac. przekład św. Hieronima), a zwłaszcza w okresie renesansu i reformacji, weszły do chrześci-jańskiego obrządku kościelnego, odegrały też ważną rolę w historii liryki („Psałterz Dawidów” J. Kochanowskiego należy do arcydzieł poezji polskiej, wysoko cenione są przekłady L. Staffa, R. Brandstaettera, Cz. Miłosza). W XVII–XVIII w. psalm wpłynął na rozwój form elegii, hymnu i ody; stylizacje psalmiczne zaznaczyły się szczególnie w liryce patriotycznej romanty-zmu (Z. Krasiński, K. Ujejski), później do tradycji tej nawiązywali m.in. J. Kasprowicz, M. Komornicka, współcześnie T. No-wak. Śpiew psalmiczny jest swobodną, rytmicznie śpiewaną recytacją (psalmodia); (lit.) biblijny utwór poetycki, pieśń religij-na ze zbioru zawartego w „Starym Testamencie”; literacki utwór liryczny wzorowany na pieśniach biblijnych; paralelizm – równoległe występowanie, odbywanie się czegoś; równoległość, jednoczesność; (lit.) tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań lub wersów (zwykle w pieśniach ludowych).

8 hymn – (gr.) uroczysta pieśń pochwalna: 1) gatunek poetycki związany genetycznie z publicznymi uroczystościami, zwłaszcza o charakterze obrzędowo-kultowym, znany w różnych kręgach kulturowych (żydowskie psalmy); w Europie ukształtowany w starożytnej Grecji; najstarszymi zachowanymi tekstami hymnów są tzw. „Hymny homeryckie” (VII–V w. p.n.e.), pieśni chó-ralne ku czci bogów, wykonywane przy akompaniamencie instrumentów, m.in. dytyramb, pean, oraz utwory głównie anoni-mowego autorstwa, przypisywane nieraz Pindarowi, Bakchylidesowi z Keos, Symonidesowi z Keos, Safonie. W średniowie-czu główny gatunek chrześcijańskiej poezji liturgicznej, np. „Te Deum laudamus”, „Stabat Mater”, „Veni Creator”, „Dies irae”, „Gaude Mater Polonia” Wincentego z Kielc. Od czasów romantyzmu patetyczny utwór liryczny, głównie o treści etycz-nej, filozoficznej, egzystencjalnej i swobodnej formie (np. utwory F. Hölderlina, Novalisa, V. Hugo, A. Mickiewicza, J. Sło-wackiego), na którego modelu zaważyła następnie zwłaszcza twórczość W. Whitmana i E. Verhaerena oraz poetów symboli-zmu i ekspresjonizmu (G. Trakl, J. Kasprowicz, J. Wittlin). 2) wokalny utwór muzyczny oparty na poetyckim gatunku hymnu; hymnodię (śpiewanie hymnów) włączyło do obrzędów liturgicznych chrześcijaństwo; za twórcę szczególnie rozbudowanej, zwłaszcza w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, hymnodii Kościoła wschodniego (rozumianej też jako zbiór śpiewanych tam hymnów) jest uważany św. Efrem Syryjczyk; w obrządku Kościoła zachodniego hymny, przejęte z Kościoła wschodniego, pojawiły się w poł. IV w.; obecnie w liturgii rzymskokatolickiej używa się ok. 120 hymnów łacińskich; od ok. XIII w. kompo-nowano hymny wielogłosowe (1589 „Hymni totius anni” G.P. da Palestriny); niektóre z hymnów były częściej opracowywane przez kompozytorów, zwłaszcza zbliżone do hymnów sekwencje: „Dies irae” (weszła do „Requiem”; wykorzystywano także jej pierwotną chorałową melodię) oraz „Stabat Mater”; (lit.) uroczysta pieśń pochwalna, opiewająca np. czyjąś sławę lub wzniosłą ideę; patetyczny utwór liryczny o treści patriotycznej bądź religijnej.

9 przysłowie – zdanie utrwalone w ustnej tradycji, ujmujące w alegoryczno-obrazowej formie myśl o charakterze dydaktyczno-moralizującym (wskazówka, przestroga). Przysłowia wywodzą się z tradycji ludowej lub literackiej (parafrazy myśli pisarzy starożytnych, przysłowia biblijne, wyjątki z utworów poetyckich); niekiedy związane z konkretnymi wydarzeniami tracą swe pierwotne znaczenie (plecie jak Piekarski na mękach); utrwalając formy językowe i będąc świadectwem wiedzy ludowej i oby-czajów, są ważnym źródłem do badań nad historią kultury; do przysłów zalicza się niektóre maksymy i sentencje. Zbieraniem przysłów zajmuje się paremiografia, badaniem zaś paremiologia (przysłowioznawstwo); (lit.) krótkie zdanie (lub zdania), za-czerpnięte ze źródeł literackich lub ludowych i utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające jakąś myśl ogólną (sentencję, wska-zówkę, przestrogę) często w formie wierszowanej.

10 pieśń – muzyczny utwór wokalny do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny, wykonywany najczęściej z towarzyszeniem in-strumentalnym (pieśń chóralna i zespołowa, także a capella). Pieśń rozwinęła się w średniowieczu w twórczości trubadurów i truwerów (ballada, rondo, virelai, madrygał) początkowo w postaci 1-głosowej, potem także wielogłosowej; w 2 poł. XV w. i w XVI w. pojawiły się nowe typy pieśni: frottola, villanella, oda, sonet, chanson, villancico. W XVIII w. powstała pieśń z akompaniamentem fortepianu (J.F. Reichardt, K.F. Zelter, J.R. Zumsteeg, W.A. Mozart), która dała podstawę do rozwoju ro-mantycznej pieśni solowej (F. Schubert, R. Schumann, J. Brahms, H. Wolf, G. Mahler, w Polsce F. Chopin i S. Moniuszko, do których nawiązali W. Żeleński, Z. Noskowski, E. Pankiewicz, w Rosji M.P. Musorgski, P.I. Czajkowski); w XX w. gatunek pieśni uprawiali m.in. C. Debussy, M. Ravel, A. Schönberg, A. Berg; z kompozytorów polskich – M. Karłowicz, K. Szyma-nowski, S. Wiechowicz (pieśni chóralne) i in; (lit.) krótki utwór wokalny do tekstu poetyckiego, przeznaczony do wykonania

3 z 22

BIBLIA

formy zapisów „Biblii”• przez pół tysiąclecia istniała w formule ustnego przekazu• tabliczki gliniane• wyprawione skóry zwierzęce• papirus• do czasów współczesnych przerwały najstarsze zapisy z IX w. p.n.e.• w Jerozolimie przechowuje się zwoje papirusów z czasów Chrystusa, które zostały znalezione w grocie Qumran

nad Morzem Martwym✔ skarb z Qumran zawiera zapis wszystkich ksiąg (za wyjątkiem jednej)✔ współcześnie trwają badania, po których oczekuje się rewelacji historycznych i biblistycznych• przekłady „Biblii” (translacje)✔ Septuaginta – (po grecku „siedemdziesiąt”) pierwsze tłumaczenie na język grecki dokonane w Aleksandrii14 (III

w. p.n.e.) przez żydowskich uczonych (70 mędrców)✔ Wulgata (IV w. n.e., łac „vulgus” – rozpowszechniony) – przekład z hebrajskiego i greckiego na język łaciński –

przypisywany św. Hieronimowi15

solowego lub zespołowego (chóralnego), zwykle z akompaniamentem; wiersz liryczny o różnej tematyce, przeznaczony do re-cytacji lub śpiewu; także: część poematu epickiego; a capella – bez akompaniamentu instrumentu muzycznego lub orkiestry.

11 apokalipsa: apokaliptyka – (gr.) nurt piśmiennictwa judaistycznego i wczesnochrześcijańskiego w II w. p.n.e.–I w. n.e. po-sługujący się gatunkiem literackim określanym jako apokalipsa. Apokalipsy żydowskie mówiły w języku wizji symbolicznej o sensie dziejów i zwycięstwie Boga nad złem, poszczególne alegorie odnosiły się do ówczesnych wydarzeń politycznych, do rzeczywistości duchowej, do czasów ostatecznych. Apokaliptyka wykorzystywała m.in. symbolikę postaci ze „Starego Testa-mentu”, aniołów, zwierząt, liczb, ciał niebieskich. Jako autorów ksiąg zwykle podawano osoby ze „Starego Testamentu”, rze-czywiści autorzy pozostają anonimowi (pseudonimia). Apokaliptykę poprzedziły literackie wizje symboliczne z ksiąg proroc-kich „Starego Testamentu” (Izajasz, Ezechiel, Zachariasz); charakter apokalipsy mają: druga część „Księgi Daniela” i niektóre apokryfy „Starego Testamentu” (księgi Henocha, „Księga Ezdrasza”, „Apokalipsa syryjska” Barucha, „Wniebowzięcie Mojże-sza”). Do tego gatunku literackiego nawiązuje „Apokalipsa św. Jana” i niektóre apokryfy „Nowego Testamentu”; apokalipsa – „Apokalipsa”, ostatnia z ksiąg kanonicznych „Nowego Testamentu” przypisywana Janowi Ewangeliście, zawierająca mi-styczne przepowiednie losów chrześcijaństwa i końca świata”; (lit.) utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle groźna wi-zja przyszłości; objawienie, wizja; zjawisko przerażające, tajemnicze.

12 kazanie: homilia – (gr., religiozn.) rodzaj kazania objaśniającego tekst biblijny; stanowi integralną część liturgii Kościoła; ob-jaśnia tekst liturgiczny (najczęściej przeznaczony na dany dzień fragment „Pisma świętego”), zwracając szczególną uwagę na kontekst całego Objawienia Bożego, treść przeżywanego obchodu liturgicznego, sytuację i potrzeby słuchaczy oraz moralne wskazania dla praktyki życia wiernych; do najwybitniejszych autorów homilii zalicza się św. Augustyna, św. Bazylego Wiel-kiego, św. Hieronima ze Strydonu, św. Grzegorza I Wielkiego i św. Jana Chryzostoma; przemówienie wygłaszane przez du-chownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany takiego przemówienia; rodzaj kazania objaśniającego tekst biblijny; homiliarz (rel.) – zbiór homilii.

