Krzysztof Napora scj

Biblia istota i rola w kulturze

(skrypt do uytku wewntrznego)

Lublin 2014

2

Jako pochodzce od Boga, Pismo wite ma

atrybuty boskie. Cech fundamentaln jest jego prawda, rozumiana jednak nie jako suma precyzyjnych i prawdziwych informacji o rnych aspektach ludzkiego poznania, ale jako objawienie si samego Boga oraz jego zbawczego projektu. Biblia w istocie pozwala nam pozna misterium mioci Boga, ktry objawi si w Sowie Wcielonym, ktre przez Ducha witego prowadzi do doskonaej komunii ludzi z Bogiem

(Papieska Komisja Biblijna, Natchnienie i

Prawda Pisma witego. Sowo, ktre od Boga

pochodzi i mwi o Bogu, aby zbawi wiat, 144).

3

Biblio, ojczyzno moja (Roman Brandstaetter) Biblio, ojczyzno moja, Biblio, moja ziemio polska, Galilejska I franciszkaska, O wy, Ksigi mojego dziecistwa, Pisane dwujzyczn mow, Polsk hebrajszczyzn, Hebrajsk polszczyzn, Dwumow wit I jedyn. Gdy ma si ku zachodowi I z lipy przed moim domem opadaj licie, Siedz nad Tob, Biblio, I wywouj z Twoich wersetw Wszystkich najlepszych, Ktrzy s dla mnie niedocigym wzorem, Wszystkich najpikniejszych, Ktrych podziwiam, Wszystkich szlachetnych, Ktrym nie umiem dorwna, Biblio, Mwica do mnie gosem napomnienia I gosem nagany, I gosem gniewu, I gosem kary, I gosem potpienia, I gosem przestrogi, I gosem sumienia, Biblio, Sprawujca nade mn Sd. Gdy ma si ku zachodowi, A z lipy przed moim domem opadaj licie, Patrzysz na mnie Oczami Ojca i Syna, i Ducha witego, Oczami moich praojcw, Oczami mojego dziadka, Oczami mojej ony, Oczami moich umiowanych poetw, Oczami Jana z Czarnolasu, Skargi i Anhellego. Woasz do mnie z gbokoci Psalmem krematoriw, Paczem nad ruinami walczcej Warszawy, Lamentem nad zwokami spalonego getta,

4

Pamici Owicimia, Treblinki, Majdanka, Jeremiaszowym jkiem Moich w dwjnasb umczonych Dziejw. Wszystko jest w Tobie, Cokolwiek przeyem. Wszystko jest w Tobie, Cokolwiek kochaem. Wszystko. Cay ywot wasny Czowieka, yjcego w nawiedzonym przez szatana Wieku. Zapltany w jego sprzecznociach, W szalestwach I w kamstwach, Jak Absalom w gaziach wisielczego dbu, Na Tobie uczyem si y. Na Tobie uczyem si czyta, Na Tobie uczyem si pisa, Na Tobie uczyem si myle, Na Tobie uczyem si prawdy, Na Tobie uczyem si prosi o odpuszczenie grzechw, Na Tobie uczyem si kocha, Na Tobie uczyem si mdroci, Na Tobie uczyem si przebaczenia, Na Tobie uczyem si pokory, Na Tobie uczyem si modli. Jeeli jednak nie nauczyem si y, Jeeli nie nauczyem si czyta, Jeeli nie nauczyem si pisa, Jeeli nie nauczyem si myle, Jeeli nie nauczyem si prawdy, Jeeli nie nauczyem si prosi o odpuszczenie grzechw, Jeeli nie nauczyem si kocha, Jeeli nie nauczyem si mdroci, Jeeli nie nauczyem si przebacza, Jeeli nie nauczyem si pokory, Jeeli nie nauczyem si modli, Moja wina, Moja wina, Moja bardzo wielka wina.

5

Ju ma si ku zachodowi, Z lipy przed moim domem opadaj licie. Ludzie z mojego ycia bezpowrotnie odchodz, Grobw jest wicej ni ywych przyjaci, Nawet spowia atrament na matczynych listach, Pisanych do mnie noc z dzielnicy pogromu. A ja siedz nad Tob, Biblio, I ucz si mierci. Moe tego jednego w kocu si naucz.

6

Ilu synw mia Abraham? - Ilu synw mia Abraham? - ojciec Wim, sympatyczny Flamand patrzy na mnie - wieo

upieczonego absolwenta Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie - i umiecha si mruc jedno oko. - Ilu synw mia Abraham? Co do dwch synw patriarchy Abrahama nie miaem najmniejszej wtpliwoci, ale w spojrzeniu Wima byo co takiego, co mwio mi, e gdyby odpowied bya tak banalnie prosta, pytanie nigdy by nie pado. Gorczkowo szukaem w pamici, kartkowaem w gowie Ksig Rodzaju i nic A moe teologicznie? - Tylu, ile gwiazd na niebie i ziaren piasku na brzegu morza! Ale umiech nie znika z twarzy ojca Wima. - Musisz jeszcze duo czyta - powiedzia - musisz jeszcze duo czyta

Wiele od tego czasu przeczytaem. Dzi wydaje mi si, e znam ju odpowied na pytanie mojego flamandzkiego wspbrata. Wystarczyo zajrze do 25. rozdziau Ksigi Rodzaju, by przeczyta, e Abraham polubi jeszcze drug kobiet, imieniem Ketura. Ona to urodzia mu Zimrana, Jokszana, Medana, Midiana, Jiszbaka i Szuacha (Rdz 25.1-2). Wydawao mi si, e ten fragment Biblii czytaem ju tyle razy. Historia pocztkw, imiona kolejnych patriarchw, etapy ich wdrwek, walki, intrygi, przygody, Boe powoanie, wybr, Boa Opatrzno, ktra wszystkim rzdzi i wszystkim kieruje. I nigdy nie zwrciem uwagi na szeciu synw Abrahama wymienionych z imienia w dwudziestym pitym rozdziale pierwszej ksigi biblijnej. Jeli dodamy do tego Izmaela i Izaaka - synw Hagar i Sary mamy czn liczb omiu. A jednak pytanie postawione kiedy przez ojca Wima nie przestaje mnie nurtowa. I zadaj to pytanie co roku kadej nowej grupie studentw, z ktrymi rozpoczynam wykady na temat Biblii: Ilu synw mia Abraham? Odpowiedzi bywaj rne. Zdarza si, e jedyn odpowiedzi jest wzruszenie ramion: nie wiem (przyznam, e nie jest to ju dla mnie szokiem od momentu kiedy w czasie jednego z egzaminw doprowadzony do granic rozpaczy poprosiem o wymienienie nazwy jakiej ksigi Nowego Testamentu I zapada gboka, pena wyrzutu, skierowanego pod adresem nie znajcego miosierdzia wykadowcy, cisza). Czasem kto pamita, e przecie Abraham gotw by zoy w ofierze swego jedynego syna na grze Moria - a wic musia mie co najmniej jednego, Izaaka. Zdarza si, e kto pamita nieco wicej zawioci ycia Patriarchy Abrahama, kto przypomni sobie perypetie z niewolnic Hagar i oto mamy ju dwch synw: Izmaela i Izaaka. Nie brak rwnie tych, ktrzy, jak ja kiedy, uciekaj w symboliczny, ponadczasowy i uniwersalny wymiar ojcostwa Abrahama i odpowiadaj, e potomstwo Abrahama jest liczne jak piasek na morskim brzegu i jak gwiazdy na nocnym niebie. Ale przyznam, e jak dotd nikt jeszcze nie odpowiedzia poprawnie: Biblia wymienia z imienia omiu synw Abrahama. Moe kto zapyta, czy to naprawd jest takie istotne? Przecie szeciu synw Ketury nie odgrywa adnej nadzwyczajnej roli na kartach biblijnych. Oczywicie, s w Biblii sprawy bardziej istotne, ale przecie nie mwimy tu o panu XY z Pierwszej Ksigi Kronik. Mwimy o Abrahamie - Ojcu naszej wiary, o czowieku, ktrego pielgrzymka w stron Niwidzialnego Gosu, ktry kiedy w Haranie szepn mu: Abrahamie, Abrahamie Lech lecha! Wyjd stanowi wzr i model kadego wyjcia, kadego ruszenia w drog, kadego wezwania, powoania. Wyjd z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, ktry ci uka. Uczyni bowiem z ciebie wielki nard, bd ci bogosawi i twoje imi rozsawi: staniesz si bogosawiestwem. Bd bogosawi tym, ktrzy ciebie bogosawi bd, a tym, ktrzy tobie bd zorzeczyli, i ja bd zorzeczy. Przez ciebie bd otrzymyway bogosawiestwo ludy caej ziemi. (Rdz 12.1-3) Przecie tak naprawd chodzi o udzia w bogosawiestwie, ktre przez Abrahama spywa na wszystkich, otulonych ojcowskim paszczem Patriarchy, ktry uwierzy. A moe chodzi o jeszcze o co wicej? Moe chodzi o to, by uwiadomi sobie, e Biblia jest dla mnie cigle Ksig nieznan. Nieznan, po pierwsze dlatego, e niekiedy nie czytam jej wcale. Moe nawet mam j w domu, moe zajmuje nawet honorowe miejsce w domowej biblioteczce i przeraa nietknitymi ludzk rk kartkami. Dzi kiedy badania pokazuje, e czyta okoo 13 procent spoeczestwa, e okoo 50 procent studentw nie przeczytao w minionym roku ani jednej ksiki - jak si dziwi, e nie czytamy ksiki, ktra zazwyczaj obrazki ma tylko w wydaniach dla dzieci. Niekiedy znam Bibli

7

zaledwie z niedzielnych czy witecznych czyta liturgicznych, fragmentw, ktre w mojej gowie zagniedziy si gdzie w odlegym dziecistwie, moe z kilku najbardziej rozpowszechnionych cytatw uytych w literaturze, obecnych w masowej kulturze, z kilku utartych wyrae, ktre weszy do naszego sownika, cho nie zawsze znamy ich rdo. Pozostaje Biblia ksig nieznan, bo niekiedy nie umiem jej czyta. Czytam popiesznie, poykajc wyrazy, przeskakujc linijki, przekrcajc niecierpliwie kartki. Szukam zwartej fabuy tymczasem natykam si na monotonny i czsto pourywany opis wdrwki kolejnych pokole, szukaj wartkiej akcji tymczasem rozbijam si o skay list zawierajcych trudno do wymwienia imiona. Nieznana - ksiga nieznana, bo tak czsto nie rozumiem jej jzyka; jzyka ktry powsta na skrzyowaniu wiatw: hebrajskiego, aramejskiego czy greckiego oryginau i bardziej lub mniej wspczesnej polszczyzny. Nie rozumiem jej gosu bo gos ten wzywa mnie na skrzyowanie wiata odlegych kultur staroytnego Bliskiego Wschodu i dzisiejszej Europy rodkowo-wschodniej, na rozstajne drogi dynamicznej mentalnoci semickiej oraz myli bardziej statycznej, ktrej kolebk byy staroytna Grecja i Rzym. Biblia wyznacza mi miejsce spotkania tam, gdzie schodz si dwa wiaty: ten w ktrym istnienie Boga byo oczywiste i wiat w ktrym nic ju oczywiste nie jest. Biblia zaprasza do wiata, w ktrym Bg na co dzie puka do namiotw nomadw - tyle e dzisiaj to zaproszenie spotyka ludzi, ktrzy zapomnieli drogi do domu ssiada. wiat w ktrym Bg co dzie puka do namiotw nomadw, wychodzi na spotkanie kobiet nie mogcych doczeka si potomstwa, wiata w ktrym Bg co wieczr z natchnionym krlem ukada sowa psalmw i wiat, w ktrym Bg sta si postaci z literatury, babcinych bajek; wiat, w ktrym moe nie tyle Bg zapomnia drogi do ludzkiego domu, ile czowiek zapomnia drogi do siebie samego do swojego serca.

Pytanie: ilu synw mia Abraham uwiadomio mi, e nie znam Biblii. Zrozumiaem, e na jej tysicu szeciuset kilkudziesiciu stronach (tyle stron liczy Biblia, ktra ley na moim biurku) jest ukrytych przede mn przynajmniej tysic szeset kilkadziesit tajemnic. Cz z nich czeka na odkrycie - cz na zawsze pozostanie zakryta. Czasem trzeba sto razy wrci do tego samego fragmentu, do tej samej biblijnej perykopy by wreszcie z tego namiotu spotkania wybiec z rozpromienionym obliczem krzyczc: znalazem, spotkaem, dowiadczyem a potem wraca pokornie do tego namiotu spotkania by odnajdywa, spotyka, dowiadcza cigle na nowo.

