Arkusz WIELICZKI (146)bazadata.pgi.gov.pl/data/mgsp/txt/mgsp0146.pdf3 I. Wst ęp Arkusz Wieliczki...

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y P AŃS T W O W Y I N S T Y T U T B A D A W C Z Y

O P R A C O W A N I E Z A M Ó W I O N E P R Z E Z M I N I S T R A ŚR O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz WIELICZKI (146)

Warszawa 2012

Autorzy: Zbigniew Złonkiewicz*,

Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*,

Jerzy Król**, Małgorzata Marczak**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *

Redaktor regionalny planszy A: Bogusław Bąk *

Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka *

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

** – Przedsiębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN ……………….

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2012

Spis treści

I. Wstęp Zbigniew Złonkiewicz.............................................................................................. 3

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Zbigniew Złonkiewicz................................ 4

III. Budowa geologiczna Zbigniew Złonkiewicz.................................................................... 6

IV. ZłoŜa kopalin Zbigniew Złonkiewicz............................................................................. 10

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Zbigniew Złonkiewicz............................................. 15

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Zbigniew Złonkiewicz....................... 20

VII. Warunki wodne Zbigniew Złonkiewicz........................................................................ 23

1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 23

2. Wody podziemne.................................................................................................... 25

VIII. Geochemia środowiska............................................................................................... 28

1. Gleby Paweł Kwecko............................................................................................. 28

2. Osady Izabela Bojakowska..................................................................................... 31

3. Pierwiastki promieniotwórcze Hanna Tomassi – Morawiec................................. 34

IX. Składowanie odpadów Małgorzata Marczak, Jerzy Król............................................. 37

X. Warunki podłoŜa budowlanego Zbigniew Złonkiewicz.................................................. 42

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Zbigniew Złonkiewicz.................................................. 45

XII. Zabytki kultury Zbigniew Złonkiewicz......................................................................... 51

XIII. Podsumowanie Zbigniew Złonkiewicz, Małgorzata Marczak, Jerzy Król. ................ 52

IV. Literatura ....................................................................................................................... 54

3

I. Wstęp

Arkusz Wieliczki (146) Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany

został w latach 2011-2012, w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologiczne-

go – Państwowego Instytutu Badawczego w Kielcach (plansza A) oraz w Przedsiębiorstwie

Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu i Państwowym Instytucie Geologicznym – Pań-

stwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Przy opracowywaniu niniejszego

arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wieliczki Mapy geologiczno-gospo-

darczej Polski w skali 1:50 000 (RóŜański, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie

z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005).

Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz. Plansza A zawiera zaktualizowaną

treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstwę informacyjną „ZagroŜenia

powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania

odpadów.

Plansza A przedstawia dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych:

kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa

budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie-

dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów

w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane

na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką, nie tylko dla bezpiecznego

składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych

obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi

lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa-

dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków

zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa geośrodowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów

terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zaso-

bami środowiska przyrodniczego, a takŜe do geologów dokumentujących złoŜa kopalin. Ana-

liza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień Ustawy o zagospodarowaniu prze-

strzennym, Prawa ochrony środowiska oraz Prawa geologicznego i górniczego, a takŜe wyda-

nych do nich rozporządzeń szczegółowych. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzy-

stywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro-

jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficz-

4

nych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykony-

waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów

gospodarki odpadami.

Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych oraz

opracowań publikowanych. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Urzędzie Mar-

szałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, starostwach powiatowych

w Augustowie, Ełku, Olecku i Suwałkach oraz w urzędach gminnych w Bargłowie Kościel-

nym, Ełku, Kalinowie, Olecku, Raczkach i Wieliczkach. Korzystano równieŜ z materiałów

znajdujących się w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zebrane materiały

archiwalne zostały zweryfikowane w terenie we wrześniu 2011 r.

Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy Geośrodowiskowej

Polski (MGśP). Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych

złóŜ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wieliczki wyznaczają współrzędne 22º30´–22º45´ długości geogra-

ficznej wschodniej i 53º50´–54º00´ szerokości geograficznej północnej. Jego powierzchnia

wynosi około 305 km2.

Pod względem administracyjnym teren arkusza, w większości połoŜony jest we

wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego w powiecie oleckim (gminy: Olec-

ko i Wieliczki) i ełckim (gminy: Ełk, Kalinowo). Niewielki obszar w północno-wschodnim

naroŜu mapy naleŜy do gminy Raczki w powiecie suwalskim, a południowo-wschodnie naro-

Ŝe arkusza naleŜy do gminy Bargłów Kościelny w powiecie augustowskim województwa

podlaskiego.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2001) obszar arkusza

niemal w całości znajduje się w obrębie mezoregionu Pojezierza Ełckiego (fig. 1), naleŜącego

do makroregionu Pojezierza Mazurskiego. Jedynie jego północno-wschodnia część znalazła

się w zasięgu mezoregionu Pojezierza Zachodniosuwalskiego oraz Równiny Augustowskiej,

wchodzących w skład makroregionu Pojezierza Litewskiego.

Pojezierze Ełckie jest rozciągającą się wysoczyzną morenową urozmaiconą licznymi

pagórkami, subglacjalnymi rynnami lodowcowymi, powierzchniami sandrowymi oraz doli-

nami rzek. Obszar ten odznacza się bogactwem jezior pochodzących z ostatniego zlodowace-

nia.

5

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Wieliczki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: Pojezierze Zachodniosuwalskie (842.72), Pojezierze Wschodniosuwalskie (842.73), Równina Augustowska (842.74) Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: Wzgórza Szeskie (842.85), Pojezierza Ełckie (842.86) Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843) Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: Kotlina Biebrzańska (843.32)

Ukształtowanie współczesnej powierzchni arkusza związane jest z działalnością lądolo-

du zlodowacenia wisły oraz wód fluwioglacjalnych i zastoiskowych. Wysoczyzny morenowe

stanowią najwyŜej wzniesione obszary na badanym terenie, w rejonie Olecka Małego osiąga-

jące wysokość 186,6 m n.p.m. Obszary sandrów na równinie w rejonie Skomętna połoŜone są

na wysokościach 126,2–133,5 m n.p.m. Na badanym obszarze najniŜsze wysokości odnoto-

wano na brzegach jezior Skomętno (121, 6 m n.p.m.) i Gołubskiego (128,8 m n.p.m.), w doli-

nie Legi w rejonie Gąsiorowa (około 130 m n.p.m.) i w południowo-zachodnim naroŜu arku-

sza w sąsiedztwie jeziora Selmęt Wielki (129,3 m n.p.m.).

6

Omawiany obszar połoŜony jest w regionie klimatu mazursko-podlaskiego, który nale-

Ŝy do zimniejszych w Polsce. Klimat ten charakteryzuje się: długą zimą i krótkim latem, bar-

dzo krótkim okresem wegetacji (około 190 dni), długim okresem zalegania pokrywy śnieŜnej

(około 130 dni). Średnia roczna temperatura w tym rejonie wynosi 5,3°C, zaś roczna suma

opadów 593 mm (Kondracki, 2001).

Obszar arkusza stanowi region typowo rolniczy, z większymi kompleksami leśnymi

w części centralnej i północno-wschodniej.

Gleby wysokiej jakości (III-IV klasa bonitacyjna) występują w dwóch pasach wschod-

nim i zachodnim. Ogółem pokrywają one 40% powierzchni arkusza. W północnej i północno-

wschodniej części są to głównie gleby pseudobielicowe. W południowo-zachodniej części

występują gleby wykształcone z glin lekkich, typu brunatnego właściwego. Produkcja rolna

jest ukierunkowana na uprawę zbóŜ: Ŝyta, owsa i jęczmienia oraz hodowlę trzody i bydła.

Kompleksy leśne stanowią 19% powierzchni obszaru arkusza. Są to lasy będące wła-

snością Skarbu Państwa oraz lasy prywatne. Największe skupisko leśne, tzw. Bór Kleszczew-

ski, znajduje się między Wieliczkami a Skomętnem Wielkim. Są to głównie bory, niekiedy

bory mieszane sosnowo świerkowe. Gospodarką leśną na terenie arkusza zawiaduje Regio-

nalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku. Dominująca część arkusza naleŜy do

nadleśnictw: Ełk i Olecko, zaś jego wschodnie naroŜa znajdują się w granicach nadleśnictw:

Augustów i Szczebra.

Badany obszar jest stosunkowo mało zaludniony. Większe miejscowości: Wieliczki

i Kalinowo, będące siedzibami gmin, pełnią rolę ośrodków administracyjno-usługowych dla

terenów rolniczych. Na terenie arkusza znajdują się osady w miejscu dawnych PGR-ów, na-

tomiast nie powstały dotąd większe zakłady przemysłowe.

Cały obszar posiada dobrze rozwiniętą sieć drogową z fragmentem drogi krajowej nr 16

Sejny – Augustów – Olsztyn oraz drogami wojewódzkimi nr 661 i 655. Na północy i północ-

nym zachodzie arkusza przebiegają linie kolejowe: Suwałki-Olecko oraz Olecko-Ełk, które

przed kilkunastu laty przestały być eksploatowane.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną omawianego obszaru przedstawiono na podstawie arkusza Wie-

liczki Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ber, 2008a, b).

Obszar badań leŜy w zasięgu wyniesienia mazursko – suwalskiego, w obrębie platformy

wschodnioeuropejskiej. Informacje o budowie podłoŜa plejstocenu pochodzą z sąsiednich

arkuszy. PodłoŜe prekambryjskie, którego strop stwierdzono na głębokościach do 600 m,

7

zbudowane jest głównie z gnejsów, migmatytów i amfibolitów (Kubicki, Ryka, 1982). Przy-

krywają je utwory mezozoiku, reprezentowane przez jurajskie mułowce, piaskowce, iłowce,

wapienie oraz margle (Krzywicki, 1987). MiąŜszość tych utworów nie przekracza 200 m. Na

nich osadziły się kredowe piaski glaukonitowe oraz wapienie o miąŜszości ponad 150 m.

Profil osadów kenozoicznych rozpoczynają utwory paleogenu dolnego. Wykształcone

są w postaci margli i gez mułowcowo–piaszczystych, zawierających m. in. faunę otwornico-

wą montu (dolnego paleocenu). Ich miąŜszości wynoszą około 100 m. PowyŜej nawiercano

piaski glaukonitowe, zaliczone do eocenu górnego. Ich niepełne miąŜszości sięgają do

15,4 m.

Spąg utworów plejstocenu i holocenu na omawianym terenie stwierdzano na rzędnych

16,0–30,2 m p.p.m. Tworzą one ciągłą pokrywę o miąŜszościach od 166,0 m w KrzyŜewie do

194,3 m w Marcinowie. Najstarszymi utworami plejstoceńskimi są gliny zwałowe zlodowa-

cenia narwi, zalegające bezpośrednio na zróŜnicowanej hipsometrycznie powierzchni osadów

paleogenu. MiąŜszość ich waha się od 3,7 m w Sobolach do 16,8 m w KrzyŜewie.

W południowej części arkusza leŜą na nich utwory jeziorne interglacjału augustowskie-

go, wykształcone w postaci piasków, mułków i iłów, o miąŜszości do 12,1 m w rejonie Mar-

cinowa.

PowyŜej stwierdzono dwa poziomy utworów glacjalnych, o miąŜszościach: 2,5–11,4 m

i 4,8–10,5 m, zaliczone do zlodowaceń południowopolskich nidy i wilgi (sanu2). Wykształ-

cone są one w postaci glin zwałowych z wkładkami mułków i iłów. Lokalnie, w Sobolach,

gliny niŜszego poziomu podścielone są piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o miąŜszości

3,6 m, powstałymi podczas transgresji lądolodu nidy. W Gołubiu, KrzyŜewie i Marcinowie

poziomy glacjalne rozdzielone są piaskami, mułkami i iłami jeziornymi, o miąŜszości 4,2–

6,4 m, zaliczonymi do interglacjału ferdynandowskiego.

Profil interglacjału mazowieckiego rozpoczyna seria osadów jeziornych, wykształco-

nych w postaci: gytii, torfów, piasków, mułków i iłów. MiąŜszość ich waha się od 4,6 m

w KrzyŜewie do 18,0 m w Gołubiu. Udokumentowana palinologicznie sekwencja osadów

z KrzyŜewa moŜe być traktowana jako profil reperowy interglacjału mazowieckiego w pół-

nocno-wschodniej Polsce i obszarach sąsiednich (Ber, 1996, 2006). PowyŜej, w Marcinowie

i Gołubiu przewiercono warstwę (miąŜszości do 13,5 m) glin zwałowych zlodowacenia liwca.

Utwory zlodowaceń środkowopolskich odry i warty reprezentowane są przez kilka po-

ziomów glin zwałowych, rozdzielonych utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi,

a takŜe rzecznymi i jeziornymi, uznanymi za interglacjalne. Profil tych osadów rozpoczyna

kompleks, o miąŜszości do 53 m (w Gołubiu), zaliczony do zlodowacenia odry. Tworzą go

8

gliny morenowe, z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz mułków,

iłów i piasków zastoiskowych. Strop tych utworów znajduje się na rzędnych 70–73 m n.p.m.

Lokalnie, w Sobolach, utworów zlodowacenia odry nie stwierdzono.

Do interglacjału lubawskiego zaliczono nieudokumentowane palinologicznie rzeczne

piaski i piaski ze Ŝwirami, o miąŜszości 12–65,3 m, przewiercone w Sobolach i północno-

wschodniej części arkusza, gdzie ich strop stwierdzono na rzędnych około 60–70 m n.p.m.

Utwory interglacjalne mogą być reprezentowane takŜe przez torfy, piaski, mułki i iły jeziorne,

rozpoznane poza granicami arkusza w rejonie Augustowa.

Młodsze utwory zlodowaceń środkowopolskich, zaliczone do zlodowacenia warty, mają

bardziej urozmaicone rozprzestrzenienie. Wykształcone są jako gliny zwałowe oraz utwory

zastoiskowe i wodnolodowcowe. Na badanym terenie mułki, iły, piaski zastoiskowe dolne

tworzą ciągły poziom o miąŜszości do 35,0 m (w Marcinowie). Piaski i Ŝwiry wodnolodow-

cowe osiągają miąŜszość do 22,5 m i występują lokalnie (KrzyŜewo, Gołubie), wypełniając

obniŜenia w osadach zastoiskowych. Gliny zwałowe, przykrywające utwory zastoiskowe

i wodnolodowcowe, występują nieregularnymi płatami o miąŜszości do 5,0 m. Profil wieńczą

piaski, mułki i iły zastoiskowe górne o miąŜszości do 22 m (Gołubie), wypełniające zagłębie-

nia na powierzchni glin zwałowych.

Ponad utworami zlodowaceń środkowopolskich zalegają osady zlodowacenia wisły,

które w całości pokrywają powierzchnię obszaru arkusza (fig. 2). Wśród nich dominują: gliny

zwałowe, o miąŜszości dochodzącej do 30 m; oraz utwory wodnolodowcowe, o miąŜszości

sięgającej 56 m, reprezentowane przez piaski gruboziarniste, bądź róŜnoziarniste, ze zróŜni-

cowaną (zazwyczaj niewielką) domieszką materiału Ŝwirowego. Z tymi utworami związane

są udokumentowane na obszarze arkusza złoŜa kruszywa naturalnego.

W zaleŜności od przyjętych koncepcji utwory zlodowacenia wisły zaliczane są do jed-

nego etapu (fazy maksymalnej) (Marks i in. (red.), 2006) lub trzech etapów (faza leszczyń-

sko-poznańska, subfaza wigier, faza pomorska) (Ber, 2008a, b) rozwoju tego zlodowacenia.

Przez teren arkusza biegną granice zasięgu dwu młodszych etapów (sensu – Ber, 2008a, b), na

badanym terenie mające kierunek WSW-ENE.