13 lamentacja – (łac., lit., muz.) pieśń żałobna, elegia, tren; „Lamentacje Jeremiasza”, „Treny Jeremiasza” – poetycka księga „Starego Testamentu”, zawierająca 5 elegii (4 w formie akrostychów) dotyczących zburzenia Jerozolimy wraz ze świątynią (586 p.n.e.) i deportacji mieszkańców miasta; mimo pewnych pokrewieństw z myślą i językiem proroka Jeremiasza prawdopo-dobnie nie jest ona jego autorstwa; liczne opracowania muzyczne; akrostych – (gr., lit.) utwór wierszowany, w którym począt-kowe litery albo słowa każdego wersu lub zwrotki, czytane kolejno tworzą wyraz lub zdanie.

14 Aleksandria – miasto w Egipcie.15 Hieronim ze Strydonu, święty – (ok. 347–429), teolog i egzegeta; ojciec i doktor Kościoła; pochodził z Ilirii; po pobycie na

Wschodzie sekretarz papieża Damazego I, który zlecił mu pracę nad poprawieniem łacińskich przekładów „Biblii”; po licz-nych podróżach osiadł jako mnich w Betlejem, gdzie 390–395 dokonał nowego łacińskiego przekładu ksiąg hebrajskich i ulep-szył przekłady z greki; nowy przekład, zwany Wulgatą, był powszechnie używany w Kościele katolickim od średniowiecza do XX w.; Hieronim brał również udział w polemikach dotyczących poglądów Orygenesa, początkowo jako jego zwolennik, na-stępnie jako zdecydowany przeciwnik („Apologia przeciw Rufinowi”), polemizował też z pelagianizmem („Dialog przeciw pelagianom”); także autor dzieł z zakresu egzegezy biblijnej oraz historiografii wczesnochrześcijańskiej („Kronika mnichów”; „O znakomitych mężach”), patron biblistów. W ikonografii przedstawiany w stroju kardynalskim z „Biblią” i lwem, symboli-zującym jego charakter; egzegeta – (gr.) filolog zajmujący się egzegezą; komentator; (hist.) w starożytnej Grecji: tłumacz wy-roczni i niekiedy praw i obyczajów; w Atenach także urzędnik czuwający nad kultem bogów; Orygenes – (ok. 185–ok. 254), filozof i teolog wczesnochrześcijański; kapłan, katecheta, twórca chrześcijańskiej szkoły wyższej w Aleksandrii; torturowany w Cezarei w czasie prześladowania chrześcijan za panowania cesarza Decjusza, wkrótce zmarł; jako filozof nawiązywał do Platona, stoików i neoplatonizmu; w egzegezie kładł nacisk na alegoryczny sens „Pisma Świętego”; przyjmował preegzysten-cję dusz ludzkich; jako pierwszy użył w odniesieniu do Chrystusa określenia Bóg-człowiek i jest prawdopodobnie autorem określenia Marii jako Bogarodzicielki (Theotokos); dopuszczał apokatastazę, wykluczającą wieczność piekła i potępienie sza-tanów; propagował surową ascezę prowadzącą do przytłumienia namiętności (apatia); autor dzieł z dziedziny biblistyki (m.in. „Heksapla, Komentarz do Ewangelii św. Jana”, „Homilie o Ewangelii św. Łukasza”, „Homilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sę-dziów”), apologetyki („Przeciw Celsusowi”), dogmatyki („O zasadach”, pierwsza próba pełnej chrześcijańskiej syntezy teolo-

4 z 22

BIBLIA

✗ tekst powszechny na użytek chrześcijan✗ z niego dokonano później tłumaczeń na języki narodowe✔ Marcin Luter16 z języka greckiego na niemiecki (pełne wydanie w 1534 r.)• ks. Jakub Wujek17 (1599)• „Biblia Tysiąclecia18” (1965)

paralelizm biblijnyzarówno w „Starym”, jak i w „Nowym Testamencie” wyróżniamy trzy rodzaje ksiąg: historyczne, dydaktyczne i pro-rocze. Taką „równoległość” rodzajową ksiąg biblijnych określa się mianem paralelizmu:• księgi historyczne w „Starym Testamencie” to m.in.: „Pięcioksiąg Mojżesza” (księgi: „Rodzaju”, „Wyjścia”, „Ka-

płańska”, „Liczb”, „Powtórzonego Prawa”); w „Nowym Testamencie” cztery „Ewangelie” (św. Mateusza, św. Łu-kasza, św. Marka i św. Jana) oraz „Dzieje Apostolskie” (słowo „ewangelia” pochodzi z potocznego języka greckie-go i oznacza „szczęśliwe posłannictwo”, „dobrą nowinę”). Około 150 r. n.e. wyraz ten odniesiono do pism „Nowe-

gicznej) i ascetyki („O modlitwie”); poglądy Orygenesa, wbrew jego intencjom, wywołały liczne kontrowersje teologiczne, a następnie wpłynęły na wiele nurtów potępionych w VI w. pod nazwą orygenizmu; bardziej istotny był wpływ Orygenesa na teologię ojców Kościoła (Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy) i ich egzegezę biblijną (m.in. Ambroży i Hiero-nim ze Strydonu); pelagianizm – pogląd teologiczny głoszący, że łaska Boża nie jest konieczna do zbawienia, które można osiągnąć bez jej pomocy dzięki własnemu wysiłkowi kierowanemu przez wolę; wg pelagianizmu grzech pierworodny nie ob-ciążył całej ludzkości, a cierpienie i śmierć nie są jego następstwami; głoszony przez mnicha brytyjskiego Pelagiusza (360?–422?), zyskał poparcie m.in. u Celestiusza i Juliana z Eklanum; zwalczany zwłaszcza przez św. Augustyna, gdyż był przeciw-ny jego nauce o predestynacji; jako niezgodny z doktryną katolicką został potępiony przez papieża Innocentego I (417), synod w Kartaginie (418) i sobór w Efezie (431); apokatastaza – (gr., religiozn.) przywrócenie całego stworzenia do stanu pierwot-nej jedności z Bogiem oraz ostateczne zwycięstwo dobra we Wszechświecie; u Orygenesa pogląd, że również dusze potępione i szatani zostaną zbawieni; albo jest jednym z głównych elementów duchowości w prawosławiu, gdzie jest ujmowana jako przedmiot nadziei; w katolicyzmie doktryna o apokatastazie nie jest uznana i spotykała się wielokrotnie ze sprzeciwem Ko-ścioła; apatia – (gr., filoz.) jedno z podstawowych pojęć etycznych w koncepcji greckich cyników i stoików; oznaczało wy-zwolenie się od namiętności, opanowanie afektów, zobojętnienie wobec wszelkich dóbr życiowych, dające spokój ducha i we-wnętrzną niezależność, stanowiącą warunek szczęścia; apologetyka – dział piśmiennictwa wczesnochrześcijańskiego (II–V w.) zajmujący się obroną i szerzeniem zasad wiary chrześcijańskiej oraz krytyką filozofii i religii starożytnej (np. traktat Ory-genesa „Przeciw Celsusowi”); również dział teologii poświęcony obronie podstawowych prawd religii, współcześnie nazywa-ny teologią fundamentalną; dogmatyka – (gr.) w Kościele katolickim jedna z dziedzin teologii zajmująca się zawartymi w Objawieniu prawdami wiary przyjętymi przez Kościół jako dogmaty; ascetyka – (gr.) w chrześcijaństwie nauka teologiczna traktująca o zasadach wychowania religijnego i kształtowania duchowej postawy przez stosowanie ascezy; predestynacja, przeznaczenie – koncepcja religijna, wg której losy człowieka (jego zbawienie lub potępienie) są z góry określone przez wolę Boga; w chrześcijaństwie przejawiła się najpełniej w teologii św. Augustyna.

16 Luter Marcin – (1483–1546), niemiecki teolog i reformator religijny; twórca luteranizmu ; po studiach na uniwersytecie w Er-furcie, 1505 wstąpił do zakonu augustianów, 1507 ksiądz; od 1508 prof. uniwersytetu w Wittenberdze, od 1512 doktor teolo-gii. Początkiem jego działalności reformatorskiej było ogłoszenie przez niego 1517 słynnych 95 tez krytykujących zainicjowa-ną przez Leona X akcję sprzedawania odpustów na rzecz budowy Bazyliki Św. Piotra; tezy Lutra spotkały się najpierw z potę-pieniem ze strony Stolicy Apostolskiej w formie wydania 1520 bulli „Exsurge Domine” (którą Luter publicznie spalił), a w rok później – z klątwą papieską i uchwałą sejmu wormackiego o banicji Lutra; 1521–22 Luter przebywał na zamku elektora sa-skiego Fryderyka Mądrego w Wartburgu, gdzie pracował nad przekładem „Nowego Testamentu” na język niemiecki; 1522 po-wrócił do Wittenbergi i rozpoczął pracę nad przekładem „Starego Testamentu”; 1524 ożenił się z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora; na wybuch wojny chłopskiej 1524 zareagował ostrą krytyką i udzielił poparcia książętom przeciwko ludowi; od 1527 polemizował z U. Zwinglim w celu uzgodnienia stanowisk reformacji niemieckiej i szwajcarskiej, 1528 na sejmie w Au-gsburgu przedstawiono zredagowane przez F. Melanchtona Augsburskie wyznanie wiary, stanowiące wykład nowej wiary; w wydarzeniach prowadzących do powstania Związku Szmalkaldzkiego Luter nie brał już czynnego udziału, gdyż formalnie cią-gle groziła mu banicja. Luter był autorem wielu prac teologicznych, polemicznych, kazań, pieśni religijnych oraz przekładów pism religijnych, m.in. polemiki z Erazmem z Rotterdamu pt. „O niewolnej woli” (1525), „Dużego katechizmu” (1529), a przede wszystkim wiekopomnego przekładu „Biblii” na język niemiecki (1534); bulla – (z łac.) urzędowe pismo papieskie w języku łacińskim, wydawane w sprawach wielkiej wagi; banicja – (średwłac.) dawna kara polegająca na wygnaniu z kraju i pozbawieniu praw obywatelskich; Zwingli Ulrich – (1484–1531), szwajcarski reformator religijny; od 1506 ksiądz katolicki, od 1518 kaznodzieja katedry w Zurychu; pod wpływem M. Lutra zaczął od 1519 krytykować ideę czyśćca, kult świętych i za-kony, następnie odrzucił także inne elementy katolicyzmu: władzę papieży, mszę jako ofiarę, celibat; po zwycięskiej dyspucie z J. Faberem 1523 uzyskał wpływ na radę miejską i uniezależnił się od biskupa; 1524 zanegował rzeczywistą obecność Chry-stusa w Eucharystii na rzecz jej czysto symbolicznej interpretacji, przez co popadł w konflikt z Lutrem (dysputa w Marburgu 1529); reformacja w duchu Zwingliego rozszerzyła się w Szwajcarii, ale napotkała sprzeciw części kantonów, co wywołało wojnę domową, w czasie której Zwingli zginął. Reformacja szwajcarska i orientacja ewangeliczno-reformowana w ramach protestantyzmu wywodzi się od Zwingliego, ale ostateczny kształt nadała jej późniejsza działalność J. Kalwina, gdyż zwolen-nicy Zwingliego połączyli się z kalwinistami; Faber Stapulensis Jacobus – właśc. Jacques Lefèvre d’Étaples (ok. 1460–1536), francuski humanista, filozof, teolog; profesor uniwersytetu paryskiego; komentator Arystotelesa, wydawca dzieł zbioro-

