Anna Jaroszewska NAuczANie - WordPress.com...w obrębie wielu różnorakich kompetencji niezbędnych...

An

na Jaroszew

ska

NAuczANieJĘzYKÓW OBcYcH

SeNiORÓWW POLSce

Anna Jaroszewska

NA

uc

zA

Nie

JĘz

YK

ÓW

OB

cYc

HSe

NiO

RÓ

W W

PO

LSc

e Analiza potrzeb i możliwościw aspekcie międzykulturowym

9 788378 501992

Przedstawiona do oceny praca to obszerna monografia poświęcona proble- matyce obcojęzycznego kształcenia osób w wieku starszym. Powiedzmy od razu, że jest to dzieło tyleż interesujące poznawczo i dojrzałe intelektualnie, co pio-nierskie w polskiej literaturze przedmiotu. […] Mogę tu jedynie przyklasnąć traf-nemu wyborowi tak dziewiczej u nas problematyki badawczej, potwierdzając z własnego doświadczenia, że pojawia się ona rzeczywiście niezwykle rzadko nie tylko w publikacjach, lecz także w referatach i dyskusjach na konferencjach glottodydaktycznych. […]

W tym wielowątkowym wywodzie Autorki przekonująco przewija się ogól-na teza, że to właśnie w aktywności edukacyjnej seniorów można i należy upa-trywać ważny czynnik sprzyjający integracji jakże zróżnicowanych społeczeństw europejskich. A integracja taka musi, niejako z natury rzeczy, implikować dialog interkulturowy […]. W szczególności za nader cenne należy uznać wskazanie, że w obrębie wielu różnorakich kompetencji niezbędnych seniorom nauka języków obcych może dodatkowo sprzyjać wspieraniu i konsolidacji także innych, istotnych dla tej grupy wiekowej kompetencji, stanowiąc o wartości dodanej kształcenia językowego. […]

Mamy tu do czynienia z pracą niezwykle solidną, w najbardziej podstawo-wym sensie tego słowa, a więc przejrzyście skomponowaną, dobrze udokumen-towaną i wartościową poznawczo. To niewątpliwie olbrzymie zalety, zwłaszcza w przypadku opracowania tak pionierskiego na gruncie polskim. Co więcej, ze stron książki przebijają żywe zainteresowanie Autorki wybraną problematyką, a także – nie waham się tego podkreślić – zwykła życzliwość wobec ludzi w wieku senioralnym i troska o ich wszechstronny, a nie tylko ściśle edukacyjny, dobrostan i rozwój.

Z recenzji wydawniczej prof. zw. dr hab. Weroniki Wilczyńskiej

© copyright by Anna jaroszewska, 2013© copyright by oficyna wydawnicza „impuls”, kraków 2013

recenzent:prof. zw. dr hab. Weronika Wilczyńska

redakcja wydawnicza:Beata Bednarz

projekt okładki:Anna M. Damasiewicz

Grafika na okładce: © Leigh Prather | Depositphotos.com

opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

publikacja dofinansowana przez prorektora Uniwersytetu warszawskiego

ds. badań naukowych i współpracy oraz wydział neofilologii Uniwersytetu warszawskiego

isbn: 978-83-7850-199-2

oficyna wydawnicza „impuls”30-619 kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]

wydanie i, kraków 2013

Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 4 27.03.2013 08:16

Monografię niniejszą dedykuję wszystkim seniorom. W szczególności tym, którzy pokonując różne przeszkody udowadniają,

że realizacja pasji i marzeń nie jest wyłącznie przywilejem ludzi młodych.Dziękuję Państwu za ten jakże ważny przykład!


spis treści

wstęp ......................................................................................................................... 9

1. Nauczanie/uczenie się języków obcych seniorów jako problem badawczy polskiej nauki ....................................................................................................... 151.1. starzenie się i starość w ujęciu interdyscyplinarnym ..................................... 151.2. seniorzy a osoby 50+ ...................................................................................... 221.3. problemy występujące w badaniach nad starością ......................................... 241.4. wspólne obszary działalności glottodydaktyki i geragogiki ....................... 281.5. polskie badania nad nauczaniem/uczeniem się języków obcych seniorów

na tle badań zagranicznych ............................................................................. 33

2. Analiza potencjału edukacyjnego seniorów w perspektywie kształcenia językowego ........................................................................................ 492.1. zmienne biologiczne procesu nauczania/uczenia się języków obcych

w okresie starości ........................................................................................... 492.1.1. cechy zewnętrzne seniorów a inwolucja organizmu na poziomie

komórkowym ....................................................................................... 502.1.2. wzrok i słuch w okresie starości .......................................................... 512.1.3. zaburzenia rytmu okołodobowego ....................................................... 532.1.4. choroby wieku podeszłego .................................................................. 55

2.2. psychologiczno-podmiotowe oraz społeczne zmienne procesu nauczania/uczenia się języków obcych w okresie starości .............................................. 562.2.1. inteligencja ........................................................................................... 582.2.2. pamięć .................................................................................................. 622.2.3. Uwaga i czas reakcji ............................................................................. 682.2.4. osobowość i postawa życiowa ............................................................. 692.2.5. optymalny model starości .................................................................... 732.2.6. potrzeba samorealizacji a wsparcie z zewnątrz .................................... 77

2.3. Typologia uczniów a klasyfikacja cech sprzyjających vs utrudniających nauczanie/uczenie się języków obcych w okresie starości ............................. 80

3. Uwarunkowania kształcenia językowego seniorów w Polsce w kontekścieeuropejskim .......................................................................................................... 893.1. konsekwencje zawiązania Unii europejskiej (Ue) ........................................ 893.2. Długookresowe prognozy demograficzne dla obszaru Ue ............................. 933.3. Międzykulturowość i wielojęzyczność w życiu seniorów .............................. 963.4. „Uczenie się przez całe życie” – rozwój koncepcji ........................................ 1033.5. edukacyjna aktywizacja seniorów jako cel strategiczny polityki Ue ............ 1083.6. kompetencje kluczowe w kształceniu seniorów ............................................ 1143.7. nauczanie języków obcych w polskim systemie kształcenia seniorów ......... 122

3.7.1. Trzy filary systemu kulturalno-oświatowego w polsce ........................ 1223.7.2. Analiza oferty kształcenia językowego seniorów ................................... 132


8 Spis treści

4. Potrzeby i możliwości polskich seniorów w zakresie nauczania/uczenia się języków obcych w kontekście międzykulturowym – badania własne ............. 1494.1. przedmiot badań, cele i problemy badawcze .................................................. 1494.2. Metodologia badań .......................................................................................... 152

4.2.1. Terminy podstawowe ............................................................................ 1524.2.2. badania jakościowe vs badania ilościowe ............................................ 1534.2.3. Metody, techniki i narzędzia w pierwszym module badawczym ......... 1564.2.4. Metody, techniki i narzędzia w drugim module badawczym ............... 163

4.3. Międzykulturowe studium przypadków – organizacja, przebieg oraz wyniki badań w pierwszym module badawczym ................................... 1684.3.1. kontekst sytuacyjny badań ................................................................... 1684.3.2. wstępna charakterystyka próby badawczej ......................................... 1694.3.3. Dziennik z badań .................................................................................. 1714.3.4. ewaluacja kursu językowego D50+ ..................................................... 172

4.3.4.1. spójność kursu z polityką edukacyjną Ue .............................. 1734.3.4.2. ogólna koncepcja i cel kursu ................................................... 1754.3.4.3. Uczestnicy kursu – osoby 50+ i seniorzy ................................ 1794.3.4.4. nauczyciele/lektorzy ............................................................... 1824.3.4.5. zaplecze logistyczne ................................................................ 1854.3.4.6. program nauczania ................................................................... 1884.3.4.7. proces nauczania ...................................................................... 191

4.3.4.7.1. charakterystyka procesu nauczania w grupie A2 .... 1914.3.4.7.2. charakterystyka procesu nauczania w grupie b1 .... 1984.3.4.7.3. reakcje kursantów na działalność dydaktyczną ...... 2044.3.4.7.4. Możliwości optymalizacji procesu nauczania ......... 205

4.3.4.8. Diagnoza i ocena ucznia .......................................................... 2094.3.4.9. pozalekcyjna oferta programowa ............................................ 212

4.3.5. Uszczegółowienie charakterystyki próby badawczej ........................... 2144.4. sondaż ogólnopolski – organizacja, przebieg oraz wyniki badań

w drugim module badawczym ........................................................................ 2404.4.1. kontekst sytuacyjny badań ................................................................... 2404.4.2. próba badawcza .................................................................................... 2434.4.3. wyniki badań ........................................................................................ 244

4.5. wnioski ........................................................................................................... 283

5. Perspektywy rozwoju „glottogeragogiki” w Polsce .......................................... 2995.1. otwarte problemy badawcze ........................................................................... 2995.2. Uwagi i postulaty końcowe ............................................................................. 303

wykaz skrótów ........................................................................................................... 309

spis tabel i wykresów ................................................................................................ 311

bibliografia ................................................................................................................ 315

netografia ................................................................................................................... 343

