Autoreferat PL KWojdylo - Instytut Psychologii...

Kamila Wojdyło, Autoreferat, Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk, Warszawa, 2017

1

Dr Kamila Wojdyło

Instytut Psychologii

Polska Akademia Nauk

Email: [email protected]

Autoreferat

1. Imię i nazwisko

Kamila Wojdyło

2. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe oraz certyfikaty zawodowe § doktor nauk humanistycznych w dziedzinie psychologii, Wydział Psychologii, Szkoła

Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, 2005; tytuł rozprawy doktorskiej:

„Pracoholizm. Niektóre wyznaczniki uporczywości działania”;

§ magister psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet im A. Mickiewicza,

Poznań, 2000; tytuł pracy magisterskiej: „Wpływ komunikatów niewerbalnych i cech

sytuacji na spostrzeganie społeczne”;

§ europejski certyfikat psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego, 2016; European

Accreditation Certificate, EABCT;

§ certyfikat psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego, 2014; Centrum Terapii

Poznawczo-Behawioralnej CBT, Warszawa.

3a. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach

naukowych § od 2014 adiunkt, Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk, Warszawa;

§ 2008–2014 adiunkt, Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet

Gdański, Gdańsk.

3b. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach

pozanaukowych § od 2016 Klinika Psychologiczno-Psychiatryczna „Psychomedic”, Warszawa;

§ 2014–2015 Centrum Terapii Poznawczo-Behawioralnej CBT, Warszawa;

§ 2011–2014 Sąd Okręgowy w Gdańsku, biegły sądowy;

§ 2001–2008 Erziehungs-, Familien- und Lebensberatungsstelle des Naemi-Wilke-Stiftes,

Guben, Niemcy, psycholog dyplomowany, kierownik poradni (2004–2006).


2

4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia

14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o

stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.).

(a) Tytuł osiągnięcia naukowego

Uzależnienie od pracy (work craving) – koncepcja, tryby

samoregulacji oraz implikacje teoretyczne i praktyczne

(b) Publikacje wchodzące w skład osiągnięcia naukowego

1. Wojdylo, K., Baumann, N., Kuhl, J. (2017). The firepower of work craving: When self-

control is burning under the rubble of self-regulation. PLOS ONE, 12(1): e0169729.

doi:10.1371/journal.pone.0169729. (Impact Factor: 3,06; 40 pkt.)

2. Wojdylo, K., Karlsson, W., Baumann, N. (2016). Do I feel ill because I crave for work or

do I crave for work because I feel ill? A longitudinal analysis of work craving, self-

regulation and health. Journal of Behavioral Addictions, 5(1), 90–99. (Impact Factor:

2,49; 25 pkt.)

3. Wojdylo, K. (2015a). „Workaholism“ does not always mean workaholism...? – about the

controversive nomenclature in the research on work addiction. Polish Psychological

Bulletin, 1, 133–136. (10 pkt.)

4. Wojdyło, K. (2015b). Workaholism – the nature of the construct and the nomenclature as

controversial issues in research on the phenomenon. A Commentary on Staszczyk and

Tokarz. Annals of Psychology, 4, 547–552. [Artykuł opublikowano również w wersji

polskiej: Wojdyło, K. (2015b). Pracoholizm – istota konstruktu i trafność

nomenklatury jako aktualne problemy w badaniach nad zjawiskiem. Komentarz do

Staszczyk i Tokarz. Roczniki Psychologiczne, 4, 541–546]. (12 pkt.)

5. Wojdylo, K., Baumann, N., Fischbach, L., Engeser, S. (2014). Live to work or love to

work: Work craving and work engagement. PLOS ONE, 9, 1–7. (Impact Factor: 3,23;

40 pkt.)

6. Wojdyło, K. (2013a). Pracoholizm – poznawczo-behawioralny model psychoterapii.

Nauka, 4, 123–134. (6 pkt.)

7. Wojdyło, K. (2013b). Work craving – teoria uzależnienia od pracy. Nauka, 3, 87–97. (6

pkt.)


3

8. Wojdylo, K., Baumann, N., Buczny, J., Owens, G., Kuhl, J. (2013). Work craving: A

conceptualization and measurement. Basic and Applied Social Psychology, 35(6),

547–568. (Impact Factor: 1,13; 20 pkt.)

9. Lewandowska-Walter, A., Wojdyło, K. (2011). Spostrzeganie ex post postaw rodziców

przez osoby z tendencją do uzależniania się od pracy. Studia Psychologiczne, 49(2),

35–52. (7 pkt.)

10. Wojdyło, K., Lewandowska-Walter, A. (2009). Kontrola działania u osób uzależnionych

od pracy. Przegląd Psychologiczny, 52(4), 453–471. (10 pkt.)

(c) Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z

omówieniem ich ewentualnego wykorzystania Za swoje największe osiągnięcie naukowe uznaję: (a) opracowanie koncepcji uzależnienia od

pracy (work craving theory) – jednej z pierwszych w skali światowej koncepcji wyjaśniającej

patomechanizmy pracoholizmu z perspektywy komponentów i procesów uzależnieniowych;

(b) wyjaśnienie patomechanizmów uzależnienia od pracy z perspektywy procesów

regulacyjnych osobowości (trybów samoregulacji); (c) opracowanie narzędzia do pomiaru

uzależnienia od pracy (Work Craving Scale), jak również (d) wskazanie teoretycznych i

praktycznych implikacji wyników badań własnych. Osiągnięcie to jest rezultatem kilkanastu

lat badań własnych nad zjawiskiem uzależnienia od pracy oraz wieloletniej praktyki

klinicznej z pacjentami z tym problemem. Prace, które opublikowałam, są jednymi z

pierwszych publikacji przedstawiających konceptualizację pracoholizmu jako uzależnienia od

pracy i propozycję psychoterapii tego zjawiska. Rezultaty dotychczasowego dorobku

badawczego przedstawiłam w kilkudziesięciu artykułach naukowych, dwóch monografiach

oraz 39 wystąpieniach na konferencjach (w tym 24 międzynarodowych). Zwieńczeniem

mojej dotychczasowej pracy nad rozwojem wiedzy o uzależnieniu od pracy było

zorganizowane przeze mnie Sympozjum Międzynarodowe na 50. Jubileuszowym Kongresie

Niemieckiego Towarzystwa Psychologicznego w Lipsku (50th Congress of the German

Society for Psychology, 2016), poświęcone koncepcji work craving i jej wartości

aplikacyjnej. Wartość sumarycznego wskaźnika Impact factor dla aktualnego mojego

dorobku wynosi 10,47.


4

Wprowadzenie Zjawisko uzależnienia od pracy znane jest w literaturze pod pojęciem „pracoholizm“. W

wyniku systematycznej analizy literatury przedmiotu i wyników badań (m.in. Schaufeli,

Shimazu, Taris, 2009; Spence, Robbins, 1992; Van Beek, Taris, Schaufeli, 2011) uznałam, że

podstawowym problemem dotyczącym pracoholizmu w ujęciu naukowym jest szereg

rozbieżności w sposobach jego definiowania. Niektórzy autorzy (np. Van Beek i in., 2011)

błędnie utożsamiają pracoholizm ze zdrowym zjawiskiem pasji pracy. Inni badacze (np.

Schaufeli i in., 2009) nazywają wprawdzie pracoholizm uzależnieniem, ale operacjonalizują

to zjawisko w kategoriach objawów obsesyjno-kompulsyjnych lub czasu poświęcanego na

pracę. W swoich publikacjach konsekwentnie wskazuję, że taki stan rzeczy skutkuje

problemami natury teoretyczno-interpretacyjnej, metodologicznej oraz aplikacyjnej (np.

Wojdyło, 2015a, 2015b). Z jednej strony rozbieżność między stosowaną terminologią a

sposobem operacjonalizacji pracoholizmu pogłębia deficyty wiedzy na temat rzeczywistego

uzależnienia od pracy. Z drugiej strony brak wiedzy o mechanizmach tego uzależnienia

uniemożliwia tworzenie skutecznych programów prewencji i leczenia osób uzależnionych od

pracy.

W moim przekonaniu największą przeszkodą w badaniach nad pracoholizmem był

brak koncepcji pracoholizmu, które umożliwiałyby konceptualizację zjawiska w kategoriach

uzależnienia. Pytania dotyczące komponentów i patomechanizmu pracoholizmu jako

uzależnienia pozostawały w kontekście wyników dotychczasowych badań bez odpowiedzi. W

związku z tym w mojej aktualnej pracy naukowej nad pracoholizmem (od 2000 roku)

postawiłam sobie trzy cele: (a) cel teoretyczny: uporządkowanie terminologii dotyczącej

pracoholizmu i stworzenie koncepcji wyjaśniającej komponenty i patomechanizm

uzależnienia od pracy ze wskazaniem na te aspekty funkcjonowania jednostki, które

umożliwiają odróżnienie uzależnienia od pracy od innych stanów, np. tych związanych z

pasją pracy (zdrowym wysokim zaangażowaniem w pracę) oraz wyjaśnienie kontrowersji w

badaniach nad pracoholizmem; (b) cel metodologiczny: opracowanie narzędzia do pomiaru

uzależnienia od pracy; (c) cel aplikacyjny: wdrożenie wyników badań własnych do praktyki

psychoterapeutycznej w formie propozycji metod leczenia uzależnienia od pracy.

Rozwój koncepcji uzależnienia od pracy przebiegał w trzech fazach moich

kilkunastoletnich badań. Fazy te odzwierciedlają ewolucję moich poglądów na pracoholizm.

W pierwszej fazie, opisanej w punkcie autoreferatu „Uzależnienie od pracy jako


5

obsesja/kompulsja pracy...“, utożsamiałam (podobnie jak inni badacze, np. Robinson, 1998)

uzależnienie od pracy z obsesją/kompulsją pracy, rozumianą jako obsesyjne myśli o pracy i

kompulsyjne zachowania z nią związane. Operacjonalizując pracoholizm w tych kategoriach

zidentyfikowałam mechanizmy osobowościowe (motywacyjne, emocjonalne i regulacyjne)

oraz korelaty dotyczące postaw rodzicielskich obsesji/kompulsji pracy. W drugiej fazie,

opisanej w punkcie „Uzależnienie od pracy jako work craving 1 ...“, na podstawie

dotychczasowych wyników badań własnych i opracowanej przeze mnie najnowszej koncepcji

work craving zmieniłam rozumienie pojęcia uzależnienia od pracy. Przyjęłam, że zjawisko

uzależnienia od pracy nie jest tożsame z obsesją/kompulsją pracy, ponieważ poza

mechanizmem obsesyjno-kompulsyjnym obejmuje również inne patomechanizmy

charakterystyczne dla uzależnienia (hedonistyczne i poznawcze). Za pomocą opracowanego

narzędzia badawczego Work Craving Scale, we współpracy z innymi naukowcami,

zweryfikowałam czteroczynnikową strukturę komponentów i patomechanizmy uzależnienia

od pracy. Kwestię wyjaśnienia patomechanizmów pracoholizmu podjęłam również z

perspektywy analizy procesów osobowości. W trzeciej fazie, opisanej w punkcie: „Tryby

samoregulacji uzależnienia od pracy...”, opracowałam model trybów samoregulacji

uzależnienia od pracy i dowiodłam empirycznie we współpracy z innymi naukowcami, że

procesy samoregulacji i samokontroli pozwalają wyjaśnić patomechanizmy work craving oraz

różnice między uzależnieniem od pracy a pasją pracy. W moim podejściu do pracoholizmu

uwzględniam aspekty zarówno teoretyczne, jak i praktyczne zjawiska. W rezultacie

dotychczasowej, wieloaspektowej pracy naukowej nad zjawiskiem ostatecznie

sformułowałam implikacje teoretyczne i praktyczne wyników badań własnych, odpowiednio:

wyjaśniając niektóre kontrowersje w badaniach nad uzależnieniem od pracy oraz opracowując

poznawczo-behawioralny model uzależnienia od pracy jako propozycję metody leczenia

zjawiska.