Nie potrafi powiedzie: przeczytaem Bibli - cho rzeczywicie przeczytaem przynajmniej raz wszystkie jej ksigi. To wcale nie jest trudne. U pocztku ycia zakonnego zachcano nas bymy czytali dziesi minut dziennie - wystarczy niespena rok by przeczyta ca ksig. Jeli szukasz planu czytania Biblii w dowolnym przedziale czasu bez trudu znajdziesz stosowne pomoce w dowolnej wyszukiwarce internetowej. Wystarczy wpisa: plan czytania Biblii. Niektrzy czytaj j od pocztku do koca, inni czytaj niejako w poprzek biorc fragmenty na przemian ze Starego i Nowego Testamentu. Inni zaczynaj od koca mwic, e Nowy Testament jest bardziej zrozumiay, e Ewangelie czyta si najatwiej. Ale nawet jeli przeczytasz j ca od pocztku do koca ze zdumieniem odkryjesz, e kocowe: Amen. Przyjd, Panie Jezu! aska Pana Jezusa ze wszystkimi! (Ap 22.20-21) wcale nie wyznacza kresu lektury. Pismo wite1 czytam codziennie. Niektre ksigi biblijne czytaem ju kilkadziesit razy. Niektre fragmenty Biblii znam niemal na pami. I wci odczuwam jakie niezwyke zawstydzenie wobec tekstu. Nie znam Ci, Biblio... I cigle pozostaje niedosyt. Wci rodz si pytania, na ktre nie znam odpowiedzi. W czasie studiw w Papieskim Instytucie Biblijnym jeden z profesorw zwyk mawia, e od tej pory ju do koca ycia powinnimy co roku przeczyta

1 Rada Jzyka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk zatwierdzia ponisze ustalenia na

posiedzeniu plenarnym w dniu 7 V 2004 roku: W tytuach ksig uznanych za objawione w danej wsplnocie religijnej uywamy duej litery we wszystkich czonach z wyjtkiem przyimkw, zgodnie z rozpowszechnionym zwyczajem jzykowym, np.: Ksiga Mdroci, Ksiga Wyjcia, Pie nad Pieniami, Pierwsza Ksiga Krlewska, Ksigi Wedy, take oczywicie: Pismo wite, Stary Testament, Nowy Testament (skrty ST, NT zapisujemy bez kropek). Wyraz Ewangelia jako nazw ksigi i jednoczenie opis ycia Chrystusa piszemy du liter (np. Ewangelia w. Jana, cztery Ewangelie). W stosunkowo rzadszych uyciach piszemy ewangelia jako nazwa gatunku literackiego oraz jako nazwa czci mszy witej, (np. Przyszed do kocioa po ewangelii). Zob. http://www.kul.pl/zasady-pisowni-slownictwa-religijnego,art_3460.html (odczyt z dnia 30.12.2014).

http://www.kul.pl/zasady-pisowni-slownictwa-religijnego,art_3460.htmlhttp://www.kul.pl/zasady-pisowni-slownictwa-religijnego,art_3460.html

8

ca Bibli. Dzi wiem dlaczego tak mwi. Znam biblistw, ktrzy Biblii nie czytaj - niemoliwe? A jednak! Moe dopiero wtedy, czytana po raz dziesity, pitnasty czy setny odkryje Biblia ktr ze swoich tajemnic. Moe wtedy wyjawi mi jeden ze swoich zazdronie skrywanych sekretw. Moe wanie wtedy zwyke ludzkie sowo - znak zostawiony czarn farb na biaej karcie - rozpali si arem Sowa, ktre uniyo samo siebie by przyj form ludzkiego sowa. Ludzkie sowo rozarzone Boym Sowem dotknie moich warg (zob. Iz 6.1) - i oczyci je! Tylko trzeba wytrwale czyta, bez znuenia, a potem zaczyna od nowa i jeszcze raz, i cigle od nowa. Jak w testamencie dziadka wspominanym przez Romana Brandstaettera, w sowach, ktre zostawi mu jego dziadek: - Bdziesz Bibli nieustannie czyta - powiedzia do mnie. - Bdziesz j kocha wicej ni rodzicw... Wicej ni mnie... Nigdy si z ni nie rozstaniesz... A gdy zestarzejesz si, dojdziesz do przekonania, e wszystkie ksiki, jakie przeczytae w yciu, s tylko nieudolnym komentarzem do tej jedynej Ksigi.2.

Ilu synw mia Abraham? To pytanie, ktre otwiera ca seri pyta jakie pojawi si w tej ksidze. Czasem pytanie dobrze postawione jest waniejsze ni odpowied na nie. I z tak myl chciabym rozpocz to pisanie o Biblii nie bdzie to ksika zawierajca najwaniejsze odpowiedzi na temat Pisma witego. Nawet jeli jakie odpowiedzi na nurtujce Ci pytania pojawi si w tej ksice tak naprawd ksika ta rodzi si z nurtujcych mnie pyta i prowokowa ma do pyta tych, ktrych wezm j do rki. Biblia zawiera wiele odpowiedzi na ludzkie pytania ale jest rwnie ksig niezwykych pyta. Nie chodzi wcale o to, by Biblia odpowiedziaa na wszystkie Twoje moje pytania czasem myl, e znacznie waniejsze jest to, bym ja umia zmierzy si z pytaniami, ktre postawi mi Biblia.

2 Roman Brandstaetter, Krg Biblijny (Warszawa 1986) 13.

9

Pyta cig dalszy... Kady pierwszy wykad z nowymi studentami rozpoczynam od maego testu, kilku pyta,

ktre maj suy jako trampolina do naszych dalszych spotka, rodzaj zagajenia, od ktrego moemy rozpocz nasze przechadzki po wiecie Biblii. Rozpoczlimy ju od pytania o synw Abrahama. Czy chcesz sprbowa swych si w konfrontacji z kolejnymi pytaniami?

- Ile jest ksig biblijnych? - Ile jest psalmw w Biblii? - Ile jest Ewangelii? Potrafisz je wyliczy? - Ile dni trwa biblijny potop? - W ktrym dniu zakoczy Bg dzieo stworzenia? - W jakich jzykach napisana jest Biblia? - Ile stron liczy Twoja Biblia? Gdzie znajduje si jej poowa? - Czy pamitasz czytania z ostatniej niedzieli? - Jaki jest Twj ulubiony fragment Biblii? Przyznam, e prawie kade z pyta zadanych powyej kraje w sobie jaki haczyk. Bardzo

czsto odpowied na nie jest wcale spraw jednoznaczn i oczywist, cho pozornie na tak wyglda. Wemy przykad pierwszy z brzegu: ile jest ksig biblijnych? Pytanie to rodzi kolejne pytania: co to jest ksiga biblijna? Nawet jeli przyjmiemy (co wydaje si logiczne), e ksiga biblijna to ksiga, ktra wchodzi w skad Biblii to okae si, e wci daleko nam jeszcze do penej jasnoci. Na tak zadane pytanie mona bowiem udzieli bardzo rnych odpowiedzi: 22, 39, 66, 73, 75, albo 81. Kada z tych odpowiedzi okazuje si prawdziw. Jak to? Czy nawet liczba ksig biblijnych jest wartoci zmienn? Czy zaley ona od indywidualnych opinii? Niekoniecznie od prywatnych opinii, ale zalee bdzie od tego, co uznamy za kanon biblijny, innymi sowy od tego, jakie ksigi wczymy do zbioru ksig tworzcych. Tak naprawd pytanie, jakie zadalimy na pocztku powinno zosta doprecyzowane. Ile ksig biblijnych liczy kanon ydowski, ile protestancki, katolicki, a ile na przykad koptyjski? I jak si okazuje w kadym z tych przypadkw odpowied bdzie inna. Najatwiej wyjani rnic pomidzy iloci ksig w Biblii uywanej przez ydw i tej uywanej przez Chrzecijan. O ile bowiem na Bibli chrzecijan skadaj si Stary i Nowy Testament o tyle w Biblii uywanej przez ydw znajdziemy tylko ksigi, ktre zwyklimy nazywa ksigami Starego Testamentu. To mogoby nam do pewnego stopnia wyjani du rnic jak widzimy pomidzy iloci ksig w Biblii uywanej przez ydw i ksigami uywanymi choby w Kociele Katolickim. Sprawa jednak komplikuje si jeli porwnamy zawarto tego co nazywamy Starym Testamentem choby w popularnej Biblii Tysiclecia i Bibli Hebrajsk. Okae si, e oprcz rnicy wynikajcej z odmiennego podziau rnych ksig biblijnych, w Biblii Hebrajskiej brakowa bdzie niektrych ksig znanych nam ze Starego Testamentu Biblii uywanej przez Katolikw. Dziwi to tym bardziej, e przecie chrzecijanie od ydw przejli ksigi Starego Testamentu. Rnica dotyczy dokadnie 7 ksig nazywanych w Kociele Katolickim ksigami deuterokanonicznymi lub wtrnokanonicznymi. Ksigi te to: Ksiga Judyty, Tobiasza, Pierwsza i Druga Ksiga Machabejskie, Ksiga Mdroci, Syracha oraz Ksiga Barucha. Co oznacza nazwa deuterokanoniczne, ktrej uywa si na okrelenie tych ksig? Sugeruje ona pewne wtpliwoci dotyczce tego, czy ksigi te nale do kanonu Pisma witego, czy s rzeczywicie ksigami natchnionymi przez Boga. Chrzecijanie, przejli te ksigi za porednictwem greckiego tumaczenia Biblii Hebrajskiej zwanego Septuagint (LXX). Tumaczenie to powstawao, jak si wydaje, poczwszy od III wieku przed Chrystusem. Tymczasem ydzi, ktrzy pod koniec pierwszego wieku zastanawiali si nad wasnym kanonem pism witych uznali, e za natchnione przez Boga mog by uznane jedynie te ksigi, ktre zostay zapisane w jzyku hebrajskim i powstay na witej Ziemi Izraela. A poniewa 7 ksig wspomnianych wyej nie speniao tego warunku - w pierwszym wieku znane byy prawdopodobnie tylko w jzyku greckim - nie weszy one w skad witej Ksigi ydw.

10

Okazuje si jednak, e fakt ten mia znaczenie rwnie dla Biblii Chrzecijaskiej. Kiedy w wieku XVI Marcin Luter wystpi z swoimi postulatami dotyczcymi reformy Kocioa cz z nich odnosia si rwnie do Pisma witego. Zwracajc uwag na rol Pisma witego jako jedynego pewnego rda Objawienia Marcin Luter przyj za natchnione jedynie te ksigi, ktre znalazy si w Biblii Hebrajskiej. Siedem ksig deuterokanonicznych uzna za ksigi apokryficzne (od greckiego sowa: gr. , pkryphos ukryty, tajemny). W ten sposb kanon biblijny wsplnot protestanckich mniejszy jest od katolickiego o 7 ksig i liczy sobie 66 ksig (73 - 7 rwna si 66).

A skd wzia si liczba 81 podana jako jedna z moliwych odpowiedzi na pytanie o ilo ksig biblijnych? Okazuje si, e tyle wanie ksig liczy sobie kanon biblijny Kocioa Koptyjskiego (Egipt). Chrzecijanie tego Kocioa (a jest to jeden z najstarszych Kociow chrzecijaskich) do swego zbioru ksig natchnionych doczyli rwnie m.in. Ksig Henocha. J

Pytanie o Psalmy w Biblii znowu nie jest pytaniem jednoznacznym. Jeli signiemy do Ksigi Psalmw to znajdziemy w niej zbir utworw ponumerowanych od 1 do 150. Jeli jednak porwnamy rne tumaczenia Biblii okae si, e podzia Ksigi na 150 psalmw wcale nie jest oczywisty. Okae si, e podzia w Biblii Hebrajskiej rni si od tego w greckim przekadzie zwanym Septuagint i oznaczanym rzymsk cyfr LXX. Spojrzenie w Bibli Tysiclecia pozwoli odkry podwjn niekiedy numeracj Psalmw (np. Ps 11(10)). Jeli przyjrzymy si uwanie Psalmom 42 i 43 bez trudu odnajdziemy refren, ktry zdaje si sugerowa, e Psalmy 42 i 43 tworzyy kiedy jedn cao. Wszystkie te drobiazgi, ktre bardzo czsto umykaj naszej uwadze nasuwaj myl o niezwykle skomplikowanym procesie redakcji Ksigi Psalmw a do jej dzisiejszej postaci. A przecie to dopiero pocztek caego szeregu pyta, ktre rodz si z niewinnego pytania o liczb psalmw w Biblii. Czy Ksiga ta stanowi pewn jedno? Czy te jest zbiorem niezwizanych ze sob utworw poetyckich? Kto j napisa, kiedy i dlaczego to uczyni? Czy zbiera ona wszystkie Psalmy? Czy moe poza Ksig Psalmw s jeszcze w Biblii fragmenty, ktre mona by t nazw okreli? Czym tak naprawd jest Psalm...? Modlitw? Skarg? Hymnem pochwalnym? Lementem?

Pytanie o liczb Ewangelii wywouje umiech oczywicie, e istnieje jedna Ewangelia czyli Dobra Nowina bo tak naley przetumaczy to greckie sowa, ktre na stae zadomowio si ju w naszym jzyku. Ale ta Dobra Nowina o zbawieniu czowieka dokonanym przez Jezusa Chrystusa zmaterializowaa si rwnie w postaci pisanej a dokadniej w postaci czterech Ewangelii: Mateusza, Marka, ukasza i Jana. Ale czy to ju wszystko? A co z Ewangeli Piotra? Tomasza? Judasza? Oczywicie wiemy, e utwory te nazywane s apokryfami. Pytanie o Ewangelie bdzie dla nas okazj by przypatrze si zagadnieniu kanonu Pisma witego. Kiedy, kto i dlaczego decydowa, e pewne ksigi wejd inne za nie wejd w skad zbioru ksig witych i natchnionych.

Pytanie o to, jak dugo trwa biblijny potop odsya nas do pocztku Biblii, do tzw. Prehistorii biblijnej zawartej w pierwszych jedenastu rozdziaach Ksigi Rodzaju. Znajdziemy tam tak precyzyjne jak i sprzeczne ze sob informacje na temat trwania potopu. Z jednej strony przeczytamy, e potop trwa 40 dni i 40 nocy. Nieco dalej przeczytamy, e 150 dni podnosiy si wody i 150 dni opaday, e Noe oczekiwa pewien czas zanim zdecydowa si zej na ld. Znajdziemy wreszcie dokadn datacj: pocztek potopu 17 dzie drugiego miesica 600 roku ycia Noego; zakoczenie potopu 27 dzie drugiego miesica 601 roku ycia Noego. Potop trwa zatem 1 rok i 11 dni. Ile zatem dni trwa biblijny potop? Odpowied, ktra nasuwa si jako pierwsza to 376 dni (365 + 11). Kto jednak powiedzia, e rok dla autora biblijnego trwa 365 dni, e uywa on kalendarza sonecznego? Biorc pod uwag sposb liczenia miesicy w Biblii nasuwa si myl, e posugiwa si on raczej kalendarzem ksiycowym, ktry liczy 354 dni. Jeli dodamy do tego 11 otrzymamy... no tak! 365 dni a wic rok soneczny. To na pozr banalne pytanie pozwala nam uwiadomi sobie, e powstanie Biblii w jej dzisiejszej postaci to proces bardzo dugotrway i zoony. Ale pomimo sprzecznoci, ktre czasami zdaj si gono woa z kart tej Ksigi czasem warto zada sobie odrobin trudu, by pod pozorn sprzecznoci

11

odkry autora biblijnego, ktry mruga okiem do czytelnika i daje wiadectwo niezwykej wiedzy, erudycji, a przede wszystkim tego, e wie o czym pisze!