Aneks ......................................................................................................................... 347

Summary ................................................................................................................... 535

Zusammenfassung .................................................................................................... 541


wstęp

Od czasu zakończenia drugiej wojny światowej współczesna europa dy-namicznie ewoluuje. jej rozwój przejawia się w głębokich przemianach ustrojowych, gospodarczych, technologicznych oraz społeczno-kultu-rowych. z jednej strony prowadzą one do integracji, z drugiej stanowią o rozroście obszarów społecznie niejednorodnych: wielokulturowych, wieloetnicznych, wielowyznaniowych, różnojęzycznych czy w końcu międzykulturowych. w obraz ten wpisuje się dziś jeszcze jedno istotne zjawisko. jest nim starzenie się społeczeństw. prognozowany już w latach 50. XX wieku proces nabiera obecnie tempa (por. rosset, 1959; european commission – DG ecFin, 2008; United nations – DesA, 2009; euro-stat – european commission, 2010). implikuje głębokie transformacje w niemal każdej sferze życia człowieka. wpływa na rozkład ról i podmio-towe relacje w rodzinie. Dookreśla sferę aktywności społecznej. zmienia rynki towarów i usług. pod jego wpływem przekształcane są rynki pracy. przeobrażeniom podlegają systemy opieki zdrowotnej i zabezpieczenia emerytalnego (por. Morgan, kunkel, 2001; Victor, 2005; Thieme, 2008; kowalewski, szukalski, 2008; weinke, 2009; jaroszewska, 2011a).

zmiany te nie pozostają bez wpływu na rozwój nauk humanistycznych, zwłaszcza tych, których przedmiotem zainteresowania są procesy relacji międzyludzkich oraz aktywność kulturalno-oświatowa człowieka. w re-zultacie tych zmian dochodzi również do gruntownej przebudowy euro-pejskich systemów edukacyjnych. Dziś wyznacza się im zupełnie nowe zadania. w ich kompleksowej ofercie oraz ustawicznym charakterze upa-truje się złotego środka, umożliwiającego podniesienie jakości życia eu-ropejczyków w wymiarze podmiotowym i społecznym. seniorzy stają się ważnym ogniwem tych systemów. jako pełnoprawni i coraz aktywniejsi uczestnicy życia społecznego, stale stykają się ze skutkami tych przemian.

nie mogą zatem dziwić działania na rzecz adaptacji starszych pokoleń do dynamicznie zmieniających się warunków życia. przejawem tego jest chociażby umożliwienie im nabywania i doskonalenia kompetencji uży-tecznych, a niekiedy wręcz niezbędnych w dobie nowych technologii oraz


10 Wstęp

pluralizmu języków i kultur. Do kompetencji kluczowych w tym obszarze zaliczana jest umiejętność porozumiewania się w językach obcych oraz kształtowana w związku z nią kompetencja międzykulturowa (por. pfe-iffer, 2004: 71 i n.; parlament europejski i rada Ue, 2006a; rada Ue, 2008b). kompetencje te stanowią podstawę międzykulturowego dialogu, który z politycznego postulatu z biegiem lat przerodził się w konieczny i jednocześnie pożądany wymiar współczesnej codzienności. również codzienności seniorów.

w tym kontekście do otwartych i wciąż bardzo aktualnych proble-mów badawczych należy zaliczyć nauczanie/uczenie się języków obcych w okresie starości. nie jest to jednak wyłącznie opanowywanie i wymiana wiedzy oraz doświadczeń na temat języków obcych, bazujące na aktywno-ści intelektualnej, indywidualnym potencjale i relacjach między uczniem seniorem a nauczycielem geragogiem. Także na etapie kształcenia po-szkolnego powinien to być proces zaplanowany, systematyczny, uwzględ-niający możliwie wiele źródeł. powinien zmierzać do wywołania trwałych pożądanych zmian w dyspozycjach, postawach i zachowaniu seniorów, zwłaszcza wobec innych języków i innych kultur. nauczanie i wspiera-ne przez nie uczenie się należy postrzegać jako kategorie współzależne, wpisane w złożony zintegrowany system różnego typu czynników pod-miotowych, przedmiotowych i instytucjonalnych (por. kupisiewicz, 2004: 511–512; okoń, 2007: 266). potrzeba gruntownej analizy tego systemu stanowi już od wielu lat godne uwagi wyzwanie szczególnie dla dwóch dyscyplin akademickich, których zainteresowania przecinają się na tym właśnie obszarze problemowym. Mowa tu o glottodydaktyce oraz gera- gogice. nieliczne zagraniczne badania, poświęcone temu zagadnieniu, nie dostarczyły jeszcze odpowiedzi na wszystkie nurtujące pytania dotyczące jego istoty. jednocześnie ich niejednorodny charakter utrudnia ocenę zgro-madzonych dotychczas danych i przesądza o konieczności uzupełnienia tego zbioru.

polski kontekst edukacyjny i społeczny kształcenia językowego se-niorów jawi się na tym tle jako obszar badawczo dziewiczy. Tymczasem i on dynamicznie ewoluuje, ulegając tendencjom ogólnoeuropejskim. Uwarunkowania historyczne oraz wzrastające znaczenie polski na arenie międzynarodowej czynią go nie mniej interesującym, ważkim społecz-nie i badawczo wartościowym. z perspektywy rozwoju przywołanych tu dyscyplin oraz wobec wymiernych korzyści społecznych, które może przynieść i zapewne już teraz przynosi nauczanie języków obcych senio-rów w polsce, brak naukowej diagnozy tego systemu należy uznać za stan


11Wstęp

niezadowalający. stan ten stał się głównym motywem przygotowania ni-niejszej monografii.

za jej cel zasadniczy przyjęto analizę potrzeb i możliwości w za-kresie nauczania języków obcych seniorów w polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk wielo- i międzykulturowości. we współczesnej europejskiej rzeczywistości są one niezwykle ważne i poznawczo intere-sujące. zwłaszcza że stają się nieuniknione także dla polskich seniorów. okoliczności te, jak również sama istota kształcenia językowego, które nie powinno być przecież lokalizowane w kulturowej próżni, przesądzają o włączeniu tych zjawisk w zakres zarówno analizy teoretycznej, jak i ba-dań empirycznych przedstawionych w monografii, na którą składa się pięć rozdziałów.

w pierwszym rozdziale (Nauczanie/uczenie się języków obcych senio-rów jako problem badawczy polskiej nauki) omówiono stan badań nad nauczaniem/uczeniem się języków obcych seniorów przeprowadzonych w polsce na tle badań zagranicznych. wprowadzeniem do rozdziału jest przegląd głównych problemów, jakie napotyka się w interdyscyplinarnych badaniach generacji seniorów. z perspektywy dalszych rozważań za istotne uznano także omówienie podstawowych terminów, takich jak: „starzenie się”, „starość”, „seniorzy” czy osoby „50+”, gdyż to m.in. niejednorod-ność znaczeniowa tych pojęć prowadzi do nieporozumień i trudności w in-terpretacji poszczególnych badań. w rozdziale tym podjęto jednocześnie próbę syntezy wspólnych obszarów badawczych dwóch, pod pewnymi względami bliskich sobie dyscyplin naukowych: glottodydaktyki oraz ge-ragogiki.

rozdział drugi (Analiza potencjału edukacyjnego seniorów w perspek-tywie kształcenia językowego) jest próbą szczegółowego ukazania tych zmiennych, które w największym stopniu przesądzają o możliwościach i potrzebach seniorów w sferze nauczania/uczenia się języków obcych. należy je uwzględnić na etapie planowania kursu językowego, preparacji i doboru materiałów nauczania oraz w fazie właściwych działań dydak-tycznych. wiedzę o nich należy włączyć również w zakres treści kształ-cenia nauczycieli filologów o specjalizacji geragogicznej. Ukazanie bio-logicznych, psychologiczno-podmiotowych oraz społecznych determinant starości prowadzi w konsekwencji do typologizacji uczniów seniorów. rozpoznanie i sklasyfikowanie ich cech uznano za warunek konieczny do realizacji wyznaczonych celów badawczych.

w trzecim rozdziale (Uwarunkowania kształcenia językowego senio-rów w Polsce w kontekście europejskim) podjęto próbę charakterystyki


12 Wstęp

polskiego systemu nauczania języków obcych seniorów. za tło rozważań przyjęto wątek europejski oraz powiązane z nim, dziś już globalne, zja-wiska wielo- i międzykulturowości oraz starzenia się społeczeństw. na-leży przypuszczać, że inicjują one głębokie przemiany w światopoglądzie starszego pokolenia polaków, którzy dzięki temu stają się coraz bardziej otwarci na kulturową inność. coraz częściej też, niekoniecznie świadomie, stykają się z tą innością. Tym samym zmieniają się ich potrzeby względem systemu edukacji. ów kontekst wpływa jednocześnie na politykę społecz-ną i edukacyjną państwa polskiego, która w obliczu starzejących się społe-czeństw dąży do urzeczywistnienia modelu edukacji ustawicznej.

celem rozdziału czwartego (Potrzeby i możliwości polskich seniorów w zakresie nauczania/uczenia się języków obcych w kontekście międzykul-turowym – badania własne) jest dostarczenie nowych danych empirycz-nych w przedmiocie badań oraz weryfikacja tez i wniosków wyprowa-dzonych w trzech pierwszych rozdziałach monografii. w rozdziale tym zaprezentowano dwa różne, jednak powiązane ze sobą moduły badawcze.

