Andrzej Radomski Lublin

Antropologia jako nauka. Krzysztofa Broziego koncepcja standardu kulturowego w badaniach kulturoznawczych Krzysztof Brozi tworzy w okresie szczeglnym dla

antropologii kulturowej, spoecznej i w ogle dla nauk o kulturze. Poczwszy bowiem od koca lat siedemdziesitych XX wieku nasta olbrzymi ferment intelektualny w nauce i filozofii. By on konsekwencj radykalnych przeobrae tego co si okrela kultur Zachodu. Dla wieli mylicieli i uczonych, od co najmniej kilkudziesiciu lat mamy do czynienia ze zmianami znamionujcymi nastanie, a przynajmniej tworzenie si nowej

epoki. Ta swoista walka nowego ze starym bywa nazywana jako starcie: modenizmu z postmodernizmem, nowoczesnoci z ponowoczesnoci, drugiej fali z trzeci fal, ery industrialnej z postindustrialn eby poprzesta na tych najczciej spotykanych okreleniach. Owe zasygnalizowane przemiany nie ominy rwnie praktyki naukowej. Staa si ona take polem sporw i polemik niekiedy do gwatownych. Antropologia nie unikna ich take (co zreszt wida i w dniu dzisiejszym tej dyscypliny). Obok bowiem zwolennikw klasycznego modelu uprawiania bada antropologicznych coraz wicej do powiedzenia (od pewnego

czasu) maj zwolennicy modeli alternatywnych sytuujcy siebie w obozie postmodernistw, a przeciwnikw swych okrelajcy jako modernistw. W zwizku z tym warto zastanowi si jaki obz reprezentowa Krzysztof Brozi, a przynajmniej w ktrym z nurtw jego dziaalno badawcz mona usytuowa? Kategoria standardu kulturowego bya kluczow w programie badawczym lubelskiego uczonego. Skupia ona w sobie nie tylko okrelon tre metodologiczn, ale obudowana jest caym zespoem pogldw na nauk, poznanie i wartoci, ktrym hodowa ten badacz. Standard kulturowy mona zatem potraktowa jako swoiste centrum pewnego dyskursu, jaki mona przypisa K. Broziemu i ktry wypracowa on w wyniku swojej akademickiej dziaalnoci. Interpretacja wybranych wtkw twrczoci K. Broziego bdzie prowadzona w okrelonej perspektywie teoretycznometodologicznej. Od razu zasygnalizuj wic, e bdzie to optyka ponowoczesnego spojrzenia na kultur oraz pisania o niej. Porzdek mojej wypowiedzi bdzie nastpujcy: 1) prezentacja dwch wspczesnych paradygmatw antropologii kulturowej: modernistycznego i postmodernistycznego, 2) prba zarysowania zasadniczych czci skadowych K. Broziego wizji antropologii, 3) interpretacja kluczowej kategorii standardu kulturowego i 4) prba usytuowania twrczoci Broziego w obszarze wspczesnej antropologii.

1.

Modernistyczne i postmodernistyczne wzory uprawiania antropologii. Istnieje ju bogata literatura W prezentujca zasadnicze skrcie

paszczyzny sporw midzy modernistami i postmodernistami w antropologii kulturowej. telegraficznym wic podstawowe rnice midzy tymi dwoma modelami na gruncie wspomnianej dyscypliny sprowadzaj si do: - modernistyczna antropologia kulturowa (czy spoeczna) chciaa by typow dyscyplin naukow sytuowan w obszarze nauk spoecznych (rzadziej humanistycznych). Jej deklarowanym przedmiotem bada mia by wiat kultury najrniej zreszt pojmowanej i definiowanej. Pocztkowo miay to by kultury: prymitywne, niecywilizowane, magiczne, preindustrialne, egzotyczne, pozaeuropejskie, plemienne, preliteralne eby poprzesta na tych najczciej spotykanych okreleniach. Od czasw F. Boasa upowszechni si pogld, e nie istnieje jedna oglnoludzka kultura (jak sdzili jeszcze dziewitnastowieczni ewolucjonici) tylko kade spoeczestwo ma swoist dla siebie kultur, ktr naley poznawa i bada oddzielnie. Kultury owe byy pojmowane jako okrelone, oddzielne caoci (w ich ramach mona byo co najwyej mwi o tzw. subkulturach). W krajach zachodnich uwag antropologw przykuway z kolei kultury ludowe, chopskie, a pniej i robotnicze.

- W ramach antropologii modernistycznej uksztatowao si kilka nurtw badawczych (paradygmatw). Najwaniejsze to: funkcjonalizm, strukturalizm, kognitywizm, neoewolucjonizm. Odrniaa ich od siebie wizja kultury jako przedmiotu bada, istniejcego niezalenie od badacza. Mimo zasadniczych nieraz rnic w charakteryzowaniu rzeczywistoci kulturowej wszystkie te paradygmaty czyy pewne zaoenia teoretycznometodologiczne (przetrway one do lat siedemdziesitych XX stulecia). Byy to: 1) postulat bada terenowych (ich wzorcow posta stworzy Malinowski). Polega on na tym, e antropolog musia wej w badan przez siebie obc kultur, nauczy si jzyka tubylcw, odtworzy system pojciowy i wartoci charakterystyczne dla tej kultury oraz dokona przekadu na jzyk badacza, 2) kolejnym etapem byy uoglnienia teoretyczne, w ramach ktrych odchodzono od tubylczego punktu widzenia. Ukazywano wic (w zalenoci od orientacji) strukturalny porzdek, funkcje poszczeglnych elementw kultury, dominujce wzory, typy osobowoci generowane przez wzorce kulturowe, systemy semiotyczne czy podstawowe wartoci. Przesank dla owych uoglnie by oczywicie materia empiryczny zgromadzony w wyniku bada terenowych, 3) na koniec dokonywano porwna midzy kulturami i formuowano okrelone tezy dla oglnej teorii kultury1. - Podstawowymi pytaniami antropologii modernistycznej byy: 1) jaka jest natura kultury, 2) jaki kierunek przybiera ewolucja1 Wojciech J. Burszta: Wymiary antropologicznego poznania kultury, UAM, Poznma, 1992, s. 46