Rozległa południowo-wschodnia i południowa część obszaru pokryta jest utworami fa-

zy leszczyńsko-poznańskiej. W jej obrębie przewaŜają obszary moreny dennej. W rejonie

Wysokiego i zwłaszcza na wschodzie w rejonie Kalinowa i KrzyŜewa, obserwuje się strefy

moren czołowych, przewaŜnie spiętrzonych oraz strefy moren martwego lodu, z charaktery-

stycznymi systemami wałów i pagórków. Budują je silnie urozmaicone osady piaszczysto-

Ŝwirowo-gliniaste, o zaburzonej strukturze wewnętrznej, często przykryte gliną zwałową. Od

9

Iwasiek, przez Skomętno Wielkie, poza południową granicę arkusza, obszary morenowe fazy

leszczyńsko-poznańskiej rozdzielone są wąską strefą piaszczysto-Ŝwirowych utworów wod-

nolodowcowych, wypełniających doliny wód roztopowych. Są to zazwyczaj piaski róŜnoziar-

niste, których miąŜszości nie przekraczają 10,0 m. Lokalnie powstały kemy, zbudowane z po-

ziomo warstwowanych piasków drobnoziarnistych z wkładkami Ŝwirów i mułków.

Fig. 2 PołoŜenie arkusza Wieliczki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa,

A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, (red.), 2006

CZWARTORZĘD; Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły. Czwartorzęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach. Czwartorzęd: plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny morem czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodow-cowe

Zachowano oryginalną numerację wydzieleń wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Północno-wschodni i środkowo-zachodni obszar arkusza pokryty jest utworami subfazy

wigier (Ber 2008a, b). Jego północno-wschodnią część (rejon Wierzbowa, Cimochów, Wasi-

10

lówki) stanowi rozległa monotonna morena denna z morenami martwego lodu w pobliŜu

Marcinowa. Część centralną (między Starostami, Wilkasami, Dorszami, Iwaśkami, Zaboro-

wem), będącą zagłębieniem wytopiskowym, pokrywa piaszczysto-Ŝwirowa równina sandro-

wa. Zaś część zachodnią (w rejonie Zatyków, Kleszczewa, Jeziora Golubskiego) zajmuje ob-

szar morenowy, urozmaicony pagórkami moren czołowych i szczególnie licznych moren mar-

twego lodu. Wały kemów moŜna spotkać lokalnie w rejonie Wierzbowa oraz w zachodniej

części, w rejonie Grądzkiego Ełckiego i Jeziora Golubskiego. Mają formę przewaŜnie niewy-

sokich, wydłuŜonych wzgórz, pokrytych na zboczach piaszczystymi glinami spływowymi.

Północno-zachodnią część terenu arkusza (na północ od Kolonii Kukowo, Wieliczek

i Wilkasów), rozcięty rynną jeziora Oleckie Małe, pokrywają utwory fazy pomorskiej (Ber

2008a, b). PrzewaŜają tu gliny moreny dennej i piaszczysto-Ŝwirowo-gliniaste utwory moren

czołowych. W bezpośrednim, sąsiedztwie wspomnianej rynny leŜą utwory wodnolodowcowe

równin sandrowych. Na wschód od rynny urozmaicają je wzniesienia piaszczysto-Ŝwirowych

ozów, a dalej na powierzchni wysoczyzny, powstały liczne wzniesienia kemów.

Na powierzchni sandrów usypane zostały nagromadzenia piasków eolicznych o nie-

wielkiej miąŜszości do 3 m. Ich tworzenie rozpoczęło się u schyłku plejstocenu i z róŜnym

natęŜeniem trwało do wczesnego holocenu.

Najmłodszymi utworami występującymi na obszarze arkusza są holoceńskie torfy, na-

muły, gytie, mułki, iły oraz piaski i Ŝwiry rzeczne. Występują w licznych zagłębieniach wy-

topiskowych, z których część wypełniona jest jeziorami (Skomętno i Golubskie) oraz

w rynnach subglacjalnych i dolinach rzek roztopowych, wykorzystywanych przez rzeki

(głównie w dolinie rzeki Legi).

IV. ZłoŜa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Wieliczki znajduje się 8 złóŜ kruszywa naturalnego:

„Małe Olecko” (Sadowski, 1990), „Starosty” (Liwska, 1991), „Sobole” (Sadowski, 1992a),

„Olecko Małe” (Tulska, 1978), „Długie” (Sadowski, 1982), „Skomętno Wielkie” (Sadowski,

1992b), „Wieliczki II” (Ceckowski, Tatarata, 2010), „Starosty I” (Kuczyński, 2006). ZłoŜa

obejmują nagromadzenia piasków i piasków ze Ŝwirem, będących utworami wodnolodowco-

wymi zlodowaceń północnopolskich (zlodowacenia wisły). Ich charakterystykę gospodarczą

i klasyfikację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1, zaś parametry geologiczno-górnicze

złóŜ oraz parametry jakościowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Ponadto szczegółowe infor-

macje o złoŜach zamieszczono w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej

bazy danych.

11

ZłoŜe piasków „Małe Olecko” znajduje się w północno-zachodniej części terenu arku-

sza w Obszarze Chronionego Krajobrazu Jezior Oleckich. Obejmuje soczewkowe nagroma-

dzenie piaszczysto-Ŝwirowych utworów moren spiętrzonych w strefie morenowej, związanej

z rynną subglacjalną jeziora Oleckie Małe. W części obszaru seria złoŜowa przykryta jest

glinami, które wraz z powierzchniową warstwą gleb stanowią nadkład o miąŜszościach za-

zwyczaj poniŜej 1 m. Kopaliną udokumentowaną w złoŜu jest piasek, któremu towarzyszy

domieszka materiału Ŝwirowego. Kopalina spełnia kryteria stawiane komponentom piasków

do zapraw budowlanych i do produkcji betonów oraz surowcom do budowy i konserwacji

lokalnych dróg gminnych o nawierzchni Ŝwirowej. ZłoŜe sklasyfikowano jako suche.

ZłoŜe „Starosty” znajduje się w północnej części arkusza, na obszarze którego po-

wierzchnia pokryta jest piaskowo-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi. Zajmuje ono

teren sąsiadujący z Obszarem Chronionego Krajobrazu Dolina Legi. Przy zachodniej granicy

oraz w centralnej części złoŜa na powierzchni terenu moŜna spodziewać się obecności torfo-

wisk. Ponadto w zachodniej części udokumentowanego obszaru, lokalnie odnotowano czę-

ściowe wyklinowanie utworów wodnolodowcowych i zaleganie utworów morenowych na

głębokości mniejszej niŜ 2 m. Kopaliną główną są piaski ze Ŝwirem o zróŜnicowanej miąŜ-

szości, a kopaliną towarzyszącą piaski. Silnie zróŜnicowany jest udział domieszek materiału

Ŝwirowego i zawartość pyłów mineralnych. W bilansie (Szuflicki i in., 2011) zasoby złoŜa

„Starosty”, udokumentowanego w kategorii C2 podane są łącznie z zasobami złoŜa „Staro-

sty I”, udokumentowanego na tym terenie w kategorii C1. Omawiane złoŜe jest częściowo

zawodnione, zwłaszcza w części północnej i zachodniej, przylegającej do obszarów torfo-

wisk. Kopaliny występujące w złoŜu mogą być wykorzystywane do celów drogownictwa,

a kopalina główna ponadto do budownictwa oraz budownictwa kolejowego.

ZłoŜe „Sobole” zlokalizowane jest w północnej części arkusza. Znajduje się ono na roz-

ległym obszarze pokrytym piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi, którego

północna granica odpowiada krawędzi doliny Czarnej. Kopaliną główną są piaski ze Ŝwirem,

a kopaliną towarzyszącą piaski. W podłoŜu serii złoŜowej leŜą zazwyczaj utwory piaskowo-

Ŝwirowe. Na większości obszaru złoŜe jest suche. Przy północnej granicy złoŜa w podłoŜu

serii złoŜowej lokalnie stwierdzono mułki, na których gromadzi się woda, co sprawia, Ŝe w tej

części złoŜe jest zawodnione. Kopalinę główną (piaski ze Ŝwirem) charakteryzują parametry

korzystne do jej wykorzystania w budownictwie jako mieszanki piaskowo-Ŝwirowe, pospółki

i Ŝwiry oraz w drogownictwie jako Ŝwiry i pospółki. Kopalina towarzysząca (piaski) moŜe

być wykorzystywana w drogownictwie jako kruszywo drobne.

Tabela 1

ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby

geologiczne bilansowe

(tys. t)

Kategoria rozpoznania

Stan zagospodarowa-

nia złoŜa

Wydobycie (tys. t)

Zastosowa-nie

kopaliny Klasyfikacja złóŜ

Nr złoŜa

na mapie

Nazwa złoŜa

Rodzaj kopaliny

Wiek kompleksu

litologiczno- surowcowego wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C

Przyczyny konfliktowości

złoŜa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Małe Olecko p Q 23 C1*

Z – Sb, Sd 4 A -

2 Starosty pŜ, p Q 57 567 C2 N – Sb, Sd 4 A - 3 Sobole pŜ, p Q 141 C1*

Z – Sb, Sd 4 A - 4 Olecko Małe pŜ Q 18 571 C2 N - Sd 4 A - 5 Długie p Q 74 C1*

Z – Sb 4 A - 6 Skomętno Wielkie pŜ, p Q 320 C1*

Z - Sd 4 A - 7 Wieliczki II pŜ Q 101 C1

G 3 Sb, Sd 4 A - 8 Starosty I pŜ Q 217 C1

G 16 Sd 4 A -

Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C2; złoŜa zarejestrowane – C1* (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10: 4 – złoŜa powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: A – złoŜa mało konfliktowe

12

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ piasków i piasków ze Ŝwirem oraz parametry jakościowe kopaliny

Parametry górniczo-geologiczne Parametry jakościowe kopaliny

Nr złoŜa

na mapie

Nazwa złoŜa Rodzaj

kopaliny Powierzchnia

złoŜa (ha)

MiąŜszość kopaliny od–do śr. (m)

Grubość nadkładu

od–do śr. (m)

Stosunek N/Z

Punkt piaskowy

(zaw. ziaren do 2 mm)

od–do śr. (%)

Zawartość pyłów

mineralnych od–do śr. (%)

Wskaźnik uziarnienia

od–do śr.

Gęstość nasypowa w stanie

zagęszczonym od–do śr.

(kg/m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 Małe Olecko p 0,49 4,9-6,2

5,4 0,2 –1,6

1,0 0,03-0,33

63,8–86,3 78,0

5,5–9,5 7,4

brak danych 1 810–1 980

1 880

pŜ 2,0-13,7

6,2 0,2 –4,0

1,2 0,02–1,35

0,29 39,5–79,6

63,79 0,1–6,0

1,61 65,6–89,2

80,77 1 850–2 150

1 990,23 2 Starosty

p

454,73 2,0-6,1 3,34

brak danych brak danych 97,5–100,0

99,34 0,1–3,9

1,6 42,7–94,1

76,42 1 740-1 800

1 742,84

pŜ 2,1-3,9

2,9 0,3 –0,8

0,5 0,08–0,28

0,19 53,0–79,0

71,0 1,5–4,0

2,9 2,4–2,87

2,64 1 860–2 090

1 940 3 Sobole p

2,54 śr. 2,1 śr. 1,5 śr. 0,71 śr. 82,0 śr. 2,9 brak danych śr. 1 850

4 Olecko Małe pŜ 166,43 2,4-11,6

6,1 0,2–5,2

1,5 0,01–1,04

0,21 30,5–68,1*

54,6 brak danych brak danych

1 920–2 130 1 953

5 Długie p 0,80 3,9–6,0

5,2 0,2–0,9

0,07 0,03–0,16

0,18 78,8–95,4

87,7 2,4-4,0

3,3 brak danych

1 670–1 870 1 790

pŜ 2,8-5,9

3,9 0,2 –1,7

0,9 0,07–0,36

0,23 59,0–75,0

69,8 3,9-8,0

5,2 1 860–2 040

1 950 6

Skomętno Wielkie

p 4,34

2,1-3,8 3,0

brak danych brak danych 73,0-85,0

78,4 4,2-7,1

6,1

brak danych 1 830-1 910

1 870

7 Wieliczki II pŜ 1,05 0,6–11,7

5,55 0,3–1,5

1,25 0,03-3,2

0,9 50,9-86,5

65,5 1,1-2,2

1,5 brak danych

1 760-1 890 1 850

8 Starosty I pŜ 1,19 11,6-11,8

11,7 0,2-0,4

0,3 0,02–0,04

0,03 55,5-71,3

62,5 0,3–1,4

0,8 brak danych

1 750–1 820 1 780

Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 8: * – w przypadku złoŜa „Olecko Małe” podano zawartość frakcji do 2,5 mm; Rubryka 10: wskaźnik uziarnienia – wskaźnik róŜnorodności (zawartości odczytane z krzywej składu ziarnowego)

13

14

ZłoŜe piasków ze Ŝwirem „Olecko Małe” znajduje się w północnej części arkusza, na

obszarze wychodni piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych i morenowych.

ZłoŜe zlokalizowane jest w Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Legi, ponadto w jego

granicach znajdują się lasy ochronne. We wschodniej części utwory te przykryte są torfami.

Stosunkowo znaczny jest udział Ŝwiru; zawartość frakcji poniŜej 2,5 mm wynosi 30,5–68,1%

(średnio 54,8%), zaś zawartość ziaren powyŜej 40 mm wynosi 0,0–24,7% (średnio 8,2%).

ZróŜnicowany jest udział pyłów mineralnych. Na większości obszaru złoŜe jest suche, zaś

w terenach obniŜonych zawodnione. Kopalina moŜe być wykorzystywana w drogownictwie.

ZłoŜe piasków „Długie” znajduje się w południowej części badanego terenu. Obejmuje

nagromadzenie piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, które leŜą wśród tor-

fowisk związanych z doliną Kalinki. Jest to zarazem teren przeznaczony do zalesienia, znaj-

dujący się w Obszarze Chronionego Krajobrazu Jezior Rajgrodzkich. Seria złoŜowa przykryta

jest niewielką warstwą nadkładu, reprezentowanego przez gleby, ewentualnie takŜe przez

lekko zaglinione piaski. W złoŜu udokumentowano piaski z niewielką domieszką materiału

Ŝwirowego, o niewielkiej zawartości pyłów mineralnych. Wykonane analizy określiły kopali-

nę jako piaski nieklasyfikowalne, z których dzięki uszlachetnianiu (odsianiu frakcji Ŝwiro-

wej), moŜna otrzymać mieszanki piaskowe oraz Ŝwiry. Kopalina moŜe być wykorzystywana

w budownictwie.

ZłoŜe „Skomętno Wielkie” leŜy w południowej części arkusza i przylega do granicy

Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Rajgrodzkich. Jest to zarazem obszar wychodni

piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych. Od południa teren złoŜa ograniczony

jest wzniesieniem kemowym, od północy i wschodu torfowiskami, które wypełniają zaba-

gnione doliny i obniŜenia. Przy zachodniej granicy spod serii złoŜowej wynurza się wzniesie-

nie moreny dennej, wcinające się w obszar złoŜowy. Kopaliną główną są piaski ze Ŝwirem,

a kopaliną towarzyszącą piaski o zróŜnicowanej zawartości pyłów mineralnych. Kopalina

główna (piasek ze Ŝwirem) moŜe być wykorzystywana w budownictwie. W niewielkiej części

złoŜa surowiec w stanie rodzimym spełnia wymogi frakcji grubej do produkcji betonów,

a surowiec z większości złoŜa będzie spełniał te kryteria po uszlachetnieniu (częściowym

usunięciu frakcji piaszczystej i pyłowej). Kopalina towarzysząca (piaski) stanowić moŜe su-

rowiec do budowy i konserwacji dróg Ŝwirowych. ZłoŜe jest suche, poniewaŜ jego spąg przy-

jęto 0,3 m ponad zwierciadłem wód gruntowych. Piaski i Ŝwiry leŜące poniŜej spągu złoŜa są

zawodnione.

