AWANS

ZAWIERA DODATEK

MARYNARKA

WOJENNA

AWANSZawiera dodatek

Marynarka Wojenna

Przygotowanie: wydział wystaw i edukacji Historycznej Biura edukacji Publicznej iPN

autor gry: karol Madaj

Współpraca: rafał Pękała, andrzej Zawistowski, Małgorzata Żuławnik

opracowanie historyczne: andrzej Zawistowski

autorzy biogramów: katarzyna Cegieła, Michał kurkiewicz, karol Madaj, rafał Pękała, olga tumińska, Małgorzata Żuławnik

redakcja i korekta: anna Piekarska

Projekt graficzny i skład: Marcin koc, tomasz Ginter

redakcja techniczna: andrzej Broniak

Dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do powstania gry, szczególnie: Januszowi Czarnkowi, Markowi Gałęzowskiemu, Józefowi Grabowskiemu, Lesz-kowi Grabowskiemu, Jerzemu kirszakowi, wojciechowi Markertowi, konradowi Paduszkowi, rodzinie Pileckich, Zbigniewowi rekuciowi, Pawłowi rokickiemu,

Stefanowi Zgorzelskiemu oraz Szkole Podstawowej w Bodzanowie, Muzeum Sportu i turystki w warszawie i Muzeum kresów w Lubaczowie.

Szczególne podziękowania dla testerów gry: ani Cegieły, Zosi rokickiej, Basi wysokińskiej, Mateusza Madaja, kuby Sachnowskiego, Maćka Sachnowskiego oraz gości 13. Pikniku Naukowego Polskiego radia i Centrum Nauki kopernik

oraz iii Pikniku Historycznego Muzeum Historii Polski.

Druk: teaM - Serwis Poligraficzny a. Łukaszczyk-dukaczewska s.j.

© Instytut Pamięci narodowejkomisja Ścigania Zbrodni przeciwko narodowi Polskiemu 2009

Biuro edukacji Publicznejul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

tel. 0 22 431 83 83, faks 0 22 431 83 80

5

S P I S T r e Ś C I

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .krótka historia stopni wojskowych obowiązujących w II rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Instrukcja gry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Biogramy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Janusz kusociński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Leszek Chmielecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Feliks ignacy Grabowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Lesław Czarnek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Józef Stanisław Schodowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Narcyz Łopianowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24tadeusz Zgorzelski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26witold Pilecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28tomasz Byszewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Jan Grudziński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Leopold Pamuła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34wacław Lipiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Stanisław dąbek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Franciszek kleeberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40tadeusz kutrzeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42kazimierz Sosnkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44edward rydz-Śmigły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

7

Zanim przystąpimy do gry...

kiedy do najpopularniejszej wyszukiwarki internetowej wpiszemy hasło „władysław raginis” otrzymamy ponad osiem tys. wyników. Gdy zapyta-nie to zostanie sformułowane „kpt. raginis” takich wyników będzie po-nad dwa tys. Łatwo można zauważyć, iż dystynkcje wojskowe, zwłaszcza bohaterskich żołnierzy i dowódców, często stają się ich kolejnymi imio-nami. Nierzadko słyszymy o rotmistrzu Pileckim, majorze dobrzańskim, generale Czumie czy generale Bortnowskim. doświadczenie pokazuje jednak, iż pomimo obecności w świadomości społecznej szarż wojsko-wych, ich hierarchia często pozostaje nieznana.

Powyższe przesłanki podsunęły zespołowi wydziału edukacji Histo-rycznej Biura edukacji Publicznej iPN pomysł stworzenia gry „awans – zostań marszałkiem Polski”. Jest to gra edukacyjna, która w  atrakcyjny sposób ułatwia poznanie dystynkcji obowiązujących w wojsku Polskim w  1939 r. Jej wydanie było jednym z  elementów obchodów 70. rocz-nicy wybuchu ii wojny światowej. Zainteresowanie grą przekroczyło najśmielsze oczekiwania autorów, a  gra stała się znakomitą pomocą w działalności edukacyjnej. Co ważne „awans” znalazł uznanie nie tylko w oczach dzieci i młodzieży, ale także osób dorosłych. wiele osób dzie-liło się swoimi uwagami na temat gry, postulując jej rozszerzanie. wy-chodząc naprzeciw tym postulatom, przygotowaliśmy drugie wydanie „awansu”, wzbogaconego o  dodatkową planszę i  talie kart z  oznacze-niami dystynkcji obowiązujących w marynarce wojennej. Nową edycją „awansu” chcemy także uczcić przypadającą w maju 2010 r. 70. rocznicę wypłynięcia orP „orzeł” w ostatnią misję.

Gra, którą mamy przyjemność zaprezentować, składa się z kilku ele-mentów, są to: karty do gry, plansze i pionki. Bardzo ważne jest dołączo-ne do gry opracowanie. oprócz zasad gry można w nim znaleźć krótką historię polskich stopni wojskowych w dwudziestoleciu międzywojen-nym oraz tabelę synchronizującą nazwy stopni wojskowych w najważ-niejszych rodzajach wojsk ii rzeczypospolitej. istotnym uzupełnieniem jest galeria 17 postaci – żołnierzy wojska Polskiego z czasów ii rzeczy-pospolitej. Zdjęcia zostały dobrane w  taki sposób, aby czytelnik mógł rozpoznać stopień wojskowy. Żołnierze przedstawieni na fotografiach nie zawsze jednak zostali uchwyceni w  szczytowym momencie swojej kariery wojskowej. dlatego też staraliśmy się w  graficzny sposób uka-

8

zać drogę awansu danej osoby. Niestety nie we wszystkich przypadkach udało się uzyskać pełną informację.

Przy projektowaniu gry autorzy dołożyli wszelkich starań, żeby za-chować możliwie wiernie wzór graficzny przedwojennych dystynkcji, jednak dla zachowania spójności graficznej zdecydowano się na pewne uproszczenia, między innymi na schematyczne przedstawienie trzech pierwszych stopni obowiązujących w marynarce wojennej oznaczanych jedynie na rękawach mundurów.

Mamy nadzieję, iż nasza propozycja będzie dla wielu osób począt-kiem głębszego zainteresowania szczegółami żołnierskiego umundu-rowania. Liczymy, iż ponownie spotka się ona z życzliwym przyjęciem ze strony odbiorców. Zachęcamy także do zapoznania się z internetową wersją „awansu“ na stronie internetowej www.1wrzesnia39.pl a  mło-dym ludziom życzymy, aby nasza gra stała się dla nich początkiem wspa-niałej przygody i odkrywania tajemnic historii.

andrzej ZawistowskiNaczelnik wydziału edukacji Historycznej

BeP iPN

9

króTka hISTorIa SToPnI WojSkoWyCh oBoWIąZująCyCh W II rZeCZyPoSPolITej

„wszyscy jesteście równi wobec ofiar, jakie ponieść macie. wszy-scy jesteście żołnierzami. Nie naznaczam szarż, każę tylko doświad-czeńszym wśród was pełnić funkcje dowódców. Szarże uzyskacie w  bitwach. każdy może zostać oficerem, jak również każdy oficer może znów zejść do szeregowców, czego oby nie było...”1.

Józef Piłsudski

taka wizja „demokratycznego” wojska była jednakże mrzonką, re-alną jedynie w  warunkach spontanicznego zrywu. Hierarchiczna struktura armii jest wszak konieczną zasadą jej sprawnego funkcjo-nowania.

regulamin służby wewnętrznej był jedną z  pierwszych lektur młodego poborowego w  okresie ii rzeczypospolitej. w  wersji re-gulaminu opublikowanej na początku lat trzydziestych czytamy: „Cechą podstawową wojska jest stopniowe podporządkowanie się poszczególnych żołnierzy od szeregowca aż do najwyższego prze-łożonego. w  służbowym wystąpieniu chociażby dwóch żołnierzy zawsze istnieje rozkazujący i  wykonawca. dla ustalenia czynności dowodzenia istnieją szczeble starszeństwa i przełożeństwa”2.

Siłę zbrojną ii rzeczypospolitej tworzyli żołnierze podzieleni na trzy zasadnicze grupy: oficerów, podoficerów i  szeregowych. do grupy oficerów należeli: generałowie (w tym marszałek Polski), ofi-cerowie sztabowi (od stopnia majora do pułkownika), oficerowie młodsi (od stopnia podporucznika do kapitana). w 1937 r. wprowa-dzono dodatkowy podział na oficerów młodszych (podporucznicy i porucznicy) i oficerów starszych (kapitanowie)3. Podoficerowie to żołnierze od stopnia kaprala do chorążego. w skład grupy szerego-wych wchodzili starsi szeregowcy i szeregowcy.