Moduł pierwszy – międzykulturowe studium przypadków – to badanie jakościowe odwołujące się do triangulacji metod badawczych: obserwacji uczestniczącej, wywiadu, ankiety oraz analizy rysunku na zadany temat; w pewnym stopniu także analizy dokumentów instytucjonalnych. jego podstawowym celem jest szczegółowa analiza wielonarodowościowego kursu językowego dla seniorów. kurs został zorganizowany w niemczech przez Goethe-institut. Uczestniczyło w nim dwudziestu kursantów w wie-ku od 52 do 79 lat oraz dwie lektorki języka niemieckiego w wieku 50 lat. studium temu przypisano funkcję poznawczą, ukierunkowaną na zbadanie szeroko pojętych potrzeb i możliwości związanych z uczestnictwem pol-skich seniorów w tego typu kursie. stanowi ono jednocześnie fundament projektu drugiego modułu badawczego, który został osadzony w polskiej rzeczywistości edukacyjnej.

Drugi moduł badawczy to ilościowy sondaż ankietowy przeprowadzo-ny na ogólnopolskiej próbie badawczej 2145 respondentów w wieku od 48 do 94 lat. sondaż zrealizowano w 43 Uniwersytetach Trzeciego wieku oraz w dziewięciu innych ośrodkach edukacyjnych oferujących w pol-sce kursy językowe dla seniorów, a także za pośrednictwem internetu. jego podstawowym celem jest diagnoza potrzeb i możliwości polskich seniorów w zakresie nauczania/uczenia się języków obcych – zarówno w polsce, jak i poza jej granicami – w warunkach międzykulturowości.

rozdział czwarty zamykają wnioski z przeprowadzonych badań. są one punktem wyjścia dla piątego i zarazem ostatniego rozdziału monografii


13Wstęp

(Perspektywy rozwoju „glottogeragogiki” w Polsce). stanowi on podsu-mowanie przedłożonego tu projektu badawczego. w nawiązaniu do ana-lizy literatury przedmiotu, diagnozy uwarunkowań formalno-prawnych kształcenia seniorów w polsce oraz wyników badań własnych podkreślono w nim duże i w dalszym ciągu nie w pełni wykorzystane możliwości ba-dawcze oraz dydaktyczne, które kryją się w nauczaniu języków obcych se-niorów. zwrócono też uwagę na wiele otwartych problemów badawczych, które warto podjąć, aby wypełnić tę lukę. w rozdziale tym postawiono jednocześnie pytanie o przyszłość i możliwości rozwoju w polsce nowej wyspecjalizowanej subdyscypliny, która w pełni wykorzystałaby poten-cjał, jaki stwarza kooperacja glottodydaktyki i geragogiki. zważywszy, że w warunkach nauki polskiej nie dostrzeżono dotychczas tego potencjału, a glottodydaktyka oraz geragogika rozwijają się tu osobno, odpowiedź na to pytanie zyskuje na znaczeniu. coraz bardziej istotny wycinek polskiej rzeczywistości edukacyjnej pozostaje bowiem niezagospodarowany. waż-ne jest zatem rozstrzygnięcie, czy można i czy w ogóle warto odmienić ten stan.

Dopełnienie monografii stanowią: wykaz skrótów użytych zarówno w teoretyczno-analitycznej części pracy, jak i w jej części empirycznej, spis tabel i wykresów, bibliografia, netografia oraz aneks. w aneksie znala-zły się informacje uszczegółowione, dane liczbowe, wykresy oraz arkusze narzędzi badawczych. ponadto zamieszczono w nim obszerny dziennik z badań stanowiący integralną część międzykulturowego studium przy-padków zreferowanego w czwartym rozdziale monografii.

Anna Jaroszewska Śródborów, 11 stycznia 2013 r.


Bibliografia

AdAch-StAnkiewicz e., BielSkA M., cendrowSkA A., chMielewSki M., Filip p., GudA-SzewSki G., kAczorowSki p., koStrzewA z., nowAk l., piSzcz A., Seweryn e., So-bieszak a., stańczak J., szałtys D., szefler s., Wysocka a., zgierska a. (2012), Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa: GUS – Zakład Wydawnictw Statystycznych [online: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_raport_z_wynikow_NSP2011.pdf; dostęp 06.08.2012].

AdAMczAk-krySztoFowicz S. (2009), Fremdsprachliches Hörverstehen im Erwachse-nenalter: Theoretische und empirische Grundlagen zur adressatengerechten und in-tegrativen Förderung der Hörverstehenskompetenz am Beispiel Deutsch als Fremd-sprache in Polen, t. 6 serii „Język. Kultura. Komunikacja”, red. W. Pfeiffer. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

AlekSAnder t. (2003), Edukacja ustawiczna/permanentna [w:] T. Pilch (red.), Encyklo-pedia pedagogiczna XXI wieku, t. I: A–F, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 985–988.

aleksanDroWicz-PęDich l. (2005), Międzykulturowość na lekcjach języków obcych. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.

Allport G.w. (1937), Personality: A Psychological Interpretation. New York: Holt, Rinehart & Winston.

ambroseWicz-Jacobs J., małecki m. (2001), Narysuj Siebie, Żyda, Cygana... [w:] „Języki Obce w Szkole”, nr 6, s. 97–107.

Andrew p. (2012), The Social Construction of Age: Adult Foreign Language Learners. Bristol – New York – Ontario: Multilingual Matters.

ApeltAuer e. (1992), Sind Kinder bessere Sprachenlerner? [w:] „Lernen in Deutschland”, nr 1, s. 6–19.

AuSuBel d.p. (1964), Adults Versus Children in Second-Language Learning: Psycholo-gical Considerations [w:] „The Modern Language Journal”, nr 48, s. 420–424.

BABBie e. (2004), Badania społeczne w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

BAckeS G.M., cleMenS w. (2006), Soziologische Alternstheorien [w:] W.D. Oswald, U. Lehr, C. Sieber, J. Kornhuber (red.), Gerontologie: Medizinische, psychologis-che und sozialwissenschaftliche Grundbegriffe, Stuttgart: Kohlhammer GmbH., s. 36–42.

BAckeS G.M., cleMenS w. (2008), Lebensphase Alter. Eine Einführung in die sozialwis-senschaftliche Alternsforschung. Weinheim – München: Juventa Verlag.

BAlteS p.B. (1997), On the Incomplete Architecture of Human Ontogeny: Selection, Op-timization and Compensation as Foundation of Developmental Theory [w:] „Ameri-can Psychologist”, nr 52, s. 366–380.


316 Bibliografia

BAlteS p.B., BAlteS M.M. (1989), Optimierung durch Selektion und Kompensation: Ein psychologisches Modell erfolgreichen Alterns [w:] „Zeitschrift für Pädagogik”, nr 35, s. 85–105.

BAlteS p.B., BAlteS M.M. (1994), Gerontologie: Begriff, Herausforderung und Brenn- punkte [w:] P.B. Baltes, J. Mittelstraß, U.M. Staudinger (red.), Alter und Altern: Ein interdisziplinarer Studientext zur Gerontologie. Berlin: de Gruyter, s. 1–34.

BAlteS p.B., lindenBerGer u., StAudinGer u.M. (2006), Life-span Theory in Develo-pmental Psychology [w:] W. Damon, R.M. Lerner (red.), Handbook of Child Psy-chology, vol. 1.: Theoretical Models of Human Development. New York: Wiley, s. 569–664.

baltes P.b., mittelstrass J., stauDinger u.m. (red.) (1994), Alter und Altern: Ein in-terdisziplinarer Studientext zur Gerontologie. Berlin: de Gruyter.

BAlteS p.B., reeSe h.w. (1984), The Life-span Perspective in Developmental Psycho-logy [w:] M.H. Bornstein, M.E. Lamb (red.), Developmental Psychology: An Advan-ced Textbook. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc., s. 493–531.