W ktrym dniu zakoczy Bg dzieo stworzenia? Jeli signiemy do tekstu Biblii Tysiclecia przeczytamy, e w dniu szstym ukoczy Bg dzieo stworzenia. Jeli signiemy do oryginalnego tekstu hebrajskiego przeczytamy, e Bg ukoczy swe dzieo w dniu... sidmym. C zatem? Czy polski tumacz nie potrafi rozrni midzy hebrajskim sziszi (szsty) a szevii (sidmy)? Niekoniecznie. Najprawdopodobniej opar si w tym momencie na wiadectwie staroytnego greckiego tumaczenia zwanego Septuagint (LXX), ktra w tym miejscu rni si od hebrajskiego oryginau. Pytanie to uwiadomi nam powinno rol jzykw oryginalnych w ktrych powstaa Biblia. Byy to jzyki hebrajski, aramejski i grecki. Tak rne od naszego jzyka polskiego. W przypadku jzykw semickich tak rne od naszych jzykw indoeuropejskich. Warto powici chwil by wej w wiat staroytnych jzykw, wersji i tumacze, ich wzajemnych relacji i odniesie.

Ile stron liczy Twoja Biblia a kt by to liczy. A jednak... Patrzc na tekst hebrajski odnale moemy wskazwk mwic, e nie tylko stronice ale rwnie wersety poszczeglnych ksig byy skrupulatnie liczone. Oto jak w wydaniu Biblii hebrajskiej wyglda z zakoczenie Ksigi Rodzaju:

Informacja jaka jest tutaj zawarta dotyczy liczby wersetw tej ksigi. Wynosi ona 1534 wersety. Co wicej wskazano rwnie, gdzie dokadnie znajduje si poowa Ksigi co do liczby wersetw (Rdz 27,40). Po co ta matematyka? Po co kto zada sobie trud liczenia wersetw? Dane te s wiadectwem z jak pieczoowitoci przekazywano tekst biblijny. Bo nie jest to byle jaki tekst, podobny innym tekstom Staroytnego Bliskiego Wschodu. Teks ten uwaano za wity i natchniony. I o tym rwnie sprbujemy sobie powiedzie.

Ostatnie dwa pytania uwiadamiaj mi tylko, e wci za mao czytamy t Ksig, wci za mao j znamy. Moe przyszed wanie czas by to zmieni...

12

Biblia niejedno ma imi... Sowo Biblia by moe najczciej dzisiaj uywane na okrelenie zbioru witych

ksig ydw i chrzecijan nie jest jedyn nazw jak zbir ten bywa nazywany. Pismo, Pismo wite, Stary i Nowy Testament, czy te Stare i Nowe Przymierze, wite litery, sowo Boe, Tanak, Mikra to nazwy, ktre funkcjonuj w odniesieniu do zbioru ksig witych. Pomimo, i kada z nich bywa uywana w odniesieniu do Biblii nie zawsze s one synonimami.

Pismo, Pisma, Pisma wite jest to wyraenie wystpujce w samej Biblii. Nowy Testament ok. 50 razy okrela tym terminem ksigi Starego Testamentu: Jak rzeko Pismo (

): Strumienie wody ywej popyn z jego wntrza (J 7,38); Lecz stao si to wszystko, eby si wypeniy Pisma ( ) prorokw (Mt 26,56). Okrelenia te Ojcowie Kocioa rozcignli rwnie na ksigi Nowego Testamentu. Dla podkrelenia natchnionego charakteru pism zaczto uywa przymiotnika wite. Jak przedstawia si w. Pawe w swym Licie do Rzymian: Pawe, suga Chrystusa Jezusa, z powoania aposto, przeznaczony do goszenia Ewangelii Boej, ktr Bg przedtem zapowiedzia przez swoich prorokw w Pismach witych ( ) (Rz 1,1-2). Bardzo podobne znaczenie ma rwnie wyraenie Pisma wite lub wite litery, ktrego uywa autor 2 listu do Tymoteusza: Ty natomiast trwaj w tym, czego si nauczye i co ci powierzono, bo wiesz, od kogo si nauczye. Od lat bowiem niemowlcych znasz Pisma wite (3,14).

Biblia. Nazwa wywodzi si z jzyka greckiego. Rzeczownik ksigi jest form liczby mnogiej rzeczownika zwj papirusowy, pismo, bdcego zdrobnieniem od rzeczownika odyga papirusowa, ksika3. Sw tych uyto by

przetumaczy na jzyk grecki hebrajskie wyraenia (sefer) uyte w Biblii Hebrajskiej na okrelenie ksigi. Rwnie w tym przypadku rzeczownik ksigi uzupeniano o przymiotnik wite ( ) dla podkrelenia wyjtkowego charakteru owych ksig pyncego z przyjmowanego przez wierzcych ich Boego autorstwa. Grecki rzeczownik zosta przeniesiony na grunt jzyka aciskiego pocztkowo w formie liczby mnogiej: biblia, -orum, a pniej zmieniony na rzeczownik liczby pojedynczej rodzaju eskiego: biblia, -ae. Forma ta zostaa przyjta w wikszoci jzykw wspczesnych jako termin techniczny na oznaczenie tych staroytnych natchnionych pism, ktre wchodz w skad ksig witych judaizmu i chrzecijastwa (ang. Bible, fr. la Bible, niem. die Bibel, w. la Bibbia, esperanto la Biblio, ros. ).

Stary i Nowy Testament (Stare i Nowe Przymierze) nazwa ta ma swoje rdo w gwnej idei zawartej w witych ksigach jak jest zbawcza wola Boga w stosunku do ludzi wyraajca si w przymierzu jakie Bg zawiera z ludmi. Biblia kilkakrotnie opisuje fakt zawarcia przymierza Boga z czowiekiem (Noe, Abraham). Momentem kulminacyjnym Biblii Hebrajskiej jest bez wtpienia przymierze jakie za porednictwem Mojesza Bg zawiera ze swoim ludem na Grze Synaj (Wj 19-). Przymierze to zawarte z narodem wybranym znalazo swoje wypenienie w przymierze jakie przez swoj mier i zmartwychwstanie zawar Jezus Chrystus z ca ludzkoci.

W jzyku hebrajskim przymierze okrelane jest rzeczownikiem berit), ktry w greckim) tumaczeniu Septuaginty oddany zosta przy pomocy rzeczownika , a na jzyk aciski testamentum. Wyraenia Stare Przymierze uywa w. Pawe w 2. Licie do Koryntian, kiedy pisze: I tak a do dnia dzisiejszego, gdy czytaj Stare Przymierze ( ), pozostaje nad nimi ta sama zasona, bo odsania si ona w Chrystusie (3,14). Co ciekawe, wyraenie Nowe Przymierze pojawia si ju w Biblii Hebrajskiej jako zapowied jakociowo nowej relacji midzy Bogiem a czowiekiem: Oto nadchodz dni - wyrocznia Pana - kiedy zawr z domem Izraela i z

domem judzkim nowe przymierze ( .(berit hadasha; ) (Jr 31,31 -

3 Nazwa Byblos zostaa nadana rwnie miastu, ktre byo wielkim fenickim miastem portowym. Nazw t

nadali prawdopodobnie greccy kupcy, ktrzy przybywali do Byblos, by zaopatrzy si w papirus, ktrym handlowano tu w zamian za wapie i drewno cedrowe.

13

Nazwa i podzia na Stary i Nowy Testament na okrelenie caego zbioru Ksig witych przyja si poczwszy od II wieku po Chr. Termin testament w jzyku polskim jest nieco mylcy, kojarzy si go bowiem z ostatni wol, ktra wchodzi w yciu po mierci osoby sporzdzajcej testament4. Cho aspekt mierci osoby sporzdzajcej testament rwnie pojawia si w kontekcie zbawczej mierci Jezusa Chrystusa (Gal 3,15; Hbr 9,16), wydaje si, e nazwa Stary i Nowy Testament znacznie mocniej akcentuje rzeczywisto przymierza Boga z ludmi.

Biblia hebrajska terminem tym okrela si niekiedy ksigi Starego Testamentu. Naley jednak zwrci uwag na fakt, e z punktu widzenia Kocioa Katolickiego terminw Biblia hebrajska i Stary Testament nie mona uzna za synonimiczne. Katolicki Stary Testament obejmuje bowiem rwnie ksigi, ktre napisane zostay lub przetrway do naszych czasw w jzyku greckim.

Tanak nazwa ta nawizuje do tradycyjnego ydowskiego podziau Biblii hebrajskiej, na ktr skadaj si Prawo (Tora), Prorocy (Nebiim) oraz Pisma (Ketubim). Sowo Tanak jest akronimem powstaym z pierwszych liter hebrajskich nazw poszczeglnych czci Biblii Hebrajskiej.

T ora N ebiim K etubim

Mikra (lub Miqra) sowo to pochodzi od czasownika hebrajskiego qra czyta. Oznacza to, co jest czytane. Uywane bywa jako synonim wyrae Tanak i Biblia hebrajska.

Podzia ksig biblijnych Pierwszy podzia, ktry zosta ju wyej wspomniany to ten, ktry wyrnia w Biblii Stary

i Nowy Testament. Podzia ten wystpuje oczywicie jedynie w Biblii chrzecijaskiej. Wyznawcy judaizmu nie uznaj adnej z ksig Nowego Testamentu za ksig natchnion, stanowic cz Pisma witego5.

W ramach Biblii hebrajskiej ydzi wyrniali zazwyczaj trzy czci: Prawo, Prorokw i Pisma. Na Prawo (hbr. Tora) skada si pi pierwszych ksig biblijnych: Ksiga Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb oraz Powtrzonego Prawa. Nazwy te pochodz z greckiego tumaczenia Septuaginty i za porednictwem aciskiego tumaczenia Vulgaty przyjy si w jzykach wspczesnych. ydzi dla okrelenia pierwszych piciu ksig biblijnych uywali nazw zaczerpnitych z pocztku kadej z ksig. Pierwsza ksiga (Ksiga Rodzaju) nazywana bywa Bereshit poniewa rozpoczyna si od wyraenia Na pocztku (Bereshit) Bg stworzy niebo i ziemi. Ksiga Wyjcia nosi nazw Shemot poniewa rozpoczyna si od sw: Oto imiona (Weelle Shemot) synw Izraela.... Ksiga Kapaska rozpoczyna si od sw: Pan wezwa (Wayyiqra) Mojesza i przemwi do niego... std jej hebrajska nazwa brzmi Wayyiqra. Ksiga Liczba nazywana jest Bemidbar poniewa jej pocztek stanowi sowa: Dnia pierwszego drugiego miesica, w drugim roku po wyjciu z Egiptu, tymi sowami przemwi Pan do Mojesza na pustyni (bemidbar) Synaj w Namiocie Spotkania Wreszcie Ksiga Powtrzonego Prawa nosi nazw Debarim, poniewa jej pocztek brzmi: Tymi (Elle haddebarim) sowami przemawia Mojesz do caego Izraela za Jordanem na pustyni. Ze wzgldu na fakt, e autorstwo tych ksig przypisywano tradycyjnie Mojeszowi, Ksigi te bywaj okrelane mianem Ksig Mojeszowych. W starszych wydaniach Pisma witego lub w wydaniach protestanckich znale mona niekiedy okrelenia Pierwsza Ksiga Mojeszowa, Druga Ksiga Mojeszowa etc.

Prorocy (hbr. Nebiim) obejmuj w Biblii hebrajskiej trzy grupy ksig. Mianem Prorokw wczeniejszych (lub pierwszych Nebiim rishonim) okrela si ksigi Jozuego, Sdziw, 1-2

4 Zarwno greckie jak i aciskie testamentum zawieraj w sobie pewn dwuznaczno. W zalenoci

od kontekstu oznacza mog zarwno przymierze jak i ostatni wol. 5 We wspczesnych naukach biblijnych niejednokrotnie wida tendencj do unikania okrele Stary czy te

Nowy Testament. Nie brak uczonych, ktrzy twierdz, i podzia ten kryje w sobie elementy wartociowania uznajce Stary Testament za mniej wartociowy, nieaktualny, niepeny etc.

14

Samuela oraz 1-2 Krlewska. Do prorokw pniejszych zalicza si ksigi Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela. Trzeci wreszcie cz stanowi zbir 12 prorokw (zwanych niekiedy przede wszystkim ze wzgldu na rozmiary ich ksig mniejszymi).

Do Pism (hbr. Ketubim) zaliczano 3 ksigi poetyckie (Psalmw, Przysw i Hioba), 5 tzw. zwojw (hbr. Megilot Pien nad Pieniami, Rut, Lamentacje, Kohelet, Estera) oraz ksigi Daniela, Ezdrasza i Nehemiasza (ktre w staroytnoci stanowiy jedn ksig) oraz 1 i 2 Ksig Kronik.

Sobr Trydencki, ktry w sposb dogmatyczny okreli kanon obowizujcy w Kociele Katolickim uj ksigi biblijne w trzy grupy: ksigi historyczne, dydaktyczne i prorockie. Do ksig historycznych zaliczono Picioksig Mojesza (Pentateuch), dzieo deuteronomistyczne (Ksigi Jozuego, Sdziw, 1-2 Samuela oraz 1-2 Krlewska), dzieo kronikarskie (1-2 Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza) oraz ksigi historyczno-dydaktyczne (Rut, Tobiasza, Judyty, Estery i 1-2 Machabejska). Do ksig dydaktycznych nazywanych rwnie mdrociowymi zaliczone zostay ksgi Hioba, Psalmw, Przysw, Koheleta, Pieni nad pieniami, Mdroci oraz Syracha. Grupa ksig prorockich podzielona zostaa na prorokw wikszych (Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel).