kulturowa, 3) w jaki sposb kultura wpywa na osobowo tworzcych j jednostek, 4) w jaki sposb kultura wpywa na ewolucj biologiczn, 5) w jaki sposb kultura wpywa na stosunki midzy istotami ludzkimi a rodowiskiem naturalnym, w ktrym one yj2. - Antropologia kognitywna zaproponowaa jeszcze inne zagadnienie, a mianowicie: w jaki sposb rni ludzie organizuj i wykorzystuj swoje kultury [...] Zakada si, e kada grupa ma niepowtarzalny system odbioru i zorganizowania zjawisk materialnych rzeczy, wydarze, zachowa i emocji. Przedmiotem bada nie s same te materialne zjawiska, lecz posta jak przyjmuj w umysach ludzkich [...] antropolodzy kognitywni szukaj kategorii opisu w jzyku tubylcw3 - Modernistyczne paradygmaty antropologii kulturowej zgadzaj si co do tego, e: 1) kultura jest zjawiskiem historycznym, 2) kultura jest systemem symboli (przekazywanym poszczeglnym jednostkom za porednictwem jzyka), 3) kultura jest powizan caoci o charakterze instrumentalnym, 5) kultura jest zjawiskiem psychologicznym. Mimo, e kultur ujmuje si najczciej jako byt ponadjednostkowy, jej ostatecznym rdem jest jednak umys. Zwraca uwag na to Franz Boas i Bronisaw Malinowski4. - Paradygmaty antropologii modernistycznej zakaday:

2 Barbara Olszeska-Dyonizak: Czowiek Kultura Osobowo. Wstp do klasycznej antropologii kulturowej, Wrocaw, 2001, s. 27 3 Stephen A. Tyler: Wprowadzenie do metod antropologii kognitynwnej, w: Amerykaska Antropologia Kognitywna (red. Micha Buchowski), Instytut Kultury, W-wa, 1993, s. 27-30 4 Barbara Olszewska-Dyonizak: Czowiek Kultura Osobowo..., op. cit., s. 29-30

relatywizm w badaniu i ocenie rnych kultur. Antropologia postmodernistyczna wypyna na szerokie wody w latach 80 tych XX stulecia. Za jej twrc uchodzi amerykaski antropolog Clifford Geertz. Powstanie i rozwj antropologii postmodernistycznej by pochodn dwch odrbnych zjawisk: 1) zaniku tradycyjnego przedmiotu tej dyscypliny oraz 2) przeobrae wspczesnego wiata Zachodu i jego praktyki naukowej. Wymarcie tzw. kultur tradycyjnych spowodowao, e antropologia (aby w dalszym cigu istnie) musiaa zwrci si ku wspczesnoci. Jednake wiat wspczesny nie jest podzielony na odrbne kultury stanowi on raczej hybryd czy te by nawiza do jednej z gonych ostatnio ksiek: swoisty supermarket, w ktrym nastpio pomieszanie rzeczy, towarw, idei, wartoci i wzorcw w jedno wielkie globalne skupisko. Do pisania i interpretacji tych zjawisk nie wystarcz ju modernistyczne kategorie. Sama praktyka naukowa (jak si okazao) nie jest te w stanie dostarczy bezstronnych, obiektywnych czy prawdziwych opisw i analiz tak jak wczeniej to obiecywaa. Spowodowao to kryzys modernistycznej antropologii oraz profesji antropologa. W odpowiedzi na ow sytuacj pojawiy si nowe propozycje innego usytuowania i charakteru tej dyscypliny. Wrd twrcw nowej antropologii wymienia si (obok wspomnianego ju Geertza): Georga Marcusa, Michaela Fischera, Jamesa Clifforda, Paula Rabinowa, Renato Rosaldo czy Denisa Tedlocka. O tym, e mamy do czynienia ze zmian paradygmatyczn w

ramach tej dyscypliny wiadcz z jednej strony a) zmiany w nazewnictwie, b) gbsze przeobraenia zwizane zarwno ze zmian pogldw na sam rzeczywisto bdc przedmiotem refleksji antropologicznej, a take zmiany sposobw mwienia o tej rzeczywistoci. Niektrzy proponuj rwnie zmian roli samego antropologa w wiecie wspczesnym. W dyskursach wspczesnej i zaczyna antropologii innych) pomau (refleksyjnej, nazw: inna: interpretatywnej, antropologia krytycznej tradycyjn zastpowa

