AtlAs hematologicznypsów i kotów

andrzej degórski anna winnicka

© Copyright tekstu i rycin Andrzej Degórski, Anna Winnicka© Copyright by Galaktyka Sp. z o.o., Łódź 2013

Galaktyka Sp. z o.o.90-562 Łódź, ul. Łąkowa 3/5tel.: 42 639 50 18, tel./fax 42 639 50 17e-mail: weterynaria@galaktyka.com.pl www.galaktyka.com.pl

Redakcja naukowa: prof. dr hab. Roman Lechowski Redakcja językowa: Marta SobczakRedakcja techniczna: Marta Sobczak Korekta: Monika Ulatowska Projekt okładki: Garamond Skład: Garamond Druk: Opolgraf S.A. Koordynacja projektu: Marta Sobczak

ISBN: 978-83-7579-276-8

Uwaga Medycyna jest gałęzią nauki cechującą się stałym rozwojem wiedzy.

Niniejsze dzieło jest chronione prawem autorskim. Ugruntowane w ten sposób pra-wa, zwłaszcza prawo wykonywania przekładów, przedruków, wygłaszania wykładów i odczytów, wykorzystywania fotografii i tabel, przesyłania drogą radiową, mikrofilmo-wania lub powielania innymi sposobami oraz gromadzenia i magazynowania w zakła-dach przetwarzania danych, są zastrzeżone, z uwzględnieniem także wykorzystywania w postaci streszczenia. Powielanie niniejszego dzieła lub jego części jest, nawet w po-jedynczym przypadku, dozwolone jedynie w granicach prawnych postanowień ustawy obejmującej prawo autorskie. Wykroczenia podlegają postanowieniom karnym wynika-jącym z ustawy o prawie autorskim.

5

SpiS treściWStęP .......................................................................................................................... 7

Podziękowanie ..................................................................................................... 8

1. KRWINKI CzeRWoNe – eRytRoCyty ........................................................... 9erytrocyty i ich postaci rozwojowe ..................................................................... 9

erytroblasty zasadochłonne .......................................................................... 9erytroblasty wielobarwliwe ........................................................................ 13erytroblasty kwasochłonne ......................................................................... 17Retikulocyty ................................................................................................ 20erytrocyty dojrzałe (normocyty) ................................................................. 24

Ułożenie erytrocytów w rozmazie ..................................................................... 27Anizocytoza ....................................................................................................... 31zmiany w wybarwieniu ..................................................................................... 34

Wielobarwliwość (polichromazja) .............................................................. 34Niedobarwliwość (hipochromazja) ............................................................. 38Cienie erytrocytów ...................................................................................... 41

Różnokształtność (poikilocytoza) ...................................................................... 43Sferocyty ..................................................................................................... 43echinocyty .................................................................................................. 47Akantocyty .................................................................................................. 50Krwinki tarczowate (kodocyty) .................................................................. 52Stomatocyty ................................................................................................ 55Fragmentocyty (schistocyty) ....................................................................... 58Keratocyty ................................................................................................... 60ekscentrocyty .............................................................................................. 65owalocyty (eliptocyty) ............................................................................... 68

Wtręty ................................................................................................................ 70Ciałka Howella-Jolly’ego ........................................................................... 70Nakrapianie zasadochłonne ......................................................................... 74Ciałka Heinza .............................................................................................. 76

Czynniki zakaźne ............................................................................................... 79Babesia canis .............................................................................................. 79Mykoplazmy hemotropowe kotów ............................................................. 81Mykoplazmy hemotropowe psów ............................................................... 83

2. KRWINKI BIAŁe – LeUKoCyty ...................................................................... 85Granulocyty obojętnochłonne (neutrofile) i ich postaci rozwojowe ..................................................................................... 85

Promielocyty obojętnochłonne ................................................................... 85Mielocyty obojętnochłonne ......................................................................... 88Metamielocyty obojętnochłonne ................................................................. 90

Granulocyty obojętnochłonne pałeczkowate (pałeczki) ............................. 93Granulocyty obojętnochłonne segmentowane (segmenty) ......................... 97zmiany toksyczne ..................................................................................... 101