5 z 22

BIBLIA

go Testamentu”, zawierających opowieści o ziemskim życiu Chrystusa);• księgi dydaktyczne (mądrościowe) w „Starym Testamencie” to m.in. księgi: „Hioba”, „Przysłów”, „Psalmów”,

„Mądrości”, „Koheleta”; w „Nowym Testamencie” – „Listy” (głównie św. Pawła, lecz również św. Jana, św. Pio-tra, św. Jakuba, św. Judy);

• księgi prorocze (prorockie) to w „Starym Testamencie” m.in. księgi: „Izajasza”, „Ezechiela”, „Daniela”, „Jeremia-sza”, a w „Nowym Testamencie” – „Apokalipsa św. Jana”.

biblijny mit kosmogoniczny• Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni✔ stworzenie jest czynem istoty boskiej, wszechwładnej✔ stworzenie świata stało się aktem, który zapoczątkował ład✔ czyn ten dokonał się określonej kolejności✔ sześć dni jest symbolem wielkiej twórczej pracy, a siódmy dzień – odpoczynku

wych Mikołaja z Kuzy; dokonał pierwszego kompletnego przekładu Biblii na język francuski; przyczynił się do odnowy termi-nizmu; wywarł wpływ na środowisko Akademii Krakowskiej; kanton – (fr. z wł.) w Szwajcarii: kraj wchodzący w skład repu-bliki związkowej; jednostka terytorialno-administracyjna we Francji, stanowiąca okręg wyborczy w wyborach do rady general-nej departamentu, okręg żandarmerii itp.; Kalwin Jan – (1509–64), reformator religijny i współtwórca Kościoła ewangelicko--reformowanego; studiował prawo i teologię w Paryżu, Orleanie i Bourges; po zapoznaniu się z poglądami M. Lutra i U. Zwin-gliego Kalwin opowiedział się po stronie ruchu reformacyjnego. W 1534 zrezygnował z administrowanych przez siebie benefi-cjów kościelnych i oficjalnie wystąpił z Kościoła rzymskokatolickiego; po wygłoszeniu 1535 panegiryku na cześć Lutra był zmuszony do opuszczenia Francji i szukania schronienia w Bazylei, gdzie 1536 opublikował „Institutio christianae religionis” – zasadniczy wykład doktryny kalwinizmu. Zaproszony przez G. Farela, przywódcę reformacji w Genewie, Kalwin przebywał tam 1536–38 i brał aktywny udział w tworzeniu protestanckiej organizacji kościelnej; popadłszy w zatarg z seniorami świecki-mi, musiał opuścić Genewę i przenieść się do Strasburga, gdzie objął obowiązki pastora tamtejszej gminy francuskiej oraz pro-fesora teologii. Zaproszony 1541 ponownie do Genewy, spędził tam 23 lata swego życia, realizując stopniowo zasady dyscy-pliny kościelnej, zawarte w ułożonym przez siebie „Ordonnances ecclésiastiques”, zgodnie z którymi na czele miasta stał kon-systorz złożony z 6 duchownych i 12 osób świeckich; jego zadaniem było kontrolowanie nie tylko poglądów religijnych, ale i stylu życia mieszkańców Genewy (m.in. zakazano wszelkich rozrywek); zarówno za herezję, jak i za wykroczenia obyczajowe groziły surowe represje, do kary śmierci włącznie; za czasów Kalwina wydano ok. 60 wyroków śmierci i ok. 80 mieszkańców skazano na wygnanie (m.in. 1553 spalono w Genewie na stosie M. Serveta, jednego z twórców antytrynitaryzmu). Osobisty autorytet Kalwina uczynił z Genewy ogólnoeuropejskie centrum kalwinizmu, a do założenia tam przez niego akademii ściągali studenci z Francji, Niderlandów, Niemiec, Polski, Siedmiogrodu i in. krajów; pisząc liczne rozprawy teologiczne i utrzymując rozległą korespondencję (pisma Kalwina objęły 59 tomów w „Corpus reformatorum”), podtrzymywał i inspirował ruch refor-macyjny w tych krajach. Kalwin wywarł m.in. duży wpływ na doktrynę J. Łaskiego; w swej obszernej korespondencji atako-wał szerzący się w Polsce arianizm oraz nakłaniał Zygmunta II Augusta i J. Tarnowskiego do przyjęcia idei reformacji; benefi-cjum – (łac., rel.) urząd kościelny, z którym związane są dochody, np. probostwo; antytrynitaryzm – (gr.-łac.) nurt doktrynal-ny w chrześcijaństwie odrzucający koncepcję Trójcy Świętej i (zazwyczaj) negujący boskość Jezusa Chrystusa; antytrynita-ryzm bądź zaprzecza istnieniu 3 różnych osób Boskich, bądź neguje ich równość; odmiany antytrynitaryzmu rozwijały się we wczesnym chrześcijaństwie (np. arianizm, adopcjanizm) i w okresie reformacji (bracia polscy); obecnie reprezentowany m.in. przez Kościoły unitariańskie i Badaczy Pisma Świętego; adopcjanizm – teorie głoszące, że Jezus Chrystus jako człowiek jest Synem Bożym jedynie na mocy przybrania (adopcji), a nie naturalnego zrodzenia przez Boga Ojca; wg adopcjanizmu Jezus jest człowiekiem napełnionym Duchem Świętym, podobnym do proroków ze „Starego Testamentu”; niektórzy zwolennicy ad-opcjanizmu wyznają pogląd, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym zrodzonym przez Ojca i współistotnym z nim, jednakże ze względu na swą ludzką naturę jest przybranym Synem Bożym; adopcjonizm głosili m.in. ebionici (I w.) i Paweł z Samosaty (III w.); konsystorz – (z łac., rel.) w kościele katolickim: kuria biskupia lub sąd biskupi; zebranie kardynałów pod przewod-nictwem papieża; w kościołach protestanckich – rada stojąca na czele diecezji lub kościoła; Łaski Jan – (1499–1560), brata-nek Jana, prymasa, wybitny działacz reformacji w Polsce i za granicą; początkowo ksiądz katolicki, kanonik i prałat (bliskie kontakty z Erazmem z Rotterdamu), później od 1542 protestant i organizator Kościoła protestanckiego we Fryzji (Niderlandy), a po przejściu na kalwinizm superintendent, założona 1550 przez Edwarda VI w Londynie, gminy wallońsko-reformowanej dla uchodźców z zagranicy (Ecclesia Peregrinorum); napisał dla niej wyznanie wiary („Confessio Londoniensis”) oraz konsty-tucję; wydalony z Londynu, działał w Emden i we Frankfurcie nad Menem, gdzie 1555 założył flamandzko-holenderską gminę reformowaną; po powrocie 1556 do Polski usiłował jednoczyć wszystkie wyznania polskie w jeden Kościół narodowy. Łaski uzyskał od papieża Leona X dla siebie i swoich następców godność stałego legata papieskiego (legatus natus); superintendent – (rel.) duchowny protestancki będący zwierzchnikiem duchowieństwa określonego terytorium, superintendent generalny – zwierzchnik całego Kościoła w danym kraju; legat papieski – przedstawiciel Stolicy Apostolskiej, delegowany przez papieża w celu wykonania zleconych mu zadań; w ważnych sprawach godność legata papieskiego powierza się najczęściej kardyna-łom; legat papieski pełniący funkcję stałego ambasadora Stolicy Apostolskiej przy rządach obcych państw ma tytuł nuncjusza apostolskiego; także tytuł honorowy; arianizm – doktryna teologiczna Ariusza negująca współistotność i równość osób Trójcy Świętej; według arianizmu Syn-Logos nie jest Bogiem, a jedynie pierwszym i najdoskonalszym stworzeniem Boga-Ojca, nato-miast Duch Święty jest pierwszym stworzeniem Syna; bracia polscy – zwani arianami, w XVII w. socynianami, zwolennicy antytrynitaryzm, którzy wyodrębnili się 1562–65 jako tzw. zbór mniejszy (Ecclesia minor) z polskiego Kościoła ewangelicz-

6 z 22

BIBLIA

✔ efekt pracy Boga jest wspaniały, dobry✔ wszystko otrzymuje swoją nazwę✔ człowiek staje się tworem boskim

„Biblia” a judaizm i chrześcijaństwo• Żydzi uważali się za naród wybrany przez Boga, bo zawarli z nim przymierze✔ otrzymali od Stwórcy dekalog – dziesięć praw wiary oraz życia• istotą tej religii jest monoteizm, czyli wiara w istnienie jedynego Boga• „Biblia” zainspirowała kulturę i sztukę, gdyż wpłynęła ona na:✔ poczucie czasu i historii✔ moralność (dekalog – fundament etyczny)✔ wzorce osobowe✔ pojęcie godności człowieka• uważa się, że chrześcijaństwo dało podstawy tworzenia się wspólnoty europejskiej