kulturowa

antropologia kultury. Co wicej, niektrzy radykalni teoretycy w ogle przestaj posugiwa si pojciem kultury twierdzc, e przestao by ono operatywne (ew. uyteczne)! Ci natomiast, ktrzy pojcie kultury zachowuj w refleksji antropologicznej pojmuj j jako: tekst, dyskurs, kola czy ewokacja - Antropologia postmodernistyczna neguje (co nie trudno si domyle) wikszo zaoe paradygmatu modernistycznego. Na pierwszy ogie poszed mit bada terenowych jako dajcych wgld w obce kultury. Jak pisze jeden z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu postmodernistycznego w antropologii: Wymiana kula, temat ksiki Malinowskiego, zostaa doskonale uwidoczniona w centrum pola widzenia, podczas gdy spojrzenie jej uczestnika przenosi nasz uwag na punkt widzenia obserwatora, w ktrym, jako czytelnicy, mamy udzia z etnografem i jego aparatem fotograficznym. Zasygnalizowany tu zosta dominujcy model wspczesnego autorytetu w badaniach terenowych: Jestecie

tam...bo ja tam byem5. Tymczasem, jak zauwaa, Clifford Geertz: W wypadku dopracowanych, wykoczonych tekstw antropologicznych, w tym take tych zawartych w niniejszym tomie, fakt ten e to, co okrelamy mianem naszych danych (empirycznych przyp. A.R.), to tak naprawd nasze wasne konstrukcje, na temat konstrukcji tworzonych przez innych ludzi6. Opis etnograficzny zatem jest pochodn wiedzy etnografa, antropologa czy kulturoznawcy nabytej w jego wasnej kulturze, ktr wnosi on do prowadzonych bada terenowych i w ogle wszelkich obserwacji. To w ramach tej wiedzy antropolog tworzy baz empiryczn i fakty na temat Obcych, dopuszcza ich do gosu bd nie, interpretuje ich wypowiedzi oraz sporzdza wstpne opisy, ktre pniej zo si na konkretn monografi. - Postmodernistyczni antropolodzy (poczwszy od Geertza) akcentuj fakt, e prace z ich dyscypliny s polifonicznymi tekstami zawierajcymi rne punkty widzenia (obcych, antropologa, wczeniejszych tekstw itp.). W znanej monografii: Dzieo i ycie Clifford Geertz zauwaa: Kiedy spogldamy z tej perspektywy, pierwsz rzecz, ktr naley powiedzie na temat Smutku tropikw, i w pewien sposb rwnie ostatni, jest, e dzieo to skada si z kilku ksiek naraz, kilku rnego rodzaju tekstw naoonych na siebie (jest ksik: etnograficzn, podrnicz, tekstem filozoficznym, traktatem reformatorskim i tekstem literackim przyp. A. R.)7.5 James Clifford: Kopoty z kultur, wyd. KR, W-wa, 2000, s. 29-30 6 Clifford Geertz: Interpretacja kultur, wyd. UJ, Krakw, 2005, s. 23 7 Clifford Geertz: Dzieo i ycie, wyd. KR, W-wa, 2000, s. 51

- Zwrcenie uwagi na tekstualny i dialogiczny charakter prac antropologicznych ma jeszcze inny wymiar bardziej polityczny. Oto bowiem modernistyczna antropologia (uwaa si) bya dyscyplin na usugach kolonializmu. Zostaa stworzona na Zachodzie i wyraaa interesy Zachodu. Wizja obcych pozaeuropejskich kultur bya konstrukcj zachodni (jak to stara si wykaza w swej gonej pracy: Orientalizm Edward Said). Zatem, jak postuluj antropologowie postmodernistyczni: Etnografia nie moe by wycznie gosem Zachodu. Polifonia to odrzucenie legitymizacyjnego jedynowadztwa. autorytaryzmu Kulturowa i arena epistemologicznego

rnorodnoci postkolonialnego wiata domaga si opisu i wyjaniania, przedstawiania racji i lokalnych interesw, z wielu rnych rde, z wielu miejsc formowania wiedzy, za porednictwem wielu dyskursw8. - W zwizku z tym narodzia si idea antropologii jako swoistego dialogu, ktry miaby polega: na swobodnym zestawianiu materiaw z bada tak, aby zaznaczy, e wiedza etnograficzna jest ze swej natury nieuporzdkowana [...] Chodzioby tu o zestawienie rnych, nieprzystajcych do siebie kontekstw kulturowych, stylw mylenia i sposobw przedstawiania rzeczywistoci uzyskiwana w [...] miara nie wiarygodnoci ma adnych dyskursu podstaw etnograficznego byoby, jak si twierdzi, przyznanie, e wiedza badaniach metodologicznych, a najdoskonalsz postaci zrozumienia8 Waldemar Kuligowski: Antropologia refleksyjna, wyd. poznaskie, Pozna, 2001, s. 28