Granulocyty kwasochłonne (eozynofile) ......................................................... 103Granulocyty zasadochłonne (bazofile) ............................................................. 108Limfocyty ......................................................................................................... 113monocyty ......................................................................................................... 119

3. PŁytKI KRWI (tRoMBoCyty) ..................................................................... 124

4. JAK WyKoNyWAĆ, BARWIĆ I oGLĄDAĆ RozMAzy KRWI .................. 129

5. NoRMy I tABeLe.............................................................................................. 135

SŁoWNICzeK ......................................................................................................... 137

BIBLIoGRAFIA....................................................................................................... 143

17

Erytroblasty kwasochłonnEW szeregu czerwonokrwinkowym jest to etap pośredni pomiędzy erytroblastem wielobarwliwym a retikulocytem, w który przekształca się po odrzuceniu jądra. Wielkość komórki: średnica 7–10 µm.Kształt komórki: okrągły lub nieco owalny.Jądro: okrągłe i pyknotyczne; chromatyna silnie zagęszczona i bardzo ciemna.Cytoplazma: niebieskawo-różowa do różowo-pomarańczowej z pasmami prze-jaśnień.Stosunek powierzchni jądro/cytoplazma: ok. 1 : 1,5.Występowanie: w szpiku. We krwi – prawidłowo brak. Mogą towarzyszyć na-silonej  wielobarwliwości  w  niedokrwistościach  regeneratywnych;  pojawia-ją się także we krwi po podaniu erytropoetyny, po złamaniach kości, urazach lub usunięciu śledziony oraz po  jej krótkotrwałym skurczu (silne pobudzenie emocjonalne, znaczny wysiłek). Bez wielobarwliwości – jako wczesny objaw w niedokrwistości przedregeneratywnej po znacznej utracie krwi lub hemolizie, w  zatruciu  ołowiem  (z  nakrapianiem  zasadochłonnym  i  niedobarwliwością), chorobach  rozrostowych  szpiku,  martwicy  szpiku,  w  erytropoezie  pozaszpi-kowej,  posocznicy,  w  przerzutach  nowotworowych  do  szpiku  oraz  u  kotów w przebiegu zakażenia FeLV.Barwienie: MGG.Powiększenie: 1000×.

Rycina 13. Erytroblast kwasochłonny (strzałka) we krwi obwodowej kota. anizocytoza. 1 – płytka krwi, 2 – rozpadające się erytrocyty (artefakty), 3 – keratocyt

20

RetikulocytySą to bezjądrzaste, ale jeszcze nie w pełni dojrzałe, krwinki czerwone z nieza-kończoną syntezą hemoglobiny. W szeregu czerwonokrwinkowym jest to etap pośredni pomiędzy erytroblastem kwasochłonnym a dojrzałym erytrocytem. W praktyce laboratoryjnej termin „retikulocyt” zwykle wiąże się z wyglądem niedojrzałych bezjądrzastych erytrocytów wcześniej przyżyciowo zabarwio-nych błękitem brylantowo-krezylowym lub nowym błękitem metylenowym (barwienie wykonywane w celu dokładnego oznaczenia liczby retikulocytów we krwi). Te same krwinki widoczne w rozmazach krwi rutynowo barwio-nych metodą MGG zwyczajowo są nazywane polichromatofilami (zob. Zmiany w wybarwieniu oraz hasło wielobarwliwość w Słowniczku).Wielkość komórki: większe od dojrzałych erytrocytów, średnica: u psa 7–10 µm, u kota 6–9 µm.Jądro: brak.Cytoplazma: szaroniebieska, skupiska rybosomów z RNA w postaci ziarnisto--nitkowatych agregatów (u psów wszystkie, u kotów – retikulocyty agregatowe) lub pojedynczych punktów (retikulocyty punktowe u kotów) zabarwionych in-tensywnie na ciemnoniebiesko lub nawet na granatowo. Występowanie: szpik, krew (prawidłowo – u psa: 0–1%, u kota 0–0,6% retikulo-cytów agregatowych), wzrost liczby przy niedokrwistościach regeneratywnych. Barwienie: przyżyciowe, przed wykonaniem rozmazu, za pomocą błękitu brylan-towo-krezylowego. Powiększenie: 1000×.

