Badanie emisji elektromagnetycznej wybranych telefonów komórkowych

The electromagnetic emission test of chosen cellular telephones

Andrzej Wac-Włodarczyk, Paweł A. Mazurek,

a.wac-wlodarczyk@pollub.pl, p.mazurek@pollub.pl

Instytut Podstaw Elektrotechniki i Elektrotechnologii, Politechnika Lubelska

Tobiasz Parys, Łukasz Ziętek, Michał Bernat, Grzegorz Masłowski

Studenckie Koło Naukowe Elmecol, Politechnika Lubelska

elmecol@pollub.pl

Streszczenie Dynamiczny rozwój systemów telefonii komórkowej spowodował ogromny wzrost zainteresowania problematyką oddziaływania niejonizującego pola elektromagnetycznego na człowieka i środowisko, wytwarzanego przez urządzenia tych systemów. W artykule przedstawione zostaną podstawowe zagadnienia dotyczące działania systemu telefonii komórkowej oraz jej wpływu na otoczenie. W artykule zamieszczono wyniki badań emisji elektromagnetycznej aparatów telefonicznych, przeprowadzonych w Laboratorium Kompatybilności Elektromagnetycznej na Politechnice Lubelskiej. Abstract The dynamic expansion of the telephone GSM systems caused the huge growth of the interest the problems of the electromagnetic field influence on the environment. In the article were presented the basic questions of relating workings of telephone and GSM systems. The results of the investigations of the electromagnetic emission of few telephone were present too. Investigations were executed in the Electromagnetic Compatibility Laboratory at Technical University of Lublin . Słowa kluczowe: emisja elektromagnetyczna, kompatybilność elektromagnetyczna, telefony komórkowe Keywords: electromagnetic emission, electromagnetic compatibility, GSM phones.

Wprowadzenie

Gwałtowny rozwój technologii telekomunikacyjnych przekłada się na duże zainteresowanie

łącznością bezprzewodową, w tym radiokomunikacją ruchową. Wtórnym efektem jest

sytuacja, w której źródła pola elektromagnetycznego, jakimi są radiotelefony, znalazły się w

powszechnym użyciu. Już kilkuletnie dzieci wykorzystują w zabawie „walkie-talkie”, służby

cywilne i mundurowe - profesjonalne radiotelefony do łączności wewnętrznej, a statystycznie

co czwarty Polak nie rozstaje się z telefonem komórkowym.

Zainteresowanie problematyką oddziaływania na człowieka i środowisko niejonizującego

pola elektromagnetycznego (PEM) wytwarzanego przez tego typu urządzenia więc wzrasta

[8,10]. Jest to zrozumiałe, ponieważ bierze się z troski ludzi o własne zdrowie; ma ono także

racjonalne podstawy, ponieważ biologiczna aktywność pola PEM jest faktem od wielu lat.

Pola elektromagnetyczne traktuje się jako czynnik nieobojętny dla organizmów żywych,

wiele instytucji prowadzi szereg badań związanych z interakcjami pól i materii ożywionej.

Metodykę badań uzależnia się od charakteru źródła pola, specyfiki oddziaływania czy

oczekiwanych efektów. Ważne są również czynniki techniczne - bardzo kosztowna aparatura

[1,2,5,7,9,11-13]. W niniejszej pracy poddano analizie radiotelefony (11 komórek) i

odniesiono zmierzone wartości ich emisji do dopuszczalnych limitów.

Telefonia komórkowa - system GSM

Telefonia komórkowa jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin telekomunikacji. Ma

ona zadanie przesyłania informacji do i od użytkowników, którzy są lub mogą być w ruchu.

Pierwszy publiczny system telefonii komórkowej uruchomiono w Japonii w 1979 roku. Po

dwóch latach system zawitał do Europy - oddano do komercyjnego użytku skandynawski

Nordic Mobile Telephony (NMT 450). W 1983 roku dołączyły do nich amerykański

Advanced Mobile Phone System (AMPS) i jego brytyjska odmiana Total Access Cellular

System (TACS). W Polsce od 1992 roku działał system NMT 450 pod komercyjną nazwą

Centertel. Wszystkie wymienione systemy, określane dzisiaj jako systemy pierwszej generacji

(1G), były oparte na technice analogowej. Zakres świadczonych usług był mniejszy niż w

publicznych sieciach stałych, a ich cena stosunkowo wysoka, co skutecznie odstraszało

potencjalnych abonentów do systemów 1G. Rozbudzone i rosnące zapotrzebowanie na nowe

i bardziej zaawansowane usługi, przyczyniły się do przyśpieszenia prac nad następną

generacją systemów telefonii komórkowej - tym razem cyfrową. Obecnie mamy ponad 4

miliardy użytkowników komórek, na szacowane 6 miliardów ludzi ogółem na naszym globie.