no-reformowanego, odegrali wybitną rolę w sporach teologicznych XVI–XVII w. (Sz. Budny, F. Socyn), rozwoju szkolnictwa (Pińczów, Akad. Rakowska) oraz nauki i literatury polskiej; obowiązywał ich zakaz sprawowania urzędów, służby wojsk., po-siadania majątków ziemskich korzystających z pańszczyzny; bezwzględnie zwalczani przez działaczy kontrreformacji, oskar-żani o sprzyjanie Szwedom w okresie „potopu”, 1658 dekretem sejmu zobowiązani do przejścia na katolicyzm lub opuszczenia kraju; emigrowali gł. do Holandii i Siedmiogrodu; ich dorobek teologiczny przetrwał w Kościołach unitariańskich; gł. przed-stawiciele: M. Czechowic, Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, później – prócz Budnego i Socyna – J. Crell, A. Wi-szowaty; szmalkaldzki związek – sojusz polityczny i religijny zawarty 1531 w Schmalkalden przez książąt i miasta prote-stanckie w obronie ich wyznania i praw przeciwko cesarzowi Karolowi V; rozwiązany po niepomyślnej wojnie (szmalkaldzka wojna) 1547–48; Augsburskie wyznanie wiary – zbiór 28 artykułów wiary stanowiących oprócz „Biblii” i „Dużego katechi-zmu” M. Lutra podstawę luteranizmu; opracowane przez Ph. Melanchtona i przedłożone 1530 ces. Karolowi V na sejmie w Augsburgu jako podstawa niedoszłej umowy między protestantami i katolikami; Melanchton Philipp – (1497–1560), nie-miecki humanista, teolog protestancki, działacz oświatowy; zwolennik M. Lutra i współtwórca doktryny luteranizmu. Już za życia Lutra odgrywał główną rolę w kształtowaniu protestantyzmu niemieckiego, biorąc udział w ważnych dysputach religij-nych, wydarzeniach historycznych, np. w sejmie w Augsburgu 1530, w czasie którego sformułował podstawowe tezy doktry-nalne luteranizmu w tzw. Augsburskim Wyznaniu Wiary. Melanchton uznawał potrzebę dobrych uczynków i konieczność współdziałania wolnej woli człowieka z łaską Bożą, co wywoływało liczne spory wśród luteranów niemieckich, a w kołach fa-natycznych zwolenników Lutra zrodziło silną opozycję przeciw niemu; zmarł w zapomnieniu. Wybitna osobowość Melanchto-na wpłynęła na pojednawczy charakter dążeń reformatorskich i wytworzenie się przychylnej atmosfery wokół protestantyzmu; Servet(o) Miguel – (1511–53), hiszpański teolog i lekarz; odkrywca płucnego (małego) krążenia krwi; w swoim głównym dziele teologicznym „Christianismi Restitutio”, wydanym anonimowo 1553, kwestionował dogmat o Trójcy Świętej i boskość Chrystusa; zdemaskowany przez inkwizycję jako autor dzieła, został osadzony w więzieniu, skąd zbiegł i udał się do Genewy; tam, z inicjatywy J. Kalwina, został spalony na stosie.

17 Wujek Jakub – (1541–97), jezuita, tłumacz „Biblii”; profesor i rektor licznych kolegiów jezuickich w Rzeczypospolitej i Siedmiogrodzie; autor pism polemicznych, skierowanych głównie przeciw arianom; przekład „Nowego Testamentu” (1593) i „Psałterza Dawidowego” prozą (1594) oraz całej „Biblii” (wyd. 1599), dzieło Wujka jest uważane za najlepszy przekład staro-polski „Pisma Świętego”; wydał także 2 zbiory kazań (postylle) – „Postilla catholica” (cz. 1–3 1573–75) i „Postille mniejsze” (cz. 1–2 1579–80); twórca polskiego języka biblijnego; postylla – (łac., religiozn.) tłumaczenie, objaśnienie fragmentów „Bi-blii”, zbiór kazań komentujących w sposób popularny fragmenty biblijne; rozpowszechniona szczególnie podczas reformacji, gdy odgrywała rolę ważnego instrumentu w polemikach religijnych (J. Wujek, M. Rej, J. Seklucjan).

18 „Biblie” polskie – najdawniejszymi polskimi przekładami Biblii były psałterze;pierwsze pełne przekłady w XV w. sporządzo-no dla żon Władysława II Jagiełły: królowej Jadwigi (nie zachowany) i Zofii (tzw. „Biblia królowej Zofii” lub „Biblia szarosz-patacka”, od miasta Sárospatak na Węgrzech, gdzie odnaleziono zdefektowany rękopis, obejmujący przekład „Starego Testa-mentu” oparty na przekładzie czeskim); w druku najpierw „Nowy Testament”, w przekładzie luterańskim J. Murzynowskiego (wyd. 1551–53 przez J. Seklucjana), oraz w wersji katolickiej, oprac. na podstawie wcześniejszego przekładu przez M. Biel-skiego (wyd. 1556 przez Scharffenbergów); przekłady pełne: katolicki J. Leopolity (oparty na nie znanym wcześniejszym tłum.), wyd. 1561 przez Szarffenbergów (tzw. Biblia szarffenbergowska), kalwiński J. Łaskiego, J. Lubelczyka i in., wyd. 1563 przez M. Radziwiłła w Brześciu Litewskim (tzw. „Biblia brzeska” lub „Biblia radziwiłłowska”), ariański Sz. Budnego, wyd. 1571–72 w Nieświeżu (tzw. „Biblia nieświeska”), do dziś ceniony przekład katolicki J. Wujka („Nowy Testament” 1593, całość 1599 zredagowana po śmierci Wujka przez komisję jezuicką), luterański (będący poprawioną redakcją „Biblii brzeskiej”), wyd. 1632 w Gdańsku (tzw. „Biblia gdańska”); ariańskie przekłady „Nowego Testamentu”, m.in. M. Czechowica (1577), W. Szmalca (1606); nowe przekłady w XX w., katolickie: pełny, pod redakcją benedyktynów tynieckich, tzw. „Biblia Tysiąclecia” (1965), wyd. przez Księgarnię Św. Wojciecha „Biblia poznańska” (1974–75) oraz wielotomowy komentarz do „Biblii” wyd. od 1958 przez Pallottinum, ponadto przekłady „Nowego Testamentu” – E. Dąbrowskiego (1947), S. Kowalskie-go (1957) i K. Romaniuka (1974), przekład interlinearny „Grecko-polski Nowy Testament” (1993) oraz fragmentów, m.in. od 1977 ogłaszane przez Cz. Miłosza, „Księga Rodzaju” w tłum. A. Sandauera, „Psalmy” Miłosza, R. Brandstaettera, A. Kamień-skiej; psałterz – (gr.) zbiór psalmów wchodzących w skład „Starego Testamentu”; księga zawierająca ten zbiór.

7 z 22

BIBLIA

Utrwal terminyagrafa (gr. agrafha – rzeczy nie zapisane) – wypowiedzi Jezusa, które nie są umieszczone w „Ewangeliach”, lecz przekazywane przez tradycjękosmogonia – wyjaśnienie, interpretowanie pochodzenia wszechświata, kosmosu, zbiór wyobrażeń o genezie i po-czątkowej fazie istnienia światatestament (łac. testamentum) – przymierze

W literaturze i sztukach pięknych• Jerzy Andrzejewski, „Teraz na ciebie zagłada” (powieść)• Michał Anioł, „Stworzenie świata” (fresk)• Roman Brandstaetter, „Krąg biblijny” (szkice krytyczne)• Hugolin Langkammer, „Mały słownik biblijny”• Jonasz Kofta, „Ballada biblijna” (wiersz)• Czesław Miłosz, „Stworzenie świata” (wiersz), „Lektury” (wiersz)• Antoni Słonimski, „Wieża Babel” (wiersz), „Potop” (wiersz)• Mark Twain, „Pamiętniki Adama i Ewy”• Jan Twardowski, „Nie wiedzieli” (wiersz)• Stanisław Wyspiański, „Stań się!” (witraż w kościele Franciszkanów w Krakowie)

Ważne postacie biblijne

Adam i Ewa• pierwsi ludzie• rodzice rodu ludzkiego• żyli w krainie szczęścia, dobrobytu (motyw arkadyjski), beztroski i nieśmiertelności• popełnili grzech pierworodny• ich historia pełna jest symboli✔ jabłko z drzewa✔ wąż✔ nagość✔ grzech pierworodny• Adam jest uosobieniem grzechu i tragedii ludzkiej, Ewa – pokusy oraz lekkomyślności kobiecej

Kain i Abel• synowie Adama i Ewy• Kain zabił brata w przypływie zazdrości• Bóg wysłał go (z piętnem bratobójcy) „na wschód od Edenu”• w historii kultury przedstawiany jako człowiek odrażający oraz zbuntowany

Noe• patriarcha biblijny• namaszczony przez Boga za swą uczciwość• zbudował arkę, ocalając rodzinę i zwierzęta przed potopem• żył 950 lat• krąży wiele opowieści związanych z jego niespokojnym życiem (kłótnia z małżonką, upicie się winem z własnej

winnicy)

Abraham• patriarcha19

• poprowadził Izraelitów do Kanaan w Palestynie✔ tam też osiedlili się• przez 100 lat nie miał potomka z małżeńskiego łoża✔ wreszcie żona, Sara urodziła mu syna – Izaaka

19 patriarcha – w ustroju rodowym: mężczyzna stojący na czele rodu; protoplasta rodu.

8 z 22

BIBLIA

✔ Bóg zażądał od niego ofiary z syna✗ patriarcha posłuchał woli Boga, który w ostatniej chwili wstrzymał rękę starca✗ akt ten przetrwał w historii kultury i sztuki jako symbol posłuszeństwa oraz wypełniania woli Boga

Józef• syn Izaaka – wnuk Abrahama• ostatni patriarcha• sprzedany do niewoli egipskiej• profeta20 (interpretacja snu faraona o 7 krowach tłustych i chudych)• dygnitarz na dworze władcy Egiptu• po latach przebaczył zawistnym braciom, a na starość sprowadził do siebie ojca

Mojżesz• prawodawca izraelski• Bóg ukazywał mu się i z nim rozmawiał• wyprowadził Żydów z Egiptu• od Boga otrzymał na górze Synaj dziesięć przykazań• doprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej✔ wędrówka do Ziemi Obiecanej trwała 40 lat✔ Mojżesz nie dotarł do celu – umarł w wieku 120 lat• symbole związane z jego życiem✔ plagi egipskie✔ laska zamieniona w węża✔ kamienne tablice✔ złoty cielec✔ przejście przez Morze Czerwone

Dawid• król Izraela uznawany za idealnego władcę• przypisuje mu się autorstwo „Psalmów”• słynny lutnista – muzyk• historia pojedynku, w którym pokonał (strzelając z procy) olbrzyma Goliata należy do najpopularniejszych moty-

wów w sztuce

Salomon• syn Dawida• król izraelski• okres jego rządów określa się mianem „złotych czasów”• opiekun sztuki, kultury, gospodarki, prawa• unikał wojen i sąsiedzkich (państwowych) sprzeczek• królowa Saba zachwyciła się jego postawą życiową• synonim mądrości, rozwagi, tolerancji, wyobraźni twórczej

Piłat• jedna z najczęściej przywoływanych postaci „Nowego Testamentu”• nie uwolnił Chrystusa w święto Paschy, natomiast uniewinnił Barabasza• w apokryfach Poncjusz Piłat odbiera sobie życie• w określeniu „umyć ręce niczym Piłat” (nie wziąć na siebie odpowiedzialności) pojawia się odwołanie do czynu

Piłata

św. Mateusz• autor pierwszej „Ewangelii”• pisał w języku aramejskim• tekst jego „Ewangelii” liczy 1068 wierszy• obdarzony znakomitym wyczuciem literackim

20 profeta – ten, który przepowiada sny; profetyzm – przepowiadanie przyszłości, prorokowanie, wieszczenie; zdolność, dar prorokowania.