Powyższy system stopni wojskowych został w zasadniczym kształ-cie ustalony w 1919 r. przez komisję Ubiorczą powołaną przez Mini-

1 J. Piłsudski, Przemówienie do złączonych w kompanię kadrową oddziałów związków i drużyn strze-leckich 3 sierpnia 1914 r. w „oleandrach” w krakowie [w:] J. Piłsudski, Pisma zbiorowe. wybranie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. iV, warszawa 1937, s. 8.2 regulamin służby wewnętrznej (zarys), cześć i i ii, warszawa 1932, s. 25. 3 dekret Prezydenta rP z 12 marca 1937 r. o służbie wojskowej oficerów, dziennik Ustaw rP, 1937, nr 20, poz. 128.

10

sterstwo Spraw wojskowych celem opracowania projektu polskich mundurów wojskowych. ich forma nawiązywała do oznaczeń obo-wiązujących w wojsku i rzeczypospolitej oraz używanych w czasie zrywów narodowych w  XiX w. oznaczenia dystynkcji noszono na naramiennikach i nakryciach głowy. Generalicja posiadała przywilej dodatkowych oznaczeń na mankietach kurtek mundurowych (do 1935 r.). Nie przyjął się natomiast system oznaczania stopni na ręka-wach kurtek i płaszczy (zrezygnowano z niego już w 1920 r.).

System stopni wojskowych był w latach ii rzeczypospolitej kilka-krotnie modyfikowany. większość reform została przeprowadzona w 1920 r. wówczas to pojawiły się oznaczenia stopni starszego sze-regowca, kaprala, plutonowego oraz sierżanta liniowego i sierżanta sztabowego. w końcu 1926 r. po raz kolejny zmodyfikowano nazwy stopni wojskowych (np. nazwy szarż sierżantów). w 1938 r. zmody-fikowano galony sierżantów wprowadzając naramienniki w formie otwartych kątów (charakterystycznych „krokiewek”)4.

Zasadniczo odmiennie kształtowała się historia stopni wojsko-wych obowiązujących w polskiej marynarce wojennej. w formowa-niu szarż oraz ich nazw i wyglądu starły się dwie koncepcje: tworze-nia „systemu narodowego” (czego przejawem była próba używania systemu obowiązującego w wojskach lądowych) oraz nawiązania do tradycji i zwyczajów międzynarodowych. ostatecznie na po-czątku lat dwudziestych zwyciężyła ta druga koncepcja. Mundur polskiej marynarki wojennej niewiele różnił się od umundurowania stosowanego w innych krajach. Jedną z niewielu jego cech „naro-dowych” był sposób oznaczania stopni wojskowych. Zdecydowano się na pozostawienie międzynarodowego kodu ich oznaczania oraz tradycyjnego miejsca umieszczania oznaczeń, czyli rękawów. Nato-miast polską cechą munduru było umieszczenie oznaczeń szarż na czapkach oficerskich.

Specyfiką marynarki wojennej, związaną bezpośrednio z syste-mem oznaczania stopni była mnogość umundurowania. w 1933 r. oficerowie, w zależności od okoliczności, używali ośmiu zestawów umundurowania, szarże niższe – sześciu. Marynarze do stopnia bos-manmata włącznie nosili oznaczenia stopni jedynie na lewym ręka-wie bluzy i kurki garnizonowej. Szarże wyższe miały oznaki stopni 4 H. wielecki, Polski mundur wojskowy 1918–1939, warszawa 1995, s. 74–76.

11

naszyte na mankietach obu rękawów. Jedynie do kurtek letnich (białych) i płaszczy stosowane były naramienniki5.

Stopnie wojskowe i ich oznaczenie w Wojsku Polskim (stan na 1 IX 1939 r.)6

WojSko ląDoWe Marynarka Wojennakawaleria artyleria

szeregowiec ułan kanonier marynarzstarszy

szeregowiec starszy ułan bombardier starszy marynarz

kapral kapral kapral mat

plutonowy plutonowy plutonowy bosmanmat

sierżant wachmistrz ogniomistrz bosman

starszy sierżant starszy wachmistrz

starszy ogniomistrz starszy bosman

chorąży chorąży chorąży chorąży marynarki

podporucznik podporucznik podporucznik podporucznik marynarki

porucznik porucznik porucznik porucznik marynarki

kapitan rotmistrz kapitan kapitan marynarki

major major major komandor- -podporucznik

podpułkownik podpułkownik podpułkownik komandor- -porucznik

pułkownik pułkownik pułkownik komandorgenerał brygady

generał brygady

generał brygady kontradmirał

generał dywizji generał dywizji generał dywizji wiceadmirał

generał broni generał broni generał broni admirał

MarSZałek PolSkI

5 Ibidem, s. 87–101.6 opracowanie własne na podstawie: regulamin służby wewnętrznej..., s. 19–20; Służba wewnętrzna, warszawa 1932, s. 3.

12

Powyższa tabela obrazuje najbardziej zasadniczy podział obo-wiązujący w polskiej armii. w zależności od rodzaju wojsk lub tra-dycji historycznych występowały we wspomnianych szarżach licz-ne synonimy. i  tak szeregowy był nazywany legionistą (w pułkach piechoty legionów), saperem (w wojskach saperskich), strzelcem (w pułkach mających w nazwie określenie „strzelcy”, np. w pułkach podhalańskich, strzelców kaniowskich czy kresowych oraz pułkach piechoty i broni pancernej). Ułan był określany strzelcem konnym bądź szwoleżerem. Starszy szeregowiec mógł być starszym legioni-stą (w pułkach piechoty legionów), starszym saperem (w wojskach saperskich), starszym strzelcem (w pułkach mających w  nazwie określenie „strzelcy”). Starszy ułan mógł występować jako starszy strzelec konny lub starszy szwoleżer. Stopniowi kaprala odpowiada-ły stopnie: żandarma (w żandarmerii wojskowej) i  podmajstrzego (w korpusie służby uzbrojenia). odpowiednikami stopnia pluto-nowego były szarże starszego żandarma (w żandarmerii wojskowej) i  młodszego majstra wojskowego (w korpusie służby uzbrojenia), natomiast dla stopni sierżanta i starszego sierżanta w korpusie służ-by uzbrojenia były przewidziane odpowiednio stopnie majstra woj-skowego i starszego majstra wojskowego. Podoficerowie zawodowi w grupie specjalistów mogli posiadać także stopień werkmistrza lub zbrojmistrza równe stopniowi chorążego.

w szarżach oficerskich, z wyjątkiem różnic wskazanych w tabeli, podstawowe zróżnicowanie dotyczyło nazw stopni używanych przez duszpasterzy wojskowych różnych wyznań. Formalnie od 1927 r. stopnie wojskowe duszpasterzy miały swoją odrębną tytulaturę wy-nikającą z pełnionej funkcji, chociaż z reguły duszpasterze niekato-liccy otrzymywali stopnie niższe7.

Powyższe stopnie używano do 1937 r., kiedy to decyzją Prezyden-ta rP kapelani otrzymali stopnie oficerskie.

wspomniane powyżej zróżnicowanie mogło teoretycznie do-prowadzić do spotkania grupy żołnierzy posiadających identyczne oznaczenia na epoletach, natomiast używających nawet dziewięciu różnych określeń posiadanego stopnia wojskowego. ten pozorny chaos był jednak uregulowany odpowiednimi przepisami: „Bez względu na różnice nazw poszczególnych stopni w wojsku lądowem 7 J. odziemkowski, Służba duszpasterska wojska Polskiego 1914–1945, warszawa 1998, s. 73, 82 i 108.

13

i  w marynarce wojennej, nie ma między stopniami równemi żad-nego stosunku podrzędności ani nadrzędności, wszystkie stopnie równe są między sobą współrzędne”8.

Stopnie wojskowe duszpasterzy i ich oznaczenie w Wojsku Polskim (stan na 1936 r.)9

stopieńDuSZPaSTerSTWo

katolickie ewangelickie prawosławne żydowskiekpt. kapelan kapelan kapelan rabin

mjr starszy kapelan starszy kapelan

starszy kapelan

starszy rabin ii klasy

ppłk proboszcz proboszcz proboszcz starszy rabin i klasy

płk dziekan senior protoprezbiter naczelny rabin

gen. bryg. dziekan generalny – – –

gen. dyw. biskup polowy – – –

8 regulamin służby wewnętrznej..., s. 20. 9 opracowanie własne na podstawie: Służba wewnętrzna, s. 3; Umundurowanie wojska, marynar-ki wojennej i przysposobienia wojskowego w Polsce, oprac. M. Pęczkowski, warszawa 1935, s. 2–3.