Dominującą rolę na globalnym rynku komórkowym odgrywa obecnie system GSM drugiej

generacji. Istnieje także sieć trzeciej generacji (3G) o nazwie UMTS, która docelowo zastąpi

sieć GSM, ale przez długi czas oba systemy będą wykorzystywane równolegle [1,2,7,11-13].

Telefonia komórkowa udostępnia w dowolnym miejscu i czasie znaczną ilość usług

począwszy od przesyłania mowy i danych. Systemy radiokomunikacji komórkowej oparte są

na podziale, objętej usługami powierzchni, na komórki (rys. 1).

Każda komórka wyposażona jest w stację bazową, odpowiedzialną za gromadzenie i

aktualizację danych o użytkowniku oraz pośredniczenie w połączeniu użytkownika z

wybranym abonentem tej samej sieci, innej sieci, bądź sieci publicznej. Do zapewnienia

łączności na terenie jednej komórki stosuje się anteny dookólne lub sektorowe, natomiast do

łączności między stacjami bazowymi anteny kierunkowe – w większości przypadków

paraboliczne. Podział terenu na komórki umożliwia zmniejszenie mocy nadajników i

wielokrotne wykorzystanie tego samego zakresu częstotliwości [2,11,12,13]. Rysunek 1

prezentuje uproszczony schemat systemu GSM.

Rys. 1. Uproszczony schemat systemu GSM [13]

W telefonii komórkowej systemów pracujących w Polsce i w większości krajów świata

obecnie wykorzystywane są, dla stacji bazowych, następujące pasma częstotliwości

[2,6,7,11,12,13]:

– GSM 900 – pracujące w zakresie częstotliwości 935 ÷ 960 MHz,

– GSM 1800 – pracujące w zakresie częstotliwości 1805 ÷ 1880 MHz,

– UMTS – pracujące w zakresie częstotliwości 1900 ÷ 2200 MHz.

Są to pasma radiowe z zakresu niejonizującego, zwanego mikrofalowym. Sygnał ma strukturę

cyfrową z modulacją TDMA (ang. time division modulation acces). Moce nominalne

nadajników są określone w normach międzynarodowych. Stosowane nadajniki mają

następujące moce nominalne:

– dla pasma 900 MHz – do 50 W,

– dla pasma 1800 MHz – 35 W,

– dla UMTS – 40 W (2 · 20 W).

W rzeczywistości moc doprowadzona do anteny jest pomniejszona o straty występujące w

tzw. trakcie antenowym [13]. Ważnym parametrem opisującym specyfikę emitowanego pola

elektromagnetycznego jest charakterystyka kierunkowa anteny (charakterystyka

promieniowania). Od jej kształtu zależy, w którym kierunku zostanie skierowana większość

energii emitowanego pola.

Dopuszczalne wartości pól EM emitowanych w pasmach telefonii komórkowej

W Polsce dopuszczalne wartości parametrów pól elektromagnetycznych dla pasma telefonii

komórkowej reguluje ustawa Dz. U. Nr 192 z dn. 14.11.2003 r. poz. 1883. Wartości

przedstawione w tabelach 1 i 2 są obecnie obowiązującymi limitami. Na podstawie tych

wartości należy oceniać ewentualne przekroczenia norm przez operatorów sieci telefonicznej,

bądź też producentów aparatów telefonicznych korzystających z dostępnych pasm

przedzielonych dla sieci komórkowych. Istotne jest, że dla pasm wysokich częstotliwości jako

jeden z parametrów podaje się gęstość mocy wyrażoną w watach na metr (W/m2) natomiast

nie określa się dopuszczalnego limitu składowej magnetycznej pola elektromagnetycznego.