Analogiczny jak wyej schemat podziau na ksigi historyczne, dydaktyczne i prorockie zastosowany zosta rwnie do ksig Nowego Testamentu. Jako ksigi historyczne Nowego Testamentu wymienia si cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, ukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie. Do ksig dydaktycznych zalicza si wszystkie listy (w. Pawa, do Hebrajczykw, Piotra, Jakuba, Judy, Jana). Jedyn ksig prorock Nowego Testamentu jest Apokalipsa.

Podzia Biblii na rozdziay i wersety Kiedy ogldamy staroytne manuskrypty w jzyku hebrajskim czy greckim tak Starego

jak i Nowego Testamentu dostrzegamy, e teksty zapisywane byy na nich cigiem, bez podziau na wersety i wyrazy, niejednokrotnie bez adnych znakw interpunkcyjnych. Stwarzao to oczywicie okrelone trudnoci w lekturze i stwarzao niebezpieczestwo wieloznacznoci tekstu biblijnego. Ten sposb zapisu wymusza na lektorze wczeniejsz znajomo tekstu czytanego. Tekst pisany suy niejednokrotnie jedynie jako rodzaj cigawki dla lektora, ktry czytane fragmenty zna niemal na pami.

Publiczna lektura Pisma witego, zwaszcza za zastosowanie czyta w liturgii synagogalnej czy kocielnej wymusiy podzia tekstu cigego na mniejsze jednostki, majce sens perykopy. Podzia ten w przypadku ksig Starego Testamentu obecny ju w pewnym stopniu w manuskryptach znad Morza Martwego datowanych na okres midzy III wiekiem przed Chr. a I w. po Chrystusie zosta szerzej zastosowany po zamkniciu kanonu ydowskiego (ok. 100 po Chr.). Tekst dzielono na sekcje dusze, oznaczane liter pe oraz krtsze oznaczane liter samek. Podzia Biblii hebrajskiej na wersety powiadczony jest ju przez Miszn6, ktra stanowi, e ten, kto czyta Tor winien czyta nie mniej ni trzy wersety (Megillah 4,4). Tradycja zapisana w Talmudzie podaje liczb ogln wersetw Tory 5888 oraz wskazuje rodek Tory na podstawie liczby wersetw w Kp 13,33 (Kiddushim 30a)7. Podobne obserwacje statystyczne znale na kocu poszczeglnych ksig biblijnych. I tak, komentarz masoretw umieszczony na kocu Ksigi Rodzaju informuje, e oglna liczba wersetw ksigi wynosi 1534 a jej poowa znajduje si w Rdz 27,408. W przypadku Picioksigu mamy rwnie do czynienia z podziaem zwizanym z liturgi synagogaln. Cay tekst Tory podzielony by na perykopy przeznaczone do odczytania w czasie naboestw szabatowych. W zalenoci od tradycji ca Tor czytano w cyklu

6 Miszna to pochodzcy z przeomu II i III wieku po Chr. pierwszy spisany zbir ydowskiego prawa

zawierajcy tradycj ustn (tzw. ustna Tora). 7 Nieco inaczej wskazuje tradycja Tyberiadzka. Wedug masory tyberiadzkiej oglna liczba wersetw Tory

wynosi 5845, a rodek Tory znajduje si w Kp 8,8. Zob. Jordan S. Penkower, Verse Divisions in the Hebrew Bible, Vetus Testamentum 50 (2000): 380.

8 Wydaje si, e celem tych informacji bya troska o wierno w przekazie tekstu biblijnego.

15

rocznym (tradycja babiloska) albo trzyletnim (tradycja palestyska). W pierwszym przypadku Tor dzielono na 167 czci zwanych sedarmi, w drugim na 54 sekcje zwane parashijjot9.

Bardzo wczenie zaczto dzieli na perykopy rwnie tekst Nowego Testamentu. Najwczeniejsze wiadectwa tego procesu pochodz z II (Tacjan) i III wieku (Amoniusz Sakkas10). Z IV wieku pochodzi wiadectwo podziau Listw na rozdziay i lekcje, a z wieku V informacja o podziale Apokalipsy na 72 rozdziay. Publiczn lektur tekstu biblijnego mia uatwia rwnie podziaa na stychy, czyli fragmenty, ktre naleao czyta na jednym oddechu11. Obecny podzia Pisma witego na rozdziay zosta wprowadzony w roku 1214 przez Stefana Langtona (1150-1228) kanclerza Uniwersytetu w Paryu, pniejszego arcybiskupa w Canterbury. Jego prace kontynuowa Hugon z Saint-Cher, ktry do rozdziaw w Nowym Testamencie wprowadzi podzia na 7 czci oznaczonych literami od a do g. Wspczesny podzia na wersety zosta wprowadzony do Biblii w XVI wieku przez Santes Pagnino (1470-1541) oraz Roberta Estienne (1503-1559). Cho jest on niezwykle pomocny w lekturze i badaniach na tekstem biblijny to jednak naley pamita, e jest on systemem umownym, nie nalecym do pierwotnej tradycji tekstu biblijnego. Podzia ma znaczenie uytkowe, tworzc wygodny system odsyania nie moe by jednak traktowany jako niezawodny wskanik jednostek znaczeniowych. Wida to doskonale choby na przykadzie pierwszego opisu stworzenia, ktry z trudnych do wyjanienia powodw, rozciga si od Rdz 1,1 do Rdz 2,4a. Innym przykadem moe by podwjna numeracja niektrych psalmw. Warto rwnie pamita, e podzia na wersety rni si niekiedy nieznacznie w zalenoci od wydania, czy tumaczenia Biblii. Dlatego cytujc teksty biblijne w opracowaniach naukowych warto zawsze poda informacje dotyczce wydania Biblii, z ktrej si korzysta.

9 Zob. Jzef Homerski (red), Wstp oglny do Pisma witego, Wstp do Pisma witego 1 (Warszawa - Pozna:

Pallottinum, 1973), 4. 10 Podzieli on Ewangelie na czci wiksze, ktre nazwa titoloi oraz mniejsze zwane kefalaia. 11 Zob. Jan Szlaga, Biblia. Pojcie i podzia, in EK 2 (1995), 379.

16

Biblia Ksiga natchniona Dlaczego Biblia a nie May Ksie? Chciabym by dobrze zrozumiany. Uwielbiam

ksieczk Antoinaa de Saint Exuperyego pt. May Ksie. Uwielbiam i znam j niemal na pami. Nauk kadego jzyka nowoytnego (z wyjtkiem rosyjskiego) rozpoczynaem od tej niepozornej ksieczki. Nie przestaj zachwyca si histori maego chopca o zotych jak falujcy an zboa wosach i niebieskich oczach, ktrego miech by jak dwik dzwoneczka. Nie przestaje wzrusza mnie jego mio do ry i wytrwao w budowaniu przyjani z lisem. Wci podziwiam jego odwag szukania i przenikliwoci patrzenia: to przecie sztuka zobaczy baranka w skrzyneczce. Uwierzy w Baranka w skrzyneczce

Dlaczego wic upieram si, e to Bibli a nie Maego Ksicia wybrabym gdybym mg ocali tylko jedn ksik z poogi wiata? Czy z kart Maego Ksicia Bg nie umiecha si do czowieka swoim najpikniejszym dziecicym umiechem? Przecie s kraje (Niemcy!), gdzie fragment z Maego Ksicia pojawia si w miejsce pierwszego czytania w liturgii Mszy witej. Pono przynosi to szczcie modej parze - jak tumaczy mi mody ksidz, rwnie mocno zachwycony Maym Ksiciem, co wasnym genialnym pomysem na reform liturgiczn...

Wybieram Bibli nie dlatego, e jest ksik pikniejsz bo pewnie mona by znale wiele takich, ktre urod stylu, bogactwem sownictwa, czy oryginalnoci poszczeglnych wtkw mogyby przebi biblijne opowiadania. Wybieram Bibli nie dlatego, e jej lektura jest atwa i przyjemna Biblia moe nuy niekiedy swoim rozwlekym stylem, penym powtrze i schematw, jej semicki koloryt niejednokrotnie z trudem przebija si przez nasz europejsk wraliwo, jej surowo, dosadno budzi we mnie niekiedy opr, ktry sprawia, e odkadam j na pk do ksiek przeznaczonych do przeczytania jutro. Nie mog te powiedzie, e wybieram Bibli ze wzgldu na niezrwnan mdro ukryt na jej kartach cho prawd jest, e owa mdro przebija z wielu jej kart. Ale czy brak jest mdrych ksiek na wiecie?

Wybieram Bibli, bo w jej prostych sowach jak w namiocie, o ktrym wspomina prolog Ewangelii w. Jana (zob. J 1,14) zamieszkao Sowo odwieczne. To samo Sowo, ktrym Bg stwarza niebo i ziemi napenio w przedziwny sposb karty tej ksigi. W jaki sposb? W jakim stopniu? Ludzie od wiekw prbuj wnikn w tajemnic Boego natchnienia tej Ksigi, prbuj odczyta tajemnic Boga objawiajcego siebie na jej biaych kartach.

Fakt natchnienia biblijnego Cho na stronach Starego Testamentu nie ma adnej wyranej wzmianki o natchnieniu,

istnieje wiele fragmentw, ktre nawizuj w pewien sposb do rzeczywistoci natchniania. W ten sposb dowiadujemy si na przykad, e to na rozkaz Boga napisa Mojesz Ksig Przymierza (Wj 24,4; 34,27), i e Jeremiasz wyoy w ksidze wyrocznie Pana (Jr 30,2; 36,2). ydzi przyjmowali potrjny podzia swych witych ksig i wierzyli, e wszystkie one pochodz od Boga. Tak wic Tora uchodzia za sowo Boe, rwnie Prorocy gosili sowo Boe; czci te, wraz z Pismami, stanowi ksigi wite (1 Mch 12,9). Koci chrzecijaski odziedziczy te wite pisma i uzna ich natchniony charakter. W swoim nauczaniu Jezus przytacza je jako sowo Boe (Mt 22,31; Mk 7,13; J 10,34). Podobnie te czynili apostoowie (Dz 1,16; 4,25; 28,25). Argumenty mona byo opiera na Pimie witym jako Boskim autorytecie (Rz 3,2; l Kor 14,21; Hbr 3,7; 10,15). Istniej dwa teksty klasyczne, ktre powoujc si na Stary Testament rozwaaj kolejno zakres i natur natchnienia. W 2 Tm 3,16 czytamy: Wszelkie Pismo od Boga natchnione jest i poyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do ksztacenia w sprawiedliwoci. Z kolei 2 P 1,21 podkrela kierownictwo Ducha witego wobec tych, ktrym zostaa powierzona misja sowa: Nie z woli bowiem ludzkiej zostao kiedy przyniesione proroctwo, ale kierowani Duchem witym mwili od Boga wici ludzie.

Wiara Kocioa w Boskie natchnienie Pisma witego uwidacznia si take jasno od najwczeniejszych czasw w tradycji Ojcw oraz nauce teologw wszystkich wiekw. Najwczeniejsi Ojcowie yjcy w II w. nazywali Pismo wite wyroczniami Boymi

17

spisanymi pod dyktando Ducha witego, ktry uywa natchnionych pisarzy jako narzdzi. Pniejsi pisarze mwili o Duchu witym jako autorze Pisma witego i utrzymywali, e oba Testamenty s natchnione przez Ducha. Jak pisa w. Augustyn, tak jak jeden i ten sam Bg jest stwrc dbr doczesnych oraz dbr wiecznych, tak samo On jest autorem obydwch Testamentw, poniewa Nowy zapowiedziany jest w Starym, a Stary za wypeniony w Nowym (PL 42,623). Nauk Ojcw o natchnieniu mona streci w dwu zdaniach:

a) autorem Pisma witego jest Bg (Duch wity); b) autor ludzki jest narzdziem Boga. Ilustracj takich pogldw s liczne

przedstawienia autorw biblijnych piszcych pod dyktando anioa, szepczcego na ucho autorowi biblijnemu sowa Boe lub prowadzcego rk pisarza. Stwierdzenie, e autor biblijny jest narzdziem w rku Boga uwypukla aspekt wiernoci w procesie przekazywania Boego objawienia. Autor zapisuje dokadnie to i tylko to, co Bg chcia przekaza prawd dla naszego zbawienia. Z drugiej jednak strony wyraenie to moe rodzi pewne niejasnoci. Uznanie bowiem czowieka jedynie za narzdzie w rku Pana Boga, ogranicza twrczy wkad hagiografa (autora biblijnego) i redukuje go jedynie do roli bezwolnego instrumentu (pira wyrwanego z mniej szlachetnej czci gsiego ciaa!).

wity Tomasz w swoim nauczaniu przedstawi Boga jako Autora nadrzdnego Pisma witego, czowieka za jako autora narzdnego (tzn. bdcego narzdziem). Cho stwierdzenie to wydaje si by tylko powtrzeniem nauczania Ojcw Kocioa to jednak Tomasz modyfikuje rozumienie tej formuy. Uwaa bowiem, e o ile przyczyna nadrzdna to taka, ktra dziaa wasn moc, w przypadku przyczyny narzdnej dziaanie dokonuje si moc przyczyny nadrzdnej. Co wane, w myl nauczania Tomasza, rezultat wsppracy pomidzy obiema przyczynami, naley przypisa jednej i drugiej przyczynie, cho w odmienny sposb. W ujciu tomistycznym, natchnienie polega na tym, e Bg jako przyczyna nadrzdna porusza w sposb nadprzyrodzony czowieka, przyczyn narzdn, do pomylenia ksigi, do jej chcenia, i do jej napisania 12.