Rycina 18. Retikulocyt (strzałka) w rozmazie krwi obwodowej psa zabarwionej przyży-ciowo błękitem brylantowo-krezylowym

21

Rycina 19. Retikulocyty (strzałki) w rozmazie krwi psa po przyżyciowym zabarwieniu błękitem brylantowo-krezylowym. Anizo- i poikilocytoza

Rycina 20. Pięć retikulocytów (strzałki) w rozmazie krwi psa zabarwionej błękitem brylantowo-krezylowym. Widoczna anizo- i poikilocytoza

34

ZMiANy W WyBARWieNiu

WieloBARWliWość (PolichRoMAZjA)Retikulocyty w rutynowo barwionych rozmazach krwi zwane są polichroma-tofilami ze względu na odmienny od dojrzałych erytrocytów, bardziej zasado-chłonny sposób ich barwienia się na kolor niebieskawo-pomarańczowy. Tak barwią się w rozmazie wszystkie retikulocyty psów, natomiast u kotów jedynie retikulocyty agregatowe. Wielkość komórki: zwykle są one makrocytami; średnica u psa 7–10 µm, u kota 6–9 µm.Kształt komórki: mniej lub bardziej dwuwklęsły dysk, a przy pośpiesznej i na-silonej erytropoezie towarzyszącej znacznej utracie krwi lub hemolizie mogą przyjmować kształt krwinek tarczowatych lub stomatocytów.Występowanie: u psa prawidłowo 0–1% wszystkich krwinek czerwonych, u kota 0–0,6% (zob. tab. 1). Liczba polichromatofili we krwi istotnie zwiększa się w niedokrwistościach regeneratywnych.Barwienie: MGG.Powiększenie: 1000×.

Rycina 40. Polichromatofile (strzałki) we krwi obwodowej psa z niedokrwistością. 1 – płytka krwi, 2 – krwinki tarczowate

35

Rycina 41. Różnokształtne polichromatofile (strzałki) we krwi obwodowej psa ze znaczną niedokrwistością. 1 – echinocyty

Rycina 42. liczne polichromatofile (strzałki) we krwi psa z niedokrwistością regenera-tywną. także znaczna anizo- i poikilocytoza. 1 – płytki krwi, 2 – echinocyty, 3 – akantocyty, 4 – krwinki tarczowate, 5 – makrocyt

50

AkANtocytyPoikilocyty z kilkoma (od 2 do 10) wydłużonymi palczastymi wypustkami błony komórkowej o nieregularnym kształcie i różnej długości. W erytrocycie zwykle brak środkowego przejaśnienia. Występowanie: akantocytoza jest nieswoistym objawem w zaburzeniach gospo-darki lipidowej (choroby wątroby, w tym zespolenie wrotno-główne, choroby nerek) oraz z fragmentocytami i keratocytami w mikroangiopatiach związa-nych z rozsianym krzepnięciem wewnątrznaczyniowym, naczyniakomięsakami krwionośnymi wątroby, śledziony i serca u psów oraz śledziony u kotów.Barwienie: MGG.Powiększenie: 1000×.

Rycina 66. Akantocyty (strzałki) we krwi psa z niedokrwistością regeneratywną. Wi-doczna anizo- i poikilocytoza oraz poli- i hipochromazja. 1 – polichromatofile, 2 – keratocyt, 3 – rozpadający się erytrocyt, 4 – stomatocyt, 5 – echinocyty

51

Rycina 67. liczne akantocyty (kilka z nich zaznaczono strzałkami) we krwi obwodowej psa z naczyniakomięsakiem krwionośnym śledziony. Anizocytoza, znaczna poikilocytoza, silna wielobarwliwość i niedobarwliwość. 1 – płytka krwi, 2 – polichromatofile, 3 – stomatocyt