Tab. 1. Dopuszczalne wartości parametrów pola elektromagnetycznego dla częstotliwości

użytkowanych przez sieci telefonii komórkowej

Zakres częstotliwości pola

elektromagnetycznego

Składowa

elektryczna

Składowa

magnetyczna

Gęstość mocy

300 MHz ÷ 300 GHz 7 V/m - 0,1 W/m2

Tab. 2. Limity ekspozycji na PEM dla częstotliwości użytkowanych w systemach telefonii

komórkowych. Przedstawione wartości to limit gęstości mocy wyrażony w W/m2 [11,13]

Kraj 900 MHz 1800 MHz 2100 MHz

Belgia 1,125 2,25 2,625

Francja 4,5 9 10,5

Hiszpania 4,5 9 10,5

Japonia 6 12 100

Korea 4,5 9 10,5

Polska 0,1 0,1 0,1

Szwajcaria 0,01 0,02 0,016

Powyższe zestawienie wskazuje jak bardzo Polskie normy są restrykcyjne na tle innych

państw. W odniesieniu do Japonii limit gęstości mocy jest 60 razy większy dla pasma

900MHz, a nawet 1000 razy większy dla pasma 2,1GHz. Z drugiej strony ustawy

szwajcarskie nakładają jeszcze mniejsze poziomy emisji niż Polskie.

SAR

Każdy człowiek na Ziemi jest stale poddawany działaniu promieniowania

elektromagnetycznego, zarówno naturalnemu jak i sztucznemu będącego wynikiem

działalności człowieka (zamierzonej lub nie) [8-10].

Promieniowanie elektromagnetyczne w całym zakresie GSM jest promieniowaniem

niejonizującym, co oznacza, że ma zbyt małą energię by spowodować jonizację cząstek

będących podstawowym budulcem żywej materii. W odróżnieniu od promieniowania

jonizującego pochłanianie promieniowania niejonizującego nie ma charakteru

kumulacyjnego, jednak dawka pochłoniętego promieniowania niejonizującego może

generować w obiekcie inne efekty o działaniu długotrwałym, np. nagrzewanie. Z

biologicznego punktu widzenia ważne bez wątpienia jest to, co dzieje się w obiekcie oraz

poznanie wartości energii wydzielanej w obiekcie. Efekty oddziaływania pola

elektromagnetycznego nie są do końca poznane, wiele ośrodków naukowych na całym

świecie zajmuje się tą problematyką od kilkudziesięciu lat, a uzyskiwane wyniku ciągle

obarczone są dużą niepewnością [1-13].

Podstawowym parametrem opisującym procesy energetyczne w organizmach żywych pod

wpływem przyłożonego pola elektromagnetycznego jest współczynnik pochłaniania

właściwego SAR (specific absorption rate) [3,4,7]. W zakresie częstotliwości radiowych i

mikrofalowych wartość współczynnika pochłaniania liczonego lokalnie zależy od kwadratu

skutecznej wartości natężenia pola elektrycznego E w wybranym obszarze ciała człowieka.

ργ 2E

SAR =

gdzie: γ to przewodność uogólniona materiału (tkanki), ρ jest gęstością masy, a E natężeniem pola elektrycznego.

Średnia wartość współczynnika pochłaniania w wybranym obszarze ciała (tzw. average SAR

lub whole-body SAR) opisuje całkowitą dawkę mocy pochłoniętej przez ciało absorbujące

promieniowanie elektromagnetyczne, odniesioną do całkowitej masy ciała M.

Wyznaczenie współczynnika SAR wymaga wyznaczenia energii wydzielanej w obiekcie lub

wyznaczenia natężenia pola elektrycznego E w obiekcie. SAR jest miarą pochłoniętej energii.

Współczynnik ten w organizmach żywych zależy od parametrów padającej fali i parametrów

obiektu. Stosowane są dwie wzajemnie uzupełniające się metody oceny narażenia związanego

z ekspozycją ludzi na pole elektromagnetyczne pochodzące od urządzeń telefonii

komórkowej; pomiary na fizycznych modelach człowieka - fantomach oraz symulacje

komputerowe [3,4,7].

Metody te określa się, odpowiednio, jako dozymetrię eksperymentalną i dozymetrię

numeryczną. Zaletą podejścia eksperymentalnego jest to, że umożliwia ono badanie

rzeczywistych urządzeń. Wadą natomiast jest to, że fantomy materialne, są bardzo proste

(homogeniczne) i nie odwzorowują silnie niejednorodnej budowy wewnętrznej ciała

człowieka (np. zbudowane są ze specjalistycznego żelu, który niezbyt dokładnie

odwzorowuje układy kości, warstwy mięśni, krew…) [3,4]. Lepiej wygląda natomiast

modelowanie komputerowe. Istnieją precyzyjne, anatomiczne modele człowieka które

wykorzystujemy w dozymetrii numerycznej, a w ich efekcie możliwe jest śledzenie rozkładu

SAR w różnych częściach ciała i w różnych tkankach.