BArAldi c. (2009), Dialogue in Intercultural Communities: From an Educational Point of View. Amsterdam – Philadelphia: John Benjamins B.V.

barWińska D. (2009), Uczenie nieformalne i incydentalne w procesie całożyciowego uczenia się dorosłych [w:] M. Pakuła, A. Dudak (red.), Edukacja ustawiczna doro-słych w europejskiej przestrzeni kształcenia z perspektywy polskich doświadczeń. Studia i szkice pedagogiczne dedykowane profesorowi Janowi Saranowi. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 248–258.

batorski D., czerniaWska D., fenrich W., koWalik W., kubicki P., olcoń-kubicka m., zaJąc J.m., Żychlińska M. (2010), Raport Otwarcia Koalicji „Dojrz@łość w sieci”. Między alienacją a adaptacją. Polacy w wieku 50+ wobec internetu [online: www.dojrzaloscwsieci.pl/tl_files/pliki/Raport.pdf; dostęp 23.03.2011].

BAuMAn z. (2000), Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

bausch k.-r., christ h., krumm h.-J. (2003), Wissenschaftskonzepte zum Lehren und Lernen fremder Sprachen im internationalen Vergleich [w:] K.-R. Bausch, H. Christ, H.-J. Krumm (red.), Handbuch Fremdsprachenunterricht. 4. Auflage. Tübingen – Basel: A. France Verlag, s. 9–19.

BAuSch k.-r., kASper G. (1986), Przyswajanie drugiego języka – możliwości i granice „wielkich hipotez” [w:] „Przegląd Glottodydaktyczny”, t. 7, s. 47–90.

beDnarczyk h., PaWłoWa m., Przybylska e. (red.) (2010), Życie i uczenie się dla po-myślnej przyszłości: siła uczenia się dorosłych. UNESCO – CONFINTEA VI. Ra-dom: Polski Komitet ds. UNESCO, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Polsko-Niemiecka Fundacja Edukacji Dorosłych.

beDnarczyk h., Woźniak i. (red.) (2005), Edukacja ustawiczna 2005. Raport o stanie edukacji ustawicznej w Polsce w roku 2005. Warszawa: Ministerstwo Edukacji i Na-uki [online: http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Edukacja_Ustawiczna_2005_Raport.pdf; dostęp 24.10.2011].

Berndt A. (1997), Fremdsprachenlernen im höheren Erwachsenenalter. Ansätze zu einer Sprachgeragogik [w:] „Info DaF. Informationen Deutsch als Fremdsprache”, nr 1, s. 69–77.


317Bibliografia

Berndt A. (2000a), Senioren lernen Deutsch: 13 Grundgedanken. GFL – German as a foreign language (gfl-journal, nr 3), s. 1–14 [online: http://www.gfl-journal.de/3-2000/berndt.pdf; dostęp 24.10.2011].

Berndt A. (2000b), Subjektive Theorien zweier Fremdsprachenlernerinnen im Senio-renalter [w:] „Zeitschrift für Fremdsprachenforschung”, nr 11/2, ZFF-Ausgabe, s. 93–124.

Berndt A. (2000c), Mit 66 Jahren, da fängt das Lernen an, mit 66 Jahren, da hat man Spaß daran! [w:] „ThemenDienst Klett”, nr 2, s. 1–5 [online: http://www.klett-pres-sebox.de/sixcms/media.php/273/KTD2_s20-24.pdf; dostęp 05.11.2012].

Berndt A. (2001a), Fremdsprachengeragogik: Ontogenetische Grundlagen des Spra-chenlernens im Alter [w:] „NM – Neusprachliche Mitteilungen aus Wissenschaft und Praxis vereinigt mit Die Neueren Sprachen”, nr 2, s. 77–84.

Berndt A. (2001b), Der Blick zurück: Überlegungen zu Lern- und Lehrerfahrungen älterer Menschen [w:] „Praxis des neusprachlichen Unterrichts”, nr 2, s. 115–122.

Berndt A. (2001c), „Fremdsprachengeragogik: Motivationen älterer Fremdsprachen-lerner [w:] „Info DaF. Informationen Deutsch als Fremdsprache”, nr 1, s. 3–14.

Berndt A. (2001d), Senioren lernen Französisch [w:] „Französisch heute”, nr 1, s. 70–78.Berndt A. (2001e), Die Perspektive lebenslangen Fremdsprachenlernens: Lern- und

Lehrerfahrungen und ihr Reflex auf das Fremdsprachenlernen im Alter [w:] „Praxis des neusprachlichen Unterrichts”, nr 2, s. 115–123.

Berndt A. (2001f), Vom Lernen fürs Leben zum lebenslangen Lernen: Mehrsprachigkeit im Alter [w:] H. Funk, M. König (red.), Theorie und Praxis in Deutsch als Fremdspra-che. Festschrift für Gerhard Neuner zum 60. Geburtstag, München: Iudicium Verlag, s. 220–236.

Berndt A. (2002), Sprachenlernen im Laufe des Lebens bis ins höhere Alter [w:] „Bul-letin vals-asla” Sonderheft 2002 zur IDT 2001, s. 87–90.

Berndt A. (2003a), Sprachenlernen im Alter. Eine empirische Studie zur Fremdspra-chengeragogik. München: Iudicium Verlag GmbH.

Berndt A. (2003b), Erwerb von Fremdsprachen im Senioralter [w:] K.-R Bausch, H. Christ, H.-J .Krumm (red.), Handbuch Fremdsprachenunterricht, 4. Auflage. Tü-bingen – Basel: A. France Verlag i in., s. 470–473.

Berndt A. (2004), Sprachenlernen im Alter [w:] R. Annas (red.), Deutsch als Herausfor-derung. Fremdsprachenunterricht und Literatur in Forschung und Lehre: Festschrift für Rainer Kussler. Stellenbosch: SUN PRESS, s. 25–35.

Berndt A. (2005), Sprachenlernen lebenslang: Eine Schlüsselqualifikation [w:] „FLuL – Fremdsprachen Lehren und Lernen”, nr 34, s. 83–93.

Berndt A. (2010), Fremdsprachengeragogik [w:] H. Barkowski, H.-J. Krumm (red.), Fachlexikon Deutsch als Fremd- und Zweitsprache. Tübingen – Basel: A. Francke Verlag, s. 93.

BirdSonG d. (2006), Age and Second Language Acquisition and Processing: A Selective Overview [w:] „Language Learning”, nr 56, Supplement 1, s. 9–49.

birren J.e. (1999), Theories of Aging: A Personal Perspective [w:] V.L. Bengston, K.W. Schaie (red.), Handbook of Theories of Aging. New York: Springer Publishing Com-pany, s. 459–472.

błęDoWski P. (2012), Starzenie się jako problem społeczny. Perspektywy demograficz-nego starzenia się ludności Polski do roku 2035 [w:] M. Mossakowska, A. Więcek,


318 Bibliografia

P. Błędowski (red.), „Pol-Senior” – Aspekty medyczne, psychologiczne, socjolo-giczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, s. 11–23.

BöGGe B. (2009), Geragogik: Wie weit kann Bildung im Alter gehen? Pädagogik mit Menschen im Vierten Lebensalter. Hamburg: Diplomica Velrag GmbH.

bois J.-P. (1996), Historia starości. Od Montaigne’a do pierwszych emerytur. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen – Wydawnictwo Marabut.

Boyd d., Bee h. (2008), Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.Brändle M. (1986), Language Teaching for the „Young – Old” [w:] Babel: „Journal of

the Australian Federation of Modern Language Teachers Associations”, vol. 21, nr 1, s. 17–21.

Breloer G. (2000), Sinnfragen im Alter: Beiträge der Wissenschaft. Münster, New York i in.: Waxmann Verlag.

BroMley d.B. (1969), Psychologia starzenia się. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Brown c. (1983), The Distinguishing Characteristics of the Older Adult Second Lan-guage Learner. Los Angeles: University of California.

broWn s., larson-hall J. (2012), Second Language Acquisition Myths. Applying Se-cond Language Research to Classroom Teaching. Michigan: University of Michigan Press/ELT.

brzezińska a.i. (2005), Jak myślimy o rozwoju człowieka? [w:] A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 5–19.

brzeziński z. (1999), Wielka szachownica. Warszawa: Wydawnictwo Politeja.BuBolz-lutz e., GöSken e., kricheldorF c., SchrAMek r. (2010), Geragogik. Bildung

und Lernen im Prozess des Alterns. Das Lehrbuch. Stuttgart: Verlag W. Kohlhammer.BurGer G., SchützendorF e. (1984), Fremdsprachenkurse für Senioren: überflüssig?

[w:] „Zielsprache Französisch”, nr 4, s. 167–172.burszta W.J. (1998), Antropologia kultury. Poznań: Zysk i S-ka. burszta W.J. (2010), Wielokulturowość, obcość, multikulturalizm [w:] M. Mackiewicz

(red.), Kompetencja interkulturowa w teorii i praktyce edukacyjnej. Poznań: Wydaw-nictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, s. 13–30.