Rozwój koncepcji uzależnienia od pracy (work craving)

Uzależnienie od pracy jako obsesja/kompulsja pracy – mechanizmy

osobowościowe i korelaty dotyczące postaw rodzicielskich W pierwszej fazie moich badań postanowiłam dookreślić znaczenie i zakres pojęcia

„pracoholizm” oraz patomechanizmy definiujące zjawisko. Przyjęłam założenie dotyczące

1 W języku polskim pojęcie work craving nie ma odpowiednika odzwierciedlającego istotę

(patomechanizmy) zjawiska w związku z czym zdecydowałam się na używanie anglojęzycznej terminologii.


6

istoty pracoholizmu, które wyznaczyło mój sposób teoretycznego myślenia o zjawisku i

metodę jego eksploracji: pracoholizm jest zaburzeniem i nie występuje w zdrowej postaci.

Konsekwentnie postulowałam, że nie ma „dobrego” i „złego” pracoholizmu, dlatego należy

odróżniać to zjawisko od zdrowego silnego zaangażowania w pracę – pasji pracy. Wówczas

utożsamiałam uzależnienie od pracy z obsesją/kompulsją pracy, w związku z tym w

publikacjach własnych odnoszących się do tego etapu badań używałam zamiennie pojęć

„uzależnienie od pracy” i „obsesja/kompulsja pracy”. Obecnie różnicuję ich znaczenie,

dlatego w niniejszym autoreferacie stosuję pojęcie „obsesja/kompulsja pracy” do określenia

zjawiska przymusu pracowania, natomiast pojęć „pracoholizm” lub „work craving” do

określenia uzależnienia od pracy.

W pierwszej fazie moich badań przyjęłam za Robinsonem (1998) definicję

pracoholizmu jako zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego 2 . Należy zaznaczyć, że

obsesję/kompulsję pracy rozumiem jako zjawisko związane z symptomami osobowości

anankastycznej (w zakresie m.in. sztywności, nadmiernego perfekcjonizmu, dążenia do

kontroli), a nie symptomami zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego (szersze wyjaśnienie

przedstawiono w artykułach: Wojdyło, 2003, 2004a). Obsesyjno-kompulsyjne zapracowanie

definiowałam jako ponadprzeciętne wydatkowanie energii na pracę, powtarzanie działania,

stałe zawyżanie standardów wykonania zadań i niemożność „wyłączenia się” z pracy.

Obsesyjno-kompulsyjne symptomy rozumiane są jako obsesyjne myślenie o pracy

(intruzywne myśli dotyczące na przykład potrzeby zapracowania; poczucia, że praca nie

będzie mieć końca; zamartwiania się o niedotrzymanie terminu wykonania zadania) oraz

kompulsyjny wzorzec pracowania zarówno na poziomie behawioralnym jak i mentalnym. Na

podstawie dokonanego przeze mnie przeglądu badań stwierdziłam, że dotychczasowy stan

wiedzy nie pozwala na wyjaśnienie, dlaczego dla niektórych osób praca staje się środkiem

realizacji wewnętrznego przymusu i na czym polega niemożność „wyłączenia się” z pracy

(m.in. Wojdyło, 2004, 2007a). Postawiłam zatem pytanie, które intrygowało mnie w

szczególności: Jakie mechanizmy osobowościowe (typ motywacji, rodzaj emocji) decydują o

specyfice przymusu pracowania i skłaniają jednostkę do uporczywego działania oraz stałego

zawyżania standardów mimo wyczerpania? W odpowiedzi na powyższe pytanie,

opracowałam koncepcję osobowościowych mechanizmów pracoholizmu. Koncepcję

2 Pracoholizm mierzono kwestionariuszem Work Addiction Risk Test (WART) Robinsona (1998) w

polskiej adaptacji K.Wojdyło (Wojdyło, 2005).


7

zweryfikowałam w badaniach dysertacyjnych3 w schemacie zarówno korelacyjnym, jak i

eksperymentalnym.

Na podstawie analizy literatury przedmiotu i wybranych koncepcji dotyczących

mechanizmów regulacyjnych osobowości założyłam, że znaczącą rolę w patomechanizmie

obsesji/kompulsji pracy pełni motywacja zewnętrzna, motywacja unikania niepowodzenia i

wysoka negatywna emocjonalność (lękowa) oraz niska emocjonalność pozytywna

(satysfakcja, przyjemność). W związku z tym w kwestionariuszowej części badań (N = 371)

(Wojdyło, 2006, 2007a) mierzyłam związek obsesji/kompulsji pracy (Work Addiction Risk

Test – WART) z potrzebą aprobaty społecznej (Kwestionariusz Aprobaty Społecznej – KAS),

typami motywacji osiągnięć (w grupie N = 53) (Kwestionariusz Celów związanych z

Osiągnięciami – PSU), autodeterminacją (Kwestionariusz Pomiaru Osobowości Autorskiej –

POA), rozbieżnością Ja (Skala Pomiaru Rozbieżności Ja – SkRAP), oraz pobudzeniem

mobilizującym i emocjami negatywnymi (Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu –

PANAS). W części eksperymentalnej badań (N = 120) mierzyłam poziom lęku jako stanu i

jako cechy (Inwentarz Stanu i Cechy Lęku – STAI) oraz parametry motywacji związanej z

osiągnięciami: poziom aspiracji, wytrwałość w wykonaniu zadania i poziom osiągnięć z

użyciem komputerowego zadania SYZYF opartego na koordynacji wzrokowo-ruchowej

(Wojdyło, 2010a). Na podstawie rezultatów badań dysertacyjnych określiłam motywacyjne i

emocjonalne mechanizmy obsesji/kompulsji pracy.

Wykazałam, że pracoholicy przejawiają wysoką motywację zewnętrzną (motywację

dokonań – dążenie do wykazania własnych kompetencji i dążenie do uzyskania aprobaty

społecznej w zakresie cech sprawnościowych) oraz wysoką motywację do unikania

niepowodzenia (motywację unikania – zapobieganie ujawnianiu własnej

niekompetencji/zawodności) (Wojdyło, 2007a). Doświadczają również silnych emocji

negatywnych głównie typu lękowego (zdenerwowania, napięcia, niepokoju) i niskiej

autodeterminacji w zakresie kompetencji emocjonalnych (np. zdolności do określania

własnego stosunku do siebie, własnych potrzeb i wartości, zaradności w ich realizacji). Niska

autodeterminacja emocjonalna oznacza niską autonomię w regulacji zachowania, kierowanie

się przez jednostkę wewnętrznymi (introjektywnymi) standardami powinności w zakresie

zachowań dotyczących kompetencji emocjonalnych. W przeprowadzonych badaniach

dowiodłam również, że pracoholicy ujawniają wysoki poziom pobudzenia energetyczno-

3 Badania przeprowadzono w ramach projektu „Pracoholizm. Niektóre wyznaczniki uporczywości działania” finansowanego przez KBN, grant nr 110/H01, 2003–2005, pod kierunkiem prof. dr. hab. Wiesława Łukaszewskiego. Wyniki tych badań nie stanowią elementu osiągnięcia habilitacyjnego, lecz są ściśle związane z rozwojem koncepcji work craving, dlatego przedstawione będą skrótowo i selektywnie.


8

mobilizującego (aktywność, zapał, ożywienie) oraz wysoką autodeterminację w zakresie

kompetencji zadaniowych/intelektualnych (np. umiejętności planowania i organizowania

działania, wytrwałości w dążeniu do celu). Wysoka autodeterminacja intelektualna dotyczy

autonomicznego stylu regulacji zachowania, czyli identyfikowania się przez jednostkę z

indywidualnymi wartościami i kierowania się nimi w zakresie zachowań dotyczących

kompetencji intelektualnych. Na podstawie wyników wskazujących, że obsesję/kompulsję

pracy najlepiej wyjaśniają silne emocje negatywne i pobudzenie mobilizujące, przyjęłam, że

kompulsja pracy może pełnić rolę behawioralnej strategii zaradczej o dwojakiej funkcji w

regulowaniu emocji: z jednej strony redukuje emocje negatywne, z drugiej strony

maksymalizuje pobudzenie mobilizujące. Z rezultatów przeprowadzonych badań wynikało kolejne pytanie: Czy

obsesja/kompulsja pracy jako strategia zaradcza regulacji emocji jest związana z niskimi

kompetencjami samoregulacji emocji – umiejętnościami redukowania emocji negatywnych i

wzbudzania emocji pozytywnych (inaczej niską kontrolą działania) – i w związku z tym czy

pełni rolę strategii zastępczej dla deficytów samoregulacji emocji? Problem ten podjęłam w

kolejnym projekcie badawczym4. Wyniki badań (N = 211), w których kompetencje w

zakresie samoregulacji emocji mierzono z użyciem Kwestionariusza Kontroli Działania

(ACS), zostały opisane w artykule „Kontrola działania u osób uzależnionych od pracy“

Wojdyło i Lewandowskiej-Walter (2009). Badania pokazały, zgodnie z oczekiwaniami, że

obsesja/kompulsja pracy związana jest z niskimi kompetencjami samoregulacji emocji (niską

kontrolą działania): radzenia sobie w sytuacjach porażki (redukowania emocji negatywnych i

„oderwania się” od doznanego niepowodzenia), radzenia sobie z emocjami pozytywnymi

(przeżywania „zatopienia” w przyjemnych aktywnościach) oraz radzenia sobie w sytuacjach

decyzyjnych (wzbudzania emocji pozytywnych i podjęcia planowanego działania). Na

podstawie wyników tych badań przyjęłam, że kompulsja pracy pełni rolę behawioralnej

strategii zastępczej w regulacji emocji.

W swoich analizach i dociekaniach dotyczących wyznaczników pracoholizmu nie

ograniczyłam się do zmiennych osobowościowych, podjęłam również badania nad

rodzinnymi uwarunkowania zjawiska. Kompetencje samoregulacji emocji kształtują się m.in.

w rodzinie pochodzenia (w relacjach z rodzicami). Zatem w kontekście związku

obsesji/kompulsji pracy z niskimi kompetencjami samoregulacji emocji, w następnym

4 Badania przeprowadzono w ramach projektu „Kompetencje emocjonalne u osób uzależnionych od

pracy” finansowanego przez UG, grant BW nr 7400-5-0452-7, 2007, kierownik projektu: Kamila Wojdyło.


9

projekcie badawczym5 postawiłam pytanie: Czy obsesja/kompulsja pracy jest związana z

niską jakością relacji z rodzicami/opiekunami? Wyniki badań (N = 201), w których

obsesję/kompulsję pracy mierzono zrewidowaną wersją kwestionariusza WART-R w

opracowaniu własnym (Wojdyło, Buczny, 2010), a jakość relacji z rodzicami -

Kwestionariuszem Retrospektywnej Oceny Postaw Rodziców (KSP-Roc), zostały opisane w

artykule „Spostrzeganie ex post postaw rodziców przez osoby z tendencją do uzależniania się

od pracy” Lewandowskiej-Walter i Wojdyło (2011). Badania wykazały, że obsesja/kompulsja

pracy jest związana z postawami rodzicielskimi określonymi głównie przez nadmierne

wymagania, niekonsekwencję i odrzucenie emocjonalne ze strony obojga rodziców oraz

nadmierne ochranianie dziecka przez matkę.