Ideę dozymetrii eksperymentalnej w odniesieniu do doręcznych telefonów komórkowych

poglądowo objaśnia rysunek 2, na którym pokazano część systemu pomiarowego do badania

rozkładu pola i mocy pochłanianej na jednostkę masy w głowie użytkownika telefonu z

wykorzystaniem fantomu [7]. Do fantomu wlewana jest znormalizowana ciecz - roztwór

glikolu. Fantom jest poddawany odpowiedniej ekspozycji np. 900/1800, a poprzez zestaw

czujników lub jeden umieszczony na ramieniu robota „zbierana” jest wartość natężenia pola

w środku fantomu. Badanie narażeń powodowanych przez telefony komórkowe nie wymaga

sporządzania modelu całego człowieka, lecz tylko najbardziej narażonych części jego ciała –

np. głowy. Normy europejskie bardzo dokładnie określają kształt i wymiary skorupy fantomu

oraz parametry elektryczne płynu, którym należy tę skorupę wypełnić. System ten,

opracowano w szwajcarskim Federalnym Instytucie Technologicznym w Zurichu. Obecnie

istnieje już kilka tego typu stanowisk pomiarowych w Polsce (rys. 2).

Rys. 2. Analiza SAR z wykorzystaniem fantomu (Centralne Laboratorium Badań

Technicznych Urzędu Komunikacji Elektronicznej w Boruczy)

Badania SAR producenci telefonów komórkowych realizują już od lat dziewięćdziesiątych

zeszłego wieku. Obecnie obowiązek takich badań narzucają na producentów europejskich

dyrektywy unijne i krajowe normy.

Pod koniec roku 2009 Environmental Working Group - amerykańska organizacja zbierająca

dane na temat środowiska oraz wpływu otaczającego nas świata na nasze zdrowie

opublikowała raport, który przedstawił listę tysiąca komórek pogrupowanych według

współczynnika SAR. Wybrane modele zaprezentowano na poniższym diagramie, z

pozostałymi wynikami testów można się zapoznać na stronie http://www.ewg.org [6].

Rys.3. Wartości SAR dla wybranych modeli telefonów komórkowych [6]

Pomiary emisji elektromagnetycznej

Pole elektromagnetyczne charakteryzuje szereg parametrów, które można poddawać analizie.

Parametry te można umownie sklasyfikować w trzech grupach: widmo, amplituda i

polaryzacja. Klasyczne pomiary promieniowania wykonuje się w zakresie częstotliwości od

30 MHz do kilkudziesięciu gigaherców, stosując miernik zakłóceń z detektorem wartości

quasi-szczytowej lub średniej. Miernik zakłóceń powinien spełniać wymagania określone w

publikacji CISPR 16. W zależności od relacji odległości, pomiary realizujemy w polu bliskim

lub dalekim. Wymaga to wykorzystania różnych dodatkowych akcesoriów pomiarowych. W

przypadku pomiarów w polu dalekim wykorzystywany jest system anten pomiarowych, dla

pola bliskiego (taki przypadek jest rozpatrywany w naszych testach) wykorzystywany jest

układ sond pola bliskiego dla składowej magnetycznej i elektrycznej. Pomiary sondami

wykonujemy w najbliższej odległości od źródła emisji w zakresie mili-, centymetrów [9].

Rys. 4. Stanowisko pomiarowe (zdjęcia umiejscowienia sondy pomiarowej przy telefonie

oraz zdjęcie odbiornika pomiarowego ESCI3, Laboratorium EMC w Politechnice Lubelskiej)

Pomiary emisji promieniowanej są jednym z trudniejszych i prawdopodobnie

najkosztowniejszym badaniem, ponieważ wymagają specjalnego stanowiska pomiarowego o

pomijalnym poziomie tła elektromagnetycznego. Zalecenia większości norm dotyczących

emisyjności urządzeń zakładają, że pomiary emisji promieniowanej powinny być

przeprowadzane na tzw. otwartym poligonie pomiarowym (ang. OATS Open Area Test Site)

lub w ekranowanych pomieszczeniach bezodbiciowych [9]. Prezentowane badania zostały

wykonane w ekranowanym pomieszczeniu Laboratorium Kompatybilności

Elektromagnetycznej Instytutu Podstaw Elektrotechniki i Elektrotechnologii Politechniki

Lubelskiej zlokalizowanego w Centrum Doskonałości ASPPECT.