ZłoŜe „Wieliczki II” udokumentowano w północnej części arkusza. Kopaliną są piaski

ze Ŝwirem. NaleŜą one do utworów piaskowo-Ŝwirowych, tworzących jeden z izolowanych

15

pagórków kemowych, które urozmaicają wysoczyznę moreny dennej. ZłoŜe leŜy na brzegu

obszaru, wyznaczonego na podstawie badań terenowych (Andrzejak, 1973) uznanego za nie-

perspektywiczny dla występowania złóŜ kruszywa naturalnego. Kopalinę charakteryzuje silne

zróŜnicowanie miąŜszości oraz niewielki i mało zróŜnicowany udział domieszki pyłów mine-

ralnych. ZłoŜe jest suche. W wyrobisku w zachodniej części złoŜa seria złoŜowa jest rozdzie-

lona glinami, których nieciągła warstwa o miąŜszości do około 1,5 m zapada ku południowe-

mu zachodowi. Surowiec moŜe być wykorzystywany w budownictwie (po przesianiu) oraz

w drogownictwie.

ZłoŜe piasków ze Ŝwirem „Starosty I” leŜy w północnej części obszaru arkusza, na tere-

nie wychodni utworów wodnolodowcowych. LeŜy w granicach rozległego obszaru, udoku-

mentowanego jako złoŜe „Starosty”, a zarazem w odległości około 1 km od granicy Obszaru

Chronionego Krajobrazu Doliny Legi. ZłoŜe charakteryzuje duŜa, stała miąŜszość serii zło-

Ŝowej oraz niewielka grubość nadkładu. Znaczna jest zawartość frakcji Ŝwirowej o średnicy

powyŜej 31,5 mm, która wynosi 10,3–17,1% (średnio 13,8%), przy stosunkowo niskiej za-

wartości pyłów mineralnych. ZłoŜe jest suche. Kopalina moŜe być szeroko wykorzystywana

w stanie rodzimym i po przesianiu, w drogownictwie do budowy nasypów drogowych i kole-

jowych oraz w budownictwie jako materiał słuŜący do wymiany gruntów przy posadowieniu

obiektów budowlanych.

ZłoŜa udokumentowane na badanym terenie naleŜą do powszechnych, licznie występują-

cych i łatwo dostępnych, małokonfliktowych z punktu widzenia ochrony środowiska (tabela 1).

Lokalizacja złóŜ, zalegających w warstwie przypowierzchniowej terenu, w słabo zurbanizowa-

nych obszarach rolniczych, często na terenach nieuŜytków, przy racjonalnej eksploatacji nie

będzie stwarzała zagroŜeń. Rozmieszczenie złóŜ oraz budowa geologiczna wskazują, Ŝe nie

naleŜy obawiać się zagroŜeń dla obszarów gleb chronionych, bądź zanieczyszczenia wód pod-

ziemnych. NaleŜy natomiast liczyć się z lokalnym przekształceniem powierzchni terenu na

niewielką skalę, co jednak nie będzie miało większego znaczenia. Spośród obecnie eksploato-

wanych 2 złóŜ Ŝadne nie znajduje się w granicach jakichkolwiek obszarów chronionych, ani

w bezpośrednim pobliŜu akwenów, bądź rzek. Na obszarach chronionego krajobrazu, bądź w

ich bliskim sąsiedztwie, znajdują się jedynie złoŜa zaniechane, bądź niezagospodarowane.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Wieliczki przemysł wydobywczy rozwinięty jest na skalę lokalną

i ogranicza się do eksploatacji złóŜ piasku i piasku ze Ŝwirem (tabela 3). Eksploatacja więk-

szości złóŜ, często nieudokumentowanych, rozpoczęła się kilkadziesiąt lat temu, a nie rzadko

16

w czasach przedwojennych. W większości punktów wykazanych w inwentaryzacjach (Ma-

chej, 1987a-d) eksploatacja jest dawno zaniechana. W efekcie napotyka się liczne ślady pozy-

skiwania kopalin, przy czym najbardziej rentowna część złoŜa została juŜ wybrana.

Spośród 8 udokumentowanych złóŜ kopalin koncesjonowana eksploatacja prowadzona

jest obecnie w 2 złoŜach piasków ze Ŝwirem; „Starosty I” i „Wieliczki II”. Na badanym tere-

nie są to jedyne złoŜa, dla których wyznaczone zostały granice obszarów i terenów górni-

czych. W obu przypadkach pokrywają się one z granicami złóŜ. Natomiast 4 złoŜa są zanie-

chane, zaś 2 złoŜa; „Olecko Małe” i „Starosty”, udokumentowane przed blisko 30 laty, do-

tychczas nie zostały zagospodarowane i nie podjęto w nich eksploatacji. Na terenie złoŜa

„Olecko Małe”, znajduje się niewielkie, nieczynne wyrobisko, w którym bez koncesji wydo-

bywano Ŝwiry piaszczyste i piaski ze Ŝwirem.

Wydobycie kopalin prowadzi się od wiosny do jesieni przy uŜyciu koparek i spychaczy,

a urobek na bieŜąco wywoŜony jest z wyrobiska. Zazwyczaj urobek nie jest selekcjonowany.

W wyrobisku „Starosty I” otoczaki ponadnormatywnej wielkości okresowo gromadzone są

w formie hałdy, zaś w „Wieliczkach II” urobek jest frakcjonowany (przesiewany) bezpośred-

nio po wydobyciu.

ZłoŜe „Wieliczki II” udokumentowano w 2010 r. Jest ono uŜytkowane przez Zakład In-

stalacyjno-Remontowo-Budowlany INTREX, naleŜący do Stanisława Morusiewicza z Wieli-

czek. Trwa stałe wydobycie na podstawie koncesji, której waŜność wygaśnie 31.08.2020 r.

Ustalono obszar górniczy, którego granice pokrywają się z granicami złoŜa (1,05 ha) oraz

teren górniczy (1,5 ha). Nie sporządzono odrębnego projektu zagospodarowania złoŜa,

a wskazówki dotyczące tej tematyki zawarto w dokumentacji. Eksploatacja (stan z września

2011 r.) odbywa się selektywnie na obszarze około 85 x 40 m, w kilku wyrobiskach stokowo-

wgłębnych i wgłębnych, w ścianach o róŜnym przebiegu, o długościach 15–40 m i wysoko-

ściach 2–8 m. Pozwala to na wstępne kontrolowanie składu ziarnowego kopaliny. Na miejscu

prowadzone jest przesiewanie urobku, w celu wzbogacenia zawartości frakcji Ŝwirowej, co

pozwala na wykorzystywanie w budownictwie. W obszarze górniczym znajduje się pryzma

wyselekcjonowanych otoczaków o ponadnormatywnych rozmiarach.

ZłoŜe „Starosty I” jest eksploatowane na podstawie dokumentacji z 2006 r. oraz konce-

sji na wydobycie, której waŜność upływa 31.05.2022 r. UŜytkownikiem złoŜa jest Gospodar-

stwo Rolno-Usługowe Bogumił Wojnowski z Wieliczek. Obszar górniczy pokrywa się ze

złoŜem (1,19 ha), zaś teren górniczy obejmuje powierzchnię (1,51 ha). Eksploatacja ciągła

(stan z września 2011 r.) odbywa się w wyrobisku stokowym, o rozmiarach około 75 x 75 m,

w dwu ścianach eksploatacyjnych; ścianie głównej o wysokości do 6–7 m, okalającej całe

17

wyrobisko oraz w ścianie o długości około 20 m i wysokości do 4 m, leŜącej w południowej

części wyrobiska. W centrum wyrobiska znajduje się pryzma wyselekcjonowanych otocza-

ków o ponadnormatywnych rozmiarach. Istnieje moŜliwość poszerzenia złoŜa w poziomie ku

północy, wschodowi i południowi. ZłoŜe znajduje się w obszarze udokumentowanym w kate-

gorii C2 jako złoŜe „Starosty”.

ZłoŜe „Małe Olecko” udokumentowano w 1990 r. i od tego samego roku było ono eks-

ploatowane przez Urząd Gminy Wieliczki. Koncesja na wydobycie wygasła 25.01.2002 r. Ze

względu na niewielką powierzchnię złoŜa, pomimo zróŜnicowania kopaliny (róŜne wartości

punktu piaskowego), nie wydzielano w jego granicach odrębnych pól złoŜowych piaskowych

i piaskowo-Ŝwirowych. W granicach złoŜa kopalina została w znacznym stopniu wybrana

i wydobycie wstrzymano. Pozostało wyrobisko stokowo-wgłębne, z jednym poziomem eks-

ploatacji, w kształcie czworoboku o bokach 65 x 70 m i ścianach wysokości do 6–9 m.

W dnie wyrobiska leŜą gliny, podścielające serię złoŜową, na których obecnie gromadzi się

woda. Od 2002 r. złoŜe nie jest eksploatowane. Obserwacje terenowe, przeprowadzone we

wrześniu 2011 r. wskazują, Ŝe udział frakcji Ŝwirowej w złoŜu jest silnie zróŜnicowany. Po-

twierdza to równieŜ obserwacja w wyrobisku zlokalizowanym nieco dalej na zachód, poza

obszarem złoŜowym, gdzie trwa niekoncesjonowana eksploatacja. Wyrobisko ulega samore-

kultywacji. Dotychczas nie przeprowadzono rekultywacji (m. in. złagodzenia skarp i dowie-

zienia gruntów organicznych, nie później niŜ 2 lata po zakończeniu eksploatacji) przewidzia-

nej w dokumentacji (Sadowski, 1990). Obszar, na którym znajduje się złoŜe, został przezna-

czony pod uprawę.

ZłoŜe „Sobole” udokumentowano w 1992 r. i było ono eksploatowane przez Urząd

Gminy Wieliczki na podstawie koncesji, która wygasła 25.01.2002. Eksploatację prowadzono

na podstawie uproszczonego projektu zagospodarowania złoŜa, zawartego w karcie rejestra-

cyjnej złoŜa. Zostało ono w części wybrane i obecnie jego eksploatacja jest zaniechana. Pozo-

stało owalne wyrobisko stokowe, o wymiarach około 90 x 40 m i ścianach o wysokości do

3 m, wydłuŜone zgodnie z osią doliny. Wyrobisko ulega samoistnej rekultywacji, w części

jest okresowo podbierane. Ze względu na jakość surowca, złoŜe moŜe być traktowane jako

perspektywiczne.

ZłoŜe „Długie” udokumentowano w 1982 r. i było ono eksploatowane przez prywat-

nych uŜytkowników. Pierwotnie przewidziano moŜliwość eksploatacji złoŜa przez okres

36,5 roku. Wydobycie wstrzymano jeszcze w latach 80. XX wieku. Pozostało wyrobisko

wgłębne, zalane wodą, obecnie zarośnięte lasem olchowym i roślinnością bagienną, przez co

trudno jest ocenić jego wielkość i kształt.

18

ZłoŜe „Skomętno Wielkie” udokumentowano w 1992 r. Dotychczas nie ubiegano się

o koncesję na wydobycie surowca. Eksploatacja prowadzona była na podstawie decyzji

z 12.01.1993. We wschodniej części złoŜa kopalina w większości została wyeksploatowana

i obecnie złoŜe jest zaniechane. Pozostało rozległe owalne wyrobisko wgłębne, o wymiarach

około 330 x 260 m i ścianach do 4–6 m, wydłuŜone w kierunku N–S oraz pomniejsze wyrobi-

ska o średnicy kilkudziesięciu metrów. Wyrobiska ulegają samoistnej rekultywacji, w części

południowej złoŜe jest podbierane. Kopalina jest podbierana w dnie wyrobiska oraz w jego

południowej ścianie.

Na terenie arkusza istnieją liczne punkty niekoncesjonowanego pozyskiwania piasków

i piasków ze Ŝwirem. W części punktów eksploatacja została zarzucona przed laty, w wielu

kopaliny są podbierane. Oprócz poboru kopalin w złoŜach nieudokumentowanych, obserwuje

się równieŜ podbieranie kopaliny w udokumentowanych złoŜach obecnie zaniechanych. Nie-

czynne wyrobiska stopniowo ulegają samoistnej rekultywacji, polegającej na zapełzywaniu

ścian oraz zarastaniu drzewami i krzewami. Na niewielką skalę do części wyrobisk wywoŜo-

ne są śmieci i odpady, pochodzące z gospodarstw rolnych.

W 2011 r. podbieranie kopaliny na niewielką skalę odnotowano w zaniechanych udo-

kumentowanych złoŜach: „Sobole” i „Skomętno Wielkie”. Ślady te widoczne są na zdjęciach,

dołączonych do kart informacyjnych złóŜ.

Ponadto na badanym terenie w 2011 r. zinwentaryzowano 17 punktów, w których wi-

doczne są ślady nielegalnej eksploatacji na większą skalę. W części z nich prowadzony jest

okresowy pobór kopalin. Dla tych punktów wykonano karty informacyjne, z dołączonymi

zdjęciami, a na mapie zaznaczono je jako punkty występowania kopaliny i oznaczono odpo-

wiednim numerem. Skupisko wyrobisk (10) znajduje się w obszarze morenowym w połu-

dniowo-wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie KrzyŜewa, Grądzkiego Ełckiego i Dud-

ków. Pozostałe rozsiane są w obszarze występowania utworów morenowych i wodno-

lodowcowych, w okolicach: Olecka Małego, Wieliczek, Niedźwiedzkich, Wilkasów, Iwasiek

oraz Skomętna Wielkiego. Szczególnie okazałe wyrobiska, w których są świeŜe ślady eksplo-

atacji, znajdują się w rejonie Olecka Małego (w tym jedno sąsiaduje ze złoŜem Małe Olecko)

oraz Grądzkiego Ełckiego i Dudków.

19

Tabela 3

Zagospodarowanie i stan formalno-prawny złóŜ na arkuszu Wieliczki

Powierzchnia (ha) Nr złoŜa na mapie

Nazwa złoŜa UŜytkownik złoŜa Koncesjobiorca

Zagospodarowa-nie złoŜa

lub rok zakończenia

eksploatacji

Termin waŜności koncesji obszaru gór-

niczego terenu górni-

czego

Uwagi

1 2 3 4 5 6 7 8

ZłoŜa piasków

1 Małe Olecko były: Urząd Gminy Wieliczki zaniechana w 2002 r.

25.01.2002 nie ustano-

wiono nie ustano-

wiono

złoŜe zaniechane, obec-nie eksploatacja okreso-wa w niekoncesjonowa-nym wyrobisku za za-chodnią granicą złoŜa

5 Długie nie ustalono; o koncesję nie ubiegano się zaniechana w

latach 80. XX w.

nie obowiązy-wała w okresie

eksploatacji

nie ustano-wiono

nie ustano-wiono

złoŜe zaniechane, zalane wodą, na obszarze chro-nionego krajobrazu

ZłoŜa piasków ze Ŝwirem

2 Sobole były: Urząd Gminy Wieliczki eksploatacja zaniechana w

latach 90. XX w. 25.01.2002

nie ustano-wiono

nie ustano-wiono

3 Skomętno Wielkie Urząd Gminy Kalinowo; o koncesję nie ubiegano się eksploatacja zaniechana

nie obowiązy-wała w okresie

eksploatacji

nie ustano-wiono

nie ustano-wiono

złoŜe okresowo podbie-rane nie niewielką skalę

4 Wieliczki II INTREX Zakład Instalacyjno-Remontowo-Budowlany Stanisław Morusiewicz, Wieliczki

eksploatacja ciągła

31.08.2020 10 476 14 981

6 Starosty I Gospodarstwo Rolno-Usługowe Bogumił Wojnowski, Wieliczki

eksploatacja ciągła

31.05.2022 11 900 15 130

20

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Prace penetracyjne i poszukiwawcze, prowadzone na obszarze arkusza Wieliczki w la-

tach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku dotyczyły moŜliwości udokumen-

towania wystąpień złoŜowych piasków i piasków ze Ŝwirem oraz torfów.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku na północ i północny

zachód od Wieliczek były prowadzone prace poszukiwawcze za kruszywem naturalnym,

głównie grubym. Przedmiotem poszukiwań były piaski róŜnoziarniste, tworzące nagromadze-

nia w obrębie utworów morenowych (Andrzejak, 1973; Machej, 1987e). W profilach wyko-

nanych wówczas sond poszukiwawczych i w odkrywkach nie stwierdzono nagromadzeń ma-

teriału piaskowo-Ŝwirowego o znaczeniu przemysłowym, a jedynie lokalne koncentracje,

w formie gniazd, przewarstwień i czap na kulminacjach terenu. Nagromadzenia te mogą mieć

znaczenie co najwyŜej dla potrzeb miejscowych. W jednym z nich udokumentowano złoŜe

piasków ze Ŝwirem „Wieliczki II”.