Na podstawie analizy wyników badań własnych przyjęłam założenie o

dwukategorialnej strukturze (pod względem funkcji w regulacji emocji) czynników

osobowościowych związanych z obsesją/kompulsją pracy (Tabela 1). Do jednej z kategorii

można zaliczyć czynniki dotyczące niskiego poczucia własnej wartości i jego nadmiernej

kompensacji (Tabela 1, lewa kolumna), do drugiej – te dotyczące silnych emocji

negatywnych i deficytów umiejętności w zakresie ich samoregulacji (Tabela 1, prawa

kolumna). Na tej podstawie przyjęłam, że obsesja/kompulsja pracy może pełnić dwojaką

funkcję: strategii nadmiernego kompensowania niskiego poczucia własnej wartości silną

orientacją na dokonania i nierealistycznie wysokimi, stale zawyżanymi standardami osiągnięć

(nadmierny perfekcjonizm) oraz strategii unikania lub redukowania emocji negatywnych.

Ostatecznie uznałam, że konstrukt obsesji/kompulsji pracy samodzielnie nie pozwala w

sposób wyczerpujący wyjaśnić patomechanizmów uzależnienia od pracy. Wyniki badań

sugerowały, że nadkompensacja6 niskiego poczucia własnej wartości i redukcja silnych

emocji negatywnych charakterystyczne dla aktywności pracoholicznej mogą określać istotne

patomechanizmy wyjaśniające uzależnieniową naturę pracoholizmu.

5 Badania przeprowadzono w ramach projektu „Pracoholizm a jakość relacji w rodzinie” finansowanego przez UG, grant BW nr 7400-5-0068-8, 2008, kierownik projektu: Kamila Wojdyło.

6 Używam pojęcia „nadkompensacja” do określenia procesu nadmiernej kompensacji (patomechanizmu) charakterystycznego dla uzależnienia od pracy, który odróżniam od procesu kompensacji (mechanizmu obronnego).


10

Tabela 1. Hipotetyczna dwukategorialna struktura czynników osobowościowych związanych

z obsesją/kompulsją pracy. Źródło: opracowanie, K.Wojdyło.

Czynniki dotyczące niskiego poczucia własnej wartości i jego

nadmiernej kompensacji

Czynniki dotyczące silnych emocji negatywnych i deficytów umiejętności

samoregulacji emocji Wysoka motywacja

unikania stanów niepożądanych (ujawniania własnej zawodności,

niekompetencji)

Silne emocje negatywne /lęk

Silne dążenie do dokonań/wykazania się

Wysokie pobudzenie mobilizujące

Niskie umiejętności: „oderwania się“ od niepowodzenia,

„zatopienia się“ w czynnościach przyjemnych,

mobilizacji i podjęcia działań zamierzonych Wysoka autodeterminacja w zakresie

kompetencji intelektualnych Niska

autodeterminacja w zakresie kompetencji emocjonalnych

Uzależnienie od pracy jako work craving – koncepcja i metoda pomiaru zjawiska

Istniejące koncepcje pracoholizmu pomijały mechanizmy hedonistyczne i poznawcze,

charakterystyczne dla uzależnienia. W drugim etapie rozwoju moich badań nad

pracoholizmem podjęłam zatem próbę zrozumienia zjawiska jako uzależnienia.

W teoriach uzależnień wyróżnia się trzy rodzaje komponentów uzależnień: 1)

obsesyjno-kompulsyjny (obsesyjne myślenie i kompulsyjne dążenie do powtarzania

czynności), 2) hedonistyczny (dążenia do pozytywnych doznań i redukcji emocji

negatywnych) oraz 3) poznawczy (związany z procesami uczenia się) (Berridge, Robinson,

Aldridge, 2009). Dotychczasowe koncepcje pracoholizmu (Robinson, 1998; Schaufeli i in.,

2009; Spence, Robbins, 1992) koncentrowały się wyłącznie na komponencie obsesyjno-

kompulsyjnym. Zgadzam się z reprezentowanym w nich poglądem, że obsesja/kompulsja

pełni znaczącą rolę w uzależnieniu od pracy. Lecz w odróżnieniu od ich autorów przyjęłam,

że w konceptualizacji pracoholizmu istotne znaczenie mają dwa pozostałe komponenty

uzależnienia: hedonistyczny i poznawczy.

Analiza wyników badań własnych sugerujących dwukategorialną strukturę zmiennych

związanych z obsesją/kompulsją pracy (ukierunkowanych na nadkompensowanie niskiego

poczucia własnej wartości poprzez dążenie do dokonań/nadmiernego perfekcjonizmu i

unikanie/redukcję emocji negatywnych) (Tabela 1), pozwoliła mi na wysunięcie założenia, że


11

obsesja/kompulsja pracy może być związana z hedonistycznym komponentem uzależnienia

(odpowiednio: dążeniem do pozytywnych doznań i unikania lub redukcji emocji

negatywnych) oraz poznawczym komponentem (nadmiernego perfekcjonizmu). W

odniesieniu do teorii uzależnień zaproponowałam zatem tezę (Wojdyło, 2013b), że

pracoholicy doświadczają uporczywego, przytłaczającego pragnienia ukierunkowanego na

zastępczą regulację emocji, które jest nieodłącznym atrybutem uzależnienia i obejmuje

komponenty behawioralne, hedonistyczne oraz poznawcze (Rycina 1). Przyjęłam, że

pracoholizm ma jednolitą naturę uzależnienia, określoną przez zespół komponentów

intrapsychicznych, pozostających we wzajemnych zależnościach i definiujących

patomechanizmy uzależnienia od pracy (tak rozumiane uzależnienie od pracy nazwałam

pojęciem work craving). Opracowaną koncepcję uzależnienia od pracy (zwaną w literaturze

teorią work craving – w skrócie WCT) opisałam po raz pierwszy w artykule „Work Craving –

teoria uzależnienia od pracy” (Wojdyło, 2013b). Poniżej omawiam zakres, w jakim koncepcja

WCT rozszerza dotychczasowe rozumienie pracoholizmu i co oryginalnego wnosi do

dotychczasowej wiedzy w obszarze psychologii klinicznej:

§ W związku z założeniem, że komponenty obsesyjno-kompulsyjne są

niewystarczające do rozpoznania uzależnienia od pracy, koncepcja WCT (Wojdyło,

2013b) wprowadza do literatury nowy termin work craving jako propozycję określenia

zespołu objawów psychopatologicznych i patomechanizmów uzależnienia od pracy.

§ W odróżnieniu od innych koncepcji pracoholizmu koncepcja WCT ujmuje komponent

obsesji/kompulsji jako wzajemnie związany z trzema innymi komponentami

uzależnienia: dwoma elementami hedonistycznymi oraz elementem poznawczym

(Rycina 1). Konkretnie, koncepcja zakłada, że uzależnienie od pracy (work craving)

składa się z czterech wzajemnie powiązanych komponentów: 1) obsesyjno-

kompulsyjnego pożądania pracy, 2) nadkompensowania niskiego poczucia własnej

wartości poprzez zapracowywanie się, 3) unikania lub redukcji emocji negatywnych i

objawów odstawiennych w toku zapracowywania się oraz 4) neurotycznego

perfekcjonizmu (nierealistycznych standardów dokonań). Do pomiaru czterech wyżej

wymienionych komponentów uzależnienia od pracy służy skala Work Craving.

§ Koncepcja WCT wnosi zatem do określenia uzależnieniowego charakteru

pracoholizmu, poza elementem obsesyjno-kompulsyjnym, komponenty

hedonistyczne7 (wyżej wymienione – 2 i 3), jako podstawowe kryteria rozpoznania

7 Komponenty hedonistyczne mogą występować w dwóch formach czynników motywujących aktywność

pracoholiczną: oczekiwań (expectations) lub bodźców stymulujących (values/ incentives).


12

uzależnienia od pracy, oraz komponent neurotycznego perfekcjonizmu (wyżej

wymieniony – 4), który pozwala na odróżnienie pracoholizmu od innych form

wysokiego zaangażowania w pracę związanych ze zdrowym perfekcjonizmem (np.

pasji pracy). W tym sensie konstrukt work craving definiuje uzależnieniowe

komponenty i patomechanizmy pracoholizmu bardziej wyczerpująco niż sam wymiar

symptomów obsesyjno-kompulsyjnych.

§ Czterowymiarowe ujęcie struktury komponentów uzależnienia od pracy (Rycina 1)

wykracza poza ograniczenia eksplanacyjno-predykcyjne dotychczasowych koncepcji

obsesji/kompulsji pracy, gdyż wyjaśnia sposób, w jaki obsesyjno-kompulsyjny styl

pracy podtrzymuje procesy uzależnienia. Z jednej strony niskie poczucie własnej

wartości i wysoki poziom emocji negatywnych stymulują osobę do pracowania w

obsesyjno-kompulsyjnym stylu i uporczywego trwania w takim działaniu w celu

osiągnięcia tymczasowego poczucia własnej wartości i unikania/redukcji emocji

negatywnych. Z drugiej strony niskie poczucie własnej wartości i silne emocje

negatywne stymulują dążenie do określania sobie nierealistycznych standardów

(neurotyczny perfekcjonizm) i uporczywego dążenia do ich spełniania w celu

nadkompensacji niskiego poczucia własnej wartości i unikania lub redukcji emocji

negatywnych.

§ Ujęcie pracoholizmu w postaci wzajemnej zależności komponentów określających

uzależnienie: obsesyjno-kompulsyjnych, hedonistycznych i poznawczego ma

znaczenie z co najmniej dwóch powodów: (a) umożliwia zdefiniowanie objawów

psychopatologicznych i patomechanizmów pracoholizmu rozumianego jako

uzależnienie od pracy i wyjaśnia funkcjonalne relacje wymienionych komponentów w

kształtowaniu i podtrzymywaniu zjawiska oraz jego dynamice, (b) umożliwia

adekwatne podejście do leczenia pracoholizmu wymagające perspektywy

integracyjnej ze względu na różnice w leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych i

uzależnień.


13

Rycina. 1. Komponenty intrapsychiczne i patomechanizmy uzależnienia od pracy (work

craving) (Wojdyło, 2013b).

Na kolejnym etapie pracy naukowej nad koncepcją uzależnienia od pracy (work

craving) utworzyłam międzynarodowy zespół badawczy w ramach rozwiniętej przeze mnie

współpracy polsko-niemieckiej z Nicolą Baumann i Juliusem Kuhlem. W roli kierownika

międzynarodowego projektu podjęłam próbę zweryfikowania założeń koncepcji oraz

trafności opracowanego na podstawie WCT narzędzia do pomiaru uzależnienia od pracy

(Work Craving Scale – WCS) 8. Wyniki badań zostały opisane w artykule „Work craving: A

conceptualization and measurement“ (Wojdylo, Baumann, Buczny, Owens, Kuhl, 2013). W

czterech badaniach (N = 1459) zmierzono związek work craving (WCS) ze zmiennymi: w

Badaniu 1 – z obsesją/kompulsją pracy (WART), liczbą godzin pracy, ruminacjami

(Automatic Thought Questionnaire – ATQ), depresją (Beck Depression Inventory – BDI)

oraz samooceną (Self-Esteem Scale – SES); w Badaniu 2 – ze zdrowiem (General Health

Questionnaire – GHQ-28 oraz Inventory of Health-Related Behaviors – IHRB); w Badaniu 3

– z pasją pracy (Utrecht Work Engagement Scale – UWES) i w Badaniu 4 – z wypaleniem

zawodowym (Maslach Burnout Inventory – MBI).