Nauka o natchnieniu z ca moc podkrela fakt, e dziaanie Ducha witego towarzyszya caemu procesowi otrzymywania, przekazywania i utrwalania na pimie sowa Pana13. Sowo Pana nie przestajc by sowem Boga staje si rwnoczenie prawdziwym sowem ludzkim. Ale prawdziwe jest rwnie to, e sowo ludzkie nie przestajc by sowem czowieka staje si prawdziwie sowem Boym. W ten sposb bezporednie dziaanie Ducha witego decyduje o teandrycznym (czyli Boo-ludzkim) charakterze Pisma witego. Biblia jest jednoczenie i w caoci prawdziwym sowem Boym i prawdziwym sowem ludzkim, albo inaczej mwic, sowem Boym wypowiedzianym i spisanym przez czowieka.

W czasie Soboru Trydenckiego zostao rwnie podkrelone z ca moc, e natchnienie dotyczy wszystkich ksig witych i poszczeglnych ich czci. Byo to waciwie tylko powtrzenie przekonania, ktre towarzyszyo chrzecijanom od pocztku. Jak pisa w. Jan Chryzostom, nie

12 Antoni Paciorek, Wstp oglny do Pisma witego, Pomoce naukowe Instytutu Teologicznego w Tarnowie 17

(Tarnw: Biblos 1994), 36. 13 Ibid., 23.

18

wolno pomin nawet najkrtszego wyraenia ani nawet sylaby Pisma witego; nie s to bowiem sowa kogokolwiek, ale sowa Ducha witego (PG 53,119).

Na temat natchnienia biblijnego wypowiedzia si rwnie Sobr Watykaski II. Nie sformuowa on nowej definicji natchnienia raczej przedstawi jego opis. W Konstytucji Dogmatycznej o Objawieniu Boym Dei Verbum ojcowie soborowi napisali:

Prawdy14 przez Boga objawione, ktre s zawarte i wyraone w Pimie witym, spisane zostay pod natchnieniem Ducha witego. Albowiem wita Matka-Koci uwaa na podstawie wiary apostolskiej ksigi tak Starego, jak i Nowego Testamentu w caoci, ze wszystkimi ich czciami, za wite i kanoniczne dlatego, e, spisane pod natchnieniem Ducha witego (zob. J 20,31; 2 Tm 3,16; 2 P 1,19-21; 3,15-16), Boga maj za autora i jako takie zostay Kocioowi przekazane. Do sporzdzenia Ksig witych wybra Bg ludzi, ktrymi jako uywajcymi wasnych zdolnoci i si posuy si, aby przy Jego dziaaniu w nich i przez nich, jako prawdziwi autorzy, przekazali na pimie to wszystko i tylko to, co On chcia. (DV 11) Jak wida orzeczenie Soboru nawizuje do tradycyjnej nauki tomistycznej. Mwi o Bogu

jako autorze, ktry owieca, porusza i towarzyszy hagiografom. Jednoczenie jednak podkrela, e ludzie, ktrych Bg obdarza charyzmatem natchnienia posuguj si wasnymi zdolnociami i siami, a przez to s rwnie prawdziwymi autorami Pisma witego.

Warto w tym miejscu wspomnie rwnie o rnicy pomidzy natchnieniem a objawieniem, pojcia te nie s bowiem synonimiczne. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej o natchnieniu i prawdzie Pisma witego tak mwi na temat objawienia:

Konstytucja O Objawieniu Boym mwi na temat objawienia: Spodobao si Bogu w swej dobroci i mdroci objawi siebie samego i ujawni nam tajemnic woli swojej (por. Ef 1,9), dziki ktrej przez Chrystusa, Sowo Wcielone, ludzie maj dostp do Ojca w Duchu witym i staj si uczestnikami boskiej natury (por. Ef 2,18; 2 P 1,4) (KO, n.2). Bg objawia si wewntrz ekonomii objawienia (por. KO, n.2). W pierwszym rzdzie Bg objawia si w stworzeniu: Bg, przez Sowo stwarzajc wszystko i zachowujc (por. J 1,3), daje ludziom poprzez rzeczy stworzone trwae wiadectwo o sobie (por. Rz 1,19-20) (KO, n.3; por. VD, n.8). W szczeglny sposb Bg objawia si w czowieku, stworzonym na jego obraz (Rdz 1,27; por. VD, n.9). Nastpnie objawienie urzeczywistnia si przez czyny i sowa wewntrznie z sob powizane (KO, n.2), w historii zbawienia ludu Izraela (KO, nn.3.14-16), i osiga swj szczyt w osobie Chrystusa, ktry jest zarazem porednikiem i peni caego objawienia (KO, n.2; por. VD, nn.4.17-20). Mwic natomiast o trynitarnym wymiarze objawienia Verbum Domini, stwierdza: Szczytem objawienia Boga Ojca jest ofiarowany przez Syna dar Parakleta (por. J 14,16), Ducha Ojca i Syna, ktry nas doprowadzi do caej prawdy (J 16,13) (n.20) (Natchnienie i prawda 5).

Z kolei o natchnieniu w ten sposb pisz czonkowie Papieskiej Komisji Biblijnej:

Natchnienie dotyczy rzeczywicie ksig Pisma witego. Konstytucja O Objawieniu Boym, ktra nazywa Boga sprawc natchnienia i autorem ksig obydwu Testamentw (n.16), stwierdza w sposb bardziej szczegowy: Do sporzdzenia Ksig witych wybra Bg ludzi, ktrymi jako uywajcymi wasnych zdolnoci i si posuy si, aby przy jego dziaaniu w nich i przez nich, jako prawdziwi autorzy przekazali na pimie to wszystko i tylko to, co On chcia (n.11). Natchnienie jako dziaanie Boga dotyczy

14 Oficjalny tekst polskiego tumaczenia nie oddaje tutaj wiernie tekstu oryginau, ktry w tym miejscu

zawiera wyraenie Divinitus rivelata tzn. sprawy lub rzeczy, ktre zostay objawione w boski sposb. Dokument konsekwentnie uywa sowa prawda w liczbie pojedynczej. Bg nie objawia bowiem abstrakcyjnych prawd, ale siebie samego jako Prawd. Zob. Pawe Leks, Sowo Twoje jest prawd.... Charyzmat natchnienia biblijnego (Katowice: Ksigarnia w. Jacka, 1997).

19

zatem bezporednio ludzi jako autorw: to oni s osobicie natchnieni. Ale take pisma przez nich sporzdzone s nastpnie nazywane natchnionymi (KO, nn.11.14). (Natchnienie i prawda 5)

Jak zauwaa Paciorek, objawienie i natchnienie bdc pojciami bliskoznacznymi nie s identyczne. Pod wzgldem zakresu natchnienie jest pojciem szerszym anieli natchnienie. Wszystko bowiem, co zawarte jest w Pimie witym jest natchnione, ale nie wszystko jest objawione15.

Prawda Pisma witego Prawda Pisma witego jest jedn z konsekwencji jego natchnienia. We wspomnianym

powyej punkcie 11. konstytucji o Boym Objawieniu Dei Verbum Sobr wyrazi si na temat prawdy Pisma witego w nastpujcy sposb:

Poniewa wic wszystko, co twierdz autorzy natchnieni, czyli hagiografowie, winno by uwaane za stwierdzone przez Ducha witego, naley zatem uznawa, e ksigi biblijne w sposb pewny, wiernie i bez bdu ucz prawdy, jaka z woli Boej miaa by przez Pismo wite utrwalona dla naszego zbawienia. (DV 11)

To co uderza w przytoczonym fragmencie, to przede wszystkim odejcie od wczeniejszego, apologetycznego ujcia prawdy biblijnej. Sobr nie wika si w dyskusj na temat bezbdnoci Biblii i poszczeglnych zawartych w niej tekstw. Koncentruje swoj uwag na Prawdzie, jaka jest przekazana przez Boga i autorw biblijnych. Po wtre Sobr okrela rwnie o jak prawd chodzi, jak prawd w sposb pewny, wiernie i bez bdu przekazuj ksigi biblijne. Chodzi o prawd zbawcz prawd dla naszego zbawienia. Nie chodzi zatem o to, by wykaza, e Pismo wite nie jest w sprzecznoci z wynikami nauk przyrodniczych, historycznych, socjologicznych czy psychologicznych. Chodzi o stwierdzenie, e w tym co dotyczy Boe planu zbawienia czowieka ksigi biblijne przekazuj prawd: w sposb pewny, wiernie i bez bdu (firmiter, fideliter et sine errore).

W ostatnim dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej na temat natchnienia i prawdy Pisma witego16 podkrelono no nowo, e aby interpretowa Pismo wite, istotne jest ustalenie jasnych zasad, ktre pomogyby zrozumie, e sens tego, co zostao przekazane, nie identyfikuje si bezporednio z liter tekstu (150). Na podstawie tego, co powiedzielimy wyej mona sformuowa podstawowe zasady interpretacji Biblii: zasady literackie i zasady teologiczne.

1. Zasady literackie. Zasady literackie s to reguy stosowane powszechnie przez filologw przy interpretacji tekstw literackich. Wrd gwnych zasad literackich J. Kudasiewicz wymienia17:

a) Konieczno uwzgldnienia tekstu oryginalnego, krytycznie pewnego. Zasada ta podkrela wag tekstu oryginalnego w poszukiwaniach w poszukiwaniach prawdziwego sensu biblijnego. Nakada rwnie du odpowiedzialno na tumaczy, ktrzy dokonuj przekadu na jzyki wspczesne. Zasada ta powinna skania nas do poszukiwania i korzystania z tumacze, ktre jak najwierniej przekazuj sens tekstu oryginalnego.

15 Paciorek, Wstp, 53. 16 Papieska Komisja Biblijna, Natchnienie i Prawda Pisma witego. Sowo, ktre od Boga pochodzi i mwi o Bogu, aby

zbawi wiat (Kielce: Verbum, 2014). 17 Zob.Jzef Kudasiewicz, Biblia, historia, nauka (Krakw: Znak, 1978), 106-09.

20

b) Tekst biblijny naley wyjani w wietle kontekstu gramatycznego i psychologicznego, bliszego i dalszego; rzadko bowiem myl autora wyczerpuje, czy te jasno wyraa, jedno krtkie zdanie wyrwane z kontekstu.

c) W odszukiwaniu prawdziwego sensu Pisma, trzeba uwzgldni tak zwane miejsca paralelne, czyli miejsca w ktrych powtarzaj si te same wyrazy (paralelizm leksykalny) lub te same treci (paralelizm rzeczowy)

d) W poszukiwaniu sensu Pisma witego naley uwzgldni rodzaj literacki, czyli formy pisania uywanego przez ludzi w danym kontekcie geograficznym i historycznym, dla wyraenia tego, co zamierzali przekaza.

e) Dla ustalenia sensu due znaczenie ma znajomo okolicznoci kompozycji dziea: wyksztacenie, kultura, psychika autora, epoka w jakiej y, jego problemy, cele dziea, adresaci, ich potrzeby i rodowisko ycia.

2. Zasady teologiczne18. Poniewa Biblia jest ksig natchnion, ktra ma za autora nie

tylko czowieka, ale rwnie Boga, koniecznym jest zastosowanie obok zasad literacki rwnie zasad teologicznych w procesie interpretacji Pisma witego. Zasady te streszcza dokument soborowy Dei Verbum w punkcie 11 i 12:

Poniewa wic wszystko, co twierdz autorzy natchnieni, czyli hagiografowie, winno by uwaane za stwierdzone przez Ducha witego, naley zatem uznawa, e ksigi biblijne w sposb pewny, wiernie i bez bdu ucz prawdy, jaka z woli Boej miaa by przez Pismo wite utrwalona dla naszego zbawienia. (DV 11)

Pismo wite powinno by czytane i interpretowane w tym samym duchu, w jakim zostao napisane; naley wic celem wydobycia waciwego sensu witych tekstw, nie mniej uwanie take uwzgldni tre i jedno caej Biblii, majc na oku yw Tradycj caego Kocioa oraz analogi wiary. (DV 12)

a) Egzegeza katolicka przy interpretacji Pisma witego musi uwzgldni Tradycj interpretacyjn Kocioa, ktry ma od Boga polecenie i posannictwo strzeenia i wyjanienia Sowa Boego (DV 12). Zasada ta wskazuje na konieczno posuszestwa Urzdowi Nauczycielskiemu Kocioa. Skania powinna rwnie do uwzgldnienia w egzegezie interpretacji Ojcw Kocioa.

b) Egzegeta winien uwzgldnia analogi wiary. Regu t ju w. Augustyn piszc: W zawiych miejscach Pisma naley odwoa si do reguy wiary, ktr si wyprowadza z miejsc janiejszych tego Pisma lub z autorytetu Kocioa.

c) Przy wyjanianiu Pisma witego naley uwzgldni jedno caej Biblii. d) Najwaniejsz jak si wydaje jest zasada by szuka w Pimie witym prawdy zbawczej.

Zadaniem egzegety jest wyjanienie przede wszystkim prawdy dotyczcej zbawienia czowieka oraz komentowanie poszczeglnych tekstw w kontekcie witej historii zbawienia.