przedstawicieli

innych

kultur

okazuje

si

ich

pene

niezrozumienie [...] wiadectwem autentycznoci dialogu moe by natomiast [...] jego niezrozumiao dla zachodniego czytelnika9. - Nastpuje te zmiana roli antropologii i antropologa w wiecie wspczesnym. Jeli bowiem antropologia nie jest w stanie da rzetelnej i realistycznej wiedzy o Innych, Obcych (nie posiada niezawodnych regu metodologicznych ani teoretycznych) to: zaczyna si przyglda samej sobie jako dziedzinie kultury [...] Najdobitniej wida to na przykadzie antropologw o ekstremalnej orientacji postmodernistycznej, ktrym nie chodzi ju waciwie o badania antropologiczne w tradycyjnym sensie, lecz o specyficzne uczestniczenie w kulturze wspczesnej, a zwaszcza refleksje nad ni i badajc j antropologi w kategoriach etycznych10. Ponadto, jak zauwaa P. Rabinow, antropolog postmodernistyczny woli retoryk, dialog i konwersacj. Uywa potgi sw zdolnych poruszy suchaczy i czytelnikw. Jest podejrzliwy wobec wszelkiej reprezentacji, wszelkiego wystpowania w czyim imieniu11 Podsumowujc ten fragment mona powiedzie, e modernistyczne paradygmaty w antropologii zakaday istnienie niezalenego przedmiotu bada, czyli kultury. Zakaday, e9 Marcin Luba: Rozum i etnografia. Przyczynek do krytyki antropologii postmodernistycznej, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw, 2003, s. 174-189 10 Wojciech Burszta: Rnorodno i tosamo. Antropologia jako kulturowa refleksyjno, wyd. poznaskie, Pozna, 2004, s. 21 11 Paul Rabinow: Przed-si-wzicie post-modernistyczne, w: Amerykaska antropologia postmodernistyczna (red. Micha Buchowski), Instytut Kultury, W-wa, 1999, s. 75-76

podmiot

poznajcy

jest

(dziki

odpowiednim

reguom

metodologicznym) w stanie przenikn do kadej praktycznie kultury rozumianej jako pewna odrbna cao. W sowniku antropologa modernistycznego dominoway takie pojcia, jak: przedmiot badania, podmiot poznajcy, badanie, odkrywanie, rekonstrukcja, prawda, realizm, racjonalno, relatywizm. Antropologia w tym wydaniu chciaa by penoprawn nauk majc swj odrbny przedmiot badania i okrelone metody badawcze. Antropologia postmodernistyczna natomiast likwiduje opozycj: podmiot-przedmiot. W jej ramach twierdzi si, e przedmiot badania (w tym wypadku kultura/y) jest wytwarzany. Badacz nie jest w stanie da prawdziwych, realistycznych i niezaangaowanych (np. etycznie czy politycznie) opisw kultury jakiej spoecznoci. Samo pojcie kultury zaczyna si pomau rozmywa. Wspczenie woli si mwi o antropologii rnych sfer rzeczywistoci np. obyczaju, religii, pci, prawa, miasta czy codziennoci. Coraz mielej antropolodzy zaczynaj zajmowa si tzw. kultur popularn, Internetu czy w ogle cyberprzestrzeni. W sowniku postmodernistycznych antropologw dominuj takie pojcia, jak: dyskurs, tekst, polifonia, perspektywiczno, dialogiczno, konstrukcja, interpretacja, prawda wytwarzana, antyesencjalizm czy wizualizacja. Antropologia zaczyna by postrzegana jako dziaalno bardziej artystyczna (rodzaj literatury), a antropolog jako pisarz czy krytyk kultury prowadzcy dialog i

kierujcy si w swej refleksji celami bardziej etycznymi bd politycznymi anieli poznawczymi. 2. Antropologia jako nauka pogldy Krzysztofa Broziego. W dobie wspczesnej dominuje pogld, e praktyka naukowa jest wytworem kultury okrelonego czasu i miejsca. Jedn z konsekwencji owego stwierdzenia jest zaleno takiego a nie innego oblicza nauki od dominujcych w danym okresie wartoci kulturowych, wizji wiata i czowieka i pewnych nadrzdnych celw, ktrym praktyka naukowa winna suy. Jednym sowem nauka i jej wytwory s postrzegane jako co przygodnego. Aby zrozumie (czy jak chc modernici wyjani) pojcie standardu kulturowego (w znaczeniu jakie nada mu K. Brozi) i jego rol w badaniach nad kultur/ami chciabym najpierw zarysowa ogln wizj antropologii jak reprezentowa lubelski badacz. Interpretacja pogldw K. Broziego zostanie przeprowadzona w oparciu o wszystkie monografie, jakie napisa (rwnie te, ktre ukazay si pod jego redakcj) oraz wybrane artykuy, w ktrych porusza problemy natury teoretyczno-metodologicznej. Pierwszym spostrzeeniem, jakie mona wysun z tekstw, pod ktrymi podpisa si K. Brozi jest jego stao pogldw teoretyczno-metodologicznych przez praktycznie cay okres jego twrczoci naukowej. Pojcie standardu kulturowego pojawio si ju w jego pierwszej pracy i towarzyszyo do koca dziaalnoci