Rezultaty czterech badań dowiodły trafności i rzetelności metody do pomiaru

uzależnienia od pracy (Work Craving Scale) (Wojdylo i in., 2013):

§ Konfirmacyjna analiza czynnikowa potwierdziła czteroczynnikową strukturę

8 Badania przeprowadzono w ramach projektu międzynarodowego „Work craving – personality

antecedents and regulatory mechanisms” finansowanego przez NCN, grant nr DEC-2011/01/M/HS6/02567, 2011-2016, kierownik projektu: Kamila Wojdyło.

Komponent poznawczy (4) neurotyczny perfekcjonizm

Komponenty hedonistyczne (2) nadkompensacja niskiego poczucia

własnej wartości oraz (3) unikanie/redukcja emocji

negatywnych

Komponent obsesyjno-kompulsyjny (1) obsesyjno-kompulsyjne

pożądanie pracy


14

komponentów uzależnienia od pracy, natomiast analizy mediacyjne dowiodły

wzajemnego powiązania czterech jego wymiarów, implikując rolę work craving jako

strategii zaradczej w radzeniu sobie z niskim poczuciem własnej wartości – w formie

jego nadmiernej kompensacji oraz radzenia sobie z silnymi emocjami negatywnymi –

w formie ich unikania lub redukowania poprzez obsesyjno-kompulsyjne dążenie do

spełniania nadmiernie perfekcjonistycznych standardów w aktywności pracy (Rycina

2).

§ Analizy mediacyjne wykazały istotne statystycznie zależności między wymiarami

uzależnienia od pracy (work craving) a niską samooceną, tendencjami ruminacyjnymi

i depresyjnymi oraz dolegliwościami zdrowotnymi i wypaleniem zawodowym

(Rycina 2), dowodząc trafności narzędzia work craving.

§ Wyniki badań korelacyjnych potwierdziły odmienność konstruktu work craving od

konstruktu obsesji/kompulsji pracy (np. wartości korelacji w zakresie od 22% do 49%

wariancji wspólnej, między uzależnieniem od pracy – WCS, a obsesją/kompulsją

pracy – WART).

§ Wyniki analiz korelacyjnych wskazujące na nieistotne statystycznie lub niskie

korelacje work craving ze zmiennymi związanymi z wysokim zaangażowaniem w

pracę: dużą liczbą godzin pracy, pasją pracy oraz wypaleniem zawodowym

potwierdziły odrębność konstruktu uzależnienia od pracy.

§ Wyniki przeprowadzonych analiz dowiodły trafności i rzetelności narzędzia do

pomiaru uzależnienia od pracy (Wojdylo i in., 2013). Work Craving Scale składa się z

28 pozycji mierzących cztery komponenty uzależnienia od pracy (obsesyjno-

kompulsyjny, dwa hedonistyczne i komponent poznawczy). Empiryczne rezultaty

potwierdziły zatem, że WCS mierzy uzależnienie do pracy, a nie wyłącznie obsesyjno-

kompulsyjny komponent pracoholizmu, w związku z tym, można zakładać, że

narzędzie umożliwia bardziej trafny pomiar pracoholizmu w porównaniu z dotąd

stosowanymi narzędziami.


15

Rycina 2. Komponenty intrapsychiczne uzależnienia od pracy (work craving) i ich korelaty

(Wojdylo i in., 2013).

Tryby samoregulacji uzależnienia od pracy (work craving) i różnice między work

craving a pasją pracy w trybach samoregulacji Uzyskane wyniki badań dowiodły, że uzależnienie od pracy jest strategią zaradczą

regulowania emocji w formie nadkompensacji niskiego poczucia własnej wartości i unikania

lub redukowania silnych emocji negatywnych poprzez zapracowywanie się (Wojdylo i in.,

2013). Rezultaty te sprowokowały jednak kolejne moje pytanie: Jeśli uzależnienie od pracy

jest formą zaradczą regulowania emocji, to czy ma związek z niskimi kompetencjami w

zakresie samoregulacji emocji i w związku z tym czy pełni funkcję strategii zastępczej wobec

deficytów regulacji emocji? Postanowiłam sprawdzić 9 , czy deficyty umiejętności

redukowania emocji negatywnych – samouspokajania i wzbudzania emocji pozytywnych

9 Wstępną weryfikację hipotez przeprowadziłam w badaniach w ramach projektu: „Work addiction and

self-regulation” finansowanego przez UG i MNiSW, grant nr 2011/538-7415-0702-1, kierownik projektu: Kamila Wojdyło.

Problemy zdrowotne Wypalenie zawodowe

Work craving

Komponent poznawczy (4) neurotyczny perfekcjonizm

Komponenty hedonistyczne (2) nadkompensacja niskiego

poczucia własnej wartości oraz (3) unikanie/redukcja emocji

negatywnych

Komponent obsesyjno-kompulsyjny

(1) obsesyjno-kompulsyjne pożądanie pracy

Niska samocena

Ruminacje Depresja


16

(automotywowania do działania) – są związane z work craving i jego negatywnymi

konsekwencjami zdrowotnymi oraz czy poziom kompetencji w zakresie samoregulacji emocji

jest związany odmiennie z uzależnieniem od pracy i pasją pracy (jako pozytywnym stanem

umysłu określonym przez wigor, poświęcenie się pracy i zaabsorbowanie pracą) w związku

ze zdrowiem.

W celu znalezienia odpowiedzi na powyższe pytania przeprowadziłam we współpracy

międzynarodowej badanie przekrojowe 10, którego wyniki zostały opisane w artykule: „Live

to work or love to work: Work craving and work engagement“ (Wojdylo, Baumann,

Fischbach, Engeser, 2014). W badaniu z udziałem 469 niemieckich nauczycieli mierzono:

work craving (WCS), pasję pracy (UWES), kompetencje samoregulacji emocji (ACS) oraz

zdrowie (GHQ-28). Rezultaty badawcze ujawniły, że kompetencje samoregulacji emocji w

znaczący sposób różnią zjawiska uzależnienia od pracy i pasji pracy w związku ze zdrowiem

(Rycina 3). Analizy korelacji wskazały, że uzależnienie od pracy związane jest z niskim

poziomem kompetencji samoregulacji emocji, zaś pasja pracy – z wysokim poziomem tych

kompetencji (w zakresie zarówno redukcji emocji negatywnych w sytuacjach porażki –

samouspokajania, jak i wzbudzania emocji pozytywnych w sytuacjach decyzyjnych/wyzwań

– automotywowania). Z kolei wyniki analiz mediacyjnych pokazały, że: (a) z uzależnieniem

od pracy i jego negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi związane są wyłącznie deficyty

w samoregulacji negatywnych emocji (kompetencji w zakresie samouspokajania, lecz nie

automotywowania) oraz (b) z pasją pracy i jej pozytywnymi konsekwencjami zdrowotnymi

związane są wyłącznie kompetencje w zakresie wzbudzania emocji pozytywnych

(kompetencje dotyczące automotywowania, lecz nie samouspokajania) (Rycina 3).

Celem kolejnych badań, zrealizowanych również w ramach kierowanego przeze mnie

międzynarodowego projektu, było sprawdzenie – tym razem w badaniu podłużnym – czy

wykryty wcześniej (Wojdylo i in., 2014) związek między deficytami kompetencji w zakresie

redukcji emocji negatywnych, work craving i zdrowiem ma charakter przyczynowy.

Uzyskane wyniki zostały opisane w artykule: „Do I feel ill because I crave for work or do I

crave for work because I feel ill? A longitudinal analysis of work craving, self-regulation and

health” (Wojdylo, Karlsson, Baumann, 2016). W badaniu podłużnym z udziałem 170

niemieckich pracowników mierzono: work craving (WCS), kompetencje samoregulacji

emocji w zakresie redukcji emocji negatywnych (ACS, skala AOF: Failure-related Action

10 Badania przeprowadzono w ramach projektu międzynarodowego „Work craving – personality

antecedents and regulatory mechanisms” finansowanego przez NCN, grant nr DEC-2011/01/M/HS6/02567, 2011–2016, kierownik projektu: Kamila Wojdyło.


17

Orientation) oraz dystres psychologiczny jako wskaźnik niskiego poziomu zdrowia (GHQ-

28). Rezultaty potwierdziły istnienie związku przyczynowego między deficytami kompetencji

samoregulacji emocji negatywnych a uzależnieniem od pracy i niskim poziomem zdrowia.

Ponieważ badania podłużne pozwalają określić przyczynowy kierunek zależności, można

przyjąć, że uzależnienie od pracy jest następstwem deficytów kompetencji w zakresie

samoregulacji emocji negatywnych (wyniki badań pokazały również, że dystres nie zwiększał

istotnie statystycznie poziomu uzależnienia od pracy w późniejszym pomiarze).

Podsumowując, rezultaty uzyskane w zrealizowanych przeze mnie we współpracy

badaniach (Wojdylo i in., 2014; Wojdylo i in., 2016) poszerzają rozumienie mechanizmów

work craving. Pozwalają bowiem uznać, że work craving stanowi zastępczą strategię

regulowania emocji (w formie nadkompensacji niskiego poczucia własnej wartości i

unikania/redukcji emocji negatywnych poprzez obsesyjno-kompulsyjne dążenie do spełniania

nierealistycznych standardów) wobec niskich umiejętności samoregulacji emocji u osób

uzależnionych od pracy.

Rycina 3. Model zależności między kompetencjami w zakresie samoregulacji emocji, work

craving i pasją pracy a zdrowiem w badaniach przekrojowych (Wojdylo i in., 2014).

Uzyskane wyniki badań pozwalały wnioskować, że mechanizmy work craving

(nadkompensacji niskiego poczucia własnej wartości i unikania/redukcji emocji

negatywnych) stanowią z jednej strony strategię zaradczą – radzenia sobie, odpowiednio, z

niskim poczuciem własnej wartości i silnymi emocjami negatywnymi (Wojdylo i in., 2013), z

drugiej zaś strategię zastępczą – wobec deficytów kompetencji samoregulacji emocji

Samouspokajanie Work craving

Automotywowanie

Pasja pracy

Zdrowie

–0,53***

0,35***

0,52*** 0,20***

0,11**

0,24***

–0,35***

0,72***

0,88***

0,20*** 0,62***


18

(Wojdylo i in., 2014; Wojdylo i in., 2016). Uznałam, że rezultaty przeprowadzonych dotąd

badań nie dostarczały jednak wystarczającego wyjaśnienia atrybutów uporczywej

wytrwałości i samodyscypliny, charakteryzujących osoby uzależnione od pracy. W tym

kontekście szczególnie intrygujące dla mnie było pytanie: Jeśli osoby uzależnione od pracy

cechuje deficyt kompetencji w zakresie samoregulacji emocji (niska samoregulacja), to jak

można wyjaśnić ich determinację do nieustannej pracy (nadmierną wytrwałość i

samodyscyplinę) mimo wyczerpania? Na podstawie teorii Kuhla (2001) przyjęłam hipotezę,

że w podtrzymywaniu pracoholizmu może mieć znaczenie (obok deficytów samoregulacji)

nadmiar samokontroli. Samoregulacja jest trybem regulacji działania opartym na

„wewnętrznej demokracji”, w którym osoba formułuje cele w zgodzie z własnymi potrzebami

i preferencjami (autodeterminacja), reguluje emocje adekwatnie do sytuacji (samouspokajanie

i automotywowanie) i elastycznie rozwiązuje konflikty związane z działaniem. Samokontrola

z kolei jest „autorytarnym” trybem regulacji działania, w którym osoba kierowana

samodyscypliną podtrzymuje określony cel do którego dąży przy wypieraniu innych

alternatywnych celów, nawet jeśli cel ten nie jest zgodny z jej potrzebami.