ByrAM M. (2003), On Being „Bicultural” and „Intercultural” [w:] G. Alred, M. By-ram, M.P. Fleming (red.), Intercultural Experience and Education. Languages for Intercultural Communication and Education 2. Clevedon: Multilingual Matters Ltd., s. 50–66.

cavanaugh J.c. (1997), Starzenie się [w:] P.E. Bryant, A.M. Colman (red.), Psychologia rozwojowa. Poznań: Zysk i S-ka, s. 109–135.

chABior A. (2000), Rola aktywności kulturalno-oświatowej w adaptacji do starości: (w świetle badań seniorów z rodzin kieleckich). Radom – Kielce: Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu.

chABior A. (2009), Społeczny wymiar kształcenia gerontologicznego – aspekt teoretycz-no-praktyczny [w:] „Chowanna”, t. 2, s. 235–246.

cherMet-cArroy S. (2005), Zrozum rysunki dziecka czyli jak interpretować rysunki ma-łych dzieci. Łódź: Wydawnictwo Ravi.

chiSholM l. (2010), Bildung in Europa [w:] R. Tippelt, B. Schmidt (red.), Handbuch Bildungsforschung. 3., durchgesehene Auflage. Wiesbaden: VS Verlag, s. 233–247.


319Bibliografia

chMieleckA i in. (2009), Od europejskich do polskich ram kwalifikacji. Publikacja przy-gotowana w ramach realizacji zadań partnera projektu systemowego MEN pt. „Opra-cowanie bilansu kwalifikacji i kompetencji dostępnych na rynku pracy w Polsce oraz modelu KRK”, Warszawa [online: http://www.annales.umcs.lublin.pl/images/media/pracownicy/2057/Od.europejskich.do.krajowych.ram.kwalifikacji.-.dokument.MNiSW.pdf; dostęp 24.10.2011].

chriSt h. (1992), Das Lebensalter der Fremdsprachenlerner – ein übersehener Faktor? [w:] „Praxis des neusprachlichen Unterricht”, nr 2, s. 115–120.

chroMiec e. (2004), Dziecko wobec obcości kulturowej. Gdańsk: Gdańskie Wydawni-ctwo Psychologiczne.

cieślak a. (1981), Rozwój teorii i praktyki kształcenia ustawicznego. Warszawa: Wy-dawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

cleMenS G., reinFeldt A., wille G. (2008), Geschichte der europäischen Integration: ein Lehrbuch. Paderborn: Verlag Ferdinand Schöningh GmbH. & Co. KG.

coMMiSSion oF the europeAn coMMunitieS (1995), The White Paper on Education and Training – Teaching and Learnig – Towards the Learning Society. Brussels: EU Commission – COM Document (95) 590 final. Wydanie polskie: Komisja Europej-ska (1997), Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia. Nauczanie i uczenie się na drodze do uczącego się społeczeństwa. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej.

coMMiSSion oF the europeAn coMMunitieS (2002), Europe’s Response to World Ageing Promoting Economic and Social Progress in an Ageing World a Contribution of the European Commission to the 2nd World Assembly on Ageing. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, COM(2002) 143 final, Brussels.

czaPiński J., Panek t. (red.) (2009), Diagnoza Społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich.

czerniAwSkA o. (2000), Style życia ludzi starszych [w:] O. Czerniawska (red.), Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii. Szkice i rozprawy. Łódź: Wydawnictwo Wyż-szej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, s. 169–176.

czerniAwSkA o. (2007), Szkice z andragogiki i gerontologii. Łódź: Wydawnictwo Wyż-szej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi.

dAhlhoFF h. (1993), Mit 60 zurück auf die Schulbank. Im Alter Deutsch lernen [w:] „Fremdsprache Deutsch. Sondernummer”, II, s. 38–43.

dAkowSkA M. (2010), W poszukiwaniu wiedzy praktycznie użytecznej. O dojrzewaniu glottodydaktyki jako dziedziny akademickiej [w:] „Neofilolog”, nr 34, s. 9–19.

dAnneFer d., perlMutter M. (1990), Development as a Multidimensional Process: In-dividual and Social Constituents. New York: Academic Press.

dAvieS n. (2010), Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo „Znak”. Delors J., al mufti i., amagi i., carneiro r., chung f., geremek b., gorham W.,

kornhAuSer A., MAnley M., Quero M. p., SAvAné M.-A., SinGh k., StAvenhAGen r., Suhr M. w., nAnzhAo z. (1996), Learning: The Treasure Within. Report to UNESCO of the International Commission on Education for the Twenty-first Century. Paris: UNESCO [online: http://www.see-educoop.net/education_in/pdf/15_62.pdf, dostęp 25.06.2011].


320 Bibliografia

denzin norMAn k., lincoln yvonnA S. (2009), Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln. (red.), Metody badań jakościo-wych, t. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 19–62.

duBAS e. (2005), Geragogika – dyscyplina pedagogiczna o edukacji w starości i do sta-rości [w:] A. Fabiś (red.), Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie: wybrane zagadnienia współczesnej gerontologii. Sosnowiec: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu, s. 143–154.

dyczewSki l. (1994), Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze. Lublin: Wy-dawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

eDmonDson W.J., house J. (2000), Einführung in die Sprachlehrforschung. Tübingen – Basel: Francke Verlag.

elliS r. (2012), Language Teaching Research and Language Pedagogy. Oxford: John Wiley & Sons.

europeAn coMMiSSion – DG ECFIN (2008), The 2009 Ageing Report: Underlying As-sumptions and Projection Methodologies. European Economy, nr 7. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.

europeAn coMMiSSion (2010), Demography Report. Directorate-General for Employ-ment, Social Affairs and Inclusion Eurostat, the Statistical Office of the European Union [online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/do-cuments/Tab/report.pdf; dostęp 20.09.2011].

euroPeJski komitet ekonomiczno-sPołeczny (2009a), Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie uwzględnienia potrzeb osób starszych (2009/C 77/26) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 77 z dnia 31.03.2009, s. 115–122.

euroPeJski komitet ekonomiczno-sPołeczny (2009b), Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie wielojęzyczności (2009/C 77/25) [w:] Dzien-nik Urzędowy UE nr C 77 z dnia 31.03.2009, s. 109–114.

euroPeJski komitet ekonomiczno-sPołeczny (2011a), Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie skutków starzenia się społeczeństwa dla syste-mów ochrony zdrowia i opieki społecznej (opinia rozpoznawcza) (2011/C 44/02) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 44, s. 10–16.

euroPeJski komitet ekonomiczno-sPołeczny (2011b), Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie polityki wielojęzyczności UE (opinia dodatko-wa) (2011/C 48/18) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 48, s. 102–106.

euroPeJski komitet ekonomiczno-sPołeczny (2011c), Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie „Otwarta metoda koordynacji i klauzula spo-łeczna w kontekście strategii »Europa 2020«” (opinia rozpoznawcza)(2011/C 44/04) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 44 z dnia 11.02.2011r., s. 23–27.

euroStAt – europeAn coMMiSSion (2010), Europe in figures – Eurostat yearbook 2010. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

euroStAt: EUROPOP2010 – Convergence scenario, national level; v2.7.6-20110629- 4464-PROD_EUROBASE [online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database; dostęp 21.07.2011].

eurydice (2000), Lifelong Learning: The Contribution of Education Systems in the Mem-ber States of the European Union. Bruksela: Europejskie Biuro Eurydice. Wydanie polskie w tłumaczeniu Ewy Kolanowskiej (2002), Uczenie się przez całe życie: rola


321Bibliografia

systemów edukacji w państwach członkowskich UE. Przegląd sytuacji w poszczegól-nych krajach. Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.

eySenck h., eySenck M. (1996), Podpatrywanie umysłu. Gdańsk: Gdańskie Wydawni-ctwo Psychologiczne.

fabiś a. (red.) (2008), Aktywność społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów. Seria: Biblioteka Gerontologii Społecznej. Bielsko-Biała: Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej.

FAure e., herrerA F., kAddourA A.-r., lopeS h., petrovSky A.v., rAhneMA M., wArd F.ch. (1972), Learning To Be: The World of Education Today and Tomorrow. Paris: UNESCO [online: http://unesdoc.unesco.org/images/0000/000018/001801e.pdf; do-stęp 25.06.2011].

FleiScher M. (2002), Teoria kultury i komunikacji. Systemowe i ewolucyjne podstawy. Wrocław: Dolnośląska Szkoła Towarzystwa Wiedzy Powszechnej.

fontana a., frey J.h. (2009), Wywiad. Od neutralności do politycznego zaangażowania [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. II. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 81–127.

frąckoWiak a., kruszeWski z.P., Półturzycki J., WesołoWska a.e. (2010) (red.), Kształcenie ustawiczne – idee i doświadczenia. Płock: Wydawnictwo Naukowe No-vum.

GArdner h.e. (1983), Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. New York: Basic Books.

GloBAl report on Adult leArninG And educAtion (2009), UNEVOC 2on. Hamburg: UNESCO UIL [online: http://unesco.org/uil; dostęp 03.10.2011].