14

InSTrukCja Gry

Liczba graczy: 2wiek graczy: od 8 lat Czas gry: 10–15 minut

Gracze rozpoczynają grę jako poborowi. w trakcie gry zdobywają kolejne stopnie wojskowe dzięki kompletowaniu punktowanych zestawów kart z naramiennikami. wygrywa ten z graczy, który pierwszy awansuje na stopień marszałka Polski, bądź, po wykorzy-staniu wszystkich kart, zakończy grę z wyższą szarżą niż przeciwnik.

1. Przygotowanie do gry: Planszę do gry należy położyć stroną zie-loną do góry. każdy z graczy bierze jeden zestaw kart, zielony lub brązowy, oraz pionek w odpowiednim kolorze. Gracze losują kolor pionka. Następnie każdy tasuje swoją talię kart i kładzie ją zakrytą na stosie przed sobą. Na planszy do gry ustawiają pionki na polu „Poborowy” – jest to ich pozycja startowa. każdy z graczy dobiera do ręki trzy pierwsze karty ze swojego stosu, a czwartą wykłada odkrytą (rys. 1). wszystko jest gotowe do rozgrywki.

rys 1. Przykładowe początkowe ułożenie kart.

2. Przebieg gry: tura składa się z trzech etapów:

a) starcia,b) awansu,c) uzupełnienia.

15

a) etap starcia:Gracze wybierają po jednej karcie z ręki i kładą ją zakrytą przed

sobą. Następnie równocześnie odwracają karty. Gracz, który położył kartę z wyższą szarżą, przechodzi do etapu awansu (rys. 2 i 3).

rys. 2. Gracze kładą zakryte karty. rys. 3. Gracz B położył kartę ze stopniem starszego sierżanta, czyli z wyższą szarżą niż gracz a. Gracz B przechodzi do etapu awansu (patrz rys. 4).

Gracz a

Gracz B Gracz B

Gracz a

uwagi: 1) w przypadku remisu gracze powtarzają procedurę starcia, aż do

rozstrzygnięcia. Jeśli zabraknie im kart w ręku, dobierają po jed-nej karcie ze swoich stosów.

2) karty użyte do rozstrzygania remisów pozostają odkryte i mogą być wykorzystywane do budowania punktowanych układów.

16

b) etap awansu:Gracz, który wygrał starcie, może tworzyć układy ze wszystkich

odkrytych kart. Punktowane są następujące układy kart: para (dwie karty z tym samym stopniem wojskowym) i szereg co najmniej trzech kart (karty z co najmniej trzema następującymi po sobie stopniami wojskowymi). Za każdy zebrany układ gracz awansuje i przesuwa swój pionek na planszy o odpowiednią liczbę pól (patrz ramka).

ramka. Przykładowe układy kart oraz zasady awansu.

awans o jedno pole

awans o trzy pola

awans o cztery pola

awans o pięć pól

Przykład rozgrywki – awans Gracza B.plutonowy sierżant starszy sierżant

rys. 4. Gracz B zebrał parę i szereg. otrzymuje cztery punkty (1+ 3).

17

uwagi: 1) Układy można tworzyć tylko z wyłożonych odkrytych kart.2) Jedna karta może być wykorzystana jednocześnie do utworzenia

pary i szeregu (rys. 4 i 6).3) karty wykorzystane do budowania układów należy odłożyć na

stos kart zużytych. kart z tego stosu nie można oglądać w trakcie dalszej gry.

4) Gracz nie ma obowiązku wzięcia układu. Mając w ręku silną kartę czasem warto zaryzykować, by po następnym etapie starcia uzy-skać lepszy awans.

5) Często zdarza się, że wyłożone odkryte karty uniemożliwiają stworzenie układu (rys. 7). w takim przypadku pomija się etap awansu i przechodzi od razu do etapu uzupełnienia.

rys. 5. Gracz B zabrał ze stołu karty i awansował na plutonowego.

18

rys 7. w tym przypadku do szeregu czterech kart brakuje kaprala.

rys 6. Przy takim układzie do zebrania jest aż dziewięć punktów (1+1+4+3).

c) etap uzupełnień:Gracze dobierają karty z wierzchu własnego stosu, aby ponownie

mieć w ręku trzy karty (jak na początku rozgrywki).

19

Po uzupełnieniu kart przechodzą do kolejnej tury, którą znów rozpoczyna etap starcia (punkt a).

uwagi:1) Jeżeli po etapie awansu nie ma żadnych odkrytych kart, gracze

wykładają po jednej karcie ze swojego stosu.

3. Zakończenie gry:Możliwe są dwa warianty zakończenia gry. Zwycięzcą zostaje gracz, który:1) jako pierwszy awansuje na marszałka Polski, 2) awansował na wyższy stopień niż przeciwnik, gdy w grze zostały

wykorzystane wszystkie karty.

uwagi: 1) w przypadku remisu w ostatnim starciu, gracze losowo dobierają

karty ze stosu kart zużytych aż do momentu rozstrzygnięcia. karty dobrane w ten sposób mogą zostać powtórnie wykorzystane do budowania układów punktowanych.

4. Wariant gry „awans” dla najmłodszych (6–8 lat):Gracze nie mają kart w ręku. dobierają po jednej karcie ze swojego stosu i kładą je odkryte przed sobą. wygrywa wyższa szarża. Gracz, który wygrał starcie, przesuwa swój pionek o jedno pole na plan-szy. wygrywa ten, kto po ostatnim starciu będzie miał najwyższy stopień.

5. Wariant gry „awans. Marynarka Wojenna”do gry używa się kart i planszy ze stopniami marynarki wojennej. rozgrywka odbywa się na takich samych zasadach jak w przypadku gry ze stopniami wojsk lądowych (patrz punkty 1–3). Zaawansowa-ni gracze mogą spróbować gry „zestawem mieszanym”, czyli jedną talią piechoty i jedną talią marynarki. w takim wariancie zasady również pozostają niezmienione, przy czym szeregi i pary można tworzyć z naramienników różnych rodzajów wojsk, na przykład szereg: kontradmirał, generał dywizji, admirał bądź para: sierżant, bosman.

20

uwagi:1) Marszałek Polski był zwierzchnikiem wszystkich sił zbrojnych, za-

równo wojsk lądowych, powietrznych, jak i marynarki wojennej. dlatego najwyższą kartą we wszystkich wariantach gry „awans” jest marszałek Polski.

6. Wariant gry „Mat” (od 2 do 8 graczy)Na początku rozgrywki najstarszy z graczy tasuje karty z obu zesta-wów łącznie (68 kart) i układa przed sobą 12 kart (4 x 3) naramienni-kami do góry. wśród tych kart gracze jednocześnie szukają szeregu trzech kart bądź trojki kart równych stopniem. ten, kto pierwszy za-uważy szereg bądź trójkę, krzyczy głośno „mat” i zabiera karty two-rzące punktowany układ. Puste miejsca należy od razu uzupełniać trzema kolejnymi kartami ze stosu. Gdy przed graczami znów leży 12 kart, mogą oni ponownie zgłaszać premiowane układy, krzycząc „mat”. Jeżeli któryś z graczy zauważy na stole szereg siedmiu kart krzyczy „bosmanmat”, co jest równoznaczne ze zwycięstwem w grze. Jeżeli nikt nie zgłosi „bosmanmata”, gra kończy się, gdy po dołożeniu ostatnich kart ze stosu nie można odnaleźć na stole żadnego szeregu, bądź trójki. Zwycięża ten, kto znalazł najwięcej szeregów, bądź trójek.

uwagi: 1) Szeregi i trójki można tworzyć zarówno z naramienników piecho-

ty jak i marynarki, na przykład szereg: mat, plutonowy, bosman bądź trójka: mat, mat, kapral.

2) Jeżeli wśród odkrytych 12 kart nie ma szeregu bądź trójki, lub przez dłuższy czas gracze nie mogą znaleźć żadnego układu, nale-ży dołożyć kolejne trzy karty.