Powysze zasady warto uzupeni o kilka myli na temat relacji pomidzy Bibli a

naukami przyrodniczymi oraz historycznymi. W odniesieniu do nauk przyrodniczych podstawowe zasady wyoy ju Leon XIII w encyklice Providentissimus Deus z roku 1893. Pisze w niej:

adna sprzeczno nie wystpuj pomidzy teologiem a przyrodnikiem, byleby tylko kady z nich zdawa sobie spraw z waloru swoich twierdze i pamita o upomnieniu w. Augustyna, by rzeczy niepewnej nigdy za pewn nie przyjmowa. Gdyby jednak sprzeczno taka wystpia, naley wzi pod uwag przede wszystkim to, i pisarze wici albo Duch wity, ktry przez nich przemwi, nie zamierzali poucza o czym

18 Zob. Ibid., 110-12.

21

(wewntrznej strukturze zjawisk), co jest dla zbawienia nieuyteczne, lecz tym si tylko zajmowali, co prowadzi do zbawienia. Tamte za sprawy i zjawiska przedstawiali tak, jak podsuwa jzyk potoczny, co zreszt zauway mona i dzisiaj wrd najbardziej uczonych dzisiaj ludzi (EB 121)

Naley pamita o waciwej autonomii poszczeglnych nauk. Biblia nie jest podrcznikiem do biologii, geografii, czy botaniki. Nigdy rwnie takim podrcznikiem nie bya. Std poszukiwanie w niej prawd dotyczcych tych dziedzin jest z gry skazane na niepowodzenie. Owszem, z kart biblijnych mona zaczerpn wiedzy na temat pogldw przyrodniczych panujcych w czasach, kiedy powstaway poszczeglne ksigi. Pamita naley, e hagiografowie bardzo czsto naleeli do elity intelektualnej swojego narodu, niejednokrotnie odbierali staranne wyksztacenie. Std utwory przez nich pisane, obrazy uyte dla zilustrowania Boego ordzia przekazanego za ich porednictwem stanowi cenne rdo informacji na temat poziomu wczesnej wiedzy. To jednak nie wiedza przyrodnicza wczesnych elit stanowi gwne przesanie tekstu biblijnego, ale prawda dotyczca zbawienia czowieka. Warto o tym pamita czytajc choby kapaski opis stworzenia wiata zawarty w Rdz 1. Celem tego opisu z ca pewnoci nie byo przekazanie prawdy na temat sekwencji czy chronologii poszczeglnych aktw stwrczych. Autor stara si najlepiej jak tylko mg przekaza podstaw prawd o Bogu Stwrcy wszystkich rzeczy.

Podobnie rzecz ma si z naukami historycznymi. Biblia nie jest podrcznikiem historii w naszym dzisiejszym rozumieniu. O ile dzisiaj gwnym zadaniem historykw jest przedstawienie wydarze historycznych z jak najwikszym obiektywizmem o tyle ten sposb historiografii nie by praktykowany w staroytnoci. Autor przedstawia histori o charakterze religijnym19. Stawia sobie za cel ukazanie dziaania Boga w historii narodu. Ponadto historia, ktr opowiada ma cel praktyczny, budujcy. Opowiadajc wydarzenia z przeszoci pragnie skoni sobie wspczesnych do waciwych wyborw, do wiernoci Przymierzu z Bogiem. Trudno przypuszcza, by autor biblijny piszc pierwszych jedenacie rozdziaw Ksigi Rodzaju dokadnie w taki sposb wyobraa sobie pocztki istnienia wiata i rodzaju ludzkiego. Raczej posugujc si materiaem, ktry w wielu punktach okazuje si wsplny dla rnych narodw Staroytnego Bliskiego Wschodu autor konstruuje swego rodzaju tekst paradygmatyczny, ktry stanowi rodzaj wstpu do historii zbawienia i witej Ksigi.

19 Nie jest to zreszt cecha wycznie autora biblijnego. Podobny charakter prace historykw babiloskich,

egipskich, greckich czy te rzymskich.

22

Kanon biblijny Pytanie o kanon Pisma witego jest niewtpliwie pytaniem o form. Jeli bowiem

zgodzimy si, e tre Pisma witego obecna jest w Kociele w formie konkretnych ksig, to musimy jednak pamita, i ksigi te wchodz w skad pewnego zbioru; zbioru, ktry tworzy pewn jedno. wiadczy o tym choby wyraenie Biblia, czy Pismo wite, ktre przecie s sowami w liczbie pojedynczej, sugeruj wic, i mimo, e zoone z poszczeglnych czci tworz pewn organiczn cao. Na temat tej caoci, chcemy mwi, mwic o kanonie.

Omawiajc zagadnienia zwizane z powstawaniem poszczeglnych ksig biblijnych zwrcilimy uwag, i fakt ich powstania zwizany jest z pewnym procesem, nie to jest absolutnie wydarzenie punktowe. Oczywicie, kiedy mwimy kanon nasza myl biegnie gdzie do finau, do rezultatu tego procesu, ktry uformowa kanon. Jednake musimy mie wiadomo, e wiele czynnikw zoyo si na ostateczny ksztat tego rezultatu. Mwic o kanonie Pisma witego mamy oczywicie wiadomo, e nie jest to co w rodzaju kanonu lektur szkolnych, czy kanonu wspczesnej muzyki rozrywkowej. Nasze poszukiwania dotyczce kanonu prowadzimy majc wiadomo, e u pocztku tego procesu jest Bg, ktry swoim autorytetem gwarantuje, ksigi w sposb pewny, wierny i bez bdu ucz prawdy, ktra zostaa utrwalona dla naszego zbawienia (DV 11). Std niewtpliwie waga podjtych poszukiwa. W ten sposb zarysowalimy jakby dwa wymiary studiw nad kanonem. Z jednej strony podkrelilimy wymiar historyczny podkrelajc powstawanie kanonu rozumiane jako proces. Z drugiej strony jest kanon rezultatem wiary i punktem odniesienia o niesychanym ciarze gatunkowym w naszej refleksji teologicznej. Jeszcze jednym wymiarem, na ktry warto zwrci uwag, jest element cile egzegetyczny, gdzie kanon rozumiemy jako element decydujcy w interpretacji Pisma witego.

Pewne wtpliwoci jakie rodz si w obliczu studiw powiconych kanonowi nie zasadzaj si wic na problemach z okreleniem wagi podejmowanego zagadnienia. Rodzi si natomiast pytanie czy warto zajmowa si kanonem w obliczu tego co na temat kanonu mwi Sobr Trydencki:

wity ekumeniczny Sobr Trydencki prawnie zebrany w Duchu witym pod przewodnictwem trzech Legatw Stolicy Apostolskiej nieustannie zwraca uwag na to, by usuwa bdy i zachowa w Kociele jedynie czyst Ewangeli dawno obiecan przez Prorokw w Pimie witym, ktr Pan nasz Jezus Chrystus, Syn Boy, wasnymi usty najpierw ogosi i nastpnie kaza swoim Apostoom przepowiada wszelkiemu stworzeniu, jako rdo zbawczej prawdy i zasad postpowania. Sobr zdaje sobie dokadnie spraw z tego, e prawda i zasady postpowania znajduj si w ksigach spisanych i tradycjach napisanych , ktre Apostoowie otrzymali z ust samego Chrystusa lub sami pod natchnieniem Ducha witego przyjli i tak je przekazali niejako z rk do rk a do naszych czasw. Sobr idc za przykadem prawowiernych Ojcw przyjmuje i czci z jednakow nabonoci i szacunkiem wszystkie ksigi tak Starego, jak i Nowego Testamentu, skoro autorem obydwu jest jeden Bg oraz Tradycje dotyczce wiary i moralnoci, podane ustnie przez Chrystusa lub natchnione przez Ducha witego i zachowane w Kociele katolickim dziki nieprzerwanej sukcesji. Sobr uzna rwnie, e naley doda do niniejszego dekretu wykaz witych ksig, by nikomu nie mogy zrodzi si wtpliwoci, jakie ksigi sam Sobr przyjmuje. S za nastpujce:

Starego Testamentu: Pi Mojesza to jest: Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb, Powtrzonego Prawa; Jozue, Sdziw, Rut, cztery Krlw, dwie Kronik, Ezdrasza pierwsza i druga, zwana Nehemiaszem, Tobiasz, Judyta, Estera, Job, Psaterz Dawidowy sto pidziesit psalmw, Przysowia, Eklezjastes, Pieni nad Pieniami, Mdroci, Eklezjastyk, Izajasz, Jeremiasz z Baruchem, Ezechiel, Daniel, dwunastu Mniejszych Prorokw to jest: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz,Zachariasz, Malachiasz; dwie Machubeuszw pierwsza i druga.

23

Nowego Testamentu: cztery Ewangelie, wedug Mateusza, Marka, ukasza i Jana; Dzieje Apostow, napisane przez ukasza ewangelist; czternacie listw Pawa Apostoa: do Rzymian, dwa do Koryntian, do Galatw, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, dwa do Tesaloniczan, dwa do Tymoteusza, do Tytusa, do Filemona, do Hebrajczykw; Piotra Apostoa dwa, Jana Apostoa trzy, Jakuba Apostoa jeden, Judy Apostoa jeden i Apokalipsa Jana Apostoa.

Gdyby kto wyej wymienionych ksig nie przyj za wita i kanoniczne w caoci i ze wszystkimi ich czciami, tak jak Koci katolicki zwyk je czyta i jak si zawieraj w starym rozpowszechnionym wydaniu aciskim; albo gdyby kto wiadomie i z ca rozwag wzgardzi wyej wspomnian Tradycj, niech bdzie wyczony ze spoecznoci wiernych. (Sesja 4, 8 kwietnia 1546 r., kanony 57-60)

Sytuacja wydaje si by wystarczajco jasna: po co studiowa zagadnienie, ktre zostao precyzyjnie okrelone, zdefiniowane, i ktrego ewentualne poddawanie w wtpliwo oboone jest surow sankcj. Musimy sobie jednak uwiadomi, e za t zdecydowan wypowiedz Soboru Trydenckiego, kryj si konkretne problemy czy zagroenia. Niejednokrotnie w historii Kocioa schizma czy herezja rodziy si czy pocigay za sob jakie modyfikacje dotyczce kanonu ksig biblijnych. Niektrzy heretycy postulowali lub wprost odrzucali cz ksig biblijnych, np. Marcjon i wielu gnostykw odrzucao Stary Testament. Z kolei Montanici, podkrelajc aktualno daru proroctwa i natchnienia postulowali konieczno rozszerzenia kanonu biblijnego. Musimy pamita, i postanowienia Soboru Trydenckiego rodz si w bardzo konkretnej sytuacji kryzysu kocioa w obliczu Reformacji. To wanie reformacja opowiadaa si za skrceniem listy ksig kanonicznych opierajc si midzy innymi na kanonie ydowskim. Dekret Soboru wydaje si by bezporedni reakcj na takie wanie pomysy. Oczywicie, bez trudu mona skonstatowa, i w obliczu nauki o Objawienie, wiksze powody do zainteresowania si zagadnieniem kanonu le po stronie protestanckiej. To wanie protestanci przyjmujc, i Pismo wite jest jedynym rdem objawienia, odrzucaj Tradycj. Wobec takiego ograniczenia problem, ktre z ksig nale do Pisma witego, ktrym przysuguje przywilej nauczania w sposb pewny, wierny i bez bdu prawdy zbawczej, okazuje si by zagadnieniem o kapitalnym znaczeniu.

Argumenty za studiowaniem zagadnie zwizanych z kanonem nie pyn jednak jedynie z polemiki ze wsplnotami protestanckimi. Jak zauwaa A. Sanecki, rdem najpowaniejszych kontrowersji wok kanonu okazay si jednak nie historia jego formacji czy spory interkonfesyjne, lecz same nauki biblijne. Rozwj metody historyczno-krytycznej wiza si niekiedy z zanegowaniem kanonu w jego unitarnej wizji zbioru Pism witych oraz odrzuceniem Tradycji Kocioa jako gwaranta ksztatu tego zbioru. Badania biblijne, jak twierdzi Semler, miay by wyzwolone z ograniczajcej je kocielnej zasady kanonu a take wolne od wszelkich zaoe teologicznych w swym historyczno-literackim pochylaniu si nad tekstem. Jak pisze Webster:

W konsekwencji badawczych sukcesw aplikacji metod historyczno-krytycznych i porwnawczych, kanon chrzecijaski zosta trwale zepchnity do sfery historii religijnej. Tak jak w przypadku teologii biblijnej w oglnoci, tak samo w przypadku kanonu: gdy zaczyna si w nim widzie cz historii religii termin wity wydaje si coraz mniej odpowiednim

Co zatem sprawio, i kanon powrci do kanonu zagadnie zwizanych ze studium biblijnym? Wydaje si, i pierwszym impulsem by ten sam czynnik, ktry wczeniej sprawi kryzys studiw nad kanonem, a mianowicie pogbione studia biblijne. Zainteresowanie si tekstem jako takim, ktry w swej finalnej formie charakteryzuje si pewn polisemi, zamiast

24

wczeniejszego skoncentrowania si na osobie autora, doprowadzio z koniecznoci do pyta dotyczcych tej wanie finalnej formy tekstu. Odkrycia dotyczce procesu redakcji Pisma witego, zwaszcza odkrycia qumraskie rwnie okazay si bodcem, powodujcym, i zagadnienie kanonu stao si na nowo aktualnej. Wreszcie ponowne odkrycie Biblii jako duszy witej teologii i centrum ycia Kocioa postawio przed teologami konieczno zmierzenia si na nowo z zagadnieniem kanonu.

Etymologii greckiego sowa , od ktrego pochodzi nasz czysto polski wyraz kanon, naley szuka w jzykach rodkowego i Bliskiego Wchodu. W jzyku Sumerw istniao sowo gi lub gi-na. W jzyku ugaryckim mamy sowo qn, a w asyryjskim qan. W jzyku hebrajskim

wreszcie sowo , oznaczajce trzcin. Jzyk grecki dokona prawdopodobnie zwykej transliteracji w wyniku czego powstao sowo , ta sama forma wesza rwnie do jzyka aciskiego.

Jzyki semickie zwizay termin ten z ide miary. W Ksidze Ezechiela czytamy: Zaprowadzi mnie tam i oto ukaza si wtedy m, ktry mia wygld, jakby by z brzu; mia on lniany sznur w rce oraz mierniczy prt. Sta on przy bramie (Ez 40,3). w mierniczy prt to nic

innego jak wanie Ezechiel poda nam rwnie warto metryczn tej miary, kiedy . napisze: I widziaem wok wityni wzniesione podwyszenie. Podwaliny bocznych budynkw wynosiy peny prt: sze okci20 (Ez 41,8). U Izajasza z kolei sowo to pojawi si w nazwie innego narzdzia rwnie zczonego z ide miary i mierzenia, a mianowicie belk uywan do

waenia: Wyrzucaj zoto z sakiewki i wa srebro na wadze (Iz. 46,6; Jak pisze Sanecki, w jzyku greckim sowa tego uywano pierwotnie na oznaczenie .(prostego prta, bez konotacji miary21. Wszystkie te cytaty uwiadamiaj nam, i sowo pierwotnie uywane byo w dziedzinach daleko nie-humanistycznych, takich jak budownictwo, czy te zotnictwo. Ale to wanie tam zrodzi si rwnie odcie znaczeniowy, ktre bdzie decydujcy dla naszych rozwaa, a mianowicie pojcie miary i adekwatnoci.