GolkA M. (1999), Cywilizacja, Europa, globalizacja. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Gorr A. (1992), Sprachenlernen mit älteren Menschen [w:] „Zielsprache Französisch”, nr 2, s. 109–111.

Götze l. (1999), Der Zweitspracherwerb aus der Sicht der Hirnforschung [w:] „Deutsch als Fremdsprache”, nr 1, s. 10–16.

groDzicki t., kocemba J., skalska a. (2009), Geriatria z elementami gerontologii ogól-nej Podręcznik dla lekarzy i studentów. Gdańsk: Wydawnictwo VIA MEDICA.

grotJahn r. (2003), Der Faktor „Alter” beim Fremdsprachenlernen. Mythen, Fakten, didaktisch-methodische Implikationen [w:] „Deutsch als Fremdsprache, Langensche-idt”, nr 1, s. 32–41.

grotJahn r., schlak t., bernDt a. (2010), Der Faktor Alter beim Spracherwerb: Ein-führung in den Themenschwerpunkt [w:] „Zeitschrift für Interkulturellen Fremdspra-chenunterricht. Didaktik und Methodik im Bereich Deutsch als Fremdsprache”, nr 1, s. 1–6 [online: http://zif.spz.tu-darmstadt.de/jg-15-1/beitrag/Einleitung.pdf; dostęp 15.02.2011].

GruczA F. (1978), Glottodydaktyka, jej zakres i problemy [w:] „Przegląd Glottodydak-tyczny”, t. 1, s. 29–44.

GruczA F. (1996), O przeciwstawności ludzkich interesów i dążeń komunikacyjnych, interkulturowym porozumiewaniu się oraz naukach humanistyczno-społecznych [w:] F. Grucza, K. Chomicz-Jung (red.), Problemy komunikacji interkulturowej: jedna Europa – wiele języków i wiele kultur. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu War-szawskiego, s. 11–31.


322 Bibliografia

GruczA F. (2007), Lingwistyka stosowana: historia – zadania – osiągnięcia. Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych oraz Katedra Teorii Języków i Akwizycji Języ-kowej, Uniwersytet Warszawski.

grucza f., schWenk h.-J. (2010), Glottodidaktik [w:] H. Barkowski, H.-J. Krumm (red.), Fachlexikon Deutsch als Fremd- und Zweitsprache, Tübingen-Basel: A. Fran-cke Verlag, s. 105.

GrünBAuM e. (1998), English for Senior Citizens: The Right Course and the Right Group [w:] „Zielsprache Englisch”, nr 4, s. 12–14.

GrzyBowSki p.p. (2008), Edukacja europejska – od wielokulturowości ku międzykulturo-wości. Koncepcje edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europej-skim ze szczególnym uwzględnieniem środowiska frankofońskiego. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

GuS – Departament Analiz i Opracowań Zbiorczych (2011), Mały rocznik statystyczny Polski 2011. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.

GuS – Departament Badań Demograficznych (2009), Prognoza ludności na lata 2008–2035. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.

hAArMAnn h. (2010), Die Sprachenlandschaft Europas [w:] U. Hinrichs. (red.), Hand-buch der Eurolinguistik. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, s. 111–135.

halicki J. (2000), Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium histo-ryczno-porównawcze. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.

halicki J. (2003), Geragogika [w:] T. Pilch (red.) (2003), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. II: G–Ł. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 29–30.

harWas-naPierała b., tremPała J. (2005), Wstęp [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempa-ła (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 15–16.

hAβ F. (2010), Die Bezugsdisziplinen der Fremdsprachendidaktik [w:] W. Hallet, F.G. Königs (red.), Handbuch Fremdsprachendidaktik, Berlin: Kallmeyer in Verbindung mit Klett Friedrich Verlag GmbH, s. 22–27.

heinze A., SchAFFert S., Schön M. (2006), Das Deutschlernen bei älteren Spätaussied-lern als Teilnehmer von Sprachkursen [w:] „Bildungsforschung” [online: http://www.bildungsforschung.org/index.php/bildungsforschung/article/view/38/36; dostęp 05.11.2012].

heJnicka-bezWińska t. (2000), O zmianach w edukacji – konteksty, zagrożenia i możli-wości. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.

herbst J., PrzeWłocka J. (2011), Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2010. Warszawa: Wydawca Stowarzyszenie Klon/Jawor.

hill r.d. (2009), Pozytywne starzenie się. Młodzi duchem w jesieni życia. Warszawa: Laurum.

hornowSki B. (1982), Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na pod-stawie rysunku postaci ludzkiej. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo.

huntinGton S.p. (2008), Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. Warsza-wa: Muza S.A., Warszawskie Wydawnictwo Literackie.

hurforD J. R. (1991), The Evolution of the Critical Period for Language Acquisition [w:] „Cognition”, nr 40, s. 159–201.

JagoDzińska m. (2008), Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Gliwice: Wydawnictwo Helion S.A.


323Bibliografia

JaniszeWska-rain J. (2005), Okres późnej dorosłości. Jak rozpoznać potencjał ludzi w wieku podeszłym [w:] A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologicz-ne, s. 591–622.

JankoWski D. (2007), Podstawowe pojęcia teorii edukacji dorosłych [w:] D. Jankowski, K. Przyszczypkowski, J. Skrzypczak (red.), Podstawy edukacji dorosłych. Zarys problematyki. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 9–32.

JankoWski D., PrzyszczyPkoWski k., skrzyPczak J. (2007), Podstawy edukacji doro-słych. Zarys problematyki. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

JaroszeWska a. (2004), Neuropsychologiczne aspekty nabywania/uczenia się języka w młodszym wieku szkolnym a hipoteza wieku krytycznego [w:] E. Białek, E. Tomiczek (red.), Orbis Linguarum, vol. 26, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, s. 287–301.

JaroszeWska a. (2005), Wielokulturowość vs międzykulturowość [w:] „Studia Niemco-znawcze”, t. XXXI, s. 249–257.

JaroszeWska a. (2006), Konsekwencje pluralizmu kulturowego [w:] „Studia Niemco-znawcze”, t. XXXIII, s. 155–161.

JaroszeWska a. (2007), Nauczanie języka obcego w kształceniu wczesnoszkolnym. Rozwój świadomości wielokulturowej dziecka. Dissertationes Inaugurales Selectae, vol. 36. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.

JaroszeWska a. (2009a), Uczenie się języków obcych jako jedna z form samorealizacji ludzi starszych [w:] „Lingwistyka stosowana. Przegląd”, t. 1, s. 115–125.

JaroszeWska a. (2009b), Nauczanie języków obcych warunkiem dialogu, porozumienia i współpracy pomiędzy przedstawicielami różnych kultur [w:] Z. Jancewicz (red.), W dialogu języków i kultur, Warszawa: Lingwistyczna Szkoła Wyższa w Warszawie, s. 101–114.

JaroszeWska a. (2009c), O potrzebie kształtowania kompetencji międzykulturowej wśród seniorów [w:] „Edukacja Dorosłych”, nr 2, s. 65–73.

JaroszeWska a. (2009d), Analiza kompetencji nauczycieli języków obcych w kontekście nauczania w różnych grupach wiekowych [w:] M. Pawlak, A. Mystkowska-Wiertelak, A. Pietrzykowska (red.), Nauczyciel języków obcych dziś i jutro. Poznań – Kalisz: Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 83–93.

JaroszeWska a. (2010a), Problematyka międzykulturowości a nauczanie języków obcych – rozważania z pogranicza teorii i praktyki [w:] „Meritum. Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny”, nr 1, s. 21–26.

JaroszeWska a. (2010b), Kilka uwag na temat metodologii badań prowadzonych wśród osób w wieku senioralnym [w:] „Neofilolog”, nr 34, s. 253–264.

JaroszeWska a. (2010c), Kompetencje kluczowe nauczyciela geragoga w kontekście nauczania języków obcych w wymiarze międzykulturowym [w:] W. Horyń, J. Ma-ciejewski (red.), Nauczyciel andragog we współczesnym społeczeństwie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 97–109.

JaroszeWska a. (2011a), Współczesne determinanty badań glottodydaktycznych. O per-spektywach rozwoju „glottogeragogiki” [w:] „Neofilolog”, nr 37, s. 87–100.

JaroszeWska a. (2011b), Międzykulturowość w życiu ludzi starszych – konsekwencje dla kształcenia ustawicznego [w:] A. Cudowska (red.), Kierunki rozwoju edukacji w zmieniającej się przestrzeni społecznej. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”, s. 343–352.

JaroszeWska a. (2011c), Goethe-Institut e.V. Z perspektywy 60 lat działalności na po-graniczu kultur [w:] „Studia Niemcoznawcze”, t. XLVII, s. 223–230.