3) Po znalezieniu szeregu bądź trójki w 15 kartach, nie należy dokła-dać kart do pozostałych 12, chyba że zdarzy się sytuacja opisana w punkcie 2.

4) Gracz, który pomylił się i wskazał na niepoprawny szereg bądź trójkę, traci kolejkę i nie może zgłaszać szeregów i trójek do mo-mentu gdy któryś z pozostałych graczy nie znajdzie poprawnego układu. wtedy wraca do gry.

5) Po wypowiedzeniu słowa „mat” nie można już poprawić na „bos-manmat” ani odwrotnie.

21

7. Wymyśl swój wariant gry: kartami do gry „awans” można grać na wiele innych sposobów. Zachęcamy do tworzenia własnych wariantów gry. Propozycje prosimy przesyłać na adres: karol Madaj, instytut Pamięci Naro-dowej, Biuro edukacji Publicznej, ul. towarowa 28, 00-839 war-szawa, z dopiskiem „Gra edukacyjna awans” lub mailem na adres: karol.madaj@ipn.gov.pl. dla autorów najciekawszych propozycji przygotowaliśmy nagrody.

22

janusz kusociński

1907 – 1940

1928

1929

1939

Fot.

ze zb

ioró

w M

uzeu

m Sp

ortu

i tur

ysty

ki w

war

szaw

ie

BIoGraMy

23

Urodził się w rodzinie inteligenckiej o głębokich tradycjach niepod-ległościowych. Jego ojciec klemens za swoją działalność patriotyczną podczas zaborów był więziony przez rosjan. Starsi bracia Janusza po-legli: Zygmunt w czasie i wojny światowej we Francji w 1918 r., tadeusz pod Zamościem podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r.

Całe życie kusocińskiego oscylowało wokół sportu, co dało mu najwyższy laur – złoty medal olimpijski w Los angeles w 1932 r. kuso-ciński był także dwukrotnym rekordzistą świata, medalistą Mistrzostw europy, wielokrotnym mistrzem Polski w biegach na dystansach od 3000 do 10 000 metrów. Był bez wątpienia najlepszym polskim lekkoatletą dwudziestolecia międzywojennego, jednym z trojga pol-skich sportowców, którym przed ii wojną światową udało się stanąć na najwyższym stopniu podium podczas igrzysk olimpijskich.

kolejnym etapem jego życia były studia w Centralnym instytu-cie wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w warszawie (1935–1938), praca nauczyciela wychowania fizycznego i trenera lekkiej atletyki. do wybuchu wojny pozostał jednocześnie czynnym sportowcem. Był prekursorem specjalnej metody treningowej – tre-ningu interwałowego.

Służbę wojskową odbył kusociński w latach 1928–1930, opusz-czając wojsko w stopniu kaprala. Liczne kontuzje, jakich nabawił się podczas kariery sportowej, spowodowały, iż nie został zmobilizowa-ny w przededniu wojny. Jednak determinacja i poczucie obowiązku w służbie dla ojczyzny spowodowały, iż „kusy” jako ochotnik wstą-pił do 1. Plutonu kompanii karabinów Maszynowych 2. Batalionu 360. Puł ku Piechoty. w obronie warszawy wyróżniał się walecznością, stanowczością i bohaterstwem.

w listopadzie 1939 r. rozpoczął pracę jako kelner w „karczmie pod kogutem”. Gospoda, w której pracował, była nie tylko restauracją, ale także punktem konspiracyjnym organizacji wojskowej „wilki” (oww). kusociński zaangażował się w konspirację (ps. „Prawdzic”) obejmując komórkę wywiadu przy komendzie okręgu oww w war-szawie. w grudniu 1939 r. awansował do stopnia podporucznika oww. 28 marca 1940 r. został aresztowany, torturowany nie wydał nikogo. Po blisko trzymiesięcznym śledztwie został rozstrzelany w ma-sowej egzekucji w Palmirach 21 czerwca 1940 r. Był jedną z tysięcy ofiar niemieckiej akcji aB, której celem była zagłada polskich elit.

24

leszek Chmielecki

1905 – 1940

1936

2007

Fot.

ze zb

ioró

w M

uzeu

m k

atyń

skie

go w

war

szaw

ie

25

Urodził się w Łodzi. kształcił się w wilnie i warszawie. Studia me-dyczne ukończył w 1936 r. na Uniwersytecie warszawskim. Jako chi-rurg pracował w Szpitalu Ubezpieczalni Społecznej w Łodzi.

w czasie studiów odbył służbę wojskową w Szkole Podchorą-żych Sanitarnych rezerwy w warszawie. do rezerwy trafił w 1936 r. w stopniu podporucznika.

w sierpniu 1939 r. został zmobilizowany do wojska Polskiego i przydzielony do 9. Szpitala okręgowego w Brześciu nad Bugiem.

dalsze losy porucznika Leszka Chmieleckiego nie są dokładnie znane, prawdopodobnie podzielił losy innych żołnierzy z Brześcia.

Naloty bombowe na Brześć rozpoczęły się już 1 września rano, ale najcięższe bombardowanie miało miejsce tydzień później. do szpitala trafiło wielu rannych. wśród pacjentów szpitala znajdowali się też żołnierze polscy ranni w walkach na Pomorzu, nad Bugiem i Narwią, pod wizną.

ataki na twierdzę brzeską Niemcy rozpoczęli już po zajęciu miasta, 14 września. Po trzech dobach załoga bez kapitulacji opuś-ciła pozycje obronne. 21 września sowieci otrzymali rozkaz zajęcia Brześcia. dwa dni później odbyła się wspólna defilada wojsk obu najeźdźców. Przed opuszczeniem Brześcia, Niemcy przekazali so-wietom jeńców wojennych.

Leszek Chmielecki trafił do obozu w Starobielsku. Został zamor-dowany w Charkowie. awansowany pośmiertnie w 2007 r. do stop-nia porucznika.

26

Feliks Ignacy Grabowski

1911 – 193919

33

1935

Fot.

ze zb

ioró

w Jó

zefa

i Les

zka G

rabo

wski

ch

27

Urodził się w Bodzanowie (obecnie powiat płocki), z zawodu był murarzem. Służbę w wojsku Polskim rozpoczął w 1933 r. w 32. Pułku Piechoty w Modlinie. w 1935 r. ukończył szkołę podoficerską i został awansowany do stopnia kaprala. Po zakończeniu służby wojskowej wrócił do rodzinnego Bodzanowa.

Feliks Grabowski został ponownie powołany do służby wojskowej w lipcu 1939 r. do jego obowiązków należało patrolowanie granicy polsko-niemieckiej w rejonie wsi Bonisław w powiecie mławskim. 26 sierpnia 1939 r. kapral Grabowski, w wyniku niemieckiej prowo-kacji granicznej, został zastrzelony. Był jednym z pierwszych żołnierzy polskich poległych w obronie granic rzeczypospolitej, jeszcze przed rozpoczęciem ii wojny światowej.

Jego pogrzeb przerodził się w wielką manifestację patriotyczną. 27 sierpnia 1939 r. w Mławie odbyła się uroczystość żałobna, podczas której zwłoki poległego żołnierza przeniesiono do kościoła w Mławie, a następnie do rodzinnej wsi. kondukt żałobny poprzedzały oddziały obrony narodowej oraz poczty sztandarowe wszystkich organizacji, przedstawicieli władz wojskowych i cywilnych.

28 sierpnia kapral Feliks Grabowski został z honorami pochowany na miejscowym cmentarzu w Budzanowie.

28

lesław Czarnek

1916 – 1998

1939

Fot.

ze zb

ioró

w Ja

nusz

a Cza

rnka

29

Urodził się w rzeszowie. Był synem znanego adwokata i działacza społecznego witolda. Po maturze, w 1934 r. rozpoczął studia praw-nicze na Uniwersytecie Jana kazimierza we Lwowie. równocześnie studiował nauki polityczne. Studia ukończył w 1938 r. Służbę wojsko-wą odbył wołyńskiej Szkole Podchorążych rezerwy artylerii w latach 1938–1939. Następnie został przydzielony do 10. Brygady kawalerii dowodzonej przez płk. Stanisław Maczka.