W celu wyjaśnienia patomechanizmów uzależnienia od pracy i dla porównania

mechanizmów pasji pracy z perspektywy procesów regulacyjnych osobowości, opracowałam

model trybów samoregulacji work craving i pasji pracy (Rycina 4). W badaniach

zweryfikowałam, we współpracy z innymi naukowcami, hipotezę o interakcji niskiego

poziomu samoregulacji (zaburzonej samoregulacji) i wysokiego poziomu samokontroli w

związku z uzależnieniem od pracy i niskim poziomem zdrowia (Rycina 4, lewa strona) oraz

hipotezę dotyczącą związku między wysokim poziomem trybów samoregulacji

(samoregulacji i samokontroli) a pasją pracy i dobrym zdrowiem (Rycina 4, prawa strona).

Wyniki badań zostały opisane w artykule: „The firepower of work craving: When self-control

is burning under the rubble of self-regulation“ (Wojdylo, Baumann, Kuhl, 2017). Badania

nasze można uznać za pionierskie w zakresie eksploracji osobowościowych mechanizmów

regulacyjnych uzależnienia od pracy. Według naszej wiedzy są pierwszymi badaniami w skali

międzynarodowej dotyczącymi związku mechanizmów samoregulacji i samokontroli ze

zjawiskami uzależnienia od pracy i pasji pracy.


19

Rycina 4. Model trybów samoregulacji work craving i pasji pracy (work craving oraz pasja

pracy jako funkcja samoregulacji i samokontroli). Źródło: opracowanie, K. Wojdyło.

W dwóch badaniach przekrojowych z udziałem polskich pracowników mierzono: w

Badaniu 1 (N = 291) – work craving (WCS), samoregulację i samokontrolę (Volitional

Components Inventory – VCI) oraz dolegliwości zdrowotne (GHQ-28); w Badaniu 2 (N =

272) – wymienione wyżej zmienne oraz pasję pracy (UWES). Skala samoregulacji (VCI/SR)

mierzy kompetencje samoregulacji emocjonalnej (zdolności do samouspokajania i

automotywowania) oraz kompetencje w zakresie autodeterminacji (styl autonomicznego

motywowania siebie). Skala samokontroli (VCI/SK) mierzy kompetencje dotyczące zdolności

planowania i motywację opartą na lęku (styl motywowania siebie poprzez wzbudzanie u

siebie lęku i przewidywanie negatywnych konsekwencji).

Wyniki naszych badań zgodnie z oczekiwaniami wykazały, że: (a) uzależnienie od

pracy jest związane z połączeniem niskiej samoregulacji i wysokiej samokontroli (Rycina 5),

natomiast (b) pasja pracy jest związana z odmienną (w porównaniu z uzależnieniem od pracy)

Problemy zdrowotne

Zaburzona samoregulacja

Wysoka samokontrola

(1) Obsesyjno- kompulsyjne

pożądanie pracy

(4) Neurotyczny perfekcjonizm

(2) Nadkompensacja niskiego poczucia własnej wartości oraz (3) Unikanie/ redukcja emocji negatywnych

Work craving

Wysoka samoregulacja

Wysoka samokontrola

Zdrowie

Pasja pracy


20

konstelacją trybów samoregulacji – wysoką samoregulacją i wysoką samokontrolą (Rycina

6). Rezultaty tych badań dowiodły, że do rozwoju uzależnienia od pracy nie wystarcza niski

poziom samoregulacji, konieczne jest też wysokie nasilenie samokontroli oraz że wysokie

nasilenie obu trybów samoregulacji sprzyja rozwojowi zdrowego stylu pracy.

Rycina 5. Work craving jako funkcja samoregulacji i samokontroli (Wojdylo i in., 2017).

Rycina 6. Pasja pracy jako funkcja samoregulacji i samokontroli (Wojdylo i in., 2017).

Wyniki pokazały również, że uzależnienie od pracy pośredniczy w związku między

deficytami samoregulacji a dolegliwościami zdrowotnymi przy wysokim nasileniu

samokontroli (Rycina 7), natomiast pasja pracy pośredniczy w związku między wysoką


21

samoregulacją a dobrym zdrowiem, szczególnie w warunkach wysokiego nasilenia

samokontroli (Rycina 8). W rezultacie przeprowadzonych badań można uznać, że

kompetencje samokontroli u osób uzależnionych od pracy nie stanowią buforu ochronnego

przed negatywnymi skutkami deficytów samoregulacji. Przeciwnie, wysoka samokontrola w

połączeniu z deficytami samoregulacji tworzy „mechanizm napędowy“ dla uzależnienia od

pracy i jego negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Podsumowując, wyniki badań

pokazały, że work craving stanowi strategię zastępczą dla deficytów samoregulacji,

przejawiającą się w formie nadmiaru samokontroli (wysokiej wytrwałości i samodyscypliny).

Przyjęłam zatem, że work craving można uznać za strategię kompensacyjną w formie

podtrzymywania nadmiernej samokontroli wobec deficytów samoregulacji.

Rycina 7. Koncepcyjny model moderowanej mediacji dla zmiennej work craving (Wojdylo i

in., 2017).

Rycina 8. Koncepcyjny model moderowanej mediacji dla zmiennej pasji pracy (Wojdylo i in.,

2017).

Work craving

Dolegliwości zdrowotne

Niska samoregulacja

Wysoka samokontrola

Pasja pracy

Zdrowie

Wysoka samoregulacja

Wysoka samokontrola


22

Implikacje teoretyczne i praktyczne wyników badań własnych Implikacje teoretyczne koncepcji work craving: wyjaśnienie kontrowersji w

wybranych badaniach nad uzależnieniem od pracy Kontrowersyjne poglądy i wyniki badań innych autorów na temat pracoholizmu

skonfrontowałam w sposób krytyczny z miarodajnymi w mojej ocenie danymi empirycznymi,

w tym rezultatami badań własnych i założeniami koncepcji work craving. Polemikę

przedstawiłam w dwóch artykułach: „‘Workaholism‘ does not always mean workaholism...? –

about the controversive nomenclature in the research on work addiction“ (Wojdyło, 2015a)

oraz „Workaholism – the nature of the construct and the nomenclature as controversial issues

in research on the phenomenon. A Commentary on Staszczyk and Tokarz“ (Wojdyło, 2015b).

W publikacjach wskazuję na kilka kwestii problematycznych dotyczących badań nad

pracoholizmem, niektóre z nich w skrócie przedstawię poniżej.

§ Wskazuję, że pojęcie „pracoholizm” jest często błędnie (nad)używane wobec zjawisk

lub wymiarów niezwiązanych z uzależnieniem od pracy (np. „entuzjastyczny

pracoholizm”). Termin „pozytywny/zdrowy pracoholizm” (np. functional/enthusiastic

workaholism) wzbudza równie silny sprzeciw jak termin „pozytywny/zdrowy

alkoholizm”, gdyż implikuje paradoksalną formę zdrowego zaburzenia.

§ Postuluję, że definicja/konceptualizacja zaburzenia, z natury rzeczy, powinna zawierać

kryteria definiujące patologię, a nie połączenie kryteriów zdrowia i patologii (np.

satysfakcji z pracy i przymusu pracowania w pojęciu „entuzjastyczny pracoholizm”). W

przypadku braku spójnej teorii/konceptualizacji zjawiska jako podstawy badań można

twierdzić o istnieniu jedynie odrębnych mierzonych zmiennych, które mogą być

definiowane i interpretowane wyłącznie jako odrębne czynniki, lecz nie jako konstrukt.

§ Wskazuję, że błędne interpretacje niektórych rezultatów badawczych dotyczących

rzekomego „pracoholizmu” mogą wynikać z nietrafnej nomenklatury.

§ Akcentuję przy tym, że rozwój badań nad rzeczywistym uzależnieniem od pracy

wymaga stosowania trafnej i spójnej nomenklatury oraz adekwatnej konceptualizacji i

metody pomiaru zjawiska.

§ Postuluję, że pracoholizm ma jedną, patologiczną formę i powinien być odróżniany od

zdrowego intensywnego zaangażowania w pracę (np. pasji pracy). Pracoholizm oraz

zdrowe formy intensywnego zaangażowania w pracę należy konsekwentnie traktować

jako zjawiska odmienne na trzech poziomach: nomenklatury, konceptualizacji i

pomiaru.


23

Zastosowanie wyników badań własnych do opracowania poznawczo-

behawioralnego modelu uzależnienia od pracy Na podstawie dokonanego przeglądu i analizy literatury przedmiotu stwierdziłam, że brakuje

ujęcia pracoholizmu w kategoriach poznawczo-behawioralnych – modelu teoretycznego,

który mógłby stanowić podstawę oddziaływań psychoterapeutycznych w nurcie poznawczo-

behawioralnym. W rezultacie aplikacji badań własnych nad pracoholizmem do praktyki

psychologicznej opracowałam model poznawczo-behawioralny uzależnienia od pracy

(Rycina 9), który opisałam w artykule: „Pracoholizm – poznawczo-behawioralny model

psychoterapii” (Wojdyło, 2013a). Na podstawie analizy wyników badań własnych (Wojdyło,

2010b; Wojdylo i in., 2013) oraz koncepcji racjonalno-emotywnej terapii behawioralnej

Ellisa (1999) i modelu depresji Becka (1967) wyróżniłam główne czynniki poznawcze

podtrzymujące uzależnienie od pracy i predysponujące do jego rozwoju:

§ dysfunkcjonalne przekonania kluczowe dotyczące przede wszystkim własnej niskiej

wartości i ważności (przekonania o bezwartościowości, niekompetencji, bezradności),

§ dysfunkcjonalne przekonania pośredniczące dotyczące strategii kompensowania

własnej niskiej wartości i unikania lub redukowania emocji negatywnych (np.: dążenia

do spełniania nierealistycznych standardów, wykazywania własnych kompetencji oraz

zdobywania akceptacji i uznania ze strony innych osób, osiągania ulgi emocjonalnej),

które determinują trwałość wzorca uporczywości pracy.

Zgodnie z opracowanym przeze mnie poznawczo-behawioralnym modelem

uzależnienia od pracy podstawą kształtowania się kluczowych przekonań (o własnej

bezwartościowości, niekompetencji, bezradności) prowadzących do rozwoju uzależnienia od

pracy są wczesne doświadczenia w relacji z rodzicami/opiekunami (Wojdyło, 2013a).

Doświadczenia te cechują przede wszystkim ukierunkowanie rodziców na nierealistyczny

perfekcjonizm, ukrywanie przez nich emocjonalności, postawy rodzicielskie przejawiające się

w stawianiu dziecku bardzo wysokich wymagań, w braku konsekwencji i odrzucaniu

emocjonalnym (ze strony matki i ojca) oraz nadmiernym ochranianiu (ze strony matki)

(Lewandowska-Walter, Wojdyło, 2011).