Na podstawie obserwacji, przeprowadzonych pod kątem występowania złóŜ kruszyw

naturalnych, za nieperspektywiczne uznano takŜe utwory wodnolodowcowe i morenowe, le-

Ŝące na terenie gminy Kalinowo, w rejonie Grądzkiego Ełckiego (Skwarczyńska, 1970; Sa-

dowski, 1989), czyli w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. W ramach poszuki-

wań kruszywa naturalnego, w większości otworów nawiercono gliny zwałowe, w związku

z czym ten rejon uznano za negatywny.

Jednak udokumentowanie w latach 1980-2010 złóŜ piasków i piasków ze Ŝwirem w re-

jonie Wieliczek, Starostów i Dorszów oraz ich koncesjonowana i niekoncesjonowana eksplo-

atacja w okolicy Wieliczek, Soboli i Grądzkiego Ełckiego wskazuje na potrzebę weryfikacji

tych ocen. Na tej podstawie oraz korzystając z danych zawartych na SMGP oraz uzyskanych

podczas obserwacji terenowe na badanym terenie wyznaczono 1 obszar perspektywiczny pia-

sków i 2 obszary perspektywiczne piasków ze Ŝwirem. Surowiec będzie mógł być wykorzy-

stywany w budownictwie i drogownictwie.

Na północny zachód od Wieliczek wyznaczono obszar perspektywiczny piasków. Sta-

nowi on kontynuację obszaru wyznaczonego na przyległym arkuszu Olecko (GiełŜecka, Woj-

tyna, 2012). Perspektywiczne dla poszukiwań kopalin okruchowych na tym terenie są utwory

wodnolodowcowe oraz utwory akumulacji szczelinowej zlodowacenia wisły (Ber, 2008a, b).

Utwory wodnolodowcowe zalegają pod nadkładem gleby o grubości 0,2 m. Ten sam obszar

we wcześniejszych badaniach uznany został za nieperspektywiczny dla piasków ze Ŝwirem

(Andrzejak, 1973). W odkrywkach oraz wykonanych otworach poszukiwawczych nie osią-

21

gnięto spągu osadów piaszczystych. MoŜna jednak spodziewać się nagromadzenia surowca

w przypowierzchniowej warstwie, liczącej co najmniej 8 metrów grubości, podścielonej gli-

nami morenowymi. W przypadku osadów akumulacji szczelinowej, przez analogię do złoŜa

„Wieliczki II” (Ceckowski, Tatarata, 2010), naleŜy przyjąć moŜliwość występowania złóŜ,

zajmujących stosunkowo niewielką powierzchnię, w których kopalina osiągać moŜe zróŜni-

cowane miąŜszości (maksymalnie przekraczające 10 m) oraz róŜną zawartość domieszki Ŝwi-

rowej (punkt piaskowy około 50-90%). Ponadto naleŜy spodziewać się obecności nadkładu

lub przewarstwień płonnych, w postaci glin i piasków pylastych.

Na południe od Niedźwiedzkich oraz na wschód od Wilkasów i Soboli wyznaczono

2 obszary perspektywiczne piasków ze Ŝwirem zlokalizowane na rozległej wychodni utworów

wodnolodowcowych zlodowacenia wisły (Ber, 2008a, b). Na południe od Niedźwiedzkich,

między udokumentowanym złoŜem „Starosty”, a zwartym kompleksem leśnym, wyznaczono

obszar perspektywiczny o powierzchni kilkudziesięciu hektarów. Przez analogię z obszarami

sąsiadujących złóŜ, miąŜszość kopaliny na tym terenie, moŜna ocenić na kilka-kilkanaście

metrów. W nadkładzie występuje gleba o grubości do 0,3m. MoŜna przyjąć, Ŝe parametry

charakteryzujące kopalinę, odpowiadać będą parametrom złóŜ „Starosty” i „Starosty I”. Pozo-

stały rozległy obszar wychodni utworów wodnolodowcowych zlodowacenia wisły (Ber,

2008a, b), na którym równieŜ występują piaski ze Ŝwirem, zgodnie z instrukcją (2005) został

uznany za nieperspektywiczny, ze względu na pokrycie zwartym kompleksem leśnym, zloka-

lizowanym na obszarze chronionego krajobrazu.

Na północno-wschodnim brzegu Czarnej w rejonie Soboli i Wilkasów wyznaczono ob-

szar perspektywiczny o powierzchni blisko 2 km2. Analogie ze złoŜem „Sobole” pozwalają

spodziewać się nagromadzenia kopaliny o miąŜszości kilku metrów, przykrytych niewielką

warstwą nadkładu w postaci gleby. MoŜna przyjąć, Ŝe parametry jakościowe kopaliny na tym

obszarze będą podobne do charakteryzujących surowiec w złoŜach „Sobole”, „Starosty”

i „Starosty I”.

Zapotrzebowania na surowce budowlane i drogowe wzbudziło zainteresowania złoŜami,

o stosunkowo niewielkiej powierzchni, w tym złoŜami z gniazdową lub soczewkową akumu-

lacją kruszywa naturalnego o genezie morenowej lub szczelinowej. Ten typ złóŜ na obszarze

arkusza reprezentują „Wieliczki II” (tabela1, 2), w których obecnie prowadzony jest pobór

kopalin. Wspomniane formy występują licznie na terenie arkusza (Ber, 2008a, b) i w wielu

z nich kopalinę eksploatowano okresowo. Ich koncentracja przypada na rejon Wieliczek,

Olecka Małego, Mikołajek, Wysokiego, Wierzbowa, Kalinowa i Grądzkiego Ełckiego. Ze

względu na charakter sedymentacji, budowa wewnętrzna poszczególnych form, a tym samym

22

parametry złoŜa i jakość surowca, są silnie zróŜnicowane. Poszczególne złoŜa mogą zajmo-

wać powierzchnię poniŜej 1 ha. Wydaje się jednak, Ŝe w przyszłości formy te będą stanowić

obiekt zainteresowań surowcowych. Ze względu na znaczną powierzchnię zajmowaną przez

utwory morenowe, a zarazem małą powierzchnię poszczególnych form, potencjalnie stwarza-

jących perspektywy złoŜowe, zrezygnowano z ich graficznego przedstawiania w prezentowa-

nym opracowaniu.

W opracowanej przez Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych w Falentach (OstrzyŜek,

Dembek, 1996) charakterystyce złóŜ torfów, zostały wytypowane obszary prognostyczne na

terenie leŜącym pomiędzy miejscowościami Zatyki i Gąsiorowo oraz w pobliŜu Gołubia, Wy-

sokiego, Zaborowa, Kalinowa i Milewa. Są to przewaŜnie torfowiska niskie olesowe, rzadziej

występują torfowiska mechowiskowo-olesowe czy mechowiskowe (rejon Wysokiego, Zabo-

rowa). Za prognostyczne przyjęto złoŜa o powierzchni co najmniej 3 ha. Dominują torfowiska

małe (do 12 ha), wyjątek stanowi obszar II o powierzchni 37 ha. Średnie miąŜszości torfu

wahają się w granicach 1,5–2,5 m. Szacunkowe zasoby torfów wynoszą od 62 do 796 tys. m3.

Podstawowe parametry kopaliny przedstawia tabela 4.

Tabela 4

Wykaz obszarów prognostycznych torfów

Numer obszaru

na mapie

Po-wierzch

nia [ha]

Rodzaj kopali-

ny

Wiek kom-pleksu litolo-

giczno-surowcowego

Parametry jakościo-we

Średnia grubość nadkładu

[m]

Grubość kom-pleksu litolo-

giczno-surowcowego śr ; max

[m]

Zasoby w kat. D1 [tys. m3]

Zastosowa-nie kopali-

ny

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I 12,0 t Q popielność 14,6 %

stopień rozkładu 40 %

- 1,57 ; 2,0 178 E, Sr

II 37,0 t Q popielność 12,3 %


- 2,26 ; 2,80 796 E, Sr

III 5,0 t Q popielność 14,4 %


- 2,14 ; 2,60 99 E, Sr

IV 3,2 t Q popielność 13,0 %


- 1,91 ; 2,20 62 E, Sr

V 4,0 t Q popielność 23,0 %


- 2,04 ; 2,40 82 E, Sr

VI 6,0 t Q popielność 23,0 %


- 1,67 ; 1,90 100 E, Sr

VII 3,0 t Q popielność 11,6 %


- 2,54 ; 2,60 76 E, Sr

23

1 2 3 4 5 6 7 8 9

VIII 3,2 t Q popielność 14,0 %


- 2,45 ; 3,0 77 E, Sr

IX 9,5 t Q popielność 11,50 %


- 2,21 ; 2,70 210 E, Sr

X 5,0 t Q popielność 7,0 %


- 2,04 ; 4,0 99

E, Sr

XI 8,5 t Q popielność 13,6 %


- 2,18 ; 3,40 174 E, Sr

XII 6,0 t Q popielność 20,3 %


- 2,05 ; 2,30 120 E, Sr

Rubryka 3 t – torfy Rubryka 4 Q – czwartorzęd Rubryka 9 E – energetyczne; Sr – rolnicze

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Wieliczki leŜy w dorzeczu Wisły. NaleŜy on do zlewni (IV rzędu)

dwóch prawobrzeŜnych dopływów Biebrzy: Legi oraz Rospudy-Netty. Zlewnia Rospudy-

Netty, płynącej poza obszarem arkusza, zajmuje niewielki fragment północno-wschodni. Po-

została część badanego terenu naleŜy do zlewni Legi.

Lega wypływa z jeziora Oleckie Małe. Płynie ku południowi i południowemu zacho-

dowi, doliną wykorzystującą obniŜenia wytopiskowe i doliny wód roztopowych, wciętą

w wysoczyzny polodowcowe, niekiedy meandrując wśród bagien i torfowisk. Lega przekra-

cza zachodnią granicę obszaru arkusza w pobliŜu Gąsiorowa. Czarna, lewobrzeŜny dopływ

Legi, wypływa z rozległych, pokrytych torfowiskami obszarów wytopiskowych, połoŜonych

przy północnej granicy arkusza oraz na obszarze przyległego arkusza Olecko. Wraz z bezi-

miennymi ciekami odwadnia północną, północno-wschodnią i centralną część obszaru arku-

sza. Wody z południowej części obszaru arkusza odprowadzane są przez rzeki: Kalinkę-

Pietraszkę, Przepiórkę, Krzywkę i Pancerniak. W terenach zlewni Rospudy-Netty, przyle-

głych do wschodniej granicy arkusza, sieć hydrograficzna jest słabo rozwinięta i w znacznej

mierze są to obszary bezodpływowe.

Sieć hydrograficzną na badanym obszarze dopełniają jeziora oraz liczne podmokłe ob-

niŜenia terenu, wypełnione torfowiskami. Obecne są tu trzy jeziora: 1. Oleckie Małe (pow.

220,8 ha, głęb. do 38,3 m), które niemal w całości znajduje się w granicach obszaru arkusza,

w jego północno-zachodnim naroŜu; 2. jezioro Golubskie (pow. 83,4 ha, głęb. do 4,2 m)

w południowo-zachodniej części obszaru arkusza; 3. jezioro Skomętno (pow. 209,63 ha, głęb.

24

do 3,5 m) przy południowej granicy obszaru arkusza. Pod względem genezy jeziora te naleŜą

do polodowcowych zbiorników rynnowych i rynnowo-wytopiskowych (jez. Skomętno).

Na badanym terenie stwierdzono obecność jednego większego źródła, wypływającego

na brzegu cieku wodnego, na zachód od Skomętna (Oficjalska, Krawczyńska, 2004a, b) oraz

10 źródeł pomniejszych (Ber, 2008a, b).

Źródłami zanieczyszczeń rzek i jezior są bezpośrednie zrzuty ścieków bytowych z nie-

skanalizowanych obszarów oraz spływy powierzchniowe z terenów rolniczych. Główna rzeka

Lega jest odbiornikiem ścieków przemysłowych i komunalnych Olecka (leŜącego poza arku-

szem) oraz Kleszczewa, Gąsiorowa. Wpływ na jakość wód ma takŜe ruch turystyczny oraz

ośrodki wypoczynkowe wokół jezior.

Na terenie arkusza zlokalizowano dwa punkty pomiarowo-kontrolne, naleŜące do sys-

temu monitoringu regionalnego, operującego w ramach Państwowego Monitoringu Środowi-

ska. Znajdują się one na Ledze w Nowym Młynie oraz na jeziorze Oleckie Małe.

Stan czystości wód płynących w ramach monitoringu regionalnego był analizowany

w 2000 r. na Ledze w Nowym Młynie. Przeprowadzone badania jakości wykazały, Ŝe wody

rzeki Legi odpowiadały III klasie czystości wód. Wskaźnikiem decydującym o klasie czysto-

ści wód była ogólna zawartość fosforu i fosforanów (Raport..., 2002).

W Raporcie o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2004 r., wo-

dy jeziora Oleckie Małe poddane analizom w 1996 r., oceniono jako nieodpowiadające nor-

mom (Raport..., 2005).

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporzą-

dzenie..., 2004) wody Legi zbadano w 2005 r. w punkcie kontrolnym w Nowym Młynie (Ra-

port..., 2006). W przyjętej pięciostopniowej skali, spełniały one kryteria IV klasy jakości.

Zdecydowały o tym: barwa, ChZT-Cr i ChZT-Mn, OWO (ogólny węgiel organiczny) i chlo-

rofil „a”, ponadto liczba bakterii coli typu kałowego, a takŜe BZT5. Porównanie z wynikami

analiz z lat poprzednich (od 1993) w koncentracji niektórych zanieczyszczeń stwierdzono

spadkową tendencję; np. zawartość zawiesiny ogólnej zmniejszyła się z 10,8 mg/l do

4,5 mg/l.

W 2008 r. przeprowadzono badania w Nowym Młynie, w którym usytuowano punkt

monitoringu operacyjnego. Stan ekologiczny wód (Raport..., 2009) określono jako umiarko-

wany, o czym zdecydował wskaźnik OWO. Natomiast jako dobry oceniono stan chemiczny

wód w punktach monitoringu diagnostycznego, znajdujących się poza granicami obszaru ar-

kusza, w jeziorze Oleckim Wielkim, leŜącym powyŜej Nowego Młyna oraz w Sędkowie, le-

Ŝącym poniŜej tego punktu pomiarowego.

25

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska (Rozporządzenie..., 2008) w sprawie

klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, w 2009 r. na przekroju w No-

wym Młynie przeprowadzono badanie stanu jednolitej części wód powierzchniowych

(JCWP) Legi od wypływu z jeziora Oleckie Małe do ujścia do jeziora Selmęt Wielki. Stan

ekologiczny wód Legi w punkcie kontrolnym w Nowem Młynie określono (Raport..., 2010)

jako umiarkowany, z uwagi na tlen rozpuszczony (4,1 mg O2/l w sierpniu) i azot Kjeldahla

(2,78 mg N/l w maju). W granicach II klasy mieściły się: odczyn (7,6 – 8,7 ), BZT5 (5,4 mg

O2/l), ogólny węgiel organiczny (13,1 mg C/l), a pozostałe parametry odpowiadały klasie I.