324 Bibliografia

JaroszeWska a. (2011d), Uczeń w wieku późnej dorosłości – próba charakterysty-ki w kontekście organizacji procesu nauczania języków obcych [w:] J. Knieja, S. Piotrowski (red.), Nauczanie języka obcego a specyficzne potrzeby uczących się. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, s. 487–502.

JaroszeWska a. (2012a), Typologia form językowego kształcenia seniorów [w:] „Studia Niemcoznawcze”, t. XLIX, s. 77–79.

JaroszeWska a. (2012b), Edukacja obcojęzyczna polskich seniorów. Zarys problematyki w kontekście działalności UTW [w:] „Języki Obce w Szkole”, nr 2, s. 8–15 [online: http://www.jows.pl/node/116; dostęp 15.08.2012].

JaroszeWska a. (w druku), Perspektywy e-edukacji w kontekście wdrażania polityki wie-lojęzyczności w systemie kształcenia seniorów w Polsce.

Jaskot a., Przybylska e. (red.) (1996), Kształcenie ustawiczne jako współczesna strate-gia edukacyjna: nowe tendencje w andragogice. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowe.

JaWorska m. (2009), Autoewaluacja w procesie uczenia się i nauczania języków ob-cych. Zastosowanie Europejskiego portfolio językowego w kształceniu nauczycieli. Dissertationes Inaugurales Selectae, vol. 58. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.

JeDynak m. (2009), Critical Period Hypothesis Revisited: The Impact of Age on Ultima-te Attainment in the Pronunciation of a Foreign Language. Frankfurt am Main: Lang.

Joiner e.g. (1981), The Older Foreign Language Learner: A Challenge for Colleges and Universities [w:] „Language in Education: Theory and Practice”, nr 34, s. 1–58 [online: http://www.eric.ed.gov/PDFS/ED208672.pdf ; dostęp 15.11.2012].

Jung h. (2000): Fremdsprachenlernen über 60. Eine empirisch-qualitative Studie zum Sprachlernverhalten von Fremdsprachenlernern im Alter von 60 bis 80 Jahren. Tübingen: Stauffenburg Verlag.

kAczMArek B. (1995), Mózg, język, zachowanie. Lublin: Wydawnictwo UMCS.kAde S. (2009), Altern und Bildung: Eine Einführung. Bielefeld: W. Bertelsmann Verlag.kaiser h.J. (red.) (2002), Autonomie und Kompetenz: Aspekte einer gerontologischen

Herausforderung. Münster-Hamburg-London: LIT Verlag.kAlBerMAtten u. (2004), Bildung im Alten [w:] A. Kruse, M. Martin (red.), Enzyklopä-

die der Gerontologie: Alternsprozesse in multidisziplinärer Sicht. Bern: Verlag Hans Huber, s. 110–124.

kArtA prAw podStAwowych ue (2007/C 303/01) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 303 z dnia 14.12.2007, s. 1–16.

kAuFMAn A.S., lichtenBerGer e.o. (2006), Assessing Adolescent and Adult Intelligence. Hoboken – New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

kAuFMAnn S. (1993), Sprachkurse für ältere Ausländerinnen und Ausländer [w:] „Deutsch lernen”, nr 3, s. 265–273.

kic-Drgas J. (2010a), Kommunikativer Ansatz im FSU im Seniorenalter [w:] Проблемы межкультурной коммуникации в теории языка и лингводидактике: материалы IV-ой Международной научно-практической конференции. Barnaul, s. 232–236.

kic-Drgas J. (2010b), Linguistische und psychodidaktische Grundlagen des Fremdspra-chenlernens im Seniorenalter [w:] „Glottodidaktika”, XXXVI, s. 189–201.


325Bibliografia

kic-Drgas J. (2010c), Überlegungen zur Motivation polnischer Senioren zum Fremdspra-chenlernen [w:] K. Myczko (red.), Reflexion als Schlüsselphänomen der gegenwärti-gen Fremdsprachendidaktik, Posener Beiträge zur Germanistik, nr 27. Frankfurt am Main: Peter Lang, s. 279–291.

kic-Drgas J. (2011a), Senior – (nie)zwykły uczeń w centrum zainteresowania glottody-daktyki [w:] „Lingwistyka Stosowana. Przegląd”, t. 3, s. 197–209.

kic-Drgas J. (2011b), Zwischen Instruktion und Konstruktion – eine neue Perspektive für den Fremdsprachenunterricht im Seniorenalter [w:] „Scripta Neophilologica Posnaniensia”, nr XI, s. 39–49.

kic-Drgas J. (2012), Fremdsprachenlernen im Senioralter. Entwicklung und Evaluation von Lehr- und Lernmaterialien für Senioren. Nieopublikowana rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Skowronek. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza-Wydział Neofilologii-Instytut Lingwistyki Stosowanej.

kiDD r.J. (1966), The Implications of Continuous Learning. Toronto: W.J. Cage.klich-rączka a., siuDa J., PiotroWicz k., boczarska-JeDynak m., skalska a., krzy-

stanek e., Wiznaer b., śWiat m., skrzyPek m., oPala g., groDzicki t. (2012), Zaburzenia funkcji poznawczych u osób w starszym wieku [w:] M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), „Pol-Senior” – Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydaw-nictwa Medyczne, s. 109–121.

kliMczuk A. (2012), Kapitał społeczny ludzi starych na przykładzie mieszkańców miasta Białystok. Lublin: Wiedza i Edukacja.

kliMek e., wizner B., SkAlSkA A., Grodzicki t. (2012), Stan wzroku i słuchu u osób w wieku podeszłym [w:] M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), „Pol-Se-nior” – Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, s. 95–108.

klinGenBerGer h. (1996), Handbuch Altenpädagogik: Aufgaben und Handlungsfelder der ganzheitlichen Geragogik. Bad Heilbrunn: Klinkhardt.

kłoskoWska a. (2005), Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

knApp A. (2008), Interkulturelle Kompetenz: eine sprachwissenschaftliche perspektive [w:] G. Auernheimer (red.), Interkulturelle Kompetenz und pädagogische Professio-nalität. Wiesbaden: VS Verlag/GWV Fachverlage, s. 81–100.

knoll J.h. (2008), Zur Geschichte der UNESCO-Weltkonferenzen für Erwachsenenbil-dung – von Helsingör (1949) bis Hamburg (1997): internationale Bildungspolitik in Personen und Programmen [w:] „Bildung und Erziehung”, nr 2, s. 129–150.

knopp r. (2007), Kulturelle Kompetenz als Chance für gesellschaftliche Wirksamkeit im Alter [w:] R. Knopp, K. Nell (red.), Keywork: Neue Wege in der Kultur- und Bildungsarbeit mit Älteren. Bielefeld: transcript Verlag, s. 35–51.

kocowSki t. (1982), Potrzeby człowieka: koncepcja systemowa. Wrocław: Zakład Naro-dowy im. Ossolińskich.

kok w. i in. (2004), Rozszerzenie UE. Osiągnięcia i wyzwania [online: http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/enlargement_process/past_enlargements/communica-tion_strategy/kok_introduction_pl.pdf; dostęp 03.10.2011].

kollAnd F., AhMAdi p. (2010), Bildung und aktives Altern: Bewegung im Ruhestand. Bielefeld: W. Bertelsmann Verlag.


326 Bibliografia

komisJa euroPeJska (2003a), Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia – wspólne cele do roku 2010. Program prac dotyczący przyszłych celów syste-mów edukacji. Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. Tłumaczenie z ory-ginału: Education and training in Europe: diverse systems, shared goals for 2010. Luksemburg: Biuro Urzędowych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2002.

komisJa euroPeJska (2003b), Promowanie nauki języków obcych i różnorodności językowej: plan działań na lata 2004–2006. Komunikat Komisji dla Rady, Parla-mentu Europejskiego, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: COM(2003) 449 final. Tłumaczenie z oryginału: Promoting Language Learning and Linguistic Diversity: An Action Plan 2004–2006. Bruksela, 24.07.2003.

komisJa euroPeJska (2009), Wielojęzyczność. Ku wzajemnemu zrozumieniu. Luksem-burg: Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich.

komisJa euroPeJska (2010a), EUROPA 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrów-noważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Komunikat Komisji: KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa euroPeJska (2010b), Zielona Księga: na rzecz adekwatnych, stabilnych i bez-piecznych systemów emerytalnych w Europie. SEK(2010)830. Komunikat Komisji: KOM(2010)365 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa euroPeJska (2010c), Pierwsza ocena okresowa wspólnego programu „Nowo-czesne technologie w służbie osobom starszym” – Sprawozdanie Komisji dla Parla-mentu Europejskiego i Rady. KOM(2010) 763 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa euroPeJska (2010d), Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubó-stwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europej-skiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, KOM (2010) 758 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa euroPeJska (2010e), Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia: europejski wkład w pełne zatrudnienie. Komunikat Komisji do Parlamentu Euro-pejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, COM(2010) 682 wersja ostateczna, Strasburg.

komisJa euroPeJska (2011), Zalecenie Komisji z dnia 11 lipca 2011 r. w sprawie ini-cjatywy w zakresie wspólnego planowania badań naukowych „Długie lata, lepsze życie – potencjał i wyzwania zmian demograficznych” (2011/413/UE) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr L183 z dnia 13.07.2011, Bruksela, s. 28–30.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2000), Memorandum dotyczące kształcenia ustawicz-nego. Dokument roboczy Komisji: SEC(2000)I. 832, Bruksela.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2005a), Zielona Księga „Wobec zmian demograficz-nych: nowa solidarność między pokoleniami”. Komunikat Komisji: COM(2005) 94 końcowy, Bruksela.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2005b), Nowa strategia ramowa w sprawie wieloję-zyczności. Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Eko-nomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: COM(2005) 596 wersja ostateczna. Bruksela, 22.11.2005.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2006), Demograficzna przyszłość Europy – przekształ-cić wyzwania w nowe możliwości. Komunikat Komisji COM(2006) 571 wersja osta-teczna, Bruksela.