W poznawczo-behawioralnym modelu uzależnienia od pracy przyjmuję, że problem

uzależnienia może być latentny i w funkcjonowaniu osoby uzależnionej od pracy nie

ujawniać się w formie obserwowalnych symptomów dopóty, dopóki udaje jej się stosować

zasady zawarte w przekonaniach pośredniczących i dzięki zapracowywaniu się kompensować

niskie poczucie własnej wartości oraz unikać emocji negatywnych. Problem uzależnienia od


24

pracy ujawnia się zazwyczaj w następstwie wydarzeń krytycznych (najczęściej takich, które

podważają pozytywny obraz Ja). Wydarzenia krytyczne uaktywniają dysfunkcjonalne

przekonania, które z kolei wywołują jawne trudności w postaci wzajemnie powiązanych:

myśli automatycznych, silnych emocji negatywnych, reakcji fizjologicznych i

dezadaptacyjnych wzorców zachowań funkcjonujących w cyklu błędnych kół (Rycina 9).

Na podstawie omówionych wcześniej wyników badań, które ujawniły związek work

craving z trybami samoregulacji (Wojdylo i in., 2017) przyjmuję, że deficyty samoregulacji

emocji i nadmiar samokontroli mogą wzmacniać nasilenie emocji negatywnych i trwałość

dezadaptacyjnych struktur poznawczych w błędnym kole uzależnienia od pracy. Opracowany

przeze mnie model poznawczo-behawioralny uzależnienia od pracy może być

wykorzystywany w psychoterapii w co najmniej trzech celach: (a) psychoedukacji, (b)

rozpoznania indywidualnych mechanizmów poznawczych uzależnienia od pracy u danego

pacjenta, (c) doboru technik interwencji najbardziej adekwatnych do zidentyfikowanych

deficytowych obszarów osobowości danego pacjenta.

Rycina 9. Poznawczo-behawioralny model uzależnienia od pracy (Wojdyło, 2010b, 2013a).

Myśli automatyczne (np. Nie jestem dość

dobry)

Emocje (np. lęk, niepokój)

Objawy fizjologiczne

(np.wyczerpanie, bóle)

Zachowanie (np. zwiększanie „dawki“ pracy)

Wczesne doświadczenia: bardzo wysokie wymagania rodziców wobec dziecka, ukrywanie uczuć, identyfikacja dziecka z rodzicami

Przekonania kluczowe: Ja, inni ludzie, świat (np. Jestem nic nie wart)

Przekonania pośredniczące: zasady, założenia, postawy (np. Jeśli popełnię błąd, inni mnie odrzucą)

Wydarzenie krytyczne (np. porażka zawodowa)


25

Podsumowanie osiągnięcia naukowego Przedstawione w opisie osiągnięcia efekty moich prac badawczych oraz ich wpływ na rozwój

wiedzy o uzależnieniu od pracy można podsumować w następujących punktach:

1. Uzyskane wyniki badań dotyczących mechanizmów work craving oraz związków

zjawiska z trybami samoregulacji pozwoliły mi przyjąć, że work craving może pełnić funkcję

trzech rodzajów strategii:

§ strategii zaradczej w formie radzenia sobie z niskim poczuciem własnej wartości za

pomocą jego nadkompensacji oraz radzenia sobie z silnymi emocjami negatywnymi

za pomocą ich unikania lub redukcji w toku obsesyjnego dążenia do spełniania

nadmiernie perfekcjonistycznych standardów,

§ strategii zastępczej wobec deficytów samoregulacji (m.in. niskich umiejętności

redukowania emocji negatywnych i wzbudzania emocji pozytywnych),

§ strategii kompensacyjnej w formie podtrzymywania nadmiernej samokontroli

(wytrwałości i samodyscypliny), służącej kompensowaniu deficytów samoregulacji.

2. Dominacja samokontroli w połączeniu z deficytami samoregulacji wyjaśniają

uporczywą wytrwałość w działaniu i destruktywną samodyscyplinę pracoholików w

podtrzymywaniu destruktywnych strategii zapracowania mimo wyczerpania oraz

doświadczane przez nich problemy zdrowotne.

3. Wyniki badań własnych dotyczące mechanizmów regulacyjnych work craving

mogą być wykorzystane w programach leczenia pracoholizmu; programy te w moim

przekonaniu powinny być ukierunkowane przede wszystkim na rozwój kompetencji w

zakresie samoregulacji i optymalizowanie strategii samokontroli u osób uzależnionych od

pracy.

4. Koncepcja uzależnienia od pracy (work craving) konstytuuje podstawy teoretyczne

konceptualizacji pracoholizmu jako uzależnienia i umożliwia dalszy rozwój badań nad

patomechanizmami i patogenezą uzależnienia od pracy.

W dalszych badaniach zamierzam m.in. sprawdzić, czy wykryte patomechanizmy

uzależnienia od pracy znajdują potwierdzenie w kontekście procesów neurologicznych.

Ponadto ze względu na zależność trybów samoregulacji od czynników sytuacyjnych (Kuhl,

2001) uważam, że wskazane byłoby przeprowadzenie badań nad interakcyjnym wpływem

czynników osobowościowych i zmiennych związanych ze środowiskiem pracy i życia na

podtrzymywanie i dynamikę uzależnienia od pracy.


26

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Do swojego dorobku naukowego zaliczam również niżej wymienione publikacje: Wojdyło, K. (2016). Uzależnienie od pracy. Teoria – diagnoza – psychoterapia. Lublin: Wydawnictwo

Stowarzyszenie Natanaelum, Instytut Psychoprofilaktyki i Psychoterapii. Peplińska, A., Wojdylo, K., Kosakowska-Berezecka, N., Połomski, P. (2015). The role of purpose in life and

social support in reducing the risk of workaholism among women in Poland. Health Psychology Report, 3(4). doi: 10.5114/hpr.2015.50902

Wojdylo, K., Baumann, N., Kuhl, J., Horstmann, J. (2014). Selbstregulation von Emotionen als Schutzfaktor gegen gesundheitliche Auswirkungen von Mobbing. Zeitschrift für Klinische Psychologie und Psychotherapie, 43(1), 27–34.

Wojdylo, K., Kuhl, J., Kazen, M., Mitina, O. (2014). Individual differences in coping with mortality salience in Germany vs. Poland: Cultural world view or personal view defense? Polish Psychological Bulletin, 45(2), 249–256.

Wojdyło, K., Retowski, S. (2012). Kwestionariusz celów osiągnięć – analiza rzetelności i trafności teoretycznej narzędzia. Przegląd Psychologiczny, 55(1), 9–28.

Michałowski, J., Holas, P., Wojdyło, K., Gorlewski, B. (2012). Polska adaptacja i walidacja skali zachowań unikowych towarzyszących agorafobii. Psychiatria i Psychoterapia, 8, (3-4), 20–30.

Wojdyło, K., Lewandowska-Walter, A., Jurek, P. (2012). Workaholism and emotional competences. W: M. Lipowski, Z. Nieckarz, (red.), Empirical aspects of the psychology of management (s. 322–355). Gdynia: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Administracji i Biznesu im. E. Kwiatkowskiego.

Wojdyło, K., Buczny, J. (2011). Samoregulacja i samokontrola powinnościowe: analiza psychometryczna Skali Rozbieżności Ja (SkRAP). Psychologia Społeczna, 4, 375–390.

Wojdyło, K. (2010). Pracoholizm. Perspektywa poznawcza. Warszawa: Difin. Wojdyło, K., Buczny, J. (2010). Kwestionariusz do pomiaru pracoholizmu WART-R. Analiza trafności

teoretycznej i rzetelności narzędzia. Studia Psychologiczne, 1, 67–80. Wojdyło, K. Lewandowska-Walter A. (2010). Pracoholizm a płeć i style przywiązaniowe. W: A. Chybicka, N.

Kosakowska-Berezecka, (red.), W obiektywie płci. Naukowe i praktyczne inspiracje (s. 133–149). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Wojdyło, K. (2009). Polscy pracoholicy wobec wyzwań globalizacji. W: Błachnio, A. (red). Globalizacja i jednostka (s. 162–177). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Wojdyło, K. (2008). Umiejętność „przełączania się” między przeciwstawnymi emocjami a efektywność i dojrzałość podmiotowa. Rozważania w świetle współczesnej teorii interakcji systemów osobowości. Nowiny Psychologiczne, 2, 17–30.

Wojdyło, K. (2007). Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO). Nowiny Psychologiczne, 4, 25–45.

Moje dodatkowe osiągnięcia naukowe reprezentują cztery obszary: 1) aplikacja koncepcji

work craving w formie opracowania projektu psychoterapii uzależnienia od pracy; 2)

pozostałe rezultaty badawcze i dyskusje dotyczące obsesji/kompulsji pracy; 3) regulacyjne i

motywacyjne mechanizmy osobowości oraz 4) pomiar psychologiczny. Poniżej przedstawiam

pokrótce główne osiągnięcia w każdym z obszarów.

Aplikacja koncepcji work craving w formie opracowania

projektu psychoterapii uzależnienia od pracy W monografii „Uzależnienie od pracy. Teoria – diagnoza – psychoterapia” (Wojdyło, 2016)

podsumowałam odkrycia własne przedstawione w punkcie dotyczącym głównego osiągnięcia

oraz na podstawie syntetycznej analizy rezultatów badań własnych i koncepcji work craving

zaproponowałam projekt psychoterapii uzależnienia od pracy. Monografia jest skierowana do


27

szerszej grupy odbiorców (przede wszystkim psychologów praktyków), jako że przedstawia

zastosowanie wiedzy teoretycznej do diagnozy i psychoterapii pracoholizmu.

W książce przedstawiłam dwa opracowane przeze mnie modele poszerzające

rozumienie mechanizmów podtrzymujących work craving i nieumiejętność „wyłączenia się”

z pracy: model stymulacji work craving oraz model dynamiki trybów samoregulacji. W

modelu stymulacji zaproponowałam tezę, że uzależnienie od pracy i nieumiejętność

„wyłączenia się” z pracy mogą być zrozumiane w kontekście dążenia do pożądanych

stymulatorów (warunkowego poczucia własnej wartości i tymczasowej ulgi emocjonalnej)

lub unikania stymulatorów niepożądanych (niskiego poczucia własnej wartości i wysokich

emocji negatywnych), oddziałujących zarówno w trakcie aktywności pracoholicznej (poziom

aktywności, activity-related incentives), jak i po jej zakończeniu (poziom konsekwencji,

purpose-related incentives). W modelu dynamiki trybów samoregulacji zaproponowałam

tezę, że mechanizm work craving jest podtrzymywany przez wzajemne zależności między

deficytami samoregulacji i nadmiarem samokontroli: proces zapracowywania się może

zwrotnie wzmacniać nasilenie trybów samoregulacji (deficytów samoregulacji i nadmiaru

samokontroli) oraz niskie poczucie własnej wartości i silne emocje negatywne, powodując, że

zyskują one coraz większą wartość stymulacyjną w podtrzymywaniu uzależnienia od pracy.

Na podstawie najnowocześniejszych modeli psychoterapii opracowałam projekt psychoterapii

uzależnienia od pracy będący propozycją podejścia intergracyjnego do leczenia zjawiska:

metodami pracy z emocjami, poznawczo-behawioralnymi oraz opartymi na terapii schematów

i trybów. Zaproponowałam protokół psychoterapii uzależnienia od pracy, etapy i metody

psychoterapii, jak również opracowałam materiały, które mogą być wykorzystywane przez

praktyków w procesie psychoterapii (Wojdyło, 2016).