akademickiej. Podobnie byo z jego wizj antropologii i jej roli w kulturze wspczesnej. Zacznijmy ponisz interpretacj od tej ostatniej kwestii. Kszysztof Brozi uwaa, e kada twrczo naukowa jest zakorzeniona w okrelonych wiatopogldach i paradygmatach. Podobnie byo i jest w przypadku bada kultury. W dotychczasowej historii nauk o kulturze, twierdzi, dominoway dwie wielkie tradycje teoretyczne: naturalizm i historyzm (mona tu nawet mwi, w ich wypadku, o wiatopogldach). Lubelski antropolog uwaa, e oba podejcia maj liczne wady i przeciwstawia im inne zwane przez niego: kulturalistycznym. Twierdzi, e najwaniejsz cech podejcia kulturalistycznego jest to, e umoliwia: odrzucenie szablonu, staej skali odniesienia, majcej raz wymiar niezmiennej natury ludzkiej (naturalizm przyp. A.R.), innym razem elaznych koniecznoci historycznych (historyzm przyp. A. R.), a jeszcze innym stadiw rozwoju cywilizacyjnego [...] Nowy sposb i organizacja mylenia o kulturze, nowa metodologia bada mog odkry nam nowy wiat naszej kultury i wystpujce w nim mechanizmy12. W ramach paradygmatu kulturalistycznego przyjmuje si, zauwaa, e kultura okrela zarwno podmiot, jak i przedmiot poznania: podmiot poprzez tradycj, wychowanie i ksztacenie. W ujciu tym czowiek jest tworem nieomal doskonale plastycznym, ograniczonym jedynie pewnym determinizmem organicznym [...] Ujcie to implikuje koncepcj kultury jako rzeczywistoci sui12 Krzysztof Brozi: Antropologia wartoci. Ujcie metodologiczne, Lublin, 1989, s. 60-61

generis, w ramach ktrej niemoliwe jest dziaanie jakiejkolwiek determinanty biologicznej, naturalnej w postaci czystej. Kada z tych determinant jest kulturowo zmodyfikowana13. Krzysztof Brozi przyjmuje (i to ju w swej pierwszej ksice), e czowiek i jego twrczo jest nie tylko rdem, lecz i celem wszelkiej kulturowej dziaalnoci i kada teoria naukowa winna te oba aspekty uwzgldnia14. Zdaniem K. Broziego podstawow determinant powstania i rozwoju praktyki naukowej byy potrzeby poznawcze (a nie np. praktyczne, jak sdz inni):[...] refleksji poznawczej, ktra jest bezporednio zwizana z dziaaniem i ktra bezporednio tym dziaaniem steruje, trudno jest przypisa walor nauki. Elementarn bowiem przesank powstania i rozwoju nauki jest jej wzgldne oderwanie od praktycznej, uytkowej dziaalnoci czowieka. Nauka powstaa w chwili, gdy czowiek zrodzi w sobie zainteresowanie otaczajcym go wiatem [...] W ten sposb rodzi si aktywno czysto poznawcza, oderwana od doranych celw praktyczno-informacyjnych, stanowica istot nauki i stwarzajca autodynamizmy jej rozwoju15. Nauka zatem ma by dziaalnoci nastawion przede wszystkim na cele czysto poznawcze. Rozwizywanie zada praktycznych jest celem techniki (sdzi). W nauce na plan pierwszy, uwaa, wybijaj si prawa oglne, systemy teoretyczne, odpowiednia metodologia i wewntrznaukowa inspiracja. Podstawowym rdem wiedzy s: obserwacja i

13 Tame, s. 57-58 14 Krzysztof Brozi: Antropologia funkcjonalna Bronisawa Malinowskiego, Wyd. lubelskie, Lublin, 1983, s. 17 15 Tame, s. 88-89

odpowiednie reguy wnioskowania16. Dwa s zasadnicze czele uprawiania antropologii twierdzi K. Brozi. Pierwszym jest tworzenie postaw otwartych, tolerancyjnych, nastawionych na pluralizm rnych ludzkich kultur. Drugim tworzenie przesanek dla podejcia interdyscyplinarnego do zjawisk analizowanych w danej dyscyplinie, jak te pojawiajcych si w teraniejszoci naszej kultury17. Centrum antropologii stanowi etyka. Lubelski uczony pisze: Zrozumie system wartoci to dla mnie zrozumie ycie kultury, w jakiej te wartoci funkcjonuj, dopiero bowiem z tej perspektywy mog one ukaza nam swj waciwy sens waciwy z autochtonicznego punktu widzenia18. Aby zrozumie okrelony system wartoci charakterystyczny dla badanej kultury naley, zdaniem Broziego, dysponowa odpowiedni metodologi. Hipotetyzm, relatywizm i probabilizm to trzy zasadnicze filary metodologii bada antropologicznych K. Broziego: i wreszcie na samym dole odwrconej piramidy pojawia si pewna konkretna propozycja funkcjonalnej analizy wartoci, opartej na metodologicznej koncepcji standardu kulturowego, ktra przez nawizanie do filozoficznego paradygmatu kulturalizmu usiuje przewartociowa kategorie stosowane w ujciach poprzednich. Wyraa ona pene i wiadome porzucenie ontologii na rzecz metodologii; teorii, w tradycyjnym tego sowa znaczeniu, na rzecz hipotezy; skrajnego relatywizmu i uniwersalizmu na rzecz16 Midzy Antropologi a Filozofi i Histori (red. K.J.Brozi), wyd. UMCS, Lublin, 1995, s. 220 17 Badanie zmian i relacji midzykulturowych w Europie oraz na jej pograniczach (red. K.J.Brozi), wyd. UMCS. Lublin, 1997, s. 10 18 Krzysztof Brozi: Antropologia wartoci, wyd. UMCS, Lublin, 1994, s. 11