Badaniom poddano 11 modeli telefonów komórkowych. Oceniane modele to produkty

czołowych producentów aparatów telefonicznych na rynku europejskim. Do badań wybrano

zarówno nowe modele, aktualnie dostępne na rynku, jak i kilkuletnie (ciągle sprawne)

aparaty. Pełny wykaz badanych telefonów prezentuje poniższa tabela.

Wszystkie modele były badane w dwóch pozycjach. Sonda pomiarowa umieszczana była

centralnie z przodu telefonu lub z tyłu. Na rysunku 4 zaprezentowano ułożenie sondy w czasie

badań. Jeżeli było to możliwe (brak Simlocka) aparat podczas badania pracował w kilku

sieciach (Orange, Era, Plus). Dla każdego aparatu pomiary realizowano w dwóch pasmach –

900 MHz i 1800 MHz.

Tab. 3. Prezentacja badanych modeli aparatów

W zależności od generacji telefonu, jeżeli była taka możliwość, ręcznie przestawiano system

nawiązywania komunikacji z BTS na zgodny z realizowanym pomiarem (przy pomiarze

pasma 900 ręcznie ustawiano połączenie aparatu z operatorem w standardzie 900). Wybrane

wyniki dwóch telefonów prezentują wykresy na rysunkach 5 i 6, natomiast zestawienie

najwyższych zmierzonych wartości dla wszystkich badanych telefonów prezentuje tabela 4.

Rys. 5. Charakterystyka widmowa w paśmie 900 telefonu N70 (detektor maksymalny i

średni), pomiary dla sondy z przodu i tyłu aparatu

Rys. 6. Charakterystyka widmowa pasma 1800 telefonu N85, detektor max i średni

Tabela 4 . Zestawienie maksymalnych zmierzonych wartości promieniowania

Testowany model Producent Model Operator Ustawienie sondy Emisja

dBµV/m

Nokia 1208 Era Tył 119,3 1 Nokia 1208 Plus Tył 49,5

2 Nokia 2610 Era Przód 105,5 Nokia N70 Orange Tył 51,6 3 Nokia N70 Era Tył 119,1

4 Nokia N80 Plus Przód 114,2 5 Nokia N85 Era Tył 118,5 6 Nokia N95 Plus Tył 54,3 7 Nokia 6670 Era Tył 116,2

Nokia 6670 Orange Tył 54,4 8 Sagem My1x Era Tył 117,7

Samsung E250 Orange Przód 50,4 9 Samsung E250 Era Przód 118,8 Samsung Omnia Plus Tył 47,6 10 Samsung Omnia Era Tył 118,8

Sony Ericsson T290i Orange Przód 45,5 11 Sony Ericsson T290i Era Przód 118,7

Pomiary przeprowadzano w kilku stanach pracy. Typowy pomiar trwał około 2 minut.

Najczęściej i najdłużej badany był czas czuwania telefonu. Badania emisji wykonywano

również w trakcie połączenia telefonu do biura obsługi sieci danego operatora. W jednym

tylko przypadku (Nokia 1208) badano emisje w trakcie „prawdziwej” rozmowy.

Uzyskane wyniki nie są proste w weryfikacji i formułowaniu ogólnych wniosków, niemniej

jako pozytywny wynik należy podkreślić, że żaden z testowanych modeli nie przekroczył

dopuszczalnych limitów.