3 września 1939 r. Czarnek został odkomenderowany wraz z trze-ma podchorążymi do warszawy. Pociąg, którym podróżowali został zbombardowany k. radymna, co uniemożliwiło im dalszą podróż. Żołnierze zdecydowali się na powrót, jednak macierzystą brygadę odnaleźli dopiero koło Stryja, kiedy była już w odwrocie. 19 września brygada przekroczyła granicę węgierską, gdzie została rozbrojona. Żołnierze zostali internowani w obozach. wielu z nich, w tym Czarnek, zdecydowało się przedostać na Zachód. dzięki pieniądzom uzyska-nym ze sprzedaży zegarka Czarnkowi udało się przedostać na Buda-pesztu, a następnie przez zieloną granicę do Jugosławii. Z Zagrzebia, już w sposób legalny, wyruszył do Francji.

we Francji wstąpił do 10. Brygady kawalerii Pancernej gen. Macz-ka i wziął udział w kampanii 1940 r. Po upadku Francji przedostał się do wielkiej Brytanii. tam był m.in. oficerem wywiadu w 1. dywizji Pan-cernej gen. Maczka. Brał udział w desancie na Normandię. do końca wojny pracował w kontrwywiadzie w edynburgu, zajmował się m.in. przesłuchiwaniem pojmanych jeńców. Po zakończeniu wojny pozo-stał w wielkiej Brytanii. Po przejściu na emeryturę wyemigrował do australii.

30

józef Stanisław Schodowski

1904 – 1939

1929

1925

1926

1926

1928

1936

Fot.

ze zb

ioró

w Zb

igni

ewa r

ekuc

ia

31

Urodził się w raciążu, gdzie ukończył szkołę powszechną. Pierwsze doświadczenie bojowe zdobył w 1920 r. wówczas też został areszto-wany przez sowietów za udzielanie informacji oficerom wojska Pol-skiego o położeniu oddziałów bolszewickich.

w 1925 r. rozpoczął służbę wojskową w artylerii w 1. oddziale Służ-by artylerii w dęblinie. w następnych latach bardzo szybko awanso-wał. w 1933 r. uczestniczył w kursie Szkoły Podchorążych dla Podofi-cerów Zawodowych w Bydgoszczy.

wrzesień 1939 r. zastał Schodowskiego na stanowisku oficera ds. łączności 11. karpackiego Pułku artylerii Lekkiej będącej częścią armii „kraków”. 19 września pułk ten otrzymał rozkaz przebicia się do okrążonego przez Niemców Lwowa. Pierwsza próba nie powiod-ła się, podczas kolejnej udało się przebić tylko jednemu baonowi. 20 września Niemcy przeszli do kontrataku przy pomocy oddziałów pancernych i piechoty. akcja ta załamała się w ogniu ostatnich pol-skich dział. Podczas walk szczególnie odznaczył się ppor. Schodowski. Chcąc zniszczyć gniazdo karabinów maszynowych w budynku sana-torium w Hołosku (na przedpolach Lwowa), które uniemożliwiało posuwanie się polskiej piechocie, galopem wyjechał z działonem (najmniejsza jednostka artylerii obejmująca jedno działo z obsługą) przed linię frontu na odkryte stanowisko i zadanie wykonał. Samot-ny działon został jednak zaatakowany przez czołgi. wywiązała się walka. Załadowany do armaty pocisk przeciwpancerny dwukrotnie nie wypalił. Pomimo straty bezcennych sekund na zmianę amunicji, zdołano zniszczyć dwa czołgi, ale obsługa działonu poległa lub zo-stała ranna. wówczas Schodowski sam nastawił, wycelował i odpalił działo, niszcząc kolejny niemiecki czołg. Poległ chwilę później od serii z czwartego czołgu.

32

narcyz łopianowski

1898 – 1984

1927

1937

1944

1945

Fot.

ze zb

ioró

w Ce

ntra

lneg

o ar

chiw

um w

ojsk

oweg

o

33

Pochodził z wileńszczyzny. Jako młody chłopak brał udział w obronie wilna przed wojskami bolszewickimi. w wojnie polsko-bolszewickiej walczył w 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Następnie został odko-menderowany do 21. Pułku Ułanów Nadwiślańskich. w 1927 r., po ukończeniu szkoły oficerskiej, został mianowany podporucznikiem i przydzielony do 1. Pułku Ułanów krechowieckich, a następnie do Batalionu Ciężkich karabinów Maszynowych, gdzie pełnił służbę do 1939 r. awansując do rangi rotmistrza.

w momencie wybuchu ii wojny światowej pełnił służbę w ko-mendzie Garnizonu augustów organizując ewakuację cywilnych i wojskowych rodzin z miejsca stacjonowania pułku w augustowie. Następnie został przydzielony do 101. Pułku Ułanów na stanowisko dowódcy ii szwadronu. 21 września 1939 r. brał udział w obronie Grodna przed sowietami, wsławiając się obroną przeprawy mosto-wej. 22 września jego pułk stoczył zwycięską bitwę z armią Czerwoną pod kodziowcami. Polska kawaleria wyeliminowała z walki 23 czołgi sowieckie, z czego szwadron Łopianowskiego zniszczył 17. Jednakże niebawem pułk został zmuszony do wycofania się i po przekroczeniu granicy litewskiej żołnierzy internowano. Po zajęciu Litwy przez ZSrr Łopianowski wraz z towarzyszami trafił w ręce Nkwd. we wrześniu 1940 r. został przewieziony do więzienia Butyrki w Moskwie, a na-stępnie na Łubiankę. Po układzie Sikorski-Majski, dzięki amnestii, znalazł się w formowanej przez gen. andersa armii Polskiej. w paź-dzierniku 1942 r. dotarł do wielkiej Brytanii, gdzie przeszedł szkolenie komandosów brytyjskich w Służbach Specjalnych Soe i wstąpił do „Cichociemnych”. do jesieni 1943 r. walczył we włoszech i Północnej afryce. w kwietniu 1944 r. został przerzucony do Polski. w Powstaniu warszawskim był dowódcą odcinka taktycznego „Sarna” w Śródmieś-ciu Południowym. dwukrotnie ranny, po upadku Powstania trafił do obozu jenieckiego w Niemczech. Po wyzwoleniu wrócił do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, gdzie został awansowany do stopnia pod-pułkownika. Zmarł w kanadzie.

34

Tadeusz Zgorzelski

1892 – 1945

1921

1914

1915

Fot.

ze zb

ioró

w St

efan

a Zgo

rzel

skie

go

35

Urodził się w krakowie, z zawodu był ceramikiem. w 1913 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego, w tym samym roku został powołany do armii austriackiej. Służąc w niej ukończył szkołę podoficerską a na-stępnie brał udział w walkach i wojny światowej. w 1918 r. rozpoczął służbę w wojsku Polskim, uczestniczył w walkach o Lwów a następnie w wojnie polsko-bolszewickiej. w 1921 r. uzyskał awans do stopnia chorążego artylerii i został przydzielony do 2. Pułku artylerii Ciężkiej w Lublinie. Z pułkiem tym później przeniósł się do Chełma, gdzie pełnił funkcję oficera ewidencyjnego kadry batalionu zapasowego, a następnie pracował w oddziale kwatermistrzowskim.

we wrześniu 1939 r. Zgorzelski pełnił służbę w ośrodku Zapaso-wym 2. Pułku artylerii Ciężkiej. wraz ze swoim oddziałem wyruszył z Chełma, zgodnie z defensywną koncepcją dowództwa, w kierun-ku na węgry i rumunię, na tzw. „przedmoście rumuńskie”. Na wieść o agresji sowieckiej oddział Zgorzelskiego cofnął się jednak w kierun-ku włodzimierza wołyńskiego, a następnie wrócił do Chełma.

Zgorzelskiemu udało się uniknąć niewoli i bardzo szybko zaanga-żował się w pracę konspiracyjną. działał w Służbie Zwycięstwu Polski, następnie w Związku walki Zbrojnej i armii krajowej obwodu Chełm. Zagrożony aresztowaniem uciekł z otoczonego przez Niemców domu i wyjechał do warszawy. tu zaangażował się w konspirację obozu Polski walczącej, kierując m.in. podziemną drukarnią. Po upadku Powstania warszawskiego został wywieziony do obozu koncentra-cyjnego w Gross-rosen, następnie trafił do obozu Boelke-kaserne w Nordhausen. w tym ostatnim umarł kilkadziesiąt dni przed zakoń-czeniem wojny.