umiarkowanego relatywizmu i probabilizmu19. I wanie ta centralna kategoria: standardu kulturowego stanie si przedmiotem refleksji w nastpnym fragmencie niniejszego wystpienia. 3. Standard kulturowy Standard kulturowy jest kluczow kategori w programie bada antropologicznych, jakie proponowa Krzysztof Brozi. Pomys takiej konceptualizacji bada zaczerpn on od Bronisawa Malinowskiego, ktry te posugiwa si t kategori. Pierwsz wersj standardu kulturowego zarysowa K. Brozi ju w pierwszej swej ksice: Antropologia ujcie kategoria funkcjonalna metodologiczne standardu Bronisawa (1989) i w Malinowskiego (1983), a nastpnie rozwija j w kolejnych pracach: Antropologia Antropologia wartoci, wartoci, kulturowego

badaniach nad wartociami(1994). Standard kulturowy jest pewn teori kultury oraz propozycj bada zjawisk kulturowych. Jest to kategoria metodologiczna. Jest ona najwaniejsz czci metodologii bada antropologicznych, jak respektowa lubelski uczony. Postulatywnie, Krzysztof Brozi opowiada si (jak wspomniaem) za hipotetyzmem, relatywizmem, probabilizmem i umiarkowanym uniwersalizmem w badaniach naukowych nad kultur. Krzysztof Brozi zakada, e kade badanie jest prowadzone w19 Tame, s. 12

perspektywie jakiej teorii (nie ma ucieczki od etnocentryzmu, mawia). Dane empiryczne te s analizowane w ramach okrelonej wiedzy teoretycznej. Tote, niezwykle wan rzecz jest uwiadomienie sobie wstpnych zaoe teoretycznych (czy nawet wiatopogldowych) z jakimi przystpujemy do bada, postulowa (przypomnijmy, w warstwie wiatopogldowej K. Brozi respektowa opcj kulturalistyczn). Teoria antropologiczna, zdaniem Broziego, nie powinna pyta: jaki jest wiat (nastpuje tu rezygnacja z aspektu ontologicznego) tylko winna sobie stawia pytania: jak naley bada wiat (kultury, w tym wypadku)? Kada teoria jest tylko zbiorem hipotez nastawionym na ich weryfikacj. Weryfikacja danej teorii nie polega na okreleniu jej prawdziwoci/faszywoci, tylko na okreleniu jej mocy eksplanacyjnej i prewidystycznej. Pisa: Jedynym dostpnym nam kryterium takiej teorii jest jej moc eksplanacyjna. Im teoria wicej faktw wyjania, wczajc je w jeden moliwie koherentny system twierdze, tym jest bardziej wartociowa. Historia nauki pokazaa, e nie byo nigdy koncepcji absolutnie pewnych, obiektywnych, prawdziwych20. I dodawa: badania i teorie mog dostarcza jedynie hipotez, jako moliwych wariantw do rozegrania. Nawet teoria dotyczca wspczesnoci czy przeszoci musi by uznana jedynie za teori prawdopodobn, gdy nigdy nie ma adnej pewnoci, czy wzito pod uwag wystarczajc liczb zmiennych21.20 Krzysztof Brozi: Antropologia wartoci, ujcie metodologiczne..., op. cit. S. 201 21 Tame, s, 63

Z pord wielu wersji relatywizmu Krzysztof Brozi opowiada si za jego bardziej umiarkowanym wariantem. Podstawowe wyznaczniki tak rozumianego relatywizmu mona sformuowa w sposb nastpujcy: a) relatywizm nie oznacza braku moliwoci poznania obcych kultur (nie pociga za sob nihilizmu poznawczego), b) nie zakada nieprzekadalnoci kategorii badanej kultury na kultur badajc, c) wan przesank sensownego stosowania podej relatywistycznych jest moliwie dokadne okrelenie granic nieuniknionego etnocentryzmu badacza, d) zasada relatywizmu moe by podna poznawczo gdy zostan okrelone teoretyczne przesanki kierujce badaniem, e) relatywizm dopuszcza stosowanie dowolnych modeli rzeczywistoci, lecz miar ich wartoci jest moc eksplikacyjna i prewidystyczna (uniemoliwia to uzyskanie prawdy absolutnej cho jej idea moe motywowa czynnoci poznawcze)22. Koncepcja standardu kulturowego, jak wypracowa bohater niniejszego referatu doskonale mieci si w obrbie w strukturalistyczno-funkcjonalnego paradygmatu bada

dyscyplinach spoecznych i humanistycznych, ktry dominowa w nauce do koca lat 60-tych XX w.. Brozi pisze: Zjednoczenie wiata ma w kulturalimie preferujcej charakter zazwyczaj aktualistyczny i epistemologiczny, w przeciwiestwie do opozycji naturalistycznohistorycystycznej problematyk ontologiczn. Obecnie na pierwszy plan wysuwaj si elementy strukturalno-funkcjonalne, nie za jak to zazwyczaj bywa przy22 Tame, s. 155-156

ujciach ontologicznych genetyczne lub teleologiczne23. Paradygmat spoeczestwo bd funkcjonalno-strukturalistyczny kultur, jako uporzdkowany opisuje system