327Bibliografia

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2007a), Komunikat Komisji do Parlamentu Euro-pejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Promowanie solidarności między pokoleniami” KOM(2007) 244 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2007b), Komfortowe funkcjonowanie osób starszych w społeczeństwie informacyjnym – Inicjatywa 2010 – Plan działania w sprawie technologii teleinformatycznych i starzenia się społeczeństwa. Komunikat Komisji COM(2007) 332 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2007c), Komunikat Komisji do Parlamentu Europej-skiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów: Komunikat dotyczący Europejskiej agendy kultury w dobie globalizacji świata. KOM(2007) 242 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2008a), Odnowiona agenda społeczna: Możliwości, dostęp i solidarność w Europie XXI wieku. Komunikat Komisji do Parlamentu Euro-pejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, KOM(2008) 412 wersja ostateczna, Bruksela.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2008b), Zielona Księga „Migracja i mobilność: wyzwania i szanse dla wspólnotowych systemów edukacyjnych” COM(2008) 423 wersja ostateczna. Tłumaczenie z oryginału: Green Paper „Migration & Mobility: Challenges and Opportunities for EU Education Systems” {SEC(2008) 2173}. Bruk-sela, 03.07.2008.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2008c), Komunikat Komisji do Parlamentu Europej-skiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Re-gionów: „Wielojęzyczność: atut dla Europy i wspólne zobowiązanie” COM(2008) 566 wersja ostateczna. Tłumaczenie z oryginału: Multilingualism: An Asset for Euro-pe and a Shared Commitment, {SEC(2008) 2443}, {SEC(2008) 2444},{SEC(2008) 2445}. Bruksela, 18.09.2008.

komisJa WsPólnot euroPeJskich (2009), Sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeń-stwa, 2009). Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, KOM(2009) 180 wersja ostateczna, Bruksela.

koMitet proGnoz „polSkA 2000 pluS” (2008), Memoriał Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN dla najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie programu działań na rzecz poprawy sytuacji ludzi w starszym wieku [on-line: http://www.prognozy.pan.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=64&Itemid=46; dostęp 24.10.2011].

komitet regionóW (2008a), Opinia Komitetu Regionów „Komfortowe funkcjonowanie osób starszych w społeczeństwie informacyjnym” (2008/C 53/07) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 53 z dnia 26.02.2008, s. 40–43, Bruksela.

komitet regionóW (2008b), Opinia Komitetu Regionów „Wielojęzyczność” (2008/C 257/06) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 257 z dnia 09.10.2008, s. 30–35.

komitet regionóW (2010), Opinia Komitetu Regionów „Sprostanie wyzwaniom związa-nym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa, 2009)” [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 232 z dnia 27.08.2010, Bruksela, s. 7–13.


328 Bibliografia

koMorowSkA h. (2007), Metodyka nauczania języków obcych w Polsce (1957–2007). 50 lat czasopisma „Języki Obce w Szkole”. Z wyborem tekstów z lat 1957–2007. Warszawa: Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli.

konArzewSki k. (2000), Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

konecki k. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

konieczna-Woźniak r. (2001), Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce. Profilaktyczne aspekty edukacji seniorów. Poznań: Wydawnictwo ERUDITUS.

konstytucJa rzeczPosPoliteJ PolskieJ z Dnia 2 kWietnia 1997 (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

korporowicz l. (1997), Wielokulturowość a międzykulturowość: od reakcji do interakcji [w:] M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński (red.), U progu wielokulturowości. War-szawa: Oficyna Naukowa, s. 64–72.

köSter d., SchrAMek r., dorn S. (2008), Qualitätsziele moderner SeniorInnenarbeit und Altersbildung. Das Handbuch. Oberhausen: ATHENA-Verlag.

kostka t, koziarska-rościszeWska m.e. (2009), Choroby wieku podeszłego. Warsza-wa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

kotoWska e., iŻycka h., noJszeWska-Dochev m., maJcher-teleon a. i in. (2005), Ucze-nie się dorosłych. Przegląd tematyczny. Raport Źródłowy Polska. Warszawa: Minister-stwo Gospodarki i Pracy – Departament Rynku Pracy [online: http://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/File/nowe/uczeniesiedoroslychdruk.pdf; dostęp 24.10.2011].

kowAlewSki t., SzukAlSki p. (red.) (2008), Starzenie się ludności Polski. Między demo-grafią a gerontologią społeczną. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

koWalski J., ślusarczyk z. (2006), Unia Europejska. Proces integracji europejskiej i zarys problematyki instytucjonalno-prawnej. Poznań: Polskie Wydawnictwo Praw-nicze IURIS.

kozielecki J. (1999), Transgresje jako źródło kultury [w:] J. Kozielecki (red.), Humani-styka przełomu wieków, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 241–261.

kramsch c.J. (2008), Language and Culture (Oxford Introductions to Language Study). Oxford – New York: Oxford University Press.

krüGer h.-h. (2007), Metody badań w pedagogice. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

krumm h.J. (2001), Kinder und ihre Sprachen – lebendige Mehrsprachigkeit. Wien: Eviva – WienerVerlagsWerkstatt.

kruSe A. (1987), Kompetenzerhaltung, Kompetenzsteigerung und Kompetenzwiederge-winnung im Alter [w:] A. Kruse, U. Lehr, C. Rott (red.), Gerontologie – eine interdis-ziplinäre Wissenschaft. Beiträge zur I. Gerontologische Woche Heidelberg. München: Bayrischer Monatsspiegel Verlagsgesellschaft, s. 343–412.

kruSe A. (2006), Psychologische Alternstheorien [w:] W.D. Oswald, U. Lehr, C. Sieber, J. Kornhuber (red.), Gerontologie: Medizinische, psychologische und sozialwis-senschaftliche Grundbegriffe, Stuttgart: Kohlhammer GmbH., s. 31–36.

krzyształoWicz f., abramoWicz i., JorDan J., reicher m. (2007), Układ nerwowy obwo-dowy, układ nerwowy autonomiczny, powłoka wspólna, narządy zmysłów. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.


329Bibliografia

kuBinowSki d. (2010), Jakościowe badania pedagogiczne. Filozofia – metodyka – ewa-luacja. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

kupiSiewicz c. (2004), Nauczanie [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III: M–O, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 511–512.

kurcz i. (1995), Pamięć – uczenie się – język, t. 3 serii: „Psychologia ogólna”, red. T. Tomaszewski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

kWieciński z. (2006), Dryfować i łudzić. Polska „strategia” edukacyjna [w:] „Nauka”, nr 1, s. 27–45.

lehr u. (2002), Das Lebensalter – ein Maßstab für Kompetenz? [w:] K.J. Kaiser (red.), Autonomie und Kompetenz: Aspekte einer gerontologischen Herausforderung. Münster-Hamburg-London: LIT Verlag, s. 35–50.

lehr u. (2007). Psychologie des Alterns. Wiebelsheim: Quelle und Meyer Verlag Gmbh & Co.

lenArt M. (2009), Raport z Diagnozy Uniwersytetów Trzeciego Wieku w Polsce. Nowy Sącz: Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń UTW.

lenGrAnd p. (1970), An Introduction to Lifelong Education. Paryż: UNESCO.lenneBerG e.h. (1967), Biological Foundations of Language. New York: John Wiley

and Sons Inc.leszczyńska-reJchert a. (2007), Człowiek starszy i jego wspomaganie – w stronę pe-

dagogiki starości. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

leszczyńska-reJchert a. (2009), Geragogika jako subdyscyplina pedagogiczna – zało-żenia i formy realizacji [w:] A. Stąpińska-Pająk (red.), „Chowanna”, t. 2, s. 225–233.

lewiS M.p. (red.) (2009), Ethnologue: Languages of the World. Sixteenth edition. Dallas: SIL International [online: http://www.ethnologue.com; dostęp 20.09.2011].

lewkowicz k., kott F. (red.) (2012), Rok 2012 Rokiem Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Warszawa