36

Witold Pilecki

1901 – 1948

1926

1941

1944

Fot.

ze zb

ioró

w ro

dzin

y Pile

ckich

37

Pochodził z Nowogródczyzny. Już jako harcerz znalazł się w ochotni-czych oddziałach wileńskiej samoobrony w 1918 r. walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Na początku 1921 r. został zwolniony z wojska i wrócił do wilna, aby kontynuować naukę i zająć się rodzin-nym gospodarstwem.

w czasie wojny obronnej w 1939 r. Pilecki był podporucznikiem i dowodził szwadronem wchodzącym w skład 19. dywizji Piechoty. Po rozbiciu dywizji znalazł się w szeregach odtwarzanej 41. dywizji Piechoty rezerwy. Po klęsce wojny obronnej pozostał w kraju, aby prowadzić podziemną walkę z okupantem. działał w konspiracyjnej tajnej armii Polskiej, która w 1941 r. podporządkowała się Związkowi walki Zbrojnej.

we wrześniu 1941 r. jako tomasz Serafiński pozwolił się aresz-tować, aby dostać się do obozu auschwitz celem zorganizowania tam konspiracji wojskowej oraz zdobycia informacji na temat po-pełnianych w obozie zbrodni. Zagrożony dekonspiracją w kwietniu 1943 r. uciekł z obozu i nawiązał łączność z komendą Główną armii krajowej. Ponownie włączył się w pracę podziemia. w 1944 r. odde-legowano go do konspiracyjnej organizacji pod kryptonimem „Nie” – Niepodległość.

w Powstaniu warszawski Pilecki walczył początkowo jako szere-gowy żołnierz w zgrupowaniu „Chrobry ii”. Z czasem ujawnił swój stopień wojskowy – wówczas był już rotmistrzem – i został zastępcą, a następnie dowódcą kompanii. Po upadku Powstania znalazł się w obozie jenieckim w Lamsdorf, a potem w obozie w Murnau, skąd po wyzwoleniu w 1945 r. wyruszył do ii korpusu Polskich Sił Zbroj-nych we włoszech. Pod koniec 1945 r. wrócił do Polski i rozpoczął montowanie siatki łączności. Zdobywał i przesyłał informacje m.in. na temat działań Nkwd, narastającego terroru i sytuacji oddziałów leśnych. Mimo ostrzeżeń o grożącym mu niebezpieczeństwie ociągał się z decyzją o wyjeździe z Polski. w maju 1947 r. został aresztowany. Po brutalnym śledztwie 15 marca 1948 r. skazano go na karę śmierci. Prezydent Bolesław Bierut odrzucił prośby o ułaskawienie. 25 maja 1948 r. Pileckiego rozstrzelano, a ciało potajemnie pogrzebano praw-dopodobnie na warszawskich Powązkach.

38

Tomasz Byszewski 1894 – 1940

1918 2007

Fot.

ze zb

ioró

w M

uzeu

m k

atyń

skie

go w

war

szaw

ie

39

Urodził się i wychował w polskiej rodzinie w Moskwie. w 1916 r. ukoń-czył studia medyczne na miejscowym uniwersytecie. Zaraz potem został wcielony do armii rosyjskiej. od marca 1917 r. działał w Związku wojskowych Polaków w rosji, następnie zgłosił się do dywizji Strzel-ców Polskich. od maja 1917 r. pełnił funkcję kierownika lekarskiego Szpitala epidemicznego dywizji, pozostał na tym stanowisku po wej-ściu dywizji w skład i korpusu Polskiego w rosji. Zdemobilizowany został w stopniu kapitana lekarza.

Po rozwiązaniu korpusu w 1918 r. trafił do warszawy, gdzie praco-wał na oddziale chirurgii Szpitala św. rocha. do wojska trafił ponow-nie w 1919 r., gdy na ochotnika zgłosił się do Szpitala Polowego PCk nr 1 i jako jego ordynator przebywał na froncie w latach 1919–1921. w 1921 r. został zdemobilizowany w stopniu kapitana.

w dwudziestoleciu międzywojennym Byszewski pracował jako lekarz w różnych szpitalach (m.in. był dyrektorem i ordynatorem filii Szpitala św. antoniego w warszawie), pełnił także funkcję sekretarza towarzystwa Chirurgów Polskich.

w 1939 r. został zmobilizowany i przydzielony do kadry zapasowej 1. Szpitala okręgowego. Jako ordynator Szpitala Polowego wycofywał się w kierunku rumunii, trafił jednak do niewoli sowieckiej. Przetrzy-mywany w obozie w kozielsku, w 1940 r. został zamordowany w katy-niu. awansowany pośmiertnie w 2007 r. do stopnia majora.

40

jan Grudziński 1907 – 1907

1917

1918

1919

1921

1924

1939

Fot.

ze zb

ioró

w w

ojcie

cha M

arke

rta

41

Urodził się w kijowie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniósł się do Lwowa, gdzie w 1925 r. złożył egzamin dojrzałości w i korpusie kadetów. Po ukończeniu w 1928 r. toruńskiej oficer-skiej Szkoły Marynarki wojennej służył w kadrze Marynarki wo-jennej, Flotylli Pińskiej, artylerii nadbrzeżnej na Helu oraz na po-kładach polskich okrętów: torpedowca „Podhalanin”, holownika „Smok”, torpedowca „kujawiak”, okrętu podwodnego „Sęp” oraz, od czerwca 1939 r., jako zastępca dowódcy najnowocześniejszego polskiego okrętu podwodnego orP „orzeł”.

w chwili wybuchu wojny oPr „orzeł” bronił dostępu do Gdyni. Na skutek pogarszającego się stanu zdrowia dowodzącego okrętem kmdra ppor. Henryka kłoczkowskiego w nocy z 14 na 15 września 1939 r. „orzeł” przybił do neutralnego portu w stolicy estonii – talli-nie. tam, wbrew prawu międzynarodowemu, polską jednostkę in-ternowano i przystąpiono do jej rozbrajania. Po opuszczeniu okrętu przez dowódcę kpt. Grudziński przejął dowodzenie i podjął decyzję o ucieczce. w nocy 18 września Polacy pod ostrzałem estońskich karabinów maszynowych wypłynęli z portu. Szczęśliwie, w obawie przed uszkodzeniem własnych jednostek, estończycy nie zdecydo-wali się na ostrzał artyleryjski okrętu, który był łatwym celem na płytkich wodach kanału portowego.

Mimo skonfiskowania map i części uzbrojenia oPr „orzeł” pró-bował walczyć dalej na Bałtyku, po czym przedostał się do anglii przez kontrolowane przez Niemców Cieśniny duńskie. wsławiony brawurową przeprawą okręt kontynuował walkę u boku aliantów. do maja 1940 r. kpt. Jan Grudziński dowodził ośmioma rejsami pa-trolowymi na Morzu Północnym, zatapiając między innymi niemie-cki transportowiec „rio de Janeiro”. ostatni rejs Jana Grudzińskiego i 59 marynarzy rozpoczął się 23 maja 1940 r. Na przełomie maja i czerwca okręt został zatopiony w nieznanych okolicznościach. Jan Grudziński został pośmiertnie awansowany do stopnia komandora podporucznika i – jako jedyny dowódca marynarki – po raz drugi otrzymał krzyż Virtuti Militari. Poszukiwania wraku i ciał załogi trwa-ją do dzisiaj.

42

leopold Pamuła 1898 – 1940

1919

1921

1928

1934

1939

Fot.

ze zb

ioró

w M

uzeu

m Sp

ortu

i tur

ysty

ki w

war

szaw

ie

43

Urodził się w Buczaczu na Podolu. Po zdaniu matury w 1916 r. został wcielony do armii austriackiej. Ukończył szkołę oficerską, walczył na froncie rosyjskim i włoskim. w 1918 r. wstąpił do wojska Polskiego i służył w wojskach kolejowych. od listopada 1920 r. walczył w woj-nie bolszewickiej jako dowódca kompanii w składzie 10. Baonu kolejowego. w 1923 r. zgłosił się do lotnictwa. Po kursach pilotażu trafił do 2. Pułku Lotniczego w krakowie, potem do 11. Pułku Myśliw-skiego w Lidzie, następnie został dowódcą dywizjonu myśliwskiego 4. Pułku Lotniczego w toruniu. w końcu został skierowany do stolicy jako dowódca Zgrupowania Myśliwskiego 1. Pułku Lotniczego.