Średnia roczna wartość chlorofilu „a” mieściła się w granicach dobrego stanu ekologicznego

(20,6 µg/l). Stan chemiczny wód oceniono jako dobry. Ocena stanu ekologicznego (umiarko-

wany) i stanu chemicznego (dobry), łącznie wskazuje na zły stan jednolitej części wód Legi

na badanym terenie.

W ocenie podatności na degradację jezioro Oleckie Małe zaliczono do II kategorii (Ra-

port..., 2010). Na podstawie badań, przeprowadzonych w 2009 r. pod kątem stanu ekologicz-

nego jednolitej części wód, opierając się na danych biologicznych i fizykochemicznych,

stwierdzono, Ŝe wody jeziora odpowiadały IV klasie jakości wód, o słabym stanie ekologicz-

nym. Analiza substancji priorytetowych nie wykazała przekroczenia wartości granicznych

przez którykolwiek ze wskaźników chemicznych. Badana jednolita część wody osiągała stan

chemiczny dobry. Ocena stanu ekologicznego (słaby) i stanu chemicznego (dobry), łącznie

wskazuje na zły stan jednolitej części wód jeziora Oleckiego Małego.

W 2010 r. (Raport..., 2011) nie przeprowadzono oceny stanu ekologicznego wód Legi

w punkcie kontrolnym w Nowym Młynie. Natomiast stan fizykochemiczny określono jako

poniŜej stanu dobrego, ze względu na zawartość azot Kjeldahla i OWO. Nie przeprowadzono

równieŜ badań stanu ekologicznego jednolitej części wód jeziora Oleckie Małe, natomiast

wskazano duŜą eutrofizację jego wód, ustaloną w badaniach z lat 2007–2009.

2. Wody podziemne

Według podziału jednostek Jednolitych Części Wód Podziemnych Polski obszar arku-

sza Wieliczki połoŜony jest w prowincji Wisły i naleŜy do regionu Narwi, Pregoły i Niemna

(JCWPd nr 34 sensu – Paczyński, Sadurski, (red.), 2007). Zgodnie z regionalizacją hydroge-

ologiczną zwykłych wód podziemnych Polski, południowo-zachodnia część obszaru arkusza,

obejmująca jedynie okolice Gołubia i Wysokiego, naleŜy do regionu mazowieckiego (I), zaś

pozostała część zaliczona jest do regionu mazursko-podlaskiego (II) (Paczyński, 1993, 1995).

26

Warunki hydrogeologiczne badanego obszaru arkusza scharakteryzowano na podstawie

arkusza Wieliczki (Oficjalska, Krawczyńska, 2004a, b) Mapy hydrogeologicznej Polski

w skali 1:50 000. Wody podziemne na tym terenie związane są głównie z kilkoma poziomami

utworów piaszczystych piętra czwartorzędowego, wśród których wyróŜniono dwa uŜytkowe

poziomy wodonośne; pierwszy – związany z utworami wisły i warty, które lokalnie łączą się

ze sobą, tworząc jeden wspólny poziom wodonośny oraz drugi – lokalny, związany z utwo-

rami zlodowacenia odry i interglacjału lubawskiego.

Pierwszy poziom wodonośny tworzą piaski róŜnoziarniste zlodowacenia wisły, wystę-

pujące na całym obszarze badań oraz piaski drobnoziarniste zlodowacenia warty, stwierdzone

tylko w północno-wschodniej i wschodniej części terenu. MiąŜszość utworów wodonośnych

wynosi od kilku metrów w Iwaśkach do ponad 40 m w północno-zachodniej części obszaru

arkusza. W stropie poziom ten izolowany jest warstwą glin zwałowych o miąŜszości od kil-

kunastu do ponad 20 m (maksymalnie do 60 m w Cimochach). Na północy i w centralnej czę-

ści obszaru arkusza, w rejonie występowania pokryw sandrowych, miąŜszość warstwy izolu-

jącej maleje do około 10 m, a lokalnie w Niedźwiedzkich, w ogóle jej brak. Zwierciadło wody

ma charakter napięty, tylko wyjątkowo w Niedźwiedzkich swobodny. Parametry hydrogeolo-

giczne tego poziomu są silnie zróŜnicowane. Przewodność hydrauliczna poziomu mieści się

zazwyczaj w granicach 200–500 m2/24h, lokalnie maleje do 130 m2/24h, bądź wzrasta do

1500 m2/24h. Wydajność potencjalna waha się zazwyczaj od 50 – 70 m3/h, przybierając war-

tości ekstremalne 30–120 m3/h. Czynne ujęcia komunalne o największej wydajności, eksplo-

atujące ten poziom, znajdują się w miejscowościach: Niedźwiedzkie (114,0 m3/h przy depre-

sji 2,0 m), Wierzbowo (111,0 m3/h przy depresji 6,5 m) i Cimoszki (93,0 m3/h przy depresji

5,3 m). Czynne ujęcia komunalne są takŜe w Koleśnikach (84,0 m3/h przy depresji 11,0 m),

śydach (76,5 m3/h przy depresji 4,4 m), Wysokich (53,0 m3/h przy depresji 3,0 m), Mikołaj-

kach (70,0 m3/h przy depresji 6,0 m), Gąsiorówkach (90,0 m3/h przy depresji 11,0 m), Bart-

kowskim Dworze (57,0 m3/h przy depresji 11,0 m), Norach (80,0 m3/h przy depresji 3,6 m),

Milewie (54,0 m3/h przy depresji 9,0 m) oraz Kalinowie (74,0 m3/h przy depresji 2,1 m).

Drugi poziom wodonośny tworzą piaski róŜnoziarniste i Ŝwiry interglacjału lubawskie-

go oraz piaski drobnoziarniste ze Ŝwirem i piaski róŜnoziarniste zlodowacenia odry. Utwory

interglacjału lubawskiego, o miąŜszościach do około 60 m rozpoznano na północy arkusza,

gdzie występują na głębokościach poniŜej 60 m. Utwory wodonośne zlodowacenia odry wy-

stępują na większości terenu, ich miąŜszości dochodzą do kilkunastu metrów, a głębokości

zalegania sięgają ponad 100 m. Na badanym terenie nie ujmowano wód z tego poziomu wo-

donośnego, stąd brak jest informacji o jego przewodności i wydajności potencjalnej.

27

Wody piętra czwartorzędowego są wodami wodorowęglanowo-wapniowo-

węglanowymi o średniej mineralizacji 400 mg/dm3. Jakość wód podziemnych tego piętra cha-

rakteryzuje się podwyŜszoną zawartością Ŝelaza i manganu, dzięki czemu są to wody średniej

jakości, wymagające prostego uzdatniania. DuŜe znaczenie gospodarcze mają wody pierw-

szego poziomu wodonośnego, który jest łatwo dostępny i stanowi podstawowe źródło zaopa-

trzenia w wodę pitną. Eksploatowane są przede wszystkim wody z utworów występujących

na głębokości 15–20 m. Wody drugiego poziomu nie mają większego znaczenia gospo-

darczego.

Na omawianym obszarze nie wyznaczono głównych zbiorników wód podziemnych

(Kleczkowski, 1990) GZWP (fig. 3).

Fig.3. PołoŜenie arkusza Wieliczki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)

w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, 3 – jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 217 – Pradolina rzeki Biebrzy, czwartorzęd (Q)

Wody głównych poziomów uŜytkowych na badanym terenie charakteryzuje zróŜnico-

wany stopień zagroŜenia, od wysokiego po bardzo niski (Oficjalska, Krawczyńska, 2004a, b).

28

UzaleŜnione to jest od stopnia izolacji poziomów utworami nieprzepuszczalnymi na po-

wierzchni terenu, obecności ogniska zanieczyszczeń oraz obszarów o ograniczonej dostępno-

ści. Wykonane analizy nie stwierdziły istnienia zanieczyszczeń wód podziemnych na bada-

nym terenie.

W strefie wysokiego zagroŜenia znajduje się południowa część obszaru arkusza w rejo-

nie Kalinowa i Mazurowa (dawniej śydów) ze względu na lokalizację gospodarstw hodowla-

nych, oczyszczalni ścieków, zrekultywowanego wysypiska i wylewiska odpadów komunal-

nych oraz stacji paliw. Wysokim poziomem zagroŜenia charakteryzują się teŜ okolice wsi

Niedźwiedzkie, pozbawione warstwy izolującej poziom wodonośny, a w których zlokalizo-

wano oczyszczalnię ścieków i wysypisko gminne.

Średni stopień zagroŜenia określono dla terenów w północnej, południowo-wschodniej

oraz centralnej części obszaru arkusza. Są to okolice wsi: Nowy Młyn, Nory, Guty, Wierzbo-

wo, gdzie zlokalizowano gospodarstwa hodowlane, osiedlowe oczyszczalnie ścieków i stacje

paliw oraz rejony. Ponadto zaliczono tu rejony, w których miąŜszość warstwy izolującej po-

ziom wodonośny jest niewielka, ale równocześnie ograniczona jest dostępność poziomu uŜyt-

kowego (np. południowy brzeg jeziora Skomętno).

Niski stopień zagroŜenia obejmuje mały fragment obszaru arkusza, na południe od je-

ziora Oleckie Małe, gdzie warstwa izolująca sięga ponad 20 m, a równocześnie jest to obszar

chronionego krajobrazu.

Bardzo niski stopień zagroŜenia charakteryzuje rejon Cimochów, za względu na duŜą

miąŜszość warstwy izolującej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali

określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.

w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie..., 2002). Do-

puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz

przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 146 – Wieliczki, umieszczono w tabeli 5.

W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiast-

ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

29

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo-

wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Tabela 5

Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawar-tości w glebach

na arkuszu 146 – Wieliczki

N=8

Wartość przeciętnych (median) w glebach na

arkuszu 146 – Wieliczki

N=8

Wartość przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabu-dowanych Polski 4)

N=6522

Grupa B 2) Grupa C 3)

Frakcja ziarnowa <1 mm

Mineralizacja HCl (1:4)

Metale

Grupa A 1)

Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0

Głębokość (m p.p.t.) 0–0,2

As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11 –61 32 27 Cr Chrom 50 150 500 2 –11 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 18 –94 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 –0,7 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 –4 3 2 Cu Miedź 30 150 600 3 –17 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 –10 6 3 Pb Ołów 50 100 600 4 –23 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 –0,07 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 146 – Wieliczki w poszczególnych grupach uŜytkowania As Arsen 8 Ba Bar 8 Cr Chrom 8 Zn Cynk 8 Cd Kadm 8 Co Kobalt 8 Cu Miedź 8 Ni Nikiel 8 Pb Ołów 8 Hg Rtęć 8 Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 146 – Wieliczki do poszczególnych grup uŜytkowania (ilość próbek)

8

1) grupa A a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza-ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta-wy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za-groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob-szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego,

2) grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio-ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani-zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tere-ny komunikacyjne,

4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

30

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an-

tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia

As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej

ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem

spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil,

SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna

do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jed-

na próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz-

nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przed-

stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy-

fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz-

czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca-

łego kraju (tabela 5).

Przeciętne zawartości: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół

niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów nieza-

budowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje zawartość: baru, chromu, cynku,

kobaltu, miedzi, niklu i rtęci; przy czym wzbogacenie w nikiel jest dwukrotne w stosunku do

przyjętych wartości przeciętnych.

31

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyni-

ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów

ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta-

łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych

oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych

oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanie-

czyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm

hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich

i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfe-

ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie,

WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in.,

2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford

i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występujące w osadach

metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym

do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą

stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in.,

2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem

zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe

ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i bioche-

micznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej

odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans-

portu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi

zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans-

portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze-

mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali

cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska

1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

32

Kryteria oceny osadów

Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie-

lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

(PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe

urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jakości osa-

dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable

Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜenie) – określające zawartość pierwiastka,

WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa-

dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków

oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu-

lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła

geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL.

Tabela 6

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Parametr Rozporządzenie

MŚ* PEL** Tło geochemiczne

Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 WWA 11 WWA

*** 5,683 WWA 7 WWA

**** 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu,

chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antra-

cenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody badań laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito-

ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska

(PMŚ).

33

Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po-

wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charak-

teryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane

z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą

niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono

metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz-

tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto-

ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal-

gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – ace-

naftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antra-

cenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)-

pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu

gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi-

fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykona-

no przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD).

Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego

Instytutu Geologicznego w Warszawie.


Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta

o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod

względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien-

nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub nieza-

nieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę-

dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę

zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicz-

nego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier-

wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior Garbaś i Olec-

kiego Małego. Osady charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych

pierwiastków, zbliŜonymi do ich wartości tła geochemicznego (tabela 7). Odnotowane zawar-

34

tości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Oleckiego Ma-

łego są porównane z przeciętnie spotykanymi zawartościami WWA w osadach jezior. Stwier-

dzone zawartości pierwiastków śladowych i WWA są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń

według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze

od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy

wodne.

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów

w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla

odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych

i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości do-

puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

Tabela 7

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg)

Parametr Garbaś 2007 r. Oleckie Małe 2009 r.

Arsen (As) <5 5 Chrom (Cr) 7 8 Cynk (Zn) 63 90 Kadm (Cd) 0,25 <0,5 Miedź (Cu) 10 16 Nikiel (Ni) 6 8 Ołów (Pb) 20 22 Rtęć (Hg) 0,076 0,228 WWA 11 WWA

* n.o. 2,302 WWA 7 WWA

** n.o. 1,731 PCB*** n.o. 0,001

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu

** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno-[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

*** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobyl-

skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu

Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro-

metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na

profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej

promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona

na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary

wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

35


Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych

w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi ar-

kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są

zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono

jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji

wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej

lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania

pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w prze-

dziale od około 10 do około 57 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 44 nGy/h i jest

wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącą 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego

wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 33 do około 62 nGy/h i przeciętnie

wynoszą około 48 nGy/h.

Na omawianym arkuszu najwyŜszymi wartościami promieniowania gamma (45–

62 nGy/h) charakteryzują się gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz – zalega-

jące na nich lokalnie i związane z tym samym okresem zlodowacenia – osady kemów (piaski,

mułki, iły i Ŝwiry), osady lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) i utwory moren czołowych (pia-

ski, Ŝwiry, głazy i gliny) fazy leszczyńsko-poznańskiej. NiŜsze dawki promieniowania (ok.

30–40 nGy/h), zarejestrowane w obu profilach pomiarowych, są związane z utworami wod-

nolodowcowymi zlodowacenia północnopolskiego, holoceńskimi aluwiami (mady, mułki,

piaski i Ŝwiry) oraz z torfami. NajniŜsza wartość promieniowania gamma pomierzona w pro-

filu zachodnim (ok. 10 nGy/h) pochodzi najprawdopodobniej od osadów moren czołowych

(piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) fazy pomorskiej zlodowacenia.

StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bar-

dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu

zachodniego wynoszą od 0,3 do 4,8 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 1,7

do 7,2 kBq/m2.

146 W PROFIL ZACHODNI 146 E PROFIL WSCHODNI

0 10 20 30 40 50 60

5972174

5973993

5976118

5981213

nGy/h

m

Dawka promieniowania gamma

0 10 20 30 40 50

5974842

nGy/h

m

Dawka promieniowania gamma

0 1 2 3 4 5 6

5972174

5973993

5976118

5981213

kBq/m2

m

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 1 2 3 4 5 6

5974842

kBq/m2

m

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wieliczki (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

36

37

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ-

niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo-

rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań

dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po-

szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra

Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych

wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo-

wiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmody-

fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali

oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością póź-

niejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono:

1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk

ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki

inŜyniersko-geologiczne;

2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu

na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako poten-

cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);

3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak

lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izola-

cyjnej dla dna i skarp obiektu.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych

potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 8).