Wnioski

Przedstawiony przegląd aktualnych informacji na temat możliwości oddziaływania systemów

telefonii komórkowej i samych telefonów na nasze zdrowie pozwala na sformułowanie

wstępnych wniosków:

� systemy telefonii komórkowej, obejmujące stacje bazowe i (przede wszystkim)

telefony komórkowe, emitują do środowiska promieniowanie mikrofalowe i są

stosunkowo nowym czynnikiem środowiska, mogącym potencjalnie oddziaływać na

stan zdrowia ludności i użytkowników;

� zmierzone promieniowania mikrofalowe występujące wokół telefonów komórkowych

nie przekroczyły dopuszczalnym limitów, nie wykryto też prostej relacji zmniejszania

wartości emisji w nowych modelach aparatów telefonicznych;

� ocena oddziaływania systemów telefonii komórkowej na stan zdrowia ludności i

użytkowników telefonów jest przedmiotem intensywnych badań specjalistów od

kilkunastu lat i wraz ze zmieniającymi się wynikami tych badań zarówno sama ocena,

jak i zalecenia ulegają pewnym zmianom.

Prezentowane wyniki to pierwszy etap badań realizowanych przez studentów koła naukowego

i pracowników Politechniki Lubelskiej, a dotyczących oddziaływania telefonii komórkowej

na środowisko. W przyszłości planowane są dalsze pomiary promieniowania kolejnych

modeli telefonów i wybranych masztów stacji bazowych telefonii GSM.

Literatura

[1] Bieńkowski P., Pole elektromagnetyczne od stacji bazowych GSM i ochrona przed

promieniowaniem elektromagnetycznym w Polsce http://polaelektromagnetyczne.pl .

[2] Bieńkowski P., Wpływ stacji bazowych GSM generacji 2.5 Na środowisko

elektromagnetyczne, XIX Sympozjum Środowiskowe, Zastosowania elektromagnetyzmu w

nowoczesnych technikach i informatyce, Worliny, ISBN 978-83-7373-055-7

[3] Ciosk K., Calculation of SAR in biological objects with different parameters, XVIII

Sympozjum środowiskowe PTZE, Warszawa-Zamość 2008, s. 29-30.

[4] Ciosk K., Krawczyk A., Wpływ polaryzacji pola na współczynnik SAR w obiekcie

biologicznym, http://polaelektromagnetyczne.pl .

[5] Dackiewicz A., Pola elektromagnetyczne a środowisko, http://polaelektromagnetyczne.pl .

[6] Gruszka M., Komórka, palenie i picie skraca życie, Twoja Komórka, 12/142 Grudzień 2009.

[7] Karwowski A., Ochrona przed promieniowaniem urządzeń radiokomunikacji ruchomej -

aktualny stan prac normalizacyjnych w CENELEC i IEC, http://polaelektromagnetyczne.pl .

[8] Mazurek P. A., Wac-Włodarczyk A., Parys T., Rojek J., Stroński K., B. Solecki, M. Wójcik,

M. Stępniewski, Wybrane zagadnienia pomiarów natężeń pól elektrycznych i magnetycznych niskiej

częstotliwości na przykładzie miasta Lublin, XIX Sympozjum Środowiskowe, zastosowania

Elektromagnetyzmu w nowoczesnych technikach i informatyce, Woliny 2009, ISBN 978-83-7373-

055-7, ISSN 1233-336, str. 125-127.

[9] Mazurek P., Laboratorium Kompatybilności Elektromagnetycznej, skrypt laboratoryjny – na

prawach rękopisu, Politechnika Lubelska 2009/2010.

[10] Parys T., Rojek J., Solecki B., Mazurek P., Wybrane zagadnienia pomiarów natężeń pól

elektrycznych i magnetycznych niskiej częstotliwości oraz hałasu, Lubelski Kongres Studenckich Kół

Naukowych TYGIEL 2009 – czyli jak rozwijać naukę?, Wydawnictwa Uczelniane Politechniki

Lubelskiej, ISBN 978-83-7497-078-5, 2009, str. 190-194.

[11] Szmigielski S., Sobiczewska E., Oddziaływanie stacji bazowych telefonii komórkowej na

środowisko i stan zdrowia ludności, http://polaelektromagnetyczne.pl .

[12] Szuba M., Stacje bazowe telefonii komórkowej – fakty i mity”, http://www.atest.com.pl/,

Atest 2001, Nr. 6.

[13] Wnuk M., Anteny stacji bazowych telefonii komórkowej, XVIII Sympozjum Środowiskowe,

zastosowania Elektromagnetyzmu w nowoczesnych technikach i informatyce, Zamość 2008, s. 63-65.

[14] Zmyślony M., Mechanizmy biologiczne i efekty zdrowotne PEM w świetle wymagań raportu

oddziaływaniu obiektu na środowisko. Medycyna Pracy, 58 (Nr.1) 2007, s. 27-36.