Był jednym z najlepszych polskich pilotów, brał udział w po-kazach lotniczych, w lipcu 1933 r. jego dywizjon wypadł najlepiej podczas wielkich Pokazów Polskiego Lotnictwa wojskowego w Bu-kareszcie.

w kwietniu 1939 r., gdy zgrupowanie przekształcono w Brygadę Pościgową, ppłk Pamuła został zastępcą jej dowódcy. we wrześniu 1939 r. zadaniem brygady miała być osłona warszawy przed Niemca-mi. Ppłk Pamuła wraz ze sztabem brygady przebywał w podwarszaw-skiej Zielonce, następnie przeleciał do Poniatowa. Zastał tam gotowy do lotu myśliwiec P.11. Pilotując ten samolot, zaatakował i przepędził nadlatujący niemiecki bombowiec He-111, następnie podjął walkę bez szans z trzema Messerschmittami Bf-109. trafiony, płonącym sa-molotem staranował Niemca, po czym ciężko poparzony katapulto-wał się. Po rekonwalescencji wyjechał z warszawy. 19 września prze-kroczył w kutach granicę polsko-rumuńską. Przedostał się do Francji, potem do wielkiej Brytanii. Zmarł 9 Viii 1940 r. w wyniku zakażenia krwi po zabiegu dentystycznym, został pochowany w Blackpool.

44

Wacław lipiński 1896 – 1949

1918

1914

1915

1916

1918

1920

1920

1927

1939

Fot.

ze zb

ioró

w Ja

kuba

Lipi

ński

ego

45

Urodził się w Łodzi. tam też angażował się w działalność niepodle-głościową, współorganizując m.in. drużyny skautowe. od paździer-nika 1914 r. walczył w Legionach Polskich, przeszedł szlak bojowy i Brygady. w listopadzie 1918 r. brał udział w obronie Lwowa, wiosną 1919 r. walczył z bolszewikami na wileńszczyźnie.

w dwudziestoleciu międzywojennym działał jako historyk i pub-licysta. od 1927 r. pracował w wojskowym Biurze Historycznym oraz instytucie Badań Najnowszej Historii Polski, przekształconym następ-nie w instytut Józefa Piłsudskiego, którego został dyrektorem. Był także docentem na Uniwersytecie Jana kazimierza w Lwowie, gdzie wykładał najnowszą historię Polski. Lipiński występował także na an-tenie Polskiego radia jako prelegent i sprawozdawca, m.in. w czasie pogrzebu Józefa Piłsudskiego (1935).

od 7 września 1939 r. był szefem propagandy dowództwa obrony warszawy. dwaj ludzie: prezydent stolicy Stefan Starzyński i ppłk Li-piński byli najważniejszymi głosami walczącej warszawy. Przemówie-nia Lipińskiego zagrzewały do walki, dodawały otuchy. Był zdecydo-wanym zwolennikiem obrony stolicy i przeciwstawiał się tendencjom kapitulacyjnym.

w listopadzie 1939 r. zagrożony aresztowaniem wyjechał do Zako-panego, a w marcu 1940 r. na węgry. wiosną 1942 r. wrócił do kraju i związał się z konspiracją piłsudczykowską. 23 lutego 1944 r. został aresztowany przez gestapo, zwolniony po trzech miesiącach. Jako zdekonspirowany nie wrócił już do pracy w podziemiu. Po wojnie działał w konspiracji antykomunistycznej. Uważając, iż komuniści sfałszują wyniki nawoływał do bojkotu referendum w 1946 r. i wybo-rów w 1947 r. aresztowany w styczniu 1947 r., w grudniu został skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywocie. Zmarł w tajemniczych okolicznościach 4 kwietnia 1949 r. w więzieniu we wronkach (praw-dopodobnie został zamordowany). Przez władze komunistyczne zo-stał skazany na zapomnienie.

46

Stanisław Dąbek 1892 – 1939

1915

1914

1917

1918

1919

1924

1932

1964

Fot.

ze zb

ioró

w M

uzeu

m k

resó

w w

Luba

czow

ie

47

Urodził się w Nisku, uczył się w seminarium nauczycielskim, które ukończył prawdopodobnie w 1913 r. w tym okresie działał w niepod-ległościowej organizacji „Zarzewie”. Przed wybuchem i wojny świa-towej ukończył oficerską szkołę rezerwy. Następnie walczył w armii austriackiej na froncie rosyjskim i włoskim. w 1918 r. tworzył konspi-racyjny oddział wojska Polskiego w Lubaczowie. Honorowe obywa-telstwo tego miasta przyniosły mu walki w obronie Lubaczowa przed oddziałami ukraińskimi. kolejnym etapem służby Stanisława dąbka była wojna polsko-bolszewicka. Po zakończeniu działań wojennych pozostał w służbie wojskowej. Był m.in. komendantem Szkół Podcho-rążych rezerwy Piechoty w tomaszowie Mazowieckim, a następnie w Zambrowie. w latach 1930–1935 dowodził 7. Pułkiem Piechoty Le-gionów w Chełmie, a następnie do lata 1939 r. 52. Pułkiem Strzelców kresowych w Złoczowie.

w lipcu 1939 r. pułkownik dąbek został dowódcą Morskiej Bryga-dy Narodowej i Lądowej obrony wybrzeża. Już 3 września dowodzo-ne przez niego oddziały, atakowane z lądu i morza przez przeważa-jące siły niemieckie, zostały odcięte od reszty kraju. Polacy z trudem utrzymywali pozycje obronne, staczając ponad 110 starć i potyczek. 14 września oddziały dowodzone przez dąbka wycofały się na kępę oksywską, której obrona trwała do 19 września. ostatnia placówka na stokach Babiego dołu była broniona osobiście przez pułkownika dąbka i jego oficerów. aby nie złożyć broni przed wrogiem, po boha-terskiej walce, oraz po wyczerpaniu sił i środków, 19 września 1939 r. dąbek popełnił samobójstwo. w 1964 r. naczelny wódz gen. włady-sław anders pośmiertnie awansował Stanisława dąbka na stopień generała brygady.

48

Franciszek kleeberg1888 – 1941

1908

1914

1915

1917

1918

1919

1928

1943

Fot.

ze zb

ioró

w Ce

ntra

lneg

o ar

chiw

um w

ojsk

oweg

o

49

Urodził się w tarnopolu. Jego ojciec był powstańcem styczniowym i oficerem w armii austriackiej. obu synów, Franciszka i Juliusza, oj-ciec skierował do służby wojskowej w armii austriackiej z nadzieją, że przyjdzie im „walczyć o sprawę polską”. Po ukończeniu korpusu kadetów, odbyciu studiów w akademii wojskowo-technicznej i Szko-le Strzeleckiej artylerii kleeberg został zawodowym oficerem armii austriackiej. w maju 1915 r. przydzielono go do służby w Legionach Polskich. w związku z prośbą o zmianę obywatelstwa austriackiego na polskie, w czerwcu 1918 r. został karnie przeniesiony do armii austria-ckiej. do wojska Polskiego został przyjęty w grudniu 1918 r. i otrzymał przydział do Sztabu Generalnego. do maja 1924 r. pełnił kolejne funk-cje dowódcze. od czerwca 1924 do października 1925 r. studiował we Francji w École Supérieure de Guerre, Centrum wyszkolenia Piechoty w wersalu oraz w Centrum wyszkolenia artylerii w Metzu. Po powro-cie do kraju został ii dyrektorem nauk w wyższej Szkole wojennej w warszawie oraz powrócił do służby liniowej, obejmując dowództwo 29. dywizji Piechoty stacjonującej w Grodnie. w 1936 r. został miano-wany dowódcą okręgu korpusu nr iii w Grodnie, a w 1938 r. dowódcą okręgu korpusu nr iX w Brześciu nad Bugiem.

od 9 września 1939 r. kleeberg dowodził Samodzielną Grupą operacyjną „Polesie”. Po agresji sowieckiej próbował wykonać roz-kaz Naczelnego wodza o przejściu polskich wojsk do rumunii lub na węgry i wycofał swe oddziały w rejon kowla. Jednakże 22 wrześ-nia, pozbawiony łączności z dowództwem, w beznadziejnej sytuacji strategicznej zdecydował się podjąć marsz z odsieczą dla okrążonej warszawy. 27 września jego oddziały przeprawiły się przez Bug w re-jonie włodawy. Na początku października 1939 r. pod kockiem sto-czył ostatnią bitwę kampanii wrześniowej. taktycznie rozegrał ją po mistrzowsku, ale z braku amunicji musiał kapitulować. Jako jeniec przetrzymywany był w bardzo ciężkich warunkach w twierdzy könig-stein koło drezna. Zmarł w niewoli niemieckiej 5 kwietnia 1941 r. Po wojnie jego zwłoki sprowadzono do kraju i pochowano na cmentarzu w kocku. Pośmiertnie awansowany na stopień generała dywizji.