W czasach przedchrzecijaskich moemy mwi o trzech zastosowaniach tego terminu odpowiadajcym trzem obszarom kulturowymi i religijnym. Chodzi najpierw o generalne uycie w grecko-rzymskiej kulturze antycznej, nastpnie o rzymskie zastosowanie prawne, wreszcie o zastosowanie w obszarze helleskiego judaizmu22. W pierwszym spord tych obszarw, nasze sowo byo uywane w znaczeniu: denia do dokadnoci i doskonaoci. W tym sensie sowo to jest zwizane z innym pojciem, charakterystycznym dla V IV w. p. Ch. akribeia, doskonaej zgodnoci idei z jej zastosowaniem. Mamy tu wic wyrane nawizanie do wspomnianej ju wczeniej zasady adekwatnoci. Adekwatno owa miaa zastosowanie w rnych przejawach dziaalnoci czowieka: sztuce, muzyce, filozofii, etyce czy teorii poznania. Sowo mogo by uywane w znaczeniu przykadu, wzorca, i ideau.

Jeli chodzi o rzymski system prawny, uycie sowa canon napotykao na pewne trudnoci ze wzgldu na istniejce dwa inne zblione terminy, a mianowicie regua i norma. Ostatecznie, mniej wicej od VI w. naszej ery sowo to znalazo swoje miejsce w jzyku prawniczym.

Wreszcie ostatni ze wspomnianych obszarw a mianowicie judaizm wyrastajcy w rodowisku kultury greckiej. Jednym z najwaniejszych rde naszej wiedzy na ten temat jest bez

wtpienia LXX. Co ciekawe grecki tekst nie uywa sowa w tumaczeniu hebrajskiego (uyte jest tu zazwyczaj wyraanie lub po prostu ). Sowo znajdziemy jednak w LXX trzykrotnie (Jdt 13,6; Mi 7,4; 4 Mch 7,21) na okrelenie miary lub reguy. Wida tu wyrane przesunicie w stron pewnej abstrakcji w stosunku do pierwotnego, bardzo konkretnego uycia tego sowa. Z upywem czasu, jak pisze Sanecki, sowo kanon zwizao si wic na stae ze znaczeniem reguy, normy czy zasady. Mogo odnosi si zarwno do norm

20 Na terenie Palestyny spotykamy dwie miary okcia: okie egipski 52 cm i palestyski 45 cm. 21 Artur Sanecki, Kanon Biblijny w perspektywie historycznej, teologicznej i egzegetycznej (Krakw: Dehon, 2008), 21. 22 Zob. Ibid., 22.

25

prawnych i moralnych, jak i do zasad sztuki czy gramatyki. W znaczeniu regua termin kanon zacz te by wykorzystywany w chrzecijastwie.

Termin pojawia si w NT. W licie do Galatw w. Pawe pisze: Na wszystkich tych, ktrzy si tej zasady trzyma bd, i na Izraela Boego niech zstpi pokj i miosierdzie! (Gal 6.16). Z kolei w 2 licie do Koryntian sowo to pojawi si a trzykrotnie w rozdziale 10: Nie bdziemy si wynosili ponad miar, lecz bdziemy si oceniali wedug granic (kanon)

wyznaczonych nam przez Boga, a sigajcych a do was.14 Nie przekraczamy bowiem zenzsus miary jak ci, ktrzy do was jeszcze nie dotarli; przecie doszlimy do was z Ewangeli Chrystusa. 15 Nie przechwalamy si ponad miar kosztem cudzych trudw. Mamy jednak nadziej, e w miar rosncej w was wiary, my rwnie wzrasta bdziemy wedug naszej miary ( ), 16 niosc Ewangeli poza wasze granice, a nie chlubic si tym, co ju byo dokonane przez innych (sfera dziaania) (2 Kor 10,13-16). Wida tu wyranie pewn niejednoznaczno.

Pomimo tego skrypturystycznego odniesienia, pierwsze wyrane osadzenie sowa kanon w kontekcie reguy wiary znajdziemy u Klemensa Rzymskiego na przeomie I i II wieku. To za nim sowo to podejmuj kolejno ojcowie kocioa, sobory i synody w odniesieniu do spisw i katalogw kocielnych, liturgii a nawet bardzo praktyczne spisy czonkw prezbiterium danego kocioa lokalnego. W drugiej poowie IV wieku, w. Atanazy uywa wreszcie sowa kanon w celu wyranego wyrnienia ksig kanonicznych. Pod koniec IV wieku rozumienie znaczenia sowa kanon jako listy ksig autorytatywnych we wsplnocie wiary jest powszechnie potwierdzone.

Trzeba pamita, e sowo kanon jest od pory uywane w dwch podstawowych znaczenia:

1. Jako norma normans: kanon ukonstytuowany przez Pisma, a wic zawierajca si w tych pismach regua wiary, z ktrej wynikaj zasady wiary i postpowania dla wierzcych.

2. Jako norma normata: kanon, ktry konstytuuje Pisma, a wic okrelona lista ksig akceptowanych jako natchnione i autorytatywne we wsplnocie wiary23.

Kanon to zamknita lista natchnionych, autorytatywnych ksig, ktre stanowi rozpoznany i uznany zbir pism witych wikszej grupy religijnej, a ktra to lista jest rezultatem decyzji podejmowanych po duszej refleksji dotyczcych przyjmowania oraz odrzucania ksig.

Chrzecijaska Biblia katolicka zawiera 73 ksigi. Zgodnie z wydaniem Wulgaty, tzw. Biblii sykstysko-klementyskiej opublikowanej w 1592 roku, a wic po orzeczeniach Soboru Trydenckiego na temat kanonu, zawiera ona 46 Ksig Starego Testamentu i 27 Ksig Nowego Testamentu. Kanon protestancki jest mniejszy od katolickiego poniewa nie zawiera on 7 ksig Starego Testamentu okrelanych jako deuterokanoniczne. Nawizuje tym samym do kanonu ydowskiego Pisma witego, ktry zawiera 39 ksig.

Podziay Ksig Starego Testamentu. Jak zauwaylimy ju wczeniej ydzi wyrniali trzy czci Biblii: Tor, Prorokw, i

Pisma. Wewntrz tego trzystopniowego podziau, Pisma prorokw dzielono na tzw. prorokw wczeniejszych i pniejszych. Z kolei Pisma dzielono na tzw. Wielkie Pisma (Ps, Job, Prz.), Megilot (Rut, Pnp, Koh. Lam. Est.) oraz pozostae Ksigi (Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza, 1-2 Kronik).

Podzia chrzecijaski wyrnia tradycyjnie trzy rodzaje ksig: historyczne (21), dydaktyczne (7) i prorockie (16+2). Podzia ten wida jest tyle oglny jak i nieprecyzyjny. Podzia naukowy wyrnia wic obok wspomnianego wyej podziau: Picioksig, dzieo deuteronomistyczne, kronikarskie, historyczno-dydaktyczne, prorockie (4 grupy w zalenoci od datacji ksig), ksigi dydaktyczne, psalmy.

23 Zob. Ibid., 25.

26

Nowy Testament dzieli si niekiedy podobnie, na ksigi historyczne, dydaktyczne i prorockie. Badania egzegetyczne sugeruj jednak inny podzia: pisma synoptykw, pisma Janowe, listy w. Pawa, List do Hebrajczykw, pozostae listy.

Mwic o historii formowania si kanonu biblijnego, mamy na myli proces powstawania kolejnych zbiorw ksig biblijnych i czenia ich w sposb pozwalajcy na ostateczne sformowanie jednego duego zbioru obejmujcego wszystkie te ksigi. Oczywicie, trzeba mie wiadomo, e jest to proces dugotrway, skomplikowany i nie zawsze jestemy w stanie odtworzy poszczeglne jego etapy. Trzeba te pamita, i proces ten przebiega inaczej w przypadku ksig Starego i Nowego Testamentu.

Uwaa si, i okres, w ktrym nastpuje intensywny proces formacji kanonicznej to czas niewoli babiloskiej. Proces kanonizacji mona w tej perspektywie zobaczy na tle wszystkich przemian, ktre dokonuj si w myli, w spoeczestwie, w religii Izraelskiej w tamtym okresie. Na tej podstawie przyjmuje si, i czas wstpnego okrelenia picioksigu wyznaczy trzeba okoo V wieku, zbioru prorokw na wiek III, podczas gdy okrelenie ostatniego zbioru Pism dokona si miao okoo I wieku naszej ery. Jeli chodzi o nard izraelski to w zalenoci od przyjtych zasad spotka w nim mona trzy pogldy dotyczce zakresu kanonu ksig witych.

Wedug najbardziej restrykcyjnej opcji, kanon ksig witych ogranicza si jedynie do ksig Picioksigu. Byo to stanowisko Samarytan i Saduceuszy. Dla Samarytan pogld ten jest zreszt obowizujcy do dzi.

Wedug drugiej opinii, zakres kanonu obejmowa trzy wspomniane wczeniej grupy: Tor, Prorokw i Pisma. Pierwsze aluzje do takiego wanie podziau znale mona w Ksidze Syracha, tak w jej czci zasadniczej napisanej okoo 180 roku przed Chrystusem jak i w prologu napisanym przez wnuka samego autora Ksigi, pochodzcym z roku 130 przed Chrystusem.

Inaczej rzecz si ma z tym, co dusz swoj przykada do rozwaania Prawa Boga Najwyszego. Bada on bdzie mdro wszystkich staroytnych, a czas wolny powici proroctwom. 2 Zachowa opowiadania ludzi znakomitych i wnika bdzie w tajniki przypowieci - 3 wyszukiwa bdzie ukryte znaczenie przysw i zajmowa si bdzie zagadkami przypowieci. (Sir 39.1-3)

Aluzje do takiego podziau ksig witych znale mona w pismach Qumraskich (4QMMT), a take w pismach Filona Aleksandryjskiego (20 przed Ch. 45 po Ch.) oraz w Ewangelii: I zaczynajc od Mojesza poprzez wszystkich prorokw wykada im, co we wszystkich Pismach odnosio si do Niego. (Luk 24.27). Taki podzia pism witych nie oznacza jednak istnienia jednoznacznych kryteriw przynalenoci poszczeglnych ksig. Wydaje si , e dyskusja w tym wzgldzie trwaa dalej a do II-III wieku po Chrystusie, kiedy to dojdzie do ostatecznego zamknicia kanonu ydowskiego. Niejasnoci dotyczyy oczywicie w najwikszym stopniu trzeciej czci Biblii Hebrajskiej, a wic Pism.

Trzecia wreszcie opinia bya otwarta na najszerszy zakres ksig. Wydaje si, e bya ona charakterystyczna zwaszcza dla rodowiska diaspory aleksandryjskiej, cho nie sposb wykluczy j rwnie w Qumran. W odrnieniu od rodowiska faryzejskiego, ktre dziaanie Boego Ducha w Izraelu limitowao do czasw dziaalnoci prorokw, rodowisko aleksandryjskie rozcigao kanon ksig witych rwnie na ksigi uznane pniej jako deuterokanoniczne lub nawet apokryficzne.

Wydaje si, e t rnorodno pogldw odnale mona jeszcze w onie judaizmu I wieku po Chrystusie. Wydaje si, e czynnikiem, ktry przypieszy ostateczn definicj kanonu ydowskiego byo pojawienie si pewnej sekty ydowskiej, ktra nie wiedzie czemu z chci czerpaa z bogactwa LXX dla uwiarygodnienia postaci swego charyzmatycznego zaoyciela chodzi oczywicie o Chrzecijan. Na pytanie kiedy kanon ten zosta ostatecznie zamknity prno by szuka jednoznacznej odpowiedzi. W tradycji judaistycznej, powinnimy by ju do tego przyzwyczajeni, odpowied zaley od stopnia ortodoksyjnoci. Wedug pierwszego pogldu, kanon mia zosta zamknity w V wieku przed Chrystusem, jeszcze przed er Ezdrasza.

27

wiadectwo tej teorii znale mona w apokryficznej ksidze Ezdrasza pochodzcej z przeomu I i II wieku naszej ery. Druga, rwnie mao prawdopodobna teoria okrela ten czas na okres tzw. Wielkiej Synagogi, dziaajcej po okresie Ezdrasza i Nehemiasza (IV w przed Chr.).

Wedug trzeciej teorii, kanon ydowski zosta ostatecznie zamknity pod koniec I wieku na tzw. Synodzie w Jamni. Dzi kwestionuje si historyczno takiego synodu. Jednak wiadomo, e w Jamni po zniszczeniu Jerozolimy zgromadzia si elita intelektualna narodu ydowskiego, tworzc rodowisko, w ktrym kontynuowano refleksj teologiczn. Owocem tej refleksji bya prawdopodobnie kwestia zamknicia kanonu ydowskiego. Podsumowujc, musimy stwierdzi, i najbardziej prawdopodobne jest i, ydowski kanon ksig witych formowa si a do II III wieku po Chrystusie, e Chrzecijanie nie wynieli z Judaizmu gotowego kanonu. W zwizku z tym, z jego dookreleniem sami musieli si boryka. Choby tym mona wyjani rnice w kanonach ksig witych Judaizmu i Chrzecijastwa.