Pozostałe rezultaty badawcze i dyskusje dotyczące obsesji/kompulsji

pracy We wcześniejszych moich badaniach, które dotyczyły konceptualizacji pracoholizmu jako

obsesji/kompulsji pracy interesował mnie związek tego zjawiska ze stylami przywiązania w

związkach romantycznych. Obsesję/kompulsję pracy mierzyłam kwestionariuszem WART,

natomiast style przywiązania – Kwestionariuszem Stylów Przywiązaniowych (KSP). W

badaniach tych (N = 211) udało się dowieść, że obsesja/kompulsja pracy związana jest z

niską jakością związków romantycznych w okresie dorosłości, określonych przez style

przywiązania o charakterze unikowym i lękowo-ambiwalentnym (Wojdyło, Lewandowska-


28

Walter, 2010).

Inne badania, w których współpracowałam, poświęcone były związkowi

obsesji/kompulsji pracy u kobiet zajmujących stanowiska menedżerskie lub specjalistyczne z

doświadczanym przez nie wsparciem społecznym oraz poczuciem sensu życia.

Obsesję/kompulsję pracy mierzono kwestionariuszem WART, wsparcie społeczne – Berlin

Social Support Scale (BSSS), poczucie sensu życia – skalą Purpose in Life Test. Badania (N =

260) wykazały, że poczucie wsparcia społecznego i poczucie sensu życia (w szczególności u

kobiet samotnie wychowujących dziecko) mogą chronić przed rozwojem obsesji/kompulsji

pracy (Peplińska, Wojdylo, Kosakowska-Berezecka, Połomski, 2015).

Osiągnięcia badawcze dotyczące obsesji/kompulsji pracy wykorzystałam w

dyskusjach przedstawionych w dodatkowych publikacjach, wskazując, że:

§ wyzwania globalizacji (np. w zakresie mobilności, szybkości komunikacji,

konkurencji), mogą stanowić szczególnego rodzaju trudności adaptacyjne dla

pracoholików ze względu na charakteryzujący ich deficyt kompetencji samoregulacji

emocji (Wojdyło, 2009),

§ uzależnienie od pracy może przekładać się na negatywne skutki dla funkcjonowania

organizacji: brak efektywności, niską wydajność, absencję, itp., zatem programy

zapobiegania pracoholizmowi są istotne zarówno dla zdrowia jednostki, jak i dla

optymalnego funkcjonowania organizacji (Wojdyło, Lewandowska-Walter, Jurek,

2012),

§ podstawą diagnozy i konceptualizacji pracoholizmu w praktyce psychoterapeutycznej

powinna być kompleksowa analiza spektrum różnych problemów i trudności z

uwzględnieniem specyfiki poznawczego funkcjonowania pacjenta. Analiza ta powinna

obejmować dwie perspektywy: makro (jawnych trudności) oraz mikro (ukrytych

mechanizmów i procesów psychologicznych podtrzymujących uzależnienie od pracy)

(kwestie te przedstawiłam szerzej w monografii: Pracoholizm. Perspektywa

poznawcza, Wojdyło, 2010b).

Regulacyjne i motywacyjne mechanizmy osobowości Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) Przeprowadzona przeze mnie analiza najnowszych osiągnięć w dziedzinie psychologii

motywacji wskazywała na potrzebę uwzględnienia szerokiego zakresu czynników oraz

współzależności między nimi w wyjaśnianiu zachowań związanych z osiągnięciami (np.


29

Elliot, McGregor, 2001). W związku z tym opracowałam model integracyjny motywacji

osiągnięć (MIMO) (Wojdyło, 2007b, s. 37), w którym przyjęłam, że system regulacji

zachowań związanych z osiągnięciami (mistrzowskich i bezradnościowych) składa się z

trzech głównych pozostających w zależności hierarchicznej poziomów psychologicznych: 1)

ukierunkowań Ja (poziom najwyższy), 2) motywów związanych z osiągnięciami oraz 3)

celów związanych z osiągnięciami. Model MIMO zawiera implikacje praktyczne dla

kształtowania programów wspierania motywacji prorozwojowej u jednostki z perspektywy

wzajemnych związków między wyżej wymienionymi czynnikami.

Koncepcja samoregulacji i samokontroli powinnościowej Na podstawie teorii rozbieżności Ja Higginsa (1987), teorii procesów wolicjonalnych Kuhla

(Kuhl, 2001) oraz koncepcji Ryana i Deciego (2008) zaproponowałam tezę, że standardy

powinnościowe mogą funkcjonować jako naciski wewnętrzne (w trybie samokontroli) lub

jako struktury autonomiczne (w trybie samoregulacji). Przyjęłam zatem, że struktura Ja

składa się z dwóch wymiarów o funkcji regulacyjnej: relacji między stanami Ja aktualne/Ja

powinnościowe oraz trybu samoregulacji (samokontroli vs samoregulacji), do którego stany

Ja (Ja aktualne vs Ja powinnościowe) się odnoszą. Opracowałam koncepcję dwóch typów

orientacji powinnościowej: działającej w trybie samokontroli (samokontrola powinnościowa)

oraz działającej w trybie samoregulacji (samoregulacja powinnościowa). Koncepcja ta została

potwierdzona empirycznie (Wojdyło, Buczny, 2011).

Wkład koncepcji samoregulacji i samokontroli powinnościowej mojego autorstwa do

rozwoju wiedzy w zakresie procesów regulacyjnych osobowości można streścić w co

najmniej kilku punktach: (a) koncepcja modyfikuje założenia teorii Higginsa (1987)

dotyczące jednoczynnikowej struktury rozbieżności powinnościowej, (b) umożliwia

zdiagnozowanie dominacji samokontroli vs. samoregulacji powinnościowej w osobowości i

określenie ich konsekwencji dla optymalnego funkcjonowania jednostki, (c) pozwala określić

obszary deficytowe osobowości wymagające interwencji w celu ich rozwoju.

Analiza teorii interakcji systemów osobowości (PSI) W toku analizy najnowszych osiągnięć z dziedziny psychologii osobowości stwierdziłam, że

teorię interakcji systemów osobowości (Persönlichkeits-System-Interaktions-Theorie (PSI-

Theorie) Juliusa Kuhla (2001) można uznać za jedno z najbardziej kompleksowych ujęć

osobowości. Część teorii – koncepcja kontroli działania – została wprowadzona do literatury


30

polskiej przez Magdalenę Marszał-Wiśniewską (1999), która opracowała również polską

adaptację Skali Kontroli Działania (ACS) autorstwa Kuhla (Marszał-Wiśniewska, 2002). We

własnym artykule (Wojdyło, 2008) wprowadziłam do polskiej literatury psychologicznej

główne założenia teorii PSI. Kuhl określa w niej zależności między różnymi poziomami

procesów regulacyjnych, umożliwiając wyjaśnianie i predykcję zjawisk zarówno zdrowych,

jak i patologicznych w kategoriach deficytów funkcjonalnych (np. niskiego poziomu

kompetencji samoregulacji), podczas gdy autorzy wcześniejszych teorii osobowości

koncentrowali się na deficytach strukturalnych (tj. cechach, np. Allport, 1937) lub treściach

mentalnych (np. przekonaniach, intencjach, celach).

Samoregulacja emocjonalna jako bufor chroniący przed negatywnymi skutkami

zdrowotnymi mobbingu W ramach wieloletniej współpracy polsko-niemieckiej przeprowadziłam również badania,

których celem była odpowiedź na pytanie, czy kontrola działania (kompetencje samoregulacji

emocji: redukowania emocji negatywnych vs. wzbudzania emocji pozytywnych) moderuje

związek między nasileniem doświadczeń mobbingowych a nasileniem dolegliwości

zdrowotnych (Wojdylo, Baumann, Kuhl, Horstmann, 2014). Kontrolę działania mierzono za

pomocą ACS, doświadczenia mobbingowe – kwestionariusza mobbingu

(Mobbingfragebogen, GAUS), a dolegliwości zdrowotne – z użyciem Symptom Checklist-90-

Revised (SCL-90-R).

Badania (N = 35) z udziałem pacjentów niemieckiej kliniki psychosomatycznej, którzy

doświadczyli mobbingu, pokazały, że kontrola działania może stanowić czynnik ochronny

przed negatywnymi skutkami zdrowotnymi mobbingu. U osób o niskim poziomie kontroli

działania (niskich kompetencjach samoregulacji emocji) wyższy poziom mobbingu związany

był istotnie statystycznie z wysokim nasileniem dolegliwości zdrowotnych. Natomiast osoby

o wysokim poziomie kontroli działania (wysokich kompetencjach samoregulacji emocji)

niezależnie od nasilenia doświadczeń mobbingowych przejawiały porównywalnie niskie

nasilenie dolegliwości zdrowotnych.

Różnice indywidualne w radzeniu sobie ze świadomością wlasnej śmiertelności w

Niemczech i Polsce We współpracy polsko-niemieckiej zrealizowałam badania eksperymentalne, których celem

było sprawdzenie, czy różnice kulturowe między Polakami (N = 72) a Niemcami (N = 112) i

kontrola działania wpływają na reakcje obronne (symbolicznej ochrony przed śmiercią w


31

formie obrony wartości kulturowych) w warunkach wzbudzenia świadomości własnej

śmiertelności (Wojdylo, Kuhl, Kazen, Mitina, 2014). Kontrolę działania mierzono

kwestionariuszem ACS, reakcje obrony wartości kulturowych – za pomocą procedury CWVD

(cultural worldview defense).

Zgodnie z oczekiwaniami okazało się, że wpływ wzbudzenia świadomości własnej

śmiertelności na reakcje obrony wartości kulturowych był moderowany przez kulturę i

kontrolę działania (kompetencje samoregulacji emocji). Wyniki potwierdziły silniejszy efekt

obrony wartości kulturowych u badanych Polaków niż u Niemców. Ponadto w niemieckiej

grupie badanych stwierdzono, że w warunkach wzbudzenia świadomości własnej

śmiertelności osoby zorientowane na działanie (o wysokich kompetencjach samoregulacji

emocji) wykazywały silniejsze reakcje obrony wartości kulturowych niż osoby zorientowane

na stan (o niskich kompetencjach samoregulacji emocji). Z kolei w polskiej grupie efekt

reakcji obronnych był silniejszy u osób zorientowanych na stan niż osób zorientowanych na

działanie.

Pomiar psychologiczny Ze względu na brak w literaturze polskiej (na etapie inicjowania moich badań nad

pracoholizmem) metody do pomiaru pracoholizmu opracowałam polską adaptację

kwestionariusza Work Addiction Risk Test (WART) służącą do pomiaru pięciu wymiarów

obsesji/kompulsji pracy (Wojdyło, 2005). Wyniki kolejnych moich badań nad pracoholizmem

prowadzonych w ramach kierowanego przeze mnie projektu badawczego11 ujawniły, że

trójczynnikowa struktura pracoholizmu (WART-R) wykazuje bardziej trafne dopasowanie niż

dotychczasowa struktura pięcioczynnikowa (WART) (Wojdyło, Buczny, 2010). Na podstawie

rezultatów najnowszych badań nad uzależnieniem od pracy (work craving) można stwierdzić,

że kwestionariusze WART oraz WART-R umożliwiają pomiar obsesji/kompulsji pracy, lecz

nie uzależnienia od pracy, ponieważ nie obejmują innych poza obsesyjno-kompulsyjnym

komponentów uzależnienia (hedonistycznych i poznawczego). Na podstawie koncepcji work

craving (Wojdyło, 2013b) opracowałam we współpracy kwestionariusz do pomiaru

uzależnienia od pracy – Work Craving Scale (Wojdylo i in., 2013), jedyne obecnie, według

mojej wiedzy, narzędzie mierzące mechanizmy uzależnienia do pracy.