Tabela 8

Kryteria izolacyjnych wła ściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej

Rodzaj składowanych opadów

MiąŜszość [m] Współczynnik filtracji k [m/s]

Rodzaj gruntów

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9

K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

38

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie

POLS:

− warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 8;

− zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy-

kryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność war-

stwy izolacyjnej jest zmienna).

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy

geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie

dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do-

kumentują obecność potencjalnej warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego

uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wieliczki Mapy hydrogeologicz-

nej Polski w skali 1:50 000 (Oficjalska, Krawczyńska, 2004). Stopień zagroŜenia wód pod-

ziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo

niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od-

porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych,

takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronio-

nych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropoge-

niczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost

porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone

tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro-

Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

W granicach arkusza Wieliczki około 65% powierzchni objęte jest bezwzględnym za-

kazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączenia bezwzględne

obejmują:

− tereny połoŜone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest

to specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 280037 „Torfowisko Zocie”;

− otoczenie jezior, w odległości 250 m od linii brzegowej następujących jezior: Oleckie

Małe, Golubskie, Skomętno i kilku mniejszych;

− tereny źródliskowe w rejonie: Cimoszek, Nor, Gąsiorowa, śydów oraz na zachód od

Skomętna Wielkiego;

39

− obszary pokryte utworami holoceńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym to-

warzyszą namuły torfiaste, gytie, piaski, iły i mułki jeziorne, piaski humusowe i namuły

piaszczyste den dolinnych, jak równieŜ piaski i gliny deluwialne. Osady te występują

głównie w dolinach rzek i w zagłębieniach wytopiskowych;

− obszary występowania chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego, wyłączo-

nych bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m. Zajmują one bezodpływowe obni-

Ŝenia terenu oraz obniŜenia związane z dolinami cieków powierzchniowych;

− obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜyt-

kowego poziomu wodonośnego (południowa część arkusza – okolice śydów), gdzie

obecność zwierciadła pierwszego poziomu wód podziemnych (zasilanego przez infiltrację

wód opadowych) stwierdzono na głębokości do 5 m (Oficjalska, Krawczyńska, 2004).

Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne;

− tereny zwartej zabudowy miejscowości gminnych: Wieliczki i Kalinowo;

− obszary zagroŜone powierzchniowymi ruchami masowymi, obejmujące zbocza doliny

Legi, poniŜej wypływu z jeziora Oleckie Małe (Grabowski (red.), 2007);

− zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów obojętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około

35% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są tereny posiadające naturalną warstwę izo-

lacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 8).

W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejstoceń-

skie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie),

których zasięg powierzchniowy określono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej

Polski (Ber, 2000). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpa-

dów obojętnych.

W północno-zachodniej części arkusza, na powierzchni odsłaniają się gliny zwałowe

stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Z reguły są to gliny

brązowe i brunatnobrązowe, miejscami szarobrązowe, piaszczyste, przypuszczalnie silnie

zwietrzałe. Tworzą one ciągły poziom, który w strefach marginalnych jest zaburzony glaci-

tektonicznie. W strefach niezaburzonych gliny te osiągają miąŜszość około 6 metrów (Ber,

2008), natomiast w miejscach występowania deformacji ich miąŜszość dochodzi do 20 m.

Analiza przekroju geologicznego wskazuje, Ŝe na północ od Wieliczek osiągają one miąŜ-

40

szość 17 m. W ich spągu występują tam starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe tego

samego zlodowacenia, tworząc pakiet osadów słabo przepuszczalnych o miąŜszości około

27 m.

We wschodniej i zachodniej części arkusza, na powierzchni terenu odsłaniają się gliny

zwałowe dolne stadiału górnego zlodowacenia wisły. Podobnie jak gliny poziomu górnego, są

one równieŜ zaburzone glacitektonicznie. PrzewaŜnie są to gliny brązowe, piaszczyste, miej-

scami jedynie ilaste. MiąŜszość ich jest zmienna i waha się od 4 – 8 m (Marcinowo, KrzyŜe-

wo), 14 – 18 m (Wierzbowo), do 20 m (na północ od Kalinowa). Bardzo często podścielone

są one starszymi glinami stadiału środkowego zlodowacenia wisły. Taki kompleks utworów

słabo przepuszczalnych osiąga miąŜszość od 12–16 m (Marcinowo), 32 m (KrzyŜewo), 38 m

(na północ od Kalinowa) do 44–48 m (Wierzbowo).

Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejo-

nach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych, tworzących naturalną barierę izolacyj-

ną występują piaszczysto-Ŝwirowe utwory lodowcowe i wodnolodowcowe o miąŜszości nie-

przekraczającej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tym rejonie będzie wymagać usunięcia 1–

2 metrowej warstwy piaszczystej zalegającej w stropie utworów słabo przepuszczalnych.

Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wystę-

powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów lodowcowych, morenowych (moreny czołowe,

spiętrzone oraz martwego lodu), eolicznych, rzecznych, wodnolodowcowych (w tym kemo-

wych, ozów oraz akumulacji szczelinowej), o miąŜszości przekraczającej 2,5 metra. Lokali-

zacja składowisk odpadów w tych rejonach będzie moŜliwa jedynie po zastosowaniu sztucz-

nych przesłon izolacyjnych.

W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się

czwartorzędowe główne uŜytkowe piętro wodonośne (Oficjalska, Krawczyńska, 2004). Zwią-

zane jest ono z utworami sandrowymi zlodowacenia wisły i warty, występującymi na głębo-

kości od kilku do 84 metrów. Stopień jego zagroŜenia w granicach większości POLS jest

średni. W rejonie miejscowości Wasilówka, Cimoszki, Zanie oraz Milewo, gdzie GPU wy-

stępuje na głębokości ponad 60 m wskazano bardzo niski stopień jego zagroŜenia. Stopień

wysoki wskazano lokalnie w rejonie Niedźwiedzkich oraz w południowej i południowo-

zachodniej części arkusza (Szczudły, Laski Wielkie, Wysokie, Gołubka, Kulesze, Skomętno

Wielkie, Długie, KrzyŜewo, Grądzkie Ełckie), ze względu na niewielką izolację bądź jej brak

oraz występowanie ognisk zanieczyszczeń.

Dla rejonów POLS wyznaczonych w okolicy Wieliczek oraz Kalinowa wyznaczono ob-

szarowe ograniczenie warunkowe wynikające z sąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowości

41

gminnych. Przestrzenne ograniczenie z uwagi na ochronę przyrody wskazano w zachodniej,

centralnej i wschodniej części arkusza (Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Legi, Obszar

Chronionego Krajobrazu Jezior Oleckich, Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Rajgrodz-

kich, Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego, Obszar Chronionego Krajobrazu

Dolina Rospudy, Obszar Chronionego Krajobrazu Jeziora Rajgrodzkie).

Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przepro-

wadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu roz-

poznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na terenie arkusza Wieliczki nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod

lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla któ-

rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych)

o współczynniku wodoprzepuszczalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. Osadów

tego typu brak w strefie przypowierzchniowej.

W przypadku konieczności realizacji na omawianym terenie inwestycji wykazującej

niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne, naleŜy przeprowadzić szczegółowe

badania geologiczne, umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istnie-

jącej naturalnej bariery geologicznej. MoŜe się to wiązać równieŜ z koniecznością zastosowa-

nia dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejności naleŜałoby rozpa-

trywać rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów obojętnych mają największe

miąŜszości, a lokalizacja inwestycji wykluczy moŜliwość skaŜenia wód powierzchniowych

i podziemnych. Jednak z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo obszarów o duŜych walorach

przyrodniczych, lokalizowanie na omawianym terenie obiektów uciąŜliwych dla środowiska

nie jest wskazane.

Na obszarze arkusza zlokalizowane jest czynne składowisko odpadów innych niŜ nie-

bezpieczne i obojętne (komunalnych), zlokalizowane na północ od Niedźwiedzkich.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania

składowisk odpadów

Na waloryzowanej powierzchni arkusza występują grunty spełniające wymagania przy-

jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpośredniego lokalizowania skła-

dowisk jedynie odpadów obojętnych. Nie stwierdzono obecności osadów o właściwościach

umoŜliwiających składowanie odpadów komunalnych.

42

Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania tego typu odpadów wskazać nale-

Ŝy w miejscach przypowierzchniowego występowania glin zwałowych stadiału górnego zlo-

dowacenia wisły, gdzie naturalna bariera geologiczna jest najlepiej wykształcona i tworzy

wspólny kompleks z glinami zwałowymi stadiału środkowego. Warunki takie istnieją w rejo-

nie Wierzbowa, gdzie miąŜszość takiego pakietu osiąga 44–48 metrów. Korzystne warunki

istnieją równieŜ w rejonie Kalinowa, gdzie miąŜszość utworów słabo przepuszczalnych moŜe

osiągać około 38 m. Wskazane obszary znajdują się na terenach średniego zagroŜenia głów-

nego uŜytkowego poziomu wodonośnego. NaleŜy pamiętać, Ŝe w rejonie Kalinowa istnieje

ograniczenie wynikające z sąsiedztwa zabudowy.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano

cztery wyrobiska związane z eksploatacją kopalin (kruszywa naturalnego) w granicach udo-

kumentowanych złóŜ oraz trzynaście wyrobisk po eksploatacji niekoncesjonowanej, które

mogłoby spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów. Większość wyrobisk po-

łoŜonych jest na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Jedynie wy-

robisko w rejonie Grodzkiego Ełckiego znajduje się na obszarze z izolacją w postaci glin

zwałowych. Wskazane na mapie wyrobiska mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsce

składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izola-

cyjnej.

Dla większości wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe

związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy (Wieliczki, Olecko Małe, Niedźwiedz-

kie, Sobole, Grądzkie Ełckie, Dudki). Dla wyrobisk połoŜonych w granicach złóŜ: „Małe

Olecko”, „Wieliczki II”, „Starosty I” oraz „Sobole” istnieje równieŜ ograniczenie wynikające

z konieczności ochrony zasobów złóŜ kopalin. Ponadto wyrobiska zlokalizowane w rejonie

Olecka Małego znajdują się na obszarze objętym ochroną przyrody.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Wieliczki opracowano na podsta-

wie arkusza Wieliczki Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ber, 2008a,

b), ponadto map topograficznych w skali 1:10 000 (dla wybranych rejonów) oraz obserwacji

terenowych. Wykorzystano równieŜ mapę osuwisk i obszarów predysponowanych do wystę-

powania ruchów masowych (Grabowski (red.) i in., 2007).

43

Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-inŜy-

nierskich podłoŜa budowlanego ma charakter orientacyjny. Na mapie, zgodnie z instrukcją,

wyróŜniono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach nie-

korzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono obszary udokumentowanych

złóŜ kopalin mineralnych, lasów, gleb chronionych, łąk na glebach pochodzenia organicznego

oraz zbiorniki wodne.

O warunkach geologiczno-inŜynierskich terenu decydują: rodzaj i stan gruntów,

ukształtowanie terenu, połoŜenie zwierciadła wód gruntowych oraz występowanie procesów

geodynamicznych. Uwzględniając te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne

(utrudniające) dla budownictwa.

Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, w granicach arkusza Wieliczki

uznano rejony, w których na powierzchni terenu występują:

1. rodzime grunty niespoiste (sypkie), reprezentowane przez utwory wodnolodowcowe:

średniozagęszczone i zagęszczone piaski róŜnoziarniste i Ŝwiry, miejscami w przystro-

powej warstwie z domieszką utworów pylastych lub gliniastych;

2. rodzime grunty spoiste, w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym, repre-

zentowane przez nieskonsolidowane i mało skonsolidowane grunty morenowe: gliny,

gliny piaszczyste i gliny pylaste, ponadto tworzone przez utwory morenowe lub wodno-

lodowcowe: piaski gliniaste, Ŝwiry gliniaste. Grunty o właściwościach korzystnych do

posadowienia obiektów występują na obszarach wychodni utworów sandrowych

i szczelinowych, kemów, ozów oraz w obszarach wysoczyzn moreny dennej, obszarach

moren spiętrzonych i drumlinów, powstałych podczas zlodowacenia wisły.

Grunty te pokrywają większość badanego terenu, lecz nie w całości są to obszary o wa-

runkach korzystnych dla budownictwa. Zgodnie z instrukcją z klasyfikacji wyłączono obszary

morenowe, będące zarazem terenami występowania gleb wysokiej klasy bonitacyjnej (I-IVa)

oraz obszary równin sandrowych pokryte kompleksami leśnymi.

Nieregularne i o zróŜnicowanej powierzchni obszary o korzystnych warunkach budow-

lanych, przy wskazaniu których brane są wyŜej wymienione czynniki, rozrzucone są po po-

wierzchni całego arkusza. Największe obszary o warunkach korzystnych koncentrują się w

rejonie Wieliczek i Skowronków przy północnej granicy obszaru arkusza, skąd sięgają po

okolice Olecka Małego w pobliŜu jeziora Oleckie Małe. Dalej na wschód łączą się z obszarem

o warunkach korzystnych w rejonie Niedźwiedzkich, Wilkasów i Soboli. W porównaniu

z nim mniejsze obszary o korzystnych warunkach przebiegają między Szeszkami i Dorszami

oraz między Dudkami a Grądzkim Ełckim. Występują tu zarówno grunty spoiste, jak i nie-

44

spoiste. Ponadto izolowane obszary występowania gruntów o korzystnych właściwościach,

o powierzchni do kilkudziesięciu hektarów, rozproszone są na całym badanym terenie.

Przy planowaniu posadowienia obiektów na tych terenach, w strefach obniŜonych,

w których zalegają wody opadowe i roztopowe, naleŜy liczyć się z moŜliwością lokalnego

pogorszenia właściwości gruntów, spowodowanego uplastycznianiem, bądź z obecnością

powierzchniowej warstwy gruntów organicznych. Przy skarpach i na zboczach pagórków

naleŜy teŜ liczyć się z uaktywnieniem procesów zboczowych o niewielkim zasięgu.

Z obecnością zaburzeń glacitektonicznych oraz moren czołowych i moren martwego

lodu związane są grunty o właściwościach korzystnych, lecz ze względu na silne zróŜnicowa-

nie budowy i występowanie niekorzystnych zjawisk geologicznych, charakteryzowane przez

skomplikowane warunki gruntowe. Wzgórza moren czołowych zbudowane są ze sfałdowa-

nych, silnie zaburzonych, średnio zagęszczonych utworów piaszczysto-Ŝwirowo-gliniastych,

przykrytych cienką warstwą nieskonsolidowanych glin spływowych. Pagórkowate formy mo-

ren martwego lodu przewaŜnie zbudowane są z warstwowanych zagęszczonych i średnio za-

gęszczonych piasków i piasków ze Ŝwirami, przykrytych 2-3 m warstwą glin. Często tworzą

je wyłącznie nieskonsolidowane gliny spływowe. Największe skupiska wzgórz morenowych

występują w zachodniej i południowo-wschodniej części arkusza. Skomplikowane warunki

gruntowe występują takŜe na obszarach zaburzeń glacitektonicznych w okolicach Bagna Wil-

kaskiego, Dorszy, Kleszczewa, Grądzkiego Ełckiego, Wysokiego, Marcinowa i jeziora Sko-

mętno (Ber, 2008a, b).