Aby powiedzie co na temat kanonu ST w chrzecijastwie naley najpierw przyjrze si uyciu ksig witych przez Chrzecijan. Zdaniem Saneckiego, w NT znajdziemy cytaty z wszystkich ksig Prawa i Prorokw, a take Psalmw, ksig Samuela, Krlewskiej, Przysw, Hioba i Kronik lub te aluzje do nich. Co ciekawe znajdziemy rwnie aluzje do ksig, ktre nie weszy do kanonu ydowskiego (Tobiasza, Mdroci, Mdroci Syracha, 2 Ksiga Machabejska). Sam Jezus w Ewangeliach synoptycznych odnosi si do 23 ksig zaliczanych do Biblii Hebrajskiej.

Wida wyranie, e chrzecijaskie podejcie do kanonu zmienia si wraz ze sposobem korzystania z ksig Biblijnych. Kiedy chrzecijanie uywaj tekstw starotestamentalnych gwnie w dyskusjach z ydami, ktrym udowadniaj, i Jezus jest zapowiadanym przez prorokw Mesjaszem koncentruj si na cytatach z ksig cieszcych si najwyszym pord ydw autorytetem. Std wiadectwa Justyna czy Melitona nie zawierajc aluzji do ksig deuterokanonicznych. Co nie znaczy, e ksigi te nie byy znane, czytane i szanowane jak o tym wiadczy moe wiadectwo Didache czy listy Klemensa Rzymskiego. Pod koniec II wieku podkrelony zostaje z kolei aspekt Pisma jako boskiego medium, ktre komunikuje czowiekowi wszelk mdro i prawd. To z kolei sprawia i chtniej siga si do ksig mdrociowych czy deuterokanonicznych. Kolejne wieki (III i IV) przynosz wiadectwo trwajcej refleksji na temat kanonu. wiadectwo Atanazego, Cyryla Jerozolimskiego czy Grzegorza z Nazjanzu mwi nam o tzw. kanonie krtkim. Z kolei wiadectwa uycia liturgicznego katechetycznego informuj o ksigach deuterokonanicznych a nawet apokryficznych. Waciwie od koca IV wieku wida wyran tendencj do przyjcia kanonu duszego bez wyranego i jednoznacznego okrelenia tej prawdy w dokumentach kocielnych. Takie jednoznaczne stwierdzenie dokonao si dopiero w roku 1546 na Soborze Trydenckim, a potwierdzone zostao przez Sobory Watykaskie I i II.

Z zagadnieniem kanonu wi si rwnie nastpujce pojcia: Ksiga protokanoniczna ksiga, ktrej przynaleno do zbioru ksig witych bya

od pocztku uznana przez gminy chrzecijaskie i nie bya poddawana w wtpliwo. Ksiga deuterokanoniczna (wtrnokanoniczna) pismo, co do ktrego w niektrych

gminach chrzecijaskich przez pewien czas byy wtpliwoci co do jego charakteru natchnionego. Do ksig deuterokanonicznych Starego Testamentu zaliczamy Ksigi Tobiasza, Judyty, 1 i 2 Machabejska, Syracha, Barucha i Mdroci. Spord pism Nowego Testamentu do grupy tej nale: List Jakuba, 2 List Piotra, 2 i 3 List Jana, List Judy oraz Apokalipsa.

Apokryf Sowo to pochodzi od greckiego czasownika apokrypto ukrywam. Termin apokryphos oznacza ukryty. Sowo to, wedug M. Starowieyskiego, za dzisiaj zasadniczo dwa znaczenia: biblijne i oglne. Pierwsze, techniczno-kocielne lub te biblijne, jest przeciwstawiane pojciu kanonu ksig witych. Wedug tego znaczenia apokryf oznacza utwr o tematyce biblijnej nie zawarty w zbiorze ksig witych. W znaczeniu bardziej oglnym, apokryf oznacza utwr nieautentyczny, faszywy, nieprawdziwy a upozorowany na autentyczny; czsto idzie tu o utwr literacki o tematyce zblionej do Biblii24. By moe termin apokryfos pochodzi od gnostykw, ktrzy przyjmowali ksigi ezoteryczne, w ktrych tre adepci byli stopniowo

24 W. Starowieyski, 20.

28

wprowadzani. Ksigi byy niekiedy strzeone i nie udostpniane szerszej liczbie czytelnikw. Warto rwnie zwrci uwag na fakt, e mianem apokryfw wsplnoty protestanckie okrelaj ksigi deuterokanoniczne, tzn. ksigi znajdujce si w Septuagincie i Wulgacie, ktrych brak w kanonie ydowskim (Ksigi Tobiasza, Judyty, 1 i 2 Machabejska, Syracha, Barucha i Mdroci). Ksigi te stanowi integraln cz kanonu katolickiego i nie mog by w aden sposb uwaane za mniej-wite, czy nie-do-koca-natchnione.

Przykadem ksig uznanych za apokryficzne przez Koci Katolicki s m.in. 3 i 4 Ksiga Machabejska, Modlitwa Manassesa, Ewangelia Tomasza, Piotra czy Judasza. Wedug nomenklatury kociow protestanckich ksigi te nosz miano pseudoepigrafw. Oglnie, termin ten oznacza dzieo literackie przypisane okrelonej osobie cho w rzeczywistoci napisane przez kogo innego. W tym oglnym znaczeniu pseudoepigraf moe by zaliczony do ksig natchnionych kanonu katolickiego. Spord ksig natchniony za pseudoepigrafy uznaje si m.in. Ksig Daniela, 2. List Piotra, List Jakuba i List Judy.

29

Tekst Pisma witego Pocztki istnienia pisma datuje si na czwarte tysiclecie przed Chrystusem. Za

wynalazcw pisma uwaa si Sumerw zamieszkujcych poudniow Mezopotami25. Posugiwali si oni glinianymi tabliczkami materiaem, ktry doskonale wpisuje si w kontekst wyznaczony przez warunki naturalne kraju pomidzy rzekami. W materiale tym przy pomocy rysika wykonanego z odpowiednio przycitej odygi trzciny majcy przekrj trjktny wyciskano poszczeglne znaki. Pierwszym pismem piktograficznym byo egipskie pismo hieroglificzny a pierwszym pismem opartym na dwikowej strukturze jzyka sylabiczne pismo linearne B (kultura mykeska). Wynalazek alfabetu przypisuje si Semitom (ok. 2000 przed Chr.). Z prasemickiego pisma literowego wyoniy si alfabety: arabski, aramejski, fenicki, hebrajski, nabatejski oraz syryjski. Z alfabetu semickiego zapoyczyli ksztat swoich liter Grecy, a na bazie ich alfabetu powsta alfabet aciski, gagolica i cyrylica26.

W staroytnoci stosowane cay szereg rnych materiaw jako powierzchni pisarskich. Jednym z najstarszych, stosowanym zwaszcza w przypadku inskrypcji majcych cechowa si trwaoci by kamie. Posugiwano si w tym celu odpowiednio przygotowanym piaskowcem, wapieniem, niekiedy rwnie granitem czy bazaltem. W kamieniu wykonywano inskrypcje o bardzo rnym charakterze: inskrypcje monumentalne, epitafia, kroniki, zbiory praw etc. Na staroytnym Bliskim Wschodzie bardzo spotka mona byo kamienne pyty ustawiano jako stele dla upamitnienia jakich wanych wydarze.

W Biblii materia ten najczciej wspominany jest w kontekcie tablic zawierajcych przykazania, jakie Mojesz otrzyma od Boga na grze Synaj. Pismo wite wspomina, e zostay one napisane przez samego Boga: Gdy [Bg] skoczy rozmawia z Mojeszem na grze Synaj, da mu dwie tablice wiadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Boym (Wj 31,18). Ksiga Wyjcia wspomina, e tablice te byy zapisane na obu stronach (Wj 32,15). Zostay one jednak zniszczone przez Mojesza, gdy okazao si, e lud zgromadzony pod Synajem, nie mogc doczeka si powrotu swojego duchowego przywdcy, sporzdzi cielca ze zota i zacz oddawa mu hod: Mojesz zbliy si do obozu i ujrza cielca i tace. Rozpali si wwczas gniew Mojesza i rzuci z rk swoich tablice i potuk je u podna gry (Wj 32,19). Litujc si nad swoim ludem Bg nakaza Mojeszowi sporzdzenie nowych tablic, na ktrych tym razem sam Mojesz zapisa mia sowa przymierza z Panem dziesi sw (Wj 34,28). Niestety, rwnie i te tablice nie przetrway do naszych czasw. Wedug pnej tradycji zapisanej w Biblii, prorok Jeremiasz ukry je w pieczarze na Grze Nebo, by uchroni je w ten sposb przed zniszczeniem w czasie oblenia Jerozolimy przez wojska babiloskie.

25 Dzi pogld ten bywa podwaany przez cz naukowcw ze wzgldu na znaleziska najstarszych

zabytkw pisma nie tylko na ternie miast sumeryjskich (np. Uruk), ale rwnie na terenie Niniwy, Syrii, zachodniego i wschodniego Iranu.

26 Zob. A. Salamucha, Pismo, EK XV, 725-726.

30

Z innych inskrypcji zapisanych na kamieniu, ktre maj znaczenie dla bada biblijnych warto wymieni:

Kodeks Hammurabiego jedna z najbardziej znanych kopii tego zbioru praw przechowywana w Luwrze ma ksztat wysokiego na 2,25 m. obelisku na ktrym w 44 kolumnach, 28 paragrafach zapisano 282 prawa, ktre krlowi Hammurabiemu przekaza naczelny bg Babilonu Marduk. Stela pochodzi z XVIII stulecia przed Chr. Kodeks Hammurabiego jest istotnym punktem odniesienia dla bada nad biblijnymi zbiorami praw.

Stela Merenptaha27 obelisk z czarnego

marmuru sporzdzony pod koniec XIII wieku przed Chr. majcy wysoko ok. 2,3 m. Odnaleziony w 1896 r. w czasie wykopalisk w Tebach w wityni grobowej Merenptaha. Stela opiewa zwycistwo tego wadcy nad koalicj zawizan przez Libijczykw, ktrzy prbowali podbi Egipt. Wrd nazw miast i pastw obszaru Syro-Palestyskiego, ktre Merenptah podbi i zmusi do ulegoci pojawia si wzmianka o Izraelu:

Ksita le na twarzach mwic: Litoci! Nikt spord Dziewiciu ukw nie podnosi swej gowy. Spustoszenie dla Tehenu, Hatti jest uspokojony. Spldrowany jest Kanaan z wszelkim zem, uprowadzony Aszkelon, pochwycone Gezer, Janoam uczynione jak nieistniejce. Izrael jest zrujnowany, nie ma jego nasienia. Hurru staa si wdow dla Egiptu! Wszystkie ziemie razem, s one uspokojone. Kady kto by niespokojny zosta zwizany28.

Jest to pierwsza historyczna, pozabiblijna wzmianka o Izraelu. Jak zauwaa Pikor, determinatyw wystpujcy przy nazwie oznaczajcej Izrael wskazuje, e chodzi o nard, ktry nie jest zwizany z adnym terytorium lub te nie posiada wasnego pastwa29. Wiek powstania dokumentu pokrywa si mniej wicej okresem wyjcia Izraela z Egiptu.

Stela Meszy30 stela z czarnego bazaltu, o wysokoci 124 cm, szerokoci 79 cm. i

gruboci 36 cm., datowana na IX wiek przed Chr., odnaleziona w Joradnii przez Fryderyka Augusta Kleina w 1869 r. Do dzi zachowao si okoo 65 procent oryginalnej steli. Stela ma charakter memoriau krlewskiego, opisujcego wojenne zdobycze krla Moabu Meszy31.

27 Wicej na temat Steli Merenptaha zob. Frank J. Yurco, Merenptahs Canaanite Campaign and Israels

Origins, in Exodus: The Egyptian Evidence, ed. Ernest S. Frerichs and Leonard H. Lesko (Winona Lake: Eisenbrauns, 1997), 27-55; Alessandra Nibbi, Some Remarks on the Merenptah Stela and the So-Called Name of Israel, Discussions in Egyptology 36 (1996): 79-102.

28 J. B. Pritchard, ANET 378. 29 W. Pikor, 72. 30 Wicej informacji na temat Steli Meszy znale mona w: Klaas A. D. Smelik, King Meshas Inscription:

Between History and Fiction, in Converting the Past, ed. Klaas A. D. Smelik, Oudtestamentische Studin 28 (Leiden: Brill, 1992), 59-92; Gerald L. Mattingly, Moabite Religion and the Mesha Inscription, in Studies in the Mesha Inscription and Moab, ed. John Andrew Dearman, Archaeology and Biblical Studies (American Schools of Oriental Research / Society of Biblical Literature) 2 (Atlanta, Georgia: Scholars Press, 1989), 211-38; John Andrew Dearman, Studies in the Mesha Inscription and Moab, Archaeology and Biblical Studies (American Schools of Oriental Research / Society of Biblical Literature) 2 (Atlanta, Georgia: Scholars Press, 1989).

31 Krle Mesza jest postaci wzmiankowan w Biblii: Mesza, krl Moabu, by hodowc trzd i dostarcza krlowi izraelskiemu sto tysicy owiec i wen ze stu tysicy baranw. 5 Lecz po mierci Achaba krl Moabu zbuntowa si przeciwko krlowi izraelskiemu (2 Krl 3,4-5).

31

Zawiera rwnie inskrypcj dedykacyjn powicon Kemoszowi, gwnemu bstwu Moabu. Oprcz ogromnego znaczenia dla bada nad jzykiem i pismem staroytnym Stela Meszy dostarcza niezwykle interesujcych danych na temat poj teologicznych ludw zamieszkujcych tereny staroytnego Bliskiego Wschodu. Badacze podkrelaj podobiestwo tekstu zapisanego na tym obelisku z narracj Ksig Krlewskich. Dokument ten rzuca rwnie niezwykle ciekawe wiato na staroytn praktyk cheremu (por. Pwt 7,26; Joz 6,17) kltwy, na mocy ktrej zarwno pokonany wrg jak i cay jego dobytek stawa si ertw, ktr skadano bstwu na ofiar. Tekst zapisany na steli mwi: Zdobyem miasto [Nebo] i zgadziem w