11 Badania przeprowadzono w ramach projektu „Pracoholizm w Polsce: analiza strukturalna i

dyskryminacyjna kwestionariusza Work Addiction Risk Test B.E. Robinsona (WART)” finansowanego przez UG i MNiSW, grant BW nr 7400-5-0355-9, 2009, kierownik projektu: Kamila Wojdyło.


32

Ograniczenia użyteczności istniejących narzędzi do pomiaru motywacji osiągnięć,

które zaobserwowałam (brak wyodrębnienia motywacji dążenia do sukcesu i motywacji

zewnętrznej), skłoniły mnie do opracowania we współpracy Kwestionariusza Celów

Osiągnięć (SCO) w dwóch wersjach: dla studentów oraz pracowników (Wojdyło i Retowski,

2012). Narzędzie oparte jest na najnowszych osiągnięciach w dziedzinie badań nad

motywacją osiągnięć (Elliot i McGregor, 2001) i umożliwia diagnozę nasilenia czterech

typów motywacji osiągnięć.

Ze względu na brak polskiego narzędzia do badania rozbieżności stanów Ja

opracowałam Skalę Rozbieżności Ja (SkRAP) (Wojdyło, 2004b) umożliwiającą pomiar

rozbieżności między Ja aktualnym a Ja powinnościowym. Wyniki kolejnych badań pokazały,

że SkRAP pozwala mierzyć dwa typy samoregulacji powinnościowej (samokontroli

powinnościowej i samoregulacji powinnościowej ) (Wojdyło, Buczny, 2011).

Współpracowałam również w grancie badawczym nad polską adaptacją i walidacją

skali zachowań unikowych towarzyszących agorafobii (Mobility Inventory) (Michałowski,

Holas, Wojdyło, Gorlewski, 2012).

W trakcie mojej kilkunastoletniej kariery naukowej miałam możliwość intensywnie

rozwinąć polsko-niemiecką współpracę badawczą, współpracować z wieloma uznanymi

naukowcami w różnych ciekawych projektach i przyczynić się do odkryć w zakresie

znaczących – w szczególności dla psychologii osobowości i klinicznej – zagadnień

psychologicznych. Rezultaty moich badań i opracowane w toku mojej dotychczasowej pracy

naukowej narzędzia znajdują zastosowanie w wielu projektach i pracach badawczych,

zarówno wśród naukowców, jak i adeptów psychologii.

Literatura cytowana Allport, G. W. (1937). Personality: A psychological interpretation. New York: Holt, Rinehart and Winston. Beck, A. T. (1967). Depression: Clinical, experimental and theoretical aspects. New York: Harper & Row. Berridge, K. C., Robinson, T. E., Aldridge, J. W. (2009). Dissecting components of reward: ’Liking’, ’wanting’,

and learning. Current Opinion in Pharmacology, 9, 65–73. Elliot, A. J., McGregor, H. A. (2001). A 2 × 2 achievement goal framework. Journal of Personality and Social

Psychology, 80, 501–519. Ellis, A. (1999). Terapia krótkoterminowa. Lepiej, głębiej, trwalej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne. Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94, 319–341. Kuhl, J. (2001). Motivation und Persönlichkeit. Interaktionen psychischer Systeme. Göttingen: Hogrefe. Lewandowska-Walter, A., Wojdyło, K. (2011). Spostrzeganie ex post postaw rodziców przez osoby z tendencją

do uzależniania się od pracy. Studia Psychologiczne, 49(2), 35–52. Marszał-Wiśniewska, M. (1999). Siła woli a temperament. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii

PAN. Marszał-Wiśniewska, M. (2002). Adaptacja Skali Kontroli Działania J. Kuhla (ACS-90). Studia Psychologiczne,

40, 77–102.


33

Michałowski, J., Holas, P., Wojdyło, K., Gorlewski, B. (2012). Polska adaptacja i walidacja skali zachowań unikowych towarzyszących agorafobii. Psychiatria i Psychoterapia, 8, (3-4), 20–30.

Peplińska, A., Wojdylo, K., Kosakowska-Berezecka, N., Połomski, P. (2015). The role of purpose in life and social support in reducing the risk of workaholism among women in Poland. Health Psychology Report, 3(4). doi: 10.5114/hpr.2015.50902

Robinson, B. E. (1998). Chained to the desk. New York and London: New York University Press. Ryan, R. M., Deci, E. L. (2008). From ego depletion to vitality: Theory and findings concerning the facilitation

of energy available to the self. Social and Personality Psychology, 2, 702–717. Schaufeli, B. W., Shimazu, A., Taris, T. W. (2009). Being driven to work excessively hard. The evaluation of a

two-factor measure of workaholism in the Netherlands and Japan. Cross-Cultural Research, 43, 320–348. doi:10.1177/1069397109337239

Spence, J., Robbins, A. (1992). Workaholism: Definition, measurement and preliminary results. Journal of Personality Assessment, 58, 160–178. doi:10.1207/s15327752jpa5801_15

Van Beek, I., Taris, T. W., Schaufeli, W. B. (2011). Workaholic and work engaged employees: Dead ringers or worlds apart? Journal of Occupational Health Psychology, 16, 468–482. doi:10.1037/a0024392

Wojdyło, K. (2003). Charakterystyka problemu uzależnienia od pracy w świetle dotychczasowych badań. Nowiny Psychologiczne, 3, 33–50.

Wojdyło, K. (2004a). Pracoholizm – rozważania nad osobowościowymi wyznacznikami obsesji pracy, Nowiny Psychologiczne, 2, 55–75.

Wojdyło, K. (2004b). Skala pomiaru rozbieżności Ja (SkRAP) – konstrukcja narzędzia oraz wstępna charakterystyka psychometryczna. Nowiny Psychologiczne, 4, 27–45.

Wojdyło, K. (2005). Kwestionariusz Pracoholizmu (WART) – adaptacja narzędzia i wstępna analiza własności psychometrycznych. Nowiny Psychologiczne, 4, 71–84.

Wojdyło, K. (2006). Osobowość pracoholiczna – właściwości i mechanizmy regulacyjne w świetle badań własnych. Nowiny Psychologiczne, 2, 23–36.

Wojdyło, K. (2007a). Koncepcja osobowościowych wyznaczników pracoholizmu. Weryfikacja hipotez w korelacyjnym modelu. Studia Psychologiczne, 45, 53–67.

Wojdyło, K. (2007b). Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO). Nowiny Psychologiczne, 4, 25–45. Wojdyło, K. (2008). Umiejętność „przełączania się” między przeciwstawnymi emocjami a efektywność i

dojrzałość podmiotowa. Rozważania w świetle współczesnej teorii interakcji systemów osobowości. Nowiny Psychologiczne, 2, 17–30.

Wojdyło, K. (2009). Polscy pracoholicy wobec wyzwań globalizacji. W: Błachnio, A. (red.), Globalizacja i jednostka (s. 162–177). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Wojdyło, K. (2010a). Funkcjonowanie pracoholików w sytuacji zadaniowej. Przegląd Psychologiczny, 53, 75–98.

Wojdyło, K. (2010b). Pracoholizm. Perspektywa poznawcza. Warszawa: Difin. Wojdyło, K. (2013a). Pracoholizm – poznawczo-behawioralny model psychoterapii. Nauka, 4, 123–134. Wojdyło, K. (2013b). Work craving – teoria uzależnienia od pracy. Nauka, 3, 87–97. Wojdyło, K. (2015a). „Workaholism“ does not always mean workaholism...? – about the controversive

nomenclature in the research on work addiction. Polish Psychological Bulletin, 1, 133–136. Wojdyło, K. (2015b). Workaholism – the nature of the construct and the nomenclature as controversial issues in

research on the phenomenon. A Commentary on Staszczyk and Tokarz. Annals of Psychology, 4, 547–552. Wojdyło, K. (2016). Uzależnienie od pracy. Teoria – diagnoza – psychoterapia. Lublin: Wydawnictwo

Stowarzyszenie Natanaelum, Instytut Psychoprofilaktyki i Psychoterapii. Wojdylo, K., Baumann, N., Buczny, J., Owens, G., Kuhl, J. (2013). Work craving: A conceptualization and

measurement. Basic and Applied Social Psychology, 35(6), 547–568. Wojdylo, K., Baumann, N., Fischbach, L., Engeser, S. (2014). Live to work or love to work: Work craving and

work engagement. PLOS ONE, 9, 1–7. Wojdylo, K., Baumann, N., Kuhl, J. (2017). The firepower of work craving: When self-control is burning under

the rubble of self-regulation. PLOS ONE, 12(1): e0169729. doi:10.1371/journal.pone.0169729 Wojdylo, K., Baumann, N., Kuhl, J., Horstmann, J. (2014). Selbstregulation von Emotionen als Schutzfaktor

gegen gesundheitliche Auswirkungen von Mobbing. Zeitschrift für Klinische Psychologie und Psychotherapie, 43(1), 27–34.

Wojdyło, K., Buczny, J. (2010). Kwestionariusz do pomiaru pracoholizmu WART-R. Analiza trafności teoretycznej i rzetelności narzędzia. Studia Psychologiczne, 1, 67–80.

Wojdyło, K., Buczny, J. (2011). Samoregulacja i samokontrola powinnościowe: analiza psychometryczna Skali Rozbieżności Ja (SkRAP). Psychologia Społeczna, 4, 375–390.

Wojdylo, K., Karlsson, W., Baumann, N. (2016). Do I feel ill because I crave for work or do I crave for work because I feel ill? A longitudinal analysis of work craving, self-regulation and health. Journal of Behavioral Addictions, 5(1), 90–99.


34

Wojdylo, K., Kuhl, J., Kazen, M., Mitina, O. (2014). Individual differences in coping with mortality salience in Germany vs. Poland: Cultural world view or personal view defense? Polish Psychological Bulletin, 45(2), 249–256.

Wojdyło, K., Lewandowska-Walter, A. (2009). Kontrola działania u osób uzależnionych od pracy. Przegląd Psychologiczny, 52(4), 453–471.

Wojdyło, K., Lewandowska-Walter A. (2010). Pracoholizm a płeć i style przywiązaniowe. W: A. Chybicka, N. Kosakowska-Berezecka (red.), W obiektywie płci. Naukowe i praktyczne inspiracje (s. 133–149). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Wojdyło, K., Lewandowska-Walter, A., Jurek, P. (2012). Workaholism and emotional competences. W: M. Lipowski, Z. Nieckarz, (red.), Empirical aspects of the psychology of management (s. 322–355). Gdynia: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Administracji i Biznesu im. E. Kwiatkowskiego.

Wojdyło, K., Retowski, S. (2012). Kwestionariusz celów osiągnięć – analiza rzetelności i trafności teoretycznej narzędzia. Przegląd Psychologiczny, 55(1), 9–28.

Warszawa, 25 stycznia 2017

Autoreferat PL KWojdylo - Instytut Psychologii...

Documents

Transcript of Autoreferat PL KWojdylo - Instytut Psychologii...