Tereny o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, to obszary wystę-

powania gruntów słabonośnych, w których zwierciadło wód gruntowych stabilizuje się na

głębokości mniejszej niŜ 2 m. Znajdują się one w rozległych płaskodennych misach wytopi-

skowych, obniŜeniach rozdzielających wzniesienia morenowe oraz w dolinach rzek i cieków

wodnych. Powstały w utworach holoceńskich i reprezentują je przede wszystkim grunty or-

ganiczne (torfy, często podścielone gytiami, namuły torfiaste i piaszczyste, piaski humuso-

we), a ponadto nieskonsolidowane grunty spoiste plastyczne lub miękkoplastyczne, takie jak:

gliny i iły jeziorne, wypełniające zagłębienia bezodpływowe, ponadto gliny i namuły tarasów

zalewowych, namuły i wypełnienia deluwialne den dolinnych. Na badanym terenie osady te

nie pokrywają większych zwartych obszarów (rzadko powyŜej 100 ha), lecz występują w licz-

nych rozczłonkowanych płatach, rozproszonych na całym badanym terenie. Największe

z nich, związane są z rzecznymi dolinami Legi (rejon Nor, Kleszczewa, Bartkowskiego Dwo-

ru, Gąsiorowa), Czarnej (rejon Dorszów, Iwasiek, Gut) i Kalinki między Piętkami a Marci-

nowem oraz występują na brzegach jezior Skomętno i Gołubskiego. Przy posadowieniu

45

obiektów w sąsiedztwie gruntów organicznych naleŜy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe zawarte

w wodach gruntowych substancje organiczne będą wykazywać agresywność w stosunku do

stali i betonu.

Budownictwo utrudnione jest takŜe na gruntach predysponowanych do powstawania ru-

chów masowych. W granicach arkusza Wieliczki wytypowano jeden taki obszar (Grabowski

(red.) i in., 2007). Obejmuje on zbocza doliny Legi, poniŜej wypływu z jeziora Oleckie Małe,

w jej odcinku przełomowym o długości około 1,5 km, gdzie w skrajnych przypadkach zbocza

są nachylone pod kątem przekraczającym 12°.

Na zboczach wzniesień morenowych oraz dolin rzecznych, juŜ w przypadku ich nachy-

lenia pod kątem przekraczającym 5°, moŜe zachodzić powolne spełzywanie i soliflukcja, czy-

li powolne spływanie powierzchniowej warstwy zwietrzelinowej. Procesy te zachodzą zarów-

no w gruntach gliniastych, jak i piaszczystych, czemu dodatkowo sprzyja nasiąkanie ich wo-

dą. Przyspiesza je zamarzanie przypowierzchniowej warstwy gruntu oraz jego wysychanie,

prowadzące do powstawania szczelin. Współdziałając, te powolne procesy stwarzają zagroŜe-

nie stateczności zboczy, szczególnie w przypadku ich zabudowy.

Prezentowana mapa, ze względu na przyjętą skalę, ma charakter przeglądowy. Przy

określaniu warunków gruntowych dla danego obiektu naleŜy ustalić stan i parametry gruntu w

miejscu projektowanego posadowienia. Obszary o warunkach gruntowych utrudniających bu-

downictwo, zwłaszcza o duŜej zmienności przestrzennej gruntów, przed podjęciem ewentual-

nych inwestycji wymagają sporządzenia dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej lub geotech-

nicznej. Posadowienie obiektów na gruntach w właściwościach niekorzystnych (grunty słabo-

nośne, skomplikowane warunki gruntowo-wodne, zagroŜenie ruchami masowymi) oraz

w warunkach korzystnych, lecz w skomplikowanych warunkach gruntowych (np. zjawiska

glacitektoniczne), winno być poprzedzone sporządzeniem dokumentacji geologiczno-inŜy-

nierskiej. Ponadto większe budowle winny posiadać dokumentacją geologiczno-inŜynierską

niezaleŜnie od tego, czy znajdują się w obszarach korzystnych czy teŜ niekorzystnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru objętego arkuszem Wieliczki są znaczące

w skali regionalnej i krajowej. Obszary prawnie chronione zajmują około 40% powierzchni

terenu arkusza. Tereny arkusza obejmują fragmenty 6-ciu obszarów chronionego krajobrazu

(OChK). Są to: OChK Doliny Legi, OChK Jezior Oleckich, OChK Jezior Rajgrodzkich,

OChK Pojezierza Ełckiego, OChK Dolina Rospudy, OChK Jeziora Rajgrodzkie. Ponadto na

terenie arkusza znalazły się: 1 obszar Natura 2000, 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy

46

i 3 pomniki przyrody, objęte ochroną, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody.

W kompleksie leśnym na zachód od miejscowości Dorsze, na podkładzie topograficznym

arkusza znajduje się informacja o istnieniu rezerwatu łosi, co jednak nie odpowiada faktycz-

nemu stanowi ochrony prawnej.

Na omawianym obszarze waŜnym składnikiem środowiska naturalnego są gleby wyŜ-

szych klas bonitacyjnych I–IVa, chronione dla uŜytkowania rolniczego. Związane są one

głównie z płatami glin zwałowych na obszarach morenowych. Według danych Instytutu

Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty rolne klasy I–IVa stano-

wią około 40% powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Są to głównie gleby typu pseudo-

bielicowego, rozpoznane w części północnej i północno-wschodniej terenu arkusza. W części

południowo-zachodniej występują gleby typu brunatnego właściwego, wykształcone na gli-

nach lekkich. Na pozostałym terenie wykształciły się gleby brunatne właściwe. Łąki na gle-

bach pochodzenia organicznego pokrywają bezodpływowe obniŜenia terenu oraz obniŜenia

związane z dolinami cieków powierzchniowych.

Krajobraz naturalny tworzą lasy, stanowiące około 20% powierzchni arkusza. Większe

kompleksy leśne znajdują się w północno-wschodniej i przede wszystkim w centralnej (Bór

Kleszczewski) części arkusza Wieliczki, gdzie ciągną się pasem o szerokości około 2-5 km,

między Wilkasami a południową granicą arkusza. Dominują bory mieszane sosnowo-

świerkowe, zaś obszary o glebach torfowych są zajęte przez bory świerkowo-torfowcowe.

Występują w nich m. in. gatunki podlegające ochronie: brzoza niska, wierzba borówkolistna,

wawrzynek wilczełyko. Lasy stanowią ostoję dla zwierząt, wśród których znajdują się gatunki

zagroŜone: ryś, wydra, bóbr, łoś, dzik, jeleń i borsuk.

W celu ochrony niezmienionej szaty roślinnej w otoczeniu jezior Oleckich i w dolinie

rzeki Legi oraz z uwagi na występowanie wielu gatunków i zbiorowisk roślinnych uznawa-

nych za rzadkie lub zagroŜone wyginięciem, w 2005 r. utworzono OChK Jezior Oleckich

i OChK Doliny Legi. Większość terenu OChK Jezior Oleckich, o powierzchni całkowitej

10 521,3 ha, znajduje się poza północną granicę arkusza, zaś na badanym terenie obejmuje

otocznie jeziora Oleckie Małe w północno-zachodniej części arkusza. OChK Doliny Legi

zajmuje powierzchnię 8 579,8 ha głównie w centrum badanego terenu, sięgając takŜe poza

zachodnią granicę arkusza.

Część obszaru arkusza, leŜąca w jego północno-wschodnim naroŜu, znalazła się w gra-

nicach OChK Dolina Rospudy, utworzonego w 1989 r. Obejmuje on tereny naleŜące

do najcenniejszych obszarów torfowiskowych, na których zachowane zostały leśne i nieleśne

zbiorowiska roślinności torfowiskowej. Cechuje je zachowanie nienaruszonych stosunków

47

wodnych i odznaczają się stosunkowo niewielkim przetworzeniem stanu naturalnego. Całko-

wita powierzchnia wynosi 19 710 ha. W OChK Dolina Rospudy występują rzadkie gatunki

roślin i zwierząt. Ścisłej ochronie podlegają m. in. rosiczka długolistna oraz rośliny z rodziny

storczykowatych, reprezentowane przez: miodokwiat krzyŜowy, storczyk krwisty, storczyk

szerokolistny i obuwik pospolity. W okolicznych lasach gniazdują ptaki, naleŜące do gatun-

ków chronionych: jarząbek, głuszec, kropiatka, orzeł bielik, Ŝuraw, orlik krzykliwy, błotniak

stepowy, derkacz zwyczajny, derkacz trzemiojad i inne.

OChK Jeziora Rajgrodzkie oraz OChK Jezior Rajgrodzkich początkowo tworzyły

w wspólny obszar ochronny, obejmujący tereny Pojezierza Rajgrodzkiego o wysokich walo-

rach: przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych i wypoczynkowych. Utworzony w latach

90. XX wieku, w 2005 r. został rozdzielony zgodnie z podziałem administracyjnym kraju.

Aktualnie OChK Jezior Rajgrodzkich o powierzchni 7 423 ha znajduje się w województwie

warmińsko-mazurskim i obejmuje część badanego arkusza, przypadającą na leśne, pagórko-

wate obszary na północny zachód od Długiego i w sąsiedztwie jeziora Skomętno. Stanowi on

przedłuŜenie ku południowi OChK Dolina Legi. OChK Jeziora Rajgrodzkie o powierzchni

14 985 ha, utworzony został w granicach województwa podlaskiego. W południowo-wschod-

nim naroŜu arkusza znalazł się jego peryferyjny, drobny fragment (około 60 ha).

Niewielki fragment (około 200 ha) w południowo-zachodnim naroŜu arkusza znajduje

się w granicach OChK Pojezierza Ełckiego. Obejmuje on rozległe, malowniczo połoŜone

i zróŜnicowane morfologicznie obszary morenowe wraz z kompleksami leśnymi i jeziorami.

Bogata flora i fauna w OChK Pojezierza Ełckiego podlega ochronie gatunkowej. Do roślin

prawnie chronionych, występujących na tym terenie, naleŜą: grąŜel Ŝółty, grzybień biały, wi-

dłak jałowcowy, widłak goździsty, sasanka łąkowa, goździk piaskowy. Natomiast do zwierząt

prawnie chronionych, występujących na tym terenie, naleŜą: łabędź niemy, bocian biały, per-

koz dwuczuby, kormoran, Ŝuraw, myszołów włochaty, jaskółka dymówka, kukułka, bóbr eu-

ropejski, wydra, łasica, wiewiórka pospolita, kret, jeŜ.

Przy wschodniej granicy obszaru arkusza, na jego terenie znajduje się część zespołu

przyrodniczo-krajobrazowego „Torfowisko Zocie” o powierzchni całkowitej 660 ha (tabela 9)

(Rozporządzenie..., 2007). Obejmuje on obszar bagienny, przewaŜnie torfowisk przejścio-

wych, wraz z otaczającym lasem. Część tego obszaru została objęta ochroną w ramach sieci

ekologicznej Natura 2000.

48

Tabela 9

Wykaz pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Gmina Nr obiektu

na mapie

Forma ochrony

Miejscowość Powiat

Rok zatwierdzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6 Wieliczki 1 P Leśnictwo

Kłosowo Olecki 2001 PŜ – dąb szypułkowy

Wieliczki 2 P

Leśnictwo Kłosowo Olecki

2001 PŜ – modrzew europejski

Wieliczki 3 P

Leśnictwo Kłosowo Olecki

2001 PŜ – modrzew europejski

Kalinowo 4 Z Zocie

Ełcki 2007

„Torfowisko Zocie” – torfowi-ska przejściowe wraz z otaczającym je lasem (660)

Rubryka 2 - P – pomnik przyrody; Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, (red.), 1998), połu-

dniowo-zachodnią część arkusza obejmuje korytarz ekologiczny Ełku (fig. 5). Jest to korytarz

o znaczeniu krajowym (21k), łączący obszar wschodniomazurski z biebrzańskim.

W granicach obszaru arkusza Wieliczki znalazł się zachodni fragment specjalnego ob-

szaru ochrony siedlisk (SOO) Torfowisko Zocie PLH280037 (Strona internetowa MŚ), usta-

nowionego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (tabela 10).

Torfowisko Zocie zajmuje nieckowatą misę pojezierną na wododziale Rospudy i Legi.

W części jest to torfowisko o zróŜnicowanej trofii, od zachodu i północy otoczone niewielkim

wilgotnym kompleksem leśnym. W jego skład wchodzą siedliska, objęte I Dyrektywą Siedli-

skową, na które składają się doskonale zachowane:

1. torfowiska przejściowe i trzęsawiska;

2. torfowiska niskie, nawiązujące do węglanowego, a w niewielkim fragmencie (10%) re-

prezentujące niskie i turzycowe torfowiska zasadowe, o charakterze turzycowisk, młak

i mechowisk;

3. grąd środkowoeuropejski i kontynentalny;

4. 4 bory i lasy bagienne.

Do niedawna torfowisko Zocie było jedynym miejscem występowania turzycy za-

dziorkowej, która ostatnio wyginęła i w tym stanowisku. Do występujących na terenie tor-

fowiska, waŜnych dla Europy, objętych II Dyrektywą Siedliskową i I Dyrektywą Ptasią,

naleŜą rośliny storczykowate: lipiennik Loesela, zwierzęta: bóbr europejski, dzięcioł czarny,

Ŝuraw i kumak nizinny. Występują tu takŜe gatunki roślin, zaliczane do zagroŜonych wygi-

nięciem: wełnianeczka alpejska, turzyce (strunowa, dwupienna i bagienna), mchy (drabino-

49

wiec mroczny, skorpionowiec brunatny, torfowiec brunatny, błyszcze włoskowate, czyli

chwytnikowiec lśniący), rosiczki (długolistna i okrągłolistna), paprocie (narecznica grze-

bieniasta), storczyki (kruszczyk błotny, wątlik błotny), a ponadto kukułka krwista, ponikło

skąpokwiatowe, baŜyna czarna. Obszar ten zasiedlają liczne gatunki ptaków i zwierząt

chronionych. Obszar naleŜy do Skarbu Państwa, w Zarządzie Lasów Państwowych (Nadle-

śnictwo Ełk).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Wieliczki na tle systemów ECONET (Liro /red./ i in., 1998)

1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 15 M – Obszar Wschodnioma-zurski, 16 M – Obszar Suwalski, 26 M – Obszar Biebrzański; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Korytarz Ełku, 22k – Korytarz Rospudy; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodo-wym, jego numer i nazwa: 8m – Korytarz Garbu Szeskiego; 4 – jeziora.

Ochroną w formie pomników przyrody objęto trzy okazałe drzewa (tabela 10) w leśnic-

twie Kłosowo, w północno-wschodniej części obszaru arkusza.

Tabela 10

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

PołoŜenie centralnego punktu obszaru

PołoŜenie administracyjne obszaru Lp.

Typ ob-szaru

Kod obszaru

Nazwa obszaru i symbol oznaczenia

na mapie Długość geogr.

Szerokość geogr.

Powierzch-nia

obszaru Kod NUTS

Województwo Powiat Gmina

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 B PLH280037 Torfowisko Zocie

(S) 22º44’30” E 53º56’24” N 65,8 ha PL623

warmińsko-mazurskie

ełcki Kalinowo

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk.

50

51

XII. Zabytki kultury

Na badanym terenie arkusza Wieliczki znaleziono liczne stanowiska archeologiczne,

objęte ochroną konserwatorską.

Początki penetracji tych terenów związane są z pojawieniem się ludów koczowniczych

i sięgają starszej epoki kamienia. Na ślady obozowiska sprzed 11 tys. lat, naleŜącego do kul-

tury lyngbijskiej, natrafiono w Puchówku, leŜącym niemal w centrum obszaru arkusza. Są to

zarazem najstarsze na terenie wschodnich Mazur i w rejonie Olecka ślady działalności ludz-

kiej. Pozostałościami paleolitycznego osadnictwa są krzemienne znaleziska z okolic Gołubia;

groty strzał i oszczepów oraz noŜe. W środkowej epoce kamienia, wraz z ociepleniem klimatu

w VII tysiącleciu p.n.e., pojawiały się na badanym terenie ludy zbieracko-łowieckiej kultury

kundajskiej. Liczne ślady ich osadnictwa znaleziono w rejonie Skomętna Wielkiego i nad

jeziorem Skomętno. Z późniejszego okresu, epoki brązu, pochodzą sporadyczne znaleziska,

które świadczą o ówczesnym słabym zasiedleniu badanego terenu. W VI w p.n.e. na badany

obszar przywędrowała ze wschodu grupa ludności bałtyjskiej, naleŜąca do kultury kurhanów

zachodniobałtyckich, będąca przodkami Jaćwingów i Prusów. We wczesnym średniowieczu

obszar od Biebrzy do środkowego Niemna zamieszkiwany był przez Jaćwingów. Trudnili się

oni głównie rolnictwem, hodowlą zwierząt i handlem. Na obszarze arkusza zachowały się

liczne wczesnośredniowieczne ślady kultury jaćwieskiej; grodziska, kurhany wraz z wyroba-

mi dawnego rzemiosła. Główne znaleziska pochodzą się w rejonie: jeziora Skomętno, Gołu-

bia i Szeszek. NaleŜy do nich takŜe grodzisko jaćwieskie, wzniesione między Dorszami,

Wierzbowem i Marcinowem.

Od XIV w. obszar arkusza znajdował się w granicach Państwa KrzyŜackiego, a od

1525 r. do 1945 r. naleŜał do Prus Wschodnich.

Najstarszą miejscowością na omawianym obszarze są Wieliczki, które powstały

w 1480 r. jako wieś czynszowa na prawie chełmińskim. Z późniejszego okresu pochodzi mo-

drzewiowy kościół barokowy zbudowany w 1676 r., z zabytkowym wyposaŜeniem wnętrza:

barokowym ołtarzem głównym z 1708 t., bocznym ołtarzem z 1654 r., organami z 1791 r.

oraz amboną sprzed 1712 r.

Znaną od XV w. jest miejscowość Kalinowo, połoŜona na południu badanego terenu.

Do dzisiejszych czasów zachował się budynek plebanii, stanowiący element XVIII-wiecz-

nego zespołu kościelnego oraz spichlerz szachulcowy z 1 połowy XIX w. Obecny kościół

w Kalinowie pw. Najświętszej Marii Panny wybudowano w 1924 r.

52

W okresie I wojny światowej teren arkusza Wieliczki był polem wielu walk toczonych

między wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Armia niemiecka okupowała obszar do 1919 r.,

a następnie – wbrew staraniom polskich władz – przekazała go państwu litewskiemu. Po daw-

nych walkach powstały cmentarze wojenne z mogiłami Ŝołnierzy niemieckich i rosyjskich.

Największe z nich znajdują się na obszarze między Skomętnem Wielkim, Dudkami i Kalino-

wem, a takŜe w rejonie: Milewa, Gołubki, Gut, Czerni, Nor, Wieliczek, Wilkasów, Marcino-

wa. Wszystkie cmentarze zabytkowe są wpisane w rejestr zabytków i podlegają ochronie

konserwatorskiej jako pomniki i historyczne miejsca pamięci.

W Gołubiu znajduje się park podworski z zespołem pałacowo-parkowym z II połowy

XIX w. Jest to pałac w stylu eklektycznym z budynkami gospody, murowaną oborą i stajnią.

Na terenie arkusza ochronie prawnej podlega 11 budynków gospodarczych i mieszkalnych

z XIX i początku XX wieku, zachowanych w róŜnym stanie. Spośród nich do rejestru zabyt-

ków wpisany jest drewniano-murowany budynek gospodarczy w KrzyŜewie, pochodzący

z końca XIX w.

Jedną z atrakcji turystycznych na terenie arkusza jest kolejka wąskotorowa. W grani-

cach arkusza znalazł się fragment jej trasy, biegnący przez Dudki, Grądzkie Ełckie, Kalino-

wo, MaŜe, Milewo, dalej na wschodzie przechodzący na obszar arkusza Augustów. Kolejka

powstała na początku XX wieku i pełni głównie funkcje przewozów osób. W 1992 roku ko-

lejka została uznana za zabytek techniki wraz z wiatą na stacji w Grądzkich Ełckich, wznie-

sioną w latach 1939–45 oraz wzniesionym w 1913 r. budynkiem pomocniczym (obecnie

mieszkalnym), nieistniejącej stacji w Kalinowie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Wieliczki ma charakter rolniczo-leśny. Gleby wysokich klas bonitacyj-

nych (I-IVa) stanowią około 40 % wszystkich uŜytków rolnych.

Charakterystyczny krajobraz polodowcowy, silnie zróŜnicowany morfologicznie, z je-

ziorami i torfowiskami, wypełniającymi rynny i misy wytopiskowe, sprzyja rozwojowi ruchu

turystycznego. Jest to obok rolnictwa waŜne źródło dochodów ludności.

Na omawianym arkuszu brak jest większych ośrodków przemysłowo-usługowych. Rolę

gminnych ośrodków administracyjnych pełnią: Kalinowo i Wieliczki.

W obrębie arkusza występują jedynie złoŜa kopalin okruchowych, głównie złoŜa piasku

i piasku ze Ŝwirem. W większości są to złoŜa zarejestrowane, bądź udokumentowane w spo-

sób uproszczony, w kategorii C1 lub C2. Znaczenie surowcowe mają utwory zlodowacenia

wisły, a wśród nich przede wszystkim piaszczysto-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe, pod-

53

rzędnie utwory morenowe, bądź szczelinowe. Obecnie eksploatacja trwa w 2 złoŜach, nato-

miast 2 największe złoŜa, od dawna udokumentowane, nie zostały zagospodarowane. Odno-

towano natomiast liczne punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin.

W obrębie arkusza wyznaczono 12 obszarów prognostycznych dla występowania torfu,

który wchodzi w skład potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny. Są to głównie torfowiska

niskie typu olesowego i mechowiskowego.

Na omawianym terenie ze względu na szerokie rozprzestrzenienie utworów wodnolo-

dowcowych, oprócz udokumentowanych złóŜ, istnieją perspektywy poszerzenia bazy zaso-

bowej piasków i piasków ze Ŝwirem. Jednak ze względu na zalesienie terenu i obecność gleb

wysokich klas bonitacyjnych, nie mogą one obejmować większej powierzchni. Jako perspek-

tywiczne wyznaczono obszary na północny zachód od Wieliczek, na południe od Niedź-

wiedzkich oraz na wschód od Soboli i Wilkasów. Znaczenie surowcowe mogą mieć równieŜ

nagromadzenia piasków ze Ŝwirem w niewielkich obszarowo, izolowanych formach szczeli-

nowych i morenowych.

Brak jest natomiast perspektyw na udokumentowanie złoŜowych koncentracji kruszywa

grubszego (piaskowo-Ŝwirowego). Potwierdzają to prace penetracyjne i zwiadowcze, prze-

prowadzone w rejonie Grądzkich Ełckich oraz na północy od Wieliczek, zakończone nega-

tywnymi wynikami.

Na obszarze arkusza najwaŜniejsze uŜytkowe piętra wodonośne związane są z utworami

czwartorzędowymi. Główną rolę odgrywa powszechnie eksploatowany na tym terenie pierw-

szy poziom wodonośny, związany z piaskami zlodowacenia warty i wisły.

W granicach arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest bezpośrednie składo-

wanie odpadów obojętnych, natomiast nie stwierdzono osadów, mogących stanowić naturalną

barierę geologiczną dla składowisk odpadów komunalnych.

Obszary typowane pod składowiska odpadów obojętnych rozmieszczone są w obrębie

wysoczyzn, gdzie w strefie przypowierzchniowej występują zaburzone glacitektonicznie gliny

zwałowe (górne i dolne) stadiału górnego zlodowacenia wisły. Wykazują one przeciętną

miąŜszość od kilku do dwudziestu metrów. W wielu miejscach występuje kompleks róŜno-

wiekowych plejstoceńskich glin zwałowych, którego miąŜszość moŜe dochodzić do 48 me-

trów.

Wyznaczone rejony POLS połoŜone są przewaŜnie w strefach o średnim stopniu zagro-

Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego.

54

Na mapie zlokalizowano siedemnaście wyrobisk (w tym cztery w granicach udokumen-

towanych złóŜ), które mogłyby w przyszłości stanowić niszę pod składowiska odpadów, pod

warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych.

Niekorzystne warunki budowlane związane są głównie z obecnością osadów organicz-

nych i zawodnionych utworów plastycznych w dolinach rzek i w obniŜeniach terenu. Obszary

te występują w dolinkach rzek: Przepiórki, Pietraszki, Czarnej, Legi oraz nad jeziorami Sko-

mętno i Gołubskie. Lokalnie w pobliŜu doliny Legi w Olecku Małym znajduje naleŜy liczyć

się z niestatecznością zboczy i moŜliwością wystąpienia ruchów masowych.

Tereny arkusza obejmują fragmenty 6-ciu obszarów chronionego krajobrazu (OChK).

Są to: OChK Doliny Legi, OChK Jezior Oleckich, OChK Jezior Rajgrodzkich, OChK Poje-

zierza Ełckiego, OChK Dolina Rospudy, OChK Jeziora Rajgrodzkie. Ponadto utworzono

1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy, 1 obszar ochrony siedlisk Natura 2000 i 3 pomniki

przyrody, objęte ochroną, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody.

Na terenie arkusza występują liczne znaleziska archeologiczne, w większości wczesno-

średniowieczne, związane z pobytem Jaćwingów.

Szczególne warunki krajobrazowe, klimatyczne i wypoczynkowe stanowią w perspek-

tywie podstawę do rozbudowy bazy turystycznej na terenie arkusza.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu-

man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina-

tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi-

ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37-43.

ANDRZEJAK Z., 1973 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za złoŜami kruszywa natural-

nego w rej. miejscowości Wieliczki, powiat Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol. Warszawa.

BER A., 1996 – Sytuacja geologiczna jeziornych osadów piętra augustowskiego w Szczebrze

koło Augustowa oraz osadów jeziornych interglacjału mazowieckiego w KrzyŜewie.

Biul. Państw. Inst. Geol., 373.

BER A., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wieliczki.

Centralne Archiwum Geologiczne. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

BER A., 2006 – Pleistocene interglacials and glaciations of northeastern Poland compared to

neighbouring areas. Quart. Internat., 149.

55

BER A., 2008a – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Wieliczki

(146).

BER A., 2008b – Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: 50 000.

Arkusz Wieliczki (146).

BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in

fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol-

lution, 126 (1-2): 13–35.

BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood

plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480.

BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie w gle-

bach tarasów zalewowych Pisi. Przegl. Geol., 44 (1): 75.

BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb,

Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution, 128: 391-400.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku „Wie-

liczki II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of flood-

plain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany.

Environmental Geology, 39 (7): 774-781.

GIEŁśECKA-MĄDRY D., WOJTYNA H., 2012 – Mapa geośrodowiskowa Polski w skali

1:50 000 wraz z objaśnieniami. Arkusz Olecko (106). Centr. Arch. Geol. Państw.

Inst. Geol. Warszawa.

GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of

polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments

from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707–

1721.

GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A.,

2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów pre-

dysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie warmińsko-

mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

HOWSAM M., JONES K., 1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re-

lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 137- 174.

Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

56

KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych

(GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH,

Kraków.

KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

KRZYWICKI T., 1987 – Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali

1:50 000. Arkusze śytkiejmy, Filipów. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

KUBICKI S., RYKA W., 1982 – Atlas geologiczny podłoŜa krystalicznego polskiej części

platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol. Warszawa.

KUCZYŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku „Starosty I” w kat. C1.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

LINDSTRÖM M., 2001 — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sedi-

ment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126 (3-4): 363–383.

LIRO A. (red.) i in., 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol-

ska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol.

Warszawa.

LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the

Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ., 339(1–3): 153–166.

LIWSKA H., 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Staro-

sty” w miejscowości Nowy Młyn. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of

consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sedi-

ment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con-

tamination and Toxicology, 39: 20–31.

MACHEJ W., 1987a – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowa-

nych) woj. suwalskiego, gm. Bargłów Kościelny (Surowce uŜyteczne gminy Bar-

głów Kościelny i moŜliwości ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

MACHEJ W., 1987b – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowa-

nych) woj. suwalskiego, gm. Ełk (Surowce uŜyteczne gminy Ełk i moŜliwości ich

wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MACHEJ W., 1987c – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowa-

nych) woj. suwalskiego, gm. Kalinowo (Surowce uŜyteczne gminy Kalinowo i moŜ-

liwości ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

57

MACHEJ W., 1987d – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowa-

nych) woj. suwalskiego, gm. Wieliczki (Surowce uŜyteczne gminy Wieliczki i moŜ-

liwości ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MACHEJ W., 1987e – Surowce uŜyteczne gminy Olecko i moŜliwości ich wykorzystania.

Sprawozdanie z prac zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego w rej. miejsco-

wości Wieliczki, powiat Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna

Polski w skali 1: 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal

accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water-

shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution, 125 (1-4): 201–230.

MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood-

plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo-

sciences, 79 (4): 411-428.

MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004

– Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities

of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ., 320 (2-3):189-209.

OFICJALSKA H., KRAWCZYŃSKA B., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali

1:50 000, arkusz Wieliczki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OFICJALSKA H., KRAWCZYŃSKA B., 2004b – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej

Polski w skali 1:50 000, arkusz Wieliczki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych

w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem

i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PACZYŃSKI B., 1993 – Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, cz. I. Państw.


PACZYŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, cz. II. Państw.


PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom 1.

Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

58

PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source

term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb

and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con-

taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution, 157(5): 1649–1656.

RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the

Environment. Lewis Publishers, 370.

Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w latach 1999-2000.

Część II – rok 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2002.

Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2004 roku. Biblioteka

Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2005.









REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of

zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived

from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 101-113.

ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R.,

CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof

runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 67-86.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz

stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw

nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości

gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia

4 października 2002 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wy-

magań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny

odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz.

549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

59

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla pre-

zentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia mo-

nitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik

Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfika-

cji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz.

1008, z dnia 10 września 2008 r.

Rozporządzenie Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 20 lipca 2007 r. Dziennik Urzę-

dowy Woj. Warm.-Maz., nr 109, poz. 1553.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie

w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji

i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów.

Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r.

RÓśAŃSKI P., 2006 – Mapa geologiczno-środowiskowa Polski. Arkusz Wieliczki (146).

Centralne Archiwum Geologiczne. Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy In-

stytut Badawczy. Warszawa.

SADOWSKI W., 1982 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Długie” wraz

z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki złoŜem dla potrzeb budownictwa

gminnego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1989 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za złoŜami kru-

szywa naturalnego przeprowadzonych na terenie gminy Kalinowo, woj. suwalskie.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1990 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Małe Olecko” wraz

z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb drogownictwa

gminnego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1992a – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Sobole” wraz

z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb budownictwa gmin-

nego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1992b – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Skomętno Wiel-

kie” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb budownic-

twa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in

a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater.

Water, Air, and Soil Pollution, 152: 173-194.

60

SKWARCZYŃSKA Z., 1970 – Sprawozdanie z badań geologicznych złóŜ kruszywa natural-

nego w rej. Grądzkie Ełckie Borzyny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War-

szawa.

ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concen-

trations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7):

321–326.

Strona internetowa Ministerstwa Środowiska: http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy

Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce;

Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy

Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce.

Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. /red./ 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód

podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol., Warsza-

wa.

TULSKA I., 1978 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoŜa kruszywa naturalnego

„Olecko Małe”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia

5 października 2010 r.

VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment

interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157:

519–527.

WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwa-

ter systems. Environmental Geology, 39 (8): 945-950.

WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L.,

PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment con-

tamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes &

Reservoirs: Research & Management, 9 (1): 75–87.

Arkusz WIELICZKI (146)bazadata.pgi.gov.pl/data/mgsp/txt/mgsp0146.pdf3 I. Wst ęp Arkusz Wieliczki...

Documents

Transcript of Arkusz WIELICZKI (146)bazadata.pgi.gov.pl/data/mgsp/txt/mgsp0146.pdf3 I. Wst ęp Arkusz Wieliczki...