(struktur), w ktrym wikszo czonkw (bd elementw) posiada ten sam zestaw wartoci i przekona. System spoeczny i kulturowy skada si z powizanych ze sob elementw, ktre razem wspdziaaj w celu utrzymania w spoeczestwie bd kulturze okrelonego stanu rwnowagi. Funkcjonowanie kadego elementu ma przyczyni si bezporednio lub porednio do podtrzymania porzdku spoecznego bd kulturowego. Zmiany jakie zachodz w tego typu systemie/strukturze maj zazwyczaj charakter powolny, ewolucyjny24. Dla Krzysztofa Broziego wprowadza on kategori rozumienie kadej kultury polega uczestnictwa w kulturze oraz przede wszystkim na rozumieniu wartoci. W zwizku z tym odpowiadajce temu terminowi na szczeblu caoci pojcie standardu kulturowego. Uczestnictwo w kulturze definiuje jako: wczanie jednostki w rzeczywisto kulturow, ksztatujc i ksztatowan przez ludzi realizujcych swoje potrzeby, ktrej rwnoprawnymi elementami s ludzkie dziaania majce swj wartociowy i przedmiotowy wyraz25. Z kadym dziaaniem, twierdzi, wi si trzy zasadnicze momenty: zachowanie, organizacja i motywy. Standard kulturowy z kolei jest dla niego: metodologicznym ekwiwalentem pojcia uczestnictwa w kulturze i23 Tame, s. 64 24 Claire M. Renzetti, Daniel J. Curran: Kobiety, mczyni i spoeczestwo, PWN, W-wa, 2005, s. 10-11 25 Krzysztof Brozi: Antropologia wartoci, ujcie metodologiczne..., op. cit., s. 245

stanowi metodologiczne kryterium identyfikacji tej caoci w powizaniu z uczestniczcymi w niej jednostkami26. Jak ju wielokrotnie podkrelano koncepcja standardu kulturowego wyrosa z inspiracji antropologi funkcjonaln stworzon przez Bronisawa Malinowskiego. Brozi wielokrotnie stwierdza, e: t inspiracj teoretyczn warto jest podj szczeglnie dzi i czerpa j szczeglnie z takich koncepcji, ktre daj konkretn perspektyw dalszych bada nad stanem i kierunkiem obecnych przemian dokonujcych si w kulturze [...] konstrukcja standardu kulturowego wynika z przekonania, e ostatecznym celem kadej ludzkiej dziaalnoci, jest ostateczne zaspokojenie ludzkich potrzeb [...] treci standardu kulturowego bdzie katalog podstawowych dla danej kultury potrzeb jej uczestnikw, ktrych niezrealizowanie prowadzi prdzej czy pniej do destrukcji caej kultury27. Zatem, standard kulturowy w ujciu Broziego to katalog podstawowych w danej kulturze potrzeb, ktrych realizacja dla trwania kadej kultury jest niezbdna. W skad owego katalogu wchodzi grupa potrzeb uniwersalnych niezbdnych w kadej kulturze. Wyrnienie tych potrzeb jest pochodn, zakada, przyjcia dwch zasadniczych tez: - ludzko jest jedna i nauka o kulturze jest moliwa, - czowiek staje si czowiekiem dopiero w warunkach kultury ergo tak jak okrelamy uniwersalne cechy gatunku zwierzcego, tak moemy okreli uniwersalne cechy kultury (co26 Tame, s. 245 27 Tame, s. 269

wynika z punktu pierwszego odrzucenie jego powoduje uchylenie pierwszego zaoenia)28. Do grupy potrzeb uniwersalnych zalicza Brozi: a) potrzeby biologiczne, b) imperatywy kulturowe (np. organizacja ekonomiczna, system kontroli spoecznej, organizacja wadzy, system wychowania itp.), c) potrzeby integratywne czyli symbole (jzyk, godo), d) potrzeby psychiczne czyli wizja wiata i czowieka, ktra okrela i hierarchizuje system wartoci umoliwiajcych orientowanie dziaa uczestnikw danej kultury, ktrzy dziki temu mog nadawa tre i sens swojemu yciu29. Oprcz potrzeb uniwersalnych wyrnia K. Brozi tzw. potrzeby pozauniwersalne, ktre take s niezbdnym skadnikiem kadego standardu kulturowego. Pisze on o nich w nastpujcy sposb: Pozauniwersalne elementy standardu kulturowego wyraaj si zatem w sposobach, w jakich kultura radzi sobie z problemami stojcymi zewszd prze ludmi. Sposobu te wiadcz o jej niepowtarzalnoci i mog by konieczne dla jej trwania w dwojakim sensie. Po pierwsze - mog to by takie sposoby dziaania, ktre musiaaby wytworzy kada kultura istniejca w danym rodowisku geograficznym. Po drugie mog to by jedne z moliwych sposobw dziaania, lecz inne sposoby nie s dla danej cywilizacji osigalne30. Istniej te potrzeby ponadstandardowe. Zaistnienie takich potrzeb, uwaa lubelski antropolog, moe wzbogaci dany standard28 Tame, s. 270 29 Krzysztof Brozi: Antropologia funkcjonalna Bronisawa Malinowskiego..., op. cit., s. 230-231 30 Tame, s. 212