Rycina 68. Akantocyty (strzałki) we krwi kota. 1 – płytki krwi, 2 – erytrocyt z ciałkiem heinza

70

WtRĘty

ciAłkA hoWellA-jolly’egoMałe (1–2 µm), ciemnofioletowe, pojedyncze – rzadziej podwójne, kuliste, wy-raźnie odgraniczone pozostałości po jądrze erytroblastu, widoczne w cytoplaz-mie polichromatofili lub dojrzałych erytrocytów. Występowanie: u kotów mogą występować fizjologicznie w pojedynczych ery-trocytach w rozmazie. Obecność we krwi psów i zwiększona liczba we krwi kotów często towarzyszy znacznie nasilonej i przyśpieszonej erytropoezie przy niedokrwistościach regeneratywnych. Zwiększona liczba erytrocytów z ciałka-mi Howella-Jolly’ego może pojawić się we krwi również po podaniu erytropo-etyny, w czasie leczenia glikokortykosteroidami, w erytropoezie pozaszpiko-wej, w chorobach śledziony lub po jej usunięciu. Barwienie: MGG.Powiększenie: 1000×.

Rycina 96. ciałka howella-jolly’ego w erytrocytach (strzałki) psa. 1 – płytki krwi, 2 – krwinki tarczowate, 3 – obecność ciałka wtrętowego w erytrocycie imituje leżąca pod nim płytka krwi

71

Rycina 97. ciałka howella-jolly’ego w erytrocytach (strzałki) psa z przewlekłą niedo-krwistością pokrwotoczną. Anizocytoza, poikilocytoza i znaczne powiększenie przeja-śnienia środkowego świadczące o niedobarwliwości krwinek czerwonych. Widoczna bardzo duża liczba płytek krwi (wielopłytkowość) sugeruje niedobór żelaza

Rycina 98. ciałka howella-jolly’ego w polichromatofilach (strzałki) u psa z niedokrwisto-ścią regeneratywną. Wielobarwliwość, anizocytoza i poikilocytoza. 1 – polichromatofile, 2 – echinocyty

Rycina 187. Agregacja aktywowanych in vitro i zdegranulowanych (tzw. ubogoziar-nistych) płytek krwi u kota (strzałki). Zjawisko konieczne do odnotowania w wyniku badania krwi, ponieważ fałszywie zaniża liczbę płytek wyliczoną przez analizator hema-tologiczny. 1 – granulocyt obojętnochłonny

Rycina 188. Agregacja płytek z wytrąceniem włóknika widoczna w początkowej części rozmazu krwi kota (strzałka). Zjawisko wynikające z pobrania zbyt dużej objętości próbki krwi lub jej niedokładnego wymieszania z antykoagulantem, co stanowi wskazanie do ponownego prawidłowego pobrania krwi. Nieprawidłowe ułożenie erytrocytów wymaga wykluczenia obecności przeciwciał aglutynujących. 1 – granulocyt obojętnochłonny

129

4

jAk WykoNyWAć, BARWić i oglĄDAć

RoZMAZy kRWi

Do przygotowania rozmazu krwi należy użyć fabrycznie nowych, odtłuszczo-nych szkiełek podstawowych. Zawsze trzeba je trzymać za krawędzie boczne. Szkiełko, którym wykonuje się rozmaz, powinno mieć gładkie krawędzie (naj-lepsze są szkiełka szlifowane). Osoby bez doświadczenia powinny stosować szkiełka o nieco przyciętych lub zaokrąglonych rogach (ryc. 189), ponieważ ułatwiają one wykonanie rozmazu o prawidłowej szerokości.

Wykonanie rozmazu. Z każdej próbki krwi należy przygotować co najmniej dwa rozmazy nadające się do barwienia.