50

Tadeusz kutrzeba 1886 – 1947

1906

1911

1915

1919

1920

1922

1927

1939

Fot.

ze zb

ioró

w Na

rodo

wego

arc

hiwu

m C

yfro

wego

51

Pochodził z krakowa. kontynuując tradycje rodzinne (jego ojciec był oficerem w armii austriackiej) pobierał nauki w wojskowej aka-demii technicznej w wiedniu, następnie studiował w akademii Sztabu Głównego i na wyższych kursach inżynierii wojskowej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przyjęty został do Naczel-nego dowództwa wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko- -bolszewickiej. Pełnił wiele kluczowych funkcji w Sztabie General-nym wojska Polskiego oraz pełnił odpowiedzialne funkcje w Ścisłej radzie wojennej. Był także wybitnym wykładowcą. Prowadził za-jęcia z taktyki ogólnej w Szkole Sztabu Głównego, a w latach 1928– –1939 był komendantem wyższej Szkoły wojennej.

kiedy wybuchła ii wojna światowa gen. kutrzeba dowodził ar-mią „Poznań”, która w pierwszych dniach września nie była atakowa-na przez Niemców. Gen. kutrzeba nie chciał bezczynnie przyglądać się wydarzeniom rozgrywającym się za lewym skrzydłem jego armii, gdzie bardzo silnie była atakowana armia „Łódź”. Jak wspominał: „Poczęła się rodzić we mnie myśl, że stopniowo wyłania się sytua-cja operacyjna, w której armia »Poznań« bezczynnie stać nie może. wypuścić okazję do współdziałania z armią »Łódź« to zezwolić prze-ciwnikowi bić nas częściami, bo gdy dziś bije naszego sąsiada bez naszego udziału, za parę dni może przyjść kolej na nas”. Gen. kutrze-ba nawiązał kontakt z dowodzącym armią „Pomorze” gen. włady-sławem Bortnowskim i w dniach 9–22 września połączone armie ro-zegrały nad Bzurą największą bitwę wojny obronnej Polski w 1939 r., Niewielkiej części wojsk wraz z gen. kutrzebą udało się przez Puszczę kampinoską przebić do warszawy, gdzie wzięli udział w jej obronie. kutrzeba pełnił funkcję zastępcy dowódcy armii „warszawa”. od po-czątku było wiadomo, że dalsza walka z Niemcami jest tylko walką o honor. Po kapitulacji kutrzeba znalazł w niewoli niemieckiej. Po uwolnieniu udał się do wielkiej Brytanii, gdzie zmarł.

52

kazimierz Sosnkowski 1885 –1969

1914

1916

1918

1920

1936

Fot.

ze zb

ioró

w in

stytu

tu Jó

zefa

Piłs

udsk

iego

w a

mer

yce

53

Urodził się w warszawie w rodzinie o tradycjach patriotycznych. w 1906 r. dowodził organizacją Bojową PPS okręgu warszawskiego. współorganizował w Galicji Związek walki Czynnej, Związek Strzele-cki i Strzelca. Po wybuchu i wojny światowej był jednym z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, jego następcą na sta nowisku dowódcy i Brygady Legionów Polskich. Po kryzysie przysięgowym został aresztowany i wraz z Piłsudskim osadzony w Magdeburgu. w wolnej Polsce mianowany generałem podporucznikiem (gene-rałem brygady), a w 1920 r. generałem dywizji. w maju i czerwcu 1920 r. z powodzeniem dowodził armią rezerwową, z którą odparł tzw. pierwszą ofensywę tuchaczewskiego. Jego zdolności organizacyj-ne przyczyniły się do zwycięstwa nad bolszewikami w bitwie warszaw-skiej 1920 r. Sosnkowski był wówczas ministrem spraw wojskowych.

w pierwszych latach ii rzeczypospolitej był kilkukrotnie mini-strem spraw wojskowych. Na tym stanowisku przeprowadził trudny proces demobilizacji wojska i przygotował jego pokojową organiza-cję. Spośród jego zasług wymienić warto osiągnięcia związane z roz-wojem przemysłu zbrojeniowego, budową portu gdyńskiego i zawar-ciem sojuszu wojskowego z Francją.

Pominięty w planach wojny obronnej 1939 r., dostał przydział woj-skowy dopiero nocą z 10 na 11 września 1939 r. Został wówczas miano-wany dowódcą Frontu Południowego. w panującej na froncie sytuacji jego dowództwo ograniczyło się jedynie do armii „karpaty” otoczonej pod Przemyślem. Na czele armii chciał przebić się do Lwowa i w opar-ciu o to miasto bronić południowo-wschodniej Polski. Po drodze od-działy Sosnkowskiego rozbiły część V elitarnego zmotoryzowanego pułku SS „Germania”. ostatecznie Polakom zabrakło jednak sił, aby dostać się do oblężonego miasta. w tych ostatnich potyczkach generał osobiście kierował ogniem armatki przeciwpancernej i z karabinem w ręku walczył na pierwszej linii. wobec agresji sowieckiej 17 września resztki armii „karpaty” zostały rozproszone. Sosnkowski w cywilnym ubraniu przedostał się na węgry, a stamtąd do Paryża. Był jedną z czo-łowych postaci obozu londyńskiego, do 1941 r. ministrem w rządzie władysława Sikorskiego oraz pierwszym komendantem Związku wal-ki Zbrojnej (do 1940 r.). Po śmierci Sikorskiego objął funkcję Naczelne-go wodza. Zdymisjonowany w 1944 r. wyjechał do kanady. do śmierci pozostał jednym z nieformalnych przywódców emigracji.

54

edward rydz-Śmigły 1886 – 1941

1915

1911

1914

1916

1918

1920

1936

1936

Fot.

ze zb

ioró

w Na

rodo

wego

arc

hiwu

m C

yfro

wego

55

Urodził się w Brzeżanach. Podczas studiów w krakowskiej akademii Sztuk Pięknych włączył się w działalność niepodległościową w Związ-ku walki Czynnej, a kilka lat później współorganizował Związek Strze-lecki. w tym czasie nawiązał ścisłą współpracę z Józefem Piłsudskim. Podczas i wojny światowej został powołany do armii austriackiej, a potem rozpoczął służbę w i Brygadzie Legionów Polskich. Po kry-zysie przysięgowym stanął na czele Polskiej organizacji wojskowej. w listopadzie 1918 r. wszedł w skład rządu ignacego daszyńskiego jako minister wojny. wsławiony jako świetny dowódca podczas wojny polsko-bolszewickiej, otrzymywał bardzo trudne zadania do wykona-nia – zdobył wilno, Mińsk Litewski, dyneburg i kijów, przebił się przez okrążenie armii Budionnego, podczas bitwy warszawskiej dowodził Frontem Środkowym i akcją zaczepną znad wieprza.

w dwudziestoleciu międzywojennym zajmował się pokojową or-ganizacją wojska i jego wyszkoleniem. Był jednym z inspektorów ar-mii. Po śmierci Józefa Piłsudskiego został generalnym inspektorem sił zbrojnych, a w 1936 r. uzyskał stopień marszałka Polski.

w momencie wybuchu ii wojny światowej objął stanowisko na-czelnego wodza. Chciał ustabilizować linię obrony wojsk polskich do momentu rozpoczęcia działań wojennych przez sojuszników francu-skich i brytyjskich. 9 września przeniósł kwaterę główną z warszawy do twierdzy w Brześciu nad Bugiem, a 12 września do włodzimierza wołyńskiego. opracował plan koncentracji polskich oddziałów na linii Stryj–dniestr. Po ataku armii Czerwonej na Polskę rydz-Śmigły podjął decyzję o kontynuowaniu walk z Niemcami, a z armią Czerwo-ną tylko w wypadku agresywnego działania z jej strony. Sam w nocy z 17 na 18 września udał się do rumunii, aby kontynuować walkę u boku aliantów. tam został internowany, jednak w grudniu 1940 r. udało mu się przedostać na węgry, skąd w październiku 1941 r. po-wrócił do okupowanej Polski.

Nie udało mu się nawiązać bliższych kontaktów z przedstawiciela-mi Związku walki Zbrojnej. 2 grudnia 1941 r. zmarł i został potajemnie pochowany na Powązkach jako adam Zawisza.

56

57

AWANS

ZAWIERA DODATEK

MARYNARKA

WOJENNA