kulturowy. S wic one elementem dynamizujcym standard kulturowy31. Dla Krzysztofa Broziego pojcie standardu kulturowego jest zarazem kategori opisu i wartociowania. Metodologiczne znaczenie tej kategorii, uwaa, wyraa si przede wszystkim w powizaniu rnych szczebli ludzkiego ycia w jeden schemat wyjaniajcy. Koncepcja ta jest ogln matryc metodologiczn, nie dajc adnych konkretnych rozwiza, lecz podajc kierunki poszukiwa i pomagajc w analizie zebranego materiau. Waciwy sens zyskuje wwczas kiedy zostanie nasycona treci empiryczn, czyli faktami kulturowymi32. Kategoria standardu kulturowego, sdzi, jest gwn skadow analizy funkcjonalnej. Na gruncie tego paradygmatu nie ma dylematu, co jest podstawow jednostk wyjaniania: zachowanie czy wartoci. Istnieje natomiast pytanie, uwaa, w jaki sposb jedne i drugie uczestnicz w caoci kulturowej, jakie peni funkcje?33. Pora na wnioski. 4. Wnioski Zaprezentowane powyej Krzysztofa Broziego pogldy na nauk, jak poznanie, by standard specyfik kulturowy dziaalnoci mona antropologicznej na i pojmowanie kluczowej w jego programie badawczym kategorii, umieci palecie

31 Tame, s. 226-227 32 Tame, s. 232 33 Krzyszto Brozi: Antropologia wartoci, ujcie metodologiczne..., op. cit., s. 350

wspczesnych sporw toczonych wok antropologii kulturowej, spoecznej, etnologii czy etnografii. Krzysztofa Broziego wizja antropologii mieci si, generalnie rzecz biorc, w obszarze nauki i antropologii modernistycznej cechy ktrej zostay naszkicowane na pocztku referatu niniejszego. Przesdza mog o tym nastpujce pogldy lubelskiego antropologa: a) twierdzenie, e ludzko jest jedna (ograniczony uniwersalizm), b) moliwa (chociaby z tego wzgldu) jest nauka o kulturze ludzkiej, c) moliwym jest poznanie (realistyczne) rnych kultur pojmowanych jako pewne caoci, d) antropologia moe by nauk dziki stosowaniu odpowiedniej metodologii i teorii, za pomoc ktrej to bdzie w stanie przenikn do odmiennych kultur (jest to metodologia oparta na podejciu funkcjonalistycznym), e) antropologia kulturowa ma swj odrbny przedmiot badania, jej gwnym obszarem zainteresowa jest rekonstrukcja standardw kulturowych, jakie byy charakterystyczne dla danych spoecznoci, f) wiedza naukowa jest wyrnionym rodzajem poznania. W dyskursie antropologicznym Krzysztofa Broziego kluczowymi wydaj si by takie pojcia, jak: poznanie, badanie, rekonstrukcja, teoria, metodologia, naukowo, relatywizm, hipotetyzm, uniwersalizm czy uhierarchizowany wiat norm i wartoci a wic kategorie typowe znowu dla nauki modernistycznej. Zaliczajc pogldy, teorie czy metodologi K. Broziego do modelu modernistycznego nie chodzi wcale o to aby je zdyskredytowa, pokaza ich faszywo czy oparcie na

niewaciwych przesankach. W dyskursie postmodernistycznym tak si nie postpuje. Mona za to pyta czy s one uyteczne do pisania o dzisiejszej rzeczywistoci kulturowej. W ramach bowiem opcji postmodernistycznej uyteczno (tak jak to postuluj np. neopragmatyci) jest jedn z dopuszczalnych wartociowa wszelakiej jak: wiedzy. Kultury wspczesnych przypadkowo, gra spoecznoci szybko, (przynajmniej tych zachodnich) maj charakteryzowa takie cechy, nieuporzdkowanie, a take niewyrnialno, wtrno, wizualno, konsumpcja, informacja, imagologia34, glokalno, jzykowo-medialna, ironiczno czy indywidualizacja eby poprzesta na tych najczciej przytaczanych okreleniach. Kategoria standardu kulturowego jako pewna teoria i jednoczenie metodologia bardziej si chyba nadaje do badania takiego wiata, ktry cechuje si takimi stanami rzeczy, jak: ad hierarchia wartoci, centralno, powolno, celowo, kanon, namys, wchanianie, podzia pci, ideologia35. Bardziej wic moe ona by uyteczna (tak przynajmniej mona to interpretowa) do pisania czy jak mgby powiedzie Brozi badania wiata modernistycznego czy jeszcze bardziej: premodernistycznego. Na pewno bowiem nie s to kategorie postmodernistyczne, ktre by suyy do refleksji nad kondycj ponowoczesn (przy rozumieniu postmodernizmu dowiadczania jako jednego z moliwych sam sposobw Brozi nie ponowoczesnoci). Zreszt

34 Wojciech J. Burszta, Waldemar Kuligowski: Ponowoczesne pejzarze kultury, wyd. Sic! W-wa, 1999, s. 106 35 Tame, s. 94

akceptowa jak si zdaje tego/tej ostatniego/ostatniej pisa bowiem: ten ostatni (postmodernizm przyp. A. R.) jest niczym worek bez dna, do ktrego, jak do mietnika, sfrustrowani intelektualici, nie wiedzc czego si trzyma, wrzucaj wszystko, potrzsaj nim i czekaj, a za spraw nauk tajemnych pojawi si nowa jako36.

36 Krzysztof. Brozi: Powstanie i upadek wielkich cywilizacji, Antropologia Historii wobec wspczesnoci, Lublin, 1996, s. 27