Rycina 189. Brzeg szlifowanego szkiełka do wykonywania rozmazów z przyciętymi roga-mi, ułatwiającego wykonywanie rozmazów o prawidłowej szerokości

Tabela 2. ocena nasilenia niedokrwistości u psów i kotów na podstawie hematokrytu

NASILENIE NIEDOKRWISTOŚCIHEMATOKRYT [l/l]

PSY* KOTY

łagodna 0,30–0,36 0,20–0,25

umiarkowana 0,20–0,29 0,15–0,19

ciężka 0,13–0,19 0,10–0,14

Bardzo ciężka poniżej 0,13 poniżej 0,10

* Z wyjątkiem chartów angielskich (greyhound), u których prawidłowo hematokryt mieści się w granicach 0,55–0,65 l/l, oraz chartów perskich (saluki), rosyjskich (borzoj) i whippetów, u których prawidłowy hema-tokryt mieści się w zakresie 0,48–0,58 l/l.

Uwaga! Jeżeli hematokryt jest mniejszy niż 0,30 l/l u psów i 0,20 l/l u kotów, zawsze należy oznaczyć liczbę retikulocytów w celu poznania przyczyny niedokrwistości.

Tabela 3. Definicje zaburzeń ilościowych w układzie białokrwinkowym

ZABURZENIE PSY [109/l] KOTY [109/l]

leukocytoza ponad 17a ponad 19,5

leukopenia poniżej 6b poniżej 5,5

Neutrofilia ponad 12 ponad 13

Neutropenia poniżej 3 poniżej 2,5

klinicznie istotnec przesunięcie w lewo

pałeczki (+ młodsze) ponad 1 pałeczki (+ młodsze) ponad 0,9

Regeneratywne przesunięcie w lewo jw. + leukocytoza jw. + leukocytoza

Degeneratywne przesunięcie w lewo pałeczki (+ młodsze) > 1 + lkBd w normie lub leukopenia

pałeczki (+ młodsze) > 0,9 + lkBd w normie lub leukopenia

Przesunięcie w prawo ponad 5 neutrofili/100 lkB z hiper-segmentacją jądra (> 5 płatów) + leukocytoza

ponad 5 neutrofili/100 lkB z hiper-segmentacją jądra (> 5 płatów) + leukocytoza

limfocytoza ponad 5 ponad 7

limfopenia poniżej 1 poniżej 1,5

Monocytoza ponad 2 ponad 1

eozynofilia ponad 1,5 ponad 1,5

eozynopenia poniżej 0,1 –

Bazofilia ponad 0,2 ponad 0,2

a U chartów angielskich ponad 7 × 109/l.b U chartów angielskich poniżej 3 × 109/l.c Świadczące o ostrym stanie zapalnym lub o zaostrzeniu zapalenia przewlekłego.d LKB – liczba krwinek białych.