9 z 22

BIBLIA

• celnik Lewi – później apostoł

św. Marek• uczeń apostoła Piotra• autor drugiej „Ewangelii” (Rzym, ok. r. 70)• spisał tekst według nauczania Piotra• pisał w języku greckim• jego „Ewangelia” uważana jest za tekst napisany w sposób prosty, jasny, realistyczny• liczy 661 wierszy

św. Łukasz• pochodził z Antiochii• jego „Ewangelia” ma charakter historyczny – dzieje przedstawione są chronologicznie✔ wiele przejął z „Ewangelii według św. Marka”✔ napisana w języku greckim w okresie między 70–80 r.✔ leksyka bardzo bogata, urozmaicona – opis zobiektywizowany✔ „Ewangelia” liczy 1149 wierszy• św. Łukasz jest także autorem „Dziejów Apostolskich”• towarzyszył Pawłowi aż do jego męczeńskiej śmierci

św. Jan• najmłodszy z apostołów – dożył sędziwej starości• „Ewangelię” napisał ok. 95–100 r. w języku greckim✔ budowa✗ „księga znaków” (cuda Jezusa)✗ męka Chrystusa✔ bardzo pogłębiona, dojrzała wykładnia myślenia teologicznego✔ stylistyka poprawna, nie zawsze bogata✔ duży stopień abstrakcyjności (wielość obrazów alegorycznych)

Utrwal terminy„Ewangelia” (gr. euangelion – dobra nowina) – cztery księgi „Nowego Testamentu”; opisuje dzieje i naukę Jezusaegzegeza – wyjaśnienie, komentowanie oraz interpretowanie tekstów religijnych; osoba zajmująca się tymi czynno-ściami – egzegetasynoptyczny (gr. synopsis – wspólne spojrzenie) – w kontekście „Ewangelii” oznacza to odnalezienie wspólnych frag-mentów dla wszystkich tekstów

W literaturze i sztukach pięknych• Michał Anioł, „Dawid”, „Mojżesz” (rzeźby)• arrasy na Wawelu• Giovani Bernini, „Dawid” (rzeźba)• Roman Brandstaetter, „Krąg biblijny” (szkice krytyczne)• Pięter Brueghel Starszy, „Wieża Babel” (obraz)• Michaił Bułhakow, „Mistrz i Małgorzata” (powieść)• Zbigniew Herbert, „Domysły na temat Barabasza” (wiersz)• Jan Kasprowicz, „Salome” (hymn)• Janusz Stanisław Pasierb, „Łazarz” (wiersz)• Halina Poświatowska, „Oda do rąk” (wiersz)• Rafael, „Grzech pierworodny” (obraz)• Rembrandt van Rijn, „Mojżesz” (obraz)

Frazeologia biblijna

frazeologia biblijna

10 z 22

BIBLIA

• nosi w sobie mądrość uogólniającą wiele prawd życiowych• posiada znaczenia:✔ współczesne,✔ metaforyczne,✔ symboliczno-alegoryczne✔ źródłowe• weszła do polszczyzny, urozmaicając oraz wzbogacając możliwości artystycznej wypowiedzi

frazeologizmy biblijne• droga krzyżowa✔ źródło✗ według „Ewangelii” trakt, którym przechodził Chrystus, dźwigając krzyż na Golgotę✔ współczesne znaczenia✗ (łac. Via Crusis) – droga cierniowa✗ droga Męki Pańskiej✗ droga nieszczęścia, bólu, pełna przeszkód• kłaść głowę pod „Ewangelię”✔ źródło✗ w kościele wschodnim „Ewangelia” położona na głowę miała uśmierzać ból✗ odmawiano przy tym modlitwy✔ współczesne znaczenie✗ niepotrzebnie narażać się na niebezpieczeństwo• głos wołającego na puszczy✔ źródło✗ „Ewangelia według św. Mateusza” (także „Księga Izajasza” oraz inne „Ewangelie”)✗ „Głos wołającego na puszczy” (3.3)✔ współczesne znaczenia✗ głos, którego się nie słyszy✗ obojętność otoczenia na wezwania do poprawy lub prośby o pomoc✗ forma apelu mało skutecznego, daremnego• Judaszowe srebrniki✔ źródło✗ „Ewangelie”✗ 30 srebrników, które Judasz miał otrzymać za wydanie Chrystusa✔ współczesne znaczenie✗ forma zapłaty za zdradę• rzucić kamieniem w coś, kogoś✔ źródło✗ „Ewangelia według św. Jana”✗ słowa Chrystusa: „Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na nią kamień.” (VIII, 7)✔ współczesne znaczenia✗ wyrazić sąd, opinię niepochlebną✗ zranić kogoś ostrym a niesprawiedliwym określeniem• kozioł ofiarny✔ źródło✗ „Księga Kapłańska”✗ „Od społeczności Izraelitów weźmie dwa kozły na ofiarę przebłagalną...” (16, 5)✔ współczesne znaczenia✗ człowiek, urząd, instytucja, grupa ludzi niesłusznie o coś pomawianych✗ zrzucanie odpowiedzialności na innych, by ocalić własną pozycję• wierzgać przeciw ościeniowi✔ źródło✗ „Dzieje Apostolskie”✗ „Jam jest Jezus, którego ty prześladujesz: trudno jest tobie przeciw ościeniowi wierzgać.” (IX, 5) – scena nawróce-

nia Szawła (Pismo Święte Nowego Testamentu, przekład z Wulgaty, Wydawnictwo PAX)✔ współczesne znaczenie✗ niepotrzebny, bezużyteczny, daremny opór, bunt

11 z 22

BIBLIA

• zakazany owoc✔ źródło✗ „Księga Rodzaju”✗ „(...) z drzewa poznania dobra i zła nie wolno ci jeść, bo umrzesz.” (2, 17)✔ współczesne znaczenia✗ coś niedozwolonego✗ pewna tajemnica✗ tabu• sól ziemi✔ źródło✗ „Ewangelia według św. Mateusza”✗ „Wy jesteście solą dla ziemi.” (5, 13) – słowa Chrystusa do uczniów✔ współczesne znaczenia✗ najbardziej cenne, wartościowe osoby, grupy ludzkie, kręgi społeczne✗ coś istotnego, trwałego, wartościowego✗ najważniejszy, nieodzowny składnik• rozdzierać szaty (na kimś, nad czymś)✔ źródło✗ „Księga Estery”✗ „(...) Marchodeusz dowiedział się o wszystkim, co czyniono, rozdarł szaty i okrył się worem i popiołem...” (4, 1)✔ współczesne znaczenia✗ boleć, rozpaczać, lamentować✗ wyrażać żal w sposób przesadny✗ komentować, omawiać sytuacje, zjawiska, czyny, postępki• umywać ręce✔ źródła✗ „Ewangelia według św. Mateusza”✗ „Piłat widząc, że nic nie osiąga, (...) wziął wodę i umył ręce...” (27, 24)✔ współczesne znaczenia✗ wyprzeć się czegoś✗ nie brać odpowiedzialności✗ unikać niewygodnej decyzji✗ nie przyznać się do wcześniejszych, innych opinii• rozpędzić na cztery strony✔ źródło✗ „Księga Ezechiela”✗ „(...) trzecią część rozrzucisz z wiatrem...” (5, 2)✔ współczesne znaczenia✗ rozpędzić w sposób bezpardonowy zgromadzenie ludzi✗ brutalnie reagować na czyjeś postępowanie• rzucać słowa na wiatr✔ źródło✗ „Pierwszy List do Koryntian”✗ „Na wiatr będziecie mówili.” (14, 9)✔ współczesne znaczenia✗ wygłaszać opinie, które nie mają wartości✗ nie przywiązywać wagi do treści wypowiadanych zdań✗ obiecywać coś bez pokrycia• nie spadnie włos z głowy✔ źródło✗ Ewangelia według św. Łukasza✗ „Ale włos z głowy wam nie zginie.” (21, 18)✔ współczesne znaczenie✗ mieć zapewniony spokój i bezpieczeństwo

Utrwal terminyfrazeologia – dział nauki o języku zajmujący się opisem oraz analizą połączeń między wyrazami

12 z 22

BIBLIA

frazeologizm – charakterystyczne dla danego języka związki międzywyrazowe, ich znaczenia nie należy traktować dosłowniewyrażenie – dwa lub więcej wyrazów tworzących związek semantyczny (znaczeniowy) i składniowy – np. „hiobowa wieść”zwrot – wyrazy tworzące związek znaczeniowy i składniowy, którego elementem nadrzędnym jest czasownik – np.„spadły ciemności egipskie”

W literaturze i sztukach pięknych• Michał Anioł, „Mojżesz” (rzeźba)• arrasy wawelskie („Szczęśliwość rajska”, „Potop”)• Michaił Bułhakow, „Mistrz i Małgorzata” (powieść)• Georg Haendel, „Mojżesz” (oratorium21)• Krzysztof Penderecki, „Pasja według św. Łukasza”• Rembrandt van Rijn, „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” (obraz, Muzeum Czartoryskich w Krakowie)• Leonardo da Vinci, „Ostatnia wieczerza” (obraz)

„Psalmy”

psalm22

• znaczenie✔ w języku greckim – psalmos od psallo – wprawiać w ruch struny instrumentu muzycznego✔ w języku hebrajskim – pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym• typy psalmów✔ pieśni pochwalne sławiące dobroć i potęgę Jahwe23

✔ pieśni dziękczynne✔ patriotyczne✔ królewskie✔ żałobne✔ błagalne✔ mądrościowe✔ prorocze✔ o Syjonie24

21 oratorium – (łac., muz.) utwór wokalno-instrumentalny niesceniczny, o tematyce przeważnie religijnej, złożony z recytaty-wów, arii, chórów, partii orkiestrowych i niekiedy narratora, wykonywany w formie koncertowej.

22 psalm – (gr.) liryczny utwór modlitewny, typ pieśni religijnej wywodzącej się z tradycji hebrajskiej; zachowany w „Starym Testamencie” zbiór 150 psalmów powstawał prawdopodobnie stopniowo XI–III w. p.n.e.; obejmuje utwory o charakterze po-chwalnym, dziękczynnym, błagalnym, pokutnym, żałobnym, proroczym, złożone z wersetów wiązanych zasadą paralelizmu; tradycja przypisuje autorstwo znacznej części psalmów królowi Dawidowi. Psalmy, tłumaczone i parafrazowane w Europie od wczesnego średniowiecza (łac. przekład św. Hieronima), a zwłaszcza w okresie renesansu i reformacji, weszły do chrześcijań-skiego obrządku kościelnego, odegrały też ważną rolę w historii liryki („Psałterz Dawidów” J. Kochanowskiego należy do ar-cydzieł poezji polskiej, wysoko cenione są przekłady L. Staffa, R. Brandstaettera, Cz. Miłosza). W XVII–XVIII w. psalm wpłynął na rozwój form elegii, hymnu i ody; stylizacje psalmiczne zaznaczyły się szczególnie w liryce patriotycznej romanty-zmu (Z. Krasiński, K. Ujejski), później do tradycji tej nawiązywali m.in. J. Kasprowicz, M. Komornicka, współcześnie T. No-wak. Śpiew psalmiczny jest swobodną, rytmicznie śpiewaną recytacją (psalmodia); biblijny utwór poetycki, pieśń religijna ze zbioru zawartego w „Starym Testamencie”; literacki utwór liryczny wzorowany na pieśniach biblijnych.

23 Jahwe – powszechnie przyjęta wersja wymowy tetragramu JHWH; w „Starym Testamencie” imię Boga Izraela, który objawił się Mojżeszowi i zawarł z ludem Izraela przymierze na Synaju, a potem opiekował się nim, żądając wyłączności wiary i kultu oraz życia zgodnego z przykazaniami; w ukształtowanym monoteizmie żydowskim (judaizm) imię Boga uniwersalnego, jedy-nego, niewidzialnego stwórcy i pana wszechświata; imieniu Jahwe przypisywano świętość i siłę; w judaizmie w okresie pobi-blijnym obowiązywał zakaz jego wymawiania, a przy recytacji tekstów biblijnych i liturgicznych tetragram wymawia się jako Adonaj (‘mój Pan’); tetragram – (gr.) nazwa 4 spółgłosek hebrajskich JHWH składających się na imię Boga Izraela, które wg biblijnej „Księgi Wyjścia” zostało wyjawione Mojżeszowi w płonącym krzaku na górze Horeb; nazwa tetragram pojawiła się w judaizmie w okresie hellenistycznym; po dodaniu samogłosek wymawiane jako Jahwe lub Jehowa; przez pobożnych Żydów nigdy nie wymawiane, a odczytywane jako Adonaj (‘mój Pan’).

24 Syjon – jedno ze wzgórz Jerozolimy; po zbudowaniu przez Salomona Świątyni Jerozolimskiej nazwą Syjon określano wzgó-rze świątynne, później samo miasto i jego mieszkańców („córki Syjonu”, „dzieci Syjonu”); obecnie nazwa innego wzgórza, na południowym-zachodzie od świątynnego; Świątynia Jerozolimska – w starożytności główny ośrodek kultu religijnego Ży-

13 z 22

BIBLIA

• nazwy✔ j. łaciński – „Liber Psalmorum”✔ j. grecki – „Biblos Psalmon”✔ j. hebrajski – „Sefer Tehillim”✔ j. polski – „Księga Psalmów”• autorstwo – ilość napisanych utworów✔ król Dawid25 – 73✔ pieśniarz Asaf – 12✔ synowie Korego – 11✔ Salomon26 – 2✔ Mojżesz27 – 1✔ Heman Ezrechit – 1✔ pozostałe anonimowe (tzw. „sieroce”)• w „Starym Testamencie” znajduje się ich 150 – powstały najprawdopodobniej między XI a IV w. p.n.e.• numeracja hebrajska wyprzedza, poczynając od 10 psalmu, o jeden oznaczenia w „Wulgacie” i „Septuagincie”

tematyka „Psalmów”• psalmy są utworami wzniosłymi, pełnymi modlitewnego żaru• tematyka poważna, pełna skupienia i oddania Bogu• niebywała siła słowa poetyckiego oraz jego artyzm• podmiotem jest często człowiek biedny, narażony na przeciwności losu, ale bardzo sprawiedliwy• adresatem jest Bóg, do którego – w odważnych słowach – modlący zwraca się z:✔ prośbą✔ pochwałą✔ podziękowaniem

dów, na wzgórzu Moria w Jerozolimie; ok. 960 p.n.e. zbudowana przez Salomona (w pierwszej Świątyni Jerozolimskiej była Arka Przymierza z tablicami Dekalogu), 587–586 p.n.e. zburzona przez Nabuchodonozora II, 520–515 p.n.e. odbudowana, od 20 r. p.n.e. rozbudowywana z inicjatywy Heroda I Wielkiego, 70 r. n.e. zniszczona przez cesarza Tytusa; za najstarszy zacho-wany fragment Świątyni Jerozolimskiej uchodzi tzw. Ściana Płaczu, pozostałość zachodniego muru otaczającego świątynny dziedziniec; Tytus, Titus Flavius Vespasianus (39–81) – cesarz rzymski od 79 r.; 70 r. stłumił powstanie żydowskie, zdobył i zburzył Jerozolimę; wstąpił na tron po śmierci swego ojca, Wespazjana; prowadził politykę współpracy z senatem, dzięki cze-mu zyskał pozytywną ocenę w historiografii rzymskiej; dokończył budowę Koloseum.

25 Dawid – (?–ok. 970 p.n.e.) drugi król izraelski, panujący od ok. 1010 r. p.n.e., syn Jessego (Izaja), z plemienia Judy, ojciec Sa-lomona; urodzony w Betlejem; po śmierci Saula ogłosił się królem Judy; doprowadził do zjednoczenia plemion judejskich z izraelskimi i stał się twórcą silnego, zjednoczonego państwa; zdobył Jerozolimę i uczynił ją głównym ośrodkiem politycznym i religijnym państwa; stłumił bunt swego syna Absaloma; Dawid jest w żydowskiej tradycji wzorem idealnego władcy i symbo-lem Mesjasza; w „Księdze psalmów” wymieniany jako autor części z nich, w innych księgach biblijnych przedstawiany jako pieśniarz; życie Dawida opisują „Księgi Samuela”, „1. Księga Królewska” i „Księga kronik”; Juda – w starożytności państew-ko w południowej Palestynie, kontynuujące tradycje plemion Judy i Beniamina, wyodrębnione ok. 925 p.n.e. po oderwaniu się północnego państwa izraelskiego; od końca VIII w. p.n.e. uzależnione od Asyrii, potem od Babilonii; 586 p.n.e. lub 587 podbi-te przez Nabuchodonozora II (niewola babilońska); ok. 537 perska prowincja Jehud; zdobyta przez Aleksandra III Wielkiego, przeszła 323 pod panowanie Ptolemeuszów, 198 – Seleukidów.

26 Salomon – (?–ok. 925 p.n.e.), król izraelski od ok. 970 p.n.e., syn Dawida; scentralizował swe państwo; rozwinął handel; zre-organizował armię (wprowadził wozy bojowe); utrzymywał przyjazne stosunki z sąsiadami, m.in. z Egiptem (małżeństwo z córką faraona) i Tyrem; w celu podniesienia rangi kultu i swej stolicy zbudował świątynię Jahwe w Jerozolimie; dwór Salomo-na stał się ośrodkiem kultury, głównie zaś literatury – stąd zapewne przypisywanie mu autorstwa m.in. „Księgi przysłów”, „Pieśni nad pieśniami”; Tyr – starożytna nazwa miasta Sur, w Libanie.

27 Mojżesz – (1. poł. XIII? w. p.n.e.), prorok biblijny, wódz i prawodawca przodków Izraela; przez tradycję żydowską i chrześci-jańską uważany za twórcę judaizmu, zwłaszcza też religią mojżeszową; biblijny „Pięcioksiąg” („Tora”) opisuje jego życie w Egipcie, pobyt u Madianitów, spotkanie z Jahwe, który objawił się w płonącym krzaku, cudowne okoliczności wyjścia niewol-ników izraelskich z Egiptu z Mojżeszem na czele, 40 lat wędrówek po pustyni, przymierze z Jahwe na górze Synaj i nadanie Prawa (Dekalogu), oraz śmierć Mojżesza na górze Nebo, z której ujrzał Ziemię Obiecaną. Tradycje biblijne o Mojżeszu są nie-jednolite, obfitują w elementy legendarne i midrasze, były wielokrotnie opracowywane fabularnie i teologicznie; całe prawo-dawstwo zebrane w „Pięcioksięgu” przypisano umownie Mojżeszowi jako pierwszemu prawodawcy i na tej podstawie póź-niejsza tradycja żydowska i chrześcijańska przypisywała Mojżeszowi autorstwo całego „Pięcioksięgu”, choć faktycznie po-wstawał on stopniowo i znacznie później (od Mojżesza mogą pochodzić tylko niektóre wątki); Mojżesz był często przedsta-wiany w sztuce (np. słynna rzeźba Michała Anioła); midrasz – (hebr.) wyjaśnianie, badanie (hebr. darasza ‘badać, dociekać’), w judaizmie metoda interpretacji, komentowania tekstu biblijnego za pomocą objaśnień, sentencji i przypowieści, wykorzystu-jąca w tym celu tradycję ustną. Jako teksty literackie midrasze dzielą się na halachiczne, podające normy postępowania, i haga-dyczne, zawierające dydaktyczne opowiadania i sentencje.

14 z 22

BIBLIA

• ludzie mocno wierzą w Boga i dlatego tak wielką ufność w nim pokładają• lud Izraela łączą psalmy, gdyż odnajduje w nich siebie, czyli:✔ swoje jednostkowe losy✔ dzieje własnej zbiorowości społeczno-religijnej• w tekstach zawarty jest✔ uniwersalizm człowieczych problemów✔ pochwała wielkości, mądrości i dobroci Boga✔ obraz człowieka w chwili moralnego upadku, grzechu (w niektórych psalmach)• człowiek sportretowany w całym cyklu jawi się jako osobowość pełna sprzeczności, której towarzyszy jednak:✔ silna wiara w Boga✔ ufność w jego miłosierdzie✔ świadomość życia w harmonii z naturą stworzoną przez Boga

problematyka wybranych psalmów• „Psalm 1” – „Dwie drogi życia”✔ „Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą występnych.”✔ charakter pouczenia✗ przed człowiekiem stoją do wyboru dwie możliwości życia:✗ szczęśliwe, błogosławione✗ grzeszne✔ paralelizm budowy strof• „Psalm 8” – „Pochwała wielkości stwórcy i godności człowieka”✔ „O Panie nasz Boże, jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi.”✔ charakter pochwały✗ człowiek jest doskonałym dziełem Boga✗ stanowi symbol władzy na ziemi• „Psalm 111” (110) – „Wielkie dzieła Boże”✔ „Alleluja. Z całego serca chcę chwalić Pana.”✔ charakter uwielbienia i podziwu dla majestatu i mądrości Bożej✗ pochwała doskonałości boskich dokonań• „Psalm 130” (129.) – „Z otchłani grzechu ku Bożemu miłosierdziu”✔ „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie.”✔ charakter skargi grzesznika✔ konwencjonalny związek Bóg – człowiek:✗ Bóg na wysokościach w niebie✗ człowiek w otchłani, głęboko, w oddaleniu✗ Bóg istotą pełną dobroci, miłosierdzia✗ człowiek skażony niedoskonałością✔ wiara w Stwórcę, który w chwilach zwątpienia, niemocy człowieczej – pomoże mu

najsłynniejsze tłumaczenia na język polski• „Psałterz floriański” – (XIV w.)• „Psałterz puławski” – (XV w.)• Jan Kochanowski „Psałterz Dawidów” (1579)• inne tłumaczenia✔ ks. Jakub Wujek✔ Mikołaj Sęp Szarzyński✔ Franciszek Karpiński✔ Leopold Staff✔ Roman Brandstaetter✔ Czesław Miłosz

Utrwal terminyIzrael (hebr. isra’el – ten, który walczył z Bogiem) – nazwa żydowskiego narodu, społeczeństwa, które zawarło przy-mierze z Jahwe; miano nadano narodowi po walce patriarchy Jakuba28 stoczonej z Bogiem

28 Jakub – (XIV w. p.n.e.?), postać biblijna; w „Księdze Rodzaju” syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniak i rywal Ezawa, symboliczny praojciec Izraelitów; miał 12 synów z Leą i Rachelą, córkami swego wuja Labana, oraz ich 2 niewolnicami, którzy wg tradycji

15 z 22

BIBLIA

psalmodia – zbiór utworów o charakterze dydaktyczno-religijnym; melodia wykonywanego psalmu; śpiewanie psal-mu mające swobodny charakter rytmicznej melorecytacjipsałterz – zbiór 150 psalmów wchodzących w skład „Starego Testamentu”, nazwa księgi zawierającej ten zbiór wer-set – całość wypowiedzi, często zdaniowa, zbudowana z dwóch lub trzech elementów składowych, członów, które w tekście pełnią funkcję: powtórzenia, zapełnienia, przeciwstawienia; może liczyć kilka linijek (wersów)zakon – organizacja religijna skupiająca ludzi połączonych wspólną regułą; w języku staropolskim określenie prawa

W literaturze i sztukach pięknych• Anna Kamieńska, „Do źródeł” (wiersz)• Zygmunt Krasiński, „Psalmy przyszłości”• Tadeusz Nowak, „Psalmy”, „Nowe Psalmy”• Wisława Szymborska, „Psalm”• Oscar Wilde, „De profundis” (poemat)

„Księga Hioba”

„Księga Hioba”• powstała między V a III w. p.n.e. w okresie niewoli babilońskiej• tekst należy do ksiąg dydaktycznych• autorem jest człowiek głęboko przeniknięty wiarą i kulturą biblijną✔ Hiob jest – być może – postacią historyczną, gdyż prorok Ezechiel przypomina o nim jako o „mężu sprawiedli-

wym”• „Księga Hioba” składa się z części pisanych prozą oraz poematu✔ monologi lamentacyjne Hioba zajmują środkową część księgi• autor stawia pytanie, które od niepamiętnych czasów zadaje sobie człowiek: jaki jest sens cierpienia uderzającego

w ludzi prawych, dobrych, wierzących i uczciwych?• księga ma uniwersalny charakter w swym filozoficznym i religijnym przesłaniu: nie każde cierpienie jest wynikiem

grzechu; nie każdy dobry czyn człowieka musi zostać wynagrodzony• ze względu na swe walory literacko-artystyczne utwór zaliczany jest do arcydzieł literatury światowej

dzieje Hioba• mieszkał i żył w kraju Hus, na południowym-wschodzie od Judei• należał do głęboko wierzących i oddanych Bogu ludzi• dotknęły go:✔ cierpienia psychiczne i fizyczne✔ utrata majątku✔ śmierć dzieci✔ samotność✔ trąd• mimo przekonania przyjaciół, że Hioba spotkała kara za grzechy, poszukuje on wyjaśnienia istoty grzechu niezawi-

nionego✔ cierpienie jest próbą wiary i walki o godność, a także o osobistą wolność✔ działań Boga nie można rozpatrywać z ludzkiego punktu widzenia, gdyż człowiek nie jest w stanie ich pojąć swym

rozumem✔ w największym cierpieniu należy:✗ wierzyć głęboko w Boga✗ być wiernym sobie✗ nie wątpić✗ odrzucać podejrzenia innych osób o popełnienie grzechu✗ zaufać decyzjom boskim✗ zachować spokój, w świadomości, że nie został popełniony grzech✗ mieć przekonanie, iż działanie czasu wyjaśnia bieg wydarzeń✗ wiedzieć, że wyroki Opatrzności Bożej – nawet nie zgłębione – są sprawiedliwe

uchodzą za przodków 12 pierwotnych plemion izraelskich zjednoczonych później w naród (imiona synów odpowiadają na-zwom plemion); w sztuce popularny motyw walki Jakuba z aniołem.

16 z 22

BIBLIA

• z próby, w której niewinnie cierpi, Hiob wychodzi zwycięsko – planom Boga nie można się przeciwstawiać oraz w nie wątpić

• w tradycji Hiob uznany jest za typ Chrystusa, który cierpi niewinnie

Utrwal terminypoemat – dłuższy utwór, często wierszowany, o charakterze lirycznym lub epickim; ze względu na problematykę oraz technikę konstrukcji dzieli się na: dydaktyczny, heroikomiczny, epickiteodycea – nurt filozoficzny zajmujący się uzgadnianiem sprzeczności między wiarą w moc i dobroć Boga a istnie-niem zła; w filozofii chrześcijańskiej naukowe, racjonalne uzasadnienie istnienia Boga i jego cech wraz z ich pozna-niem

W literaturze i sztukach pięknych• Władysław Broniewski, „List z więzienia” (wiersz)• „Dialog człowieka strapionego z przyjacielem o ludzkiej nędzy” (anonimowy poemat babiloński)• Fiodor Dostojewski, „Bracia Karamazow” (powieść)• Anna Kamieńska, „Drugie szczęście Hioba” (wiersz)• Jan Kasprowicz, „Hymny”• „Księga Izajasza”• Czesław Miłosz, „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada” (tom poetycki)• Leopold Staff, „Idziemy” (wiersz)• „Rozmowa strapionego ze swoją duszą” (poemat egipski)• Witold Wirpsza, „Przypomnienie Hioba” (szkic krytyczny)

„Księga Koheleta”, czyli Eklezjastesa

„Księga Koheleta”• dokładna data powstania księgi nie jest znana✔ analiza treści oraz cech językowych wskazuje na koniec III lub początek II wieku p.n.e.• autor przedstawia się jako Kohelet, syn Dawida, król w Jeruzalem, lecz nie jest to imię własne• księga ma formę poetycką, w której autor przedstawia czytelnikowi swój proces myślenia i zmagania się z przeciw-

nościami• treść✔ teoretyczne rozważania o mądrości wraz z ich praktycznym zastosowaniem✔ rozważania nad istotą i sensem ludzkiego życia✗ podstawowe pytanie brzmi: jaka jest droga człowieka do autentycznego szczęścia?✗ Kohelet nie znajduje odpowiedzi na to pytanie✗ człowiek jest prochem wobec świata (wszechświata)✗ przemijanie stanowi sedno bytu człowieczego, zaś „wszystko jest marnością” (powtarzane dwadzieścia razy)✗ szczęścia nie przynoszą ani:➢ słowo➢ mądrość➢ bogactwo➢ rozkosz➢ wiedza➢ uroda✗ życie jest pełne kłopotów, przeszkód, trosk, niesprawiedliwości✗ na końcu każdego ludzkiego losu i tak zjawia się śmierć

postawa Koheleta• Kohelet, rozważając istotę życia i śmierci, nie jest pesymistą, lecz realistycznie ocenia ciemne oraz jasne strony ży-

cia• mocno wierząc w Boga, ufa w to, że doznając smutku, rozpaczy, szczęścia zbliżamy się do prawdy o życiu• Bogu trzeba będzie zdać kiedyś relację ze swego postępowania• w wizji Koheleta człowiek jest istotą kruchą oraz słabą, a wieczną i trwałą jest ziemia oraz słońce

17 z 22

BIBLIA

• jeżeli człowiek uświadomi sobie fakt przemijania, bezradności wobec sił świata, na które i tak nie ma wpływu – to pojmie, że uroda życia tkwi w zrozumieniu tej konieczności pozornego poddania się

• siłą człowieka staje się wtedy wiara w możliwość ułożenia sobie własnych losów, w których muszą pojawić się do-bre i złe momenty

Utrwal terminyKohelet (hebr. kahal – zgromadzenie, gr. ekklesia – zgromadzenie) – określenie funkcji lub mędrca, który przemawia do zebranych podczas zgromadzenia

W literaturze i sztukach pięknych• egzystencjalna filozofia rozpaczy: Sørena Kierkegaarda, Martina Heideggera i Jeana Paula Sartre’a• Leszek Elektorowicz, „Raduj się” (wiersz)• Czesław Miłosz, „Piosenka” (wiersz)• Daniel Naborowski, liryka• Halina Poświatowska, „Wizyta” (wiersz)• Nicolas Poussin, „Et in Arcadia ego” (obraz)• Mikołaj Sęp Szarzyński, sonety• współczesne tłumaczenie „Księgi Koheleta” dokonane przez Czesława Miłosza oraz Romana Brandstaettera

Przypowieści biblijne

przypowieści29

• prezentują prawdy o człowieku i świecie• przypowieści ewangeliczne niosą w sobie wiedzę o Królestwie Bożym, wymaganiach stawianych człowiekowi,

sensie życia doczesnego i pośmiertnego• w „Ewangeliach” najczęściej wymienia się 40 przypowieści✔ opowiada je Chrystus, by wzbudzić u słuchających refleksję, chęć poprawy, poszukiwania prawdy, zmieniania

swego życia, stawania się lepszym✔ jako odrębne całostki przypowieści występują w „Ewangeliach według św. Mateusza”, „św. Marka”, „św. Łuka-

sza”✔ w „Ewangelii według św. Jana” znajdujemy jedną przypowieść – o dobrym Pasterzu (10, 1–21)

cechy• prosty, komunikatywny, zrozumiały opis• specjalna rytmika i składnia zdań• krótkie dialogi oraz monologi• treściwa fabuła• zwięzły tok prowadzenia narracji• odwołanie się (w warstwie realistycznej) do świata znanego słuchaczowi bądź czytelnikowi• posługiwanie się zwięzłym, bardzo celnym uogólnieniem, stwierdzeniem, maksymą, przesłaniem• uwypuklenie aspektu etycznego

przykłady przypowieści• o robotnikach w winnicy (Mt 20, 1–16)✔ „Tak to ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi.”• o godach królewskich (Mt 22, 2–14)✔ „Albowiem wielu wezwanych, lecz mało wybranych.”• o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10, 25–37)✔ „Wezmi(j) go na swą opiekę, a cokolwiek nad to wydasz, ja, gdy się wrócę oddam tobie.”

29 przypowieść, parabola – narracyjny utwór dydaktyczny, którego forma – schematyzm fabuły, uproszczony wizerunek posta-ci, selekcja realiów – służy przekazaniu ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej czy religijnej; właściwa interpretacja przypo-wieści wymaga przejścia od jej znaczenia dosłownego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub symbolicznego; liczne przy-kłady przypowieści w „Nowym Testamencie”, także w kaznodziejstwie i parenetycznej literaturze; przypowieści były źródłem stylizacji lit. („Księgi narodu polskiego...” A. Mickiewicza); w twórczości współczesnych pisarzy służy uniwersalizacji proble-mów ludzkiej egzystencji (F. Kafka, S. Mrożek, J. Andrzejewski, J. Szaniawski).

18 z 22

BIBLIA

• o synu marnotrawnym (Łk 15, 11–32)✔ „A trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się.”• o siewcy (Mk 4, 2–9)✔ „Inne w końcu padły na ziemię żyzną, wzeszły, wyrosły i wydały plon.”

Utrwal terminyparabola – forma przypowieści; wzbogacone treściowo, artystycznie, filozoficznie i socjologicznie opowiadanie z przesłaniem moralizującymprzykład (łac. exemplum – opowieść, w której brak metaforyki) – należy traktować ją dosłownie, służy ukazaniu wła-ściwych postaw moralnych (np. opowieść o faryzeuszu i celniku)przypowieść biblijna (gr. parabole – zestawienie obok siebie) – utwór narracyjny o dwudzielnej budowie: część pierwsza jest realistyczna – dotyczy opisu rzeczywistości znanej, łatwej do zrozumienia i odczytania, część druga ma charakter metaforyczny, alegoryczny – przekazuje określone prawdy o charakterze uniwersalnym, często dydaktycz-nym

W literaturze i sztukach pięknych• Biernat z Lublina, „Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego z przypowieściami jego...”• Roman Brandstaetter, „Przypowieść o jabłku”• Pięter Brueghel, „Przypowieść o ślepcach” (obraz)• Albert Camus, „Dżuma” (powieść)• Ernest Hemingway, „Stary człowiek i morze” (powieść)• Franz Kafka, „Proces” (powieść)• Adam Mickiewicz, „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”, opowieść Żegoty z III cz. „Dziadów” (dramat)• Czesław Miłosz, „Przypowieść o maku” (wiersz)• Rembrandt van Rijn, „Przypowieść o robotnikach w winnicy” (obraz), „Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem”

(obraz, Muzeum Czartoryskich w Krakowie), „Powrót syna marnotrawnego” (obraz)• Tadeusz Różewicz, „List do ludożerców” (wiersz), „Syn marnotrawny” (wiersz)• Wisława Szymborska, „Przypowieść” (wiersz)

„Apokalipsa”, czyli „Księga Objawienia św. Jana”

autor – św. Jan Ewangelista• tradycja twierdzi, że „Księgę Apokalipsy” napisał w trakcie przymusowego pobytu na wyspie Patmos, dokąd został

zesłany przez Domicjana w roku 95

„Apokalipsa”• jedna z najbardziej tajemniczych ksiąg „Nowego Testamentu”• z języka greckiego – apo oznacza – z dala od czegoś, poza czymś; zaś kalypto – zasłaniać, zakrywać• często tłumaczy się to jako objawienie, czyli odkrywanie przeszłości i przyszłości w symbolicznych określeniach• obecna forma „Apokalipsy” Janowej jest wynikiem połączenia dwóch tekstów, które autor skierował do swych

wiernych – chrześcijan z Azji Mniejszej, aby nieść im słowem otuchę, siłę wobec prześladowań przez Żydów oraz Rzymian

• objawienie Jana pełne jest tajemnic i obejmuje wizję losów Kościoła w przyszłości aż po ponowne przyjście Chry-stusa

• zawiera także wizję końca świata

symbolika• walka Dobra ze Złem• cztery zwierzęta✔ lew✔ wół✔ orzeł✔ zwierzę z ludzką twarzą• Babilon✔ zło świata często kojarzono z Rzymem

19 z 22

BIBLIA

• Nowa Jeruzalem✔ niebo otwarte dla zbawionych• kobieta ubrana w słońce✔ tłumaczy się to jako zwycięski Kościół lub triumfującą Matkę Boską• czterech jeźdźców Apokalipsy✔ zaraza✔ wojna✔ głód✔ śmierć• liczby✔ siedem tajemniczych pieczęci symbolizujących – poprzez ich złamanie – końcowy etap dziejów świata

„Apokalipsę” rozumie się jako księgę pełną przepowiedni o charakterze katastroficznym – potocznie określa się tak wydarzenia przynoszące zagładę, koniec pewnej części historii ludzkości, zamknięcie dziejów danej społeczności• z zagłady wyłania się nowa rzeczywistość, obejmująca los jednostki oraz świata

Utrwal terminy„apokalipsa spełniona” – termin dotyczy II wojny światowejmistyka – religijność oparta na wierze w możliwość bezpośredniego kontaktu – za pomocą intuicji, objawienia – (du-szy) człowieka z Absolutemparuzja – ponowne przyjście Chrystusaprofetyzm – przepowiadanie przyszłości

W literaturze i sztukach pięknych• „Czas Apokalipsy”, film fab. USA, reż. Francis Ford Coppola (1979)• „Czterech jeźdźców Apokalipsy”, drzeworyty Albrechta Dürera (XV w.)• „Czterech jeźdźców Apokalipsy”, film fab. USA, reż. Rex Ingrem (1922)• Zygmunt Krasiński, „Nie-Boska komedia” (dramat, 1835)• Tadeusz Konwicki, „Mała apokalipsa” (powieść, 1979)• „Siódma pieczęć”, film fab. Szwecja, reż. Ingmar Bergmann (1956)

Konteksty biblijne

20 z 22

BIBLIA

Epoka Inspircje biblijne

średniowiecze motyw pięty, czyli Matki Boskiej opłakującej zmarłego syna: „Żale Matki Boskiej pod krzy-żem”; motyw Męki Pańskiej i zmartwychwstania – dramat liturgiczny

renesans Jan Kochanowski „Czego chcesz od nas, Panie...” – motyw Boga jako doskonałego architekta, twórcy harmonijnego świata; „Treny” – motyw raju

barok Bóg i Szatan w poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego – „Sonety”oświecenie biblijni bohaterowie w literaturze: Judyta, Estera, Saul – podkreślanie ich heroizmu

romantyzmpostać Chrystusa - koncepcja mesjanizmu A. Mickiewicz III cz. „Dziadów”; motyw Boga, Szata-na, Aniołów; motyw widzenia – biblijnego środka kontaktu między Bogiem i ludźmi: III cz. „Dziadów” – „Widzenie ks. Piotra”

Młoda Polskapostać Szatana: L. Staff „Deszcz jesienny”; postać Adama i Ewy, Szatana: J. Kasprowicz „Hym-ny”; motyw Sądu Ostatecznego, obrazy inspirowane „Apokalipsą św. Jana”: J. Kasprowicz „Hymny”

literatura współ-czesna

W. Szymborska „Na wieży Babel”, „Żona Lota”; Z. Herbert „Modlitwa Pana Cogito-Podróżnika”; A. Rymkiewicz „Dekalog”; S. Grochowiak „Kanon”; T. Różewicz „Ocalony”

„Biblia” i mitologi – podobieństwa i różnice

21 z 22

BIBLIA

Kwestia „Biblia” Mitologia

bóstwo

monoteizm – jeden Bóg-stwórca, władca świata i ludzi, który jest doskonałym, sprawie-dliwym opiekunem człowieka, uosobieniem miłości, dobroci, dobry ojciec całego stworze-nia

politeizm – wielu bogów, którzy wyłonili się z Chaosu, nie stworzyli świata – powstali rów-nocześnie z nim, mają wiele ludzkich cech – zalet i wad, nie są doskonali, wobec człowieka mogą zachowywać się agresywnie i wrogo

człowiek

został stworzony z prochu na obraz i podo-bieństwo Boga, Bóg obdarzył go duszą – pierwiastkiem nieśmiertelności, pierwotnie człowiek (kobieta i mężczyzna) żył w Raju – Edenie, w stanie doskonałego szczęścia, ludzie sami ściągnęli na siebie nieszczęście przekra-czając zakaz Boga ustanowiony dla ich dobra (grzech pierworodny)

został ulepiony przez Prometeusza z gliny z domieszką łez, od początku borykał się ze smutkiem i niebezpieczeństwami, nigdy nie był absolutnie szczęśliwy, żył od zawsze na ziemi, z której bogactw nie potrafił korzystać, musiał strzec się gniewu bogów, którzy nie byli mu przychylni

świat

został stworzony w ciągu sześciu dni kre-atywnej pracy Boga i oddany człowiekowi we władanie (Adam nazywa jego składniki, co równa się objęciu ich w posiadanie)

narodził się wraz z bogami, którzy nigdy nie czuli się na ziemi całkowicie pewnie, człowiek również musiał pokonywać tutaj różne niebez-pieczeństwa, nie był gospodarzem ziemi

po śmierci

dusza ludzka odchodzi w zaświaty, „do domu Ojca”, aby pogrążyć się w wiecznym szczę-ściu, grzesznicy zostają osądzeni – czeka ich kara

dusza odchodzi do Hadesu – królestwa podzie-mi, jeśli nie ciążą na niej poważne przewinie-nia odchodzi na Pola Elizejskie – do miejsca niezmąconego spokoju i szczęścia

22 z 22