137

aglutynacja – zlepianie erytrocytów przez przeciwciała (głównie klasy IgM) skierowane prze-ciwko antygenom własnym erytrocytów, znajdującym się na ich powierzchni lub we wnętrzu. Może być widoczna gołym okiem w próbce (bardzo rzadko) lub tylko pod mikroskopem. Jest to jeden z objawów patognomonicznych niedokrwistości hemolitycznej tła immunologicznego. agranulocyty – grupa leukocytów, do której zalicza się limfocyty i monocyty.akantocyt – erytrocyt o nieprawidłowym kształcie z kilkoma (2–10) wydłużonymi palczastymi wypustkami błony komórkowej o różnym kształcie i różnej długości. Akantocytoza jest nieswo-istym objawem chorób prowadzących do zaburzeń gospodarki lipidowej. anemia – zob. niedokrwistość.anizocytoza – jednoczesna obecność we krwi erytrocytów o różnej wielkości – obok normocy-tów występują mikrocyty i/lub makrocyty. Termin stosowany także w odniesieniu do płytek krwi.babeszjoza – choroba psów wywołana inwazją przenoszonego przez kleszcze pierwotniaka Ba-besia canis pasożytującego w erytrocytach, który może doprowadzić do ciężkiej niedokrwistości hemolitycznej tła immunologicznego.bazofil – granulocyt zasadochłonny.bazofilia – zwiększenie liczby granulocytów zasadochłonnych we krwi krążącej, jest to niestały objaw przy uogólnionych reakcjach nadwrażliwości (rozpoznawanie – zob. tab. 3).białaczka (leukemia) – nowotworowy rozplem komórek pochodzenia szpikowego, które zwykle uwalniane są do krwi.-cytoza – w wyrazach złożonych z nazwą krwinki przyrostek oznaczający zwiększenie liczby tego rodzaju krwinek we krwi obwodowej. ciałko Barra – (ciałko X, „pałeczka dobosza”) w granulocytach pałeczkowatych samic pojedyn-cze, rzadziej podwójne, skupisko chromatyny płciowej w postaci wyodrębnionego niewielkiego płata jądra o kulistym kształcie. ciałko Döhle’go – ciemnoniebieskie skupisko zagregowanych pozostałości rybosomalnego RNA w cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych, jedna ze zmian toksycznych w neutrofilach. ciałko Heinza – grudka zdenaturowanej i wytrąconej hemoglobiny uwypuklająca błonę komór-kową erytrocytu. Ciałka Heinza u kotów są większe i wyraźniejsze. Efekt działania na globinę związków o właściwościach silnie utleniających.ciałko Howella-Jolly’ego – mała (1–2 µm), kulista, pojedyncza (rzadziej podwójna), wyraźnie odgraniczona, barwiąca się silnie zasadowo pozostałość po jądrze erytroblastu widoczna w cy-toplazmie polichromatofili lub dojrzałych erytrocytów. Erytrocyty z ciałkami Howella-Jolly’ego w zwiększonej liczbie mogą pojawiać się w czasie nasilonej bądź zaburzonej erytropoezy. cienie erytrocytów (ang. ghost cells) – erytrocyty pozbawione hemoglobiny, pojawiające się we krwi obwodowej przy nasilonej hemolizie zewnątrznaczyniowej.echinocyt – erytrocyt o nieprawidłowym kształcie z licznymi, krótkimi wypustkami błony ko-mórkowej o regularnym kształcie i długości, które nadają obrysowi komórki wygląd koła zę-batego. Najczęściej spotykane są jako artefakty zwane krenocytami. W stanach patologicznych echinocyty mogą być nieswoistym objawem poważnych zaburzeń metabolicznych.ekscentrocyt – erytrocyt o nieprawidłowym kształcie z niesymetrycznie ułożoną hemoglobiną na skutek uszkodzenia błony komórkowej przez substancję silnie utleniającą.eliptocyt – zob. owalocyt.

SłoWNicZek

www.galak tyka .com

Atlas hematologiczny psów i kotów autorstwa dr. Andrzeja Degórskiego i prof. dr hab. Anny Winnickiej  jest pierwszą tego rodzaju, zwartą pozycją w polskiej literaturze poświęconej diagnostyce hematologicznej. Szczególną wartość tego opracowania stanowią imponująca ikonografia oraz bardzo do-kładne, wręcz dydaktyczne, opisy prezentowanych rycin. Książka jest swego rodzaju podręcznikiem dla wszystkich praktykujących  lekarzy weterynarii, którzy zajmują się psami i kotami, a także nieocenioną pomocą dla studen-tów medycyny weterynaryjnej. Powinna również znaleźć się w biblioteczce wszystkich osób zawodowo zajmujących się weterynaryjną diagnostyką la-boratoryjną.

prof. dr hab. Roman Lechowski

W tej książce znajdziesz: •  prezentację  prawidłowych  oraz  najczęściej  spotykanych  patologicznych 

postaci krwinek czerwonych, krwinek białych i płytek krwi,•  opis  najtrudniejszej  części  badania  hematologicznego,  która  wiąże  się 

z przygotowaniem, barwieniem i oglądaniem rozmazu krwi oraz interpre-tacją uzyskanych wyników,

•  zakresy wartości referencyjnych oraz tabele pozwalające na zdefiniowanie poszczególnych zaburzeń w układzie czerwono- i białokrwinkowym,

•  praktyczny słowniczek, w którym uwzględniono podstawowe pojęcia sto-sowane w hematologii weterynaryjnej.

isbn: 978-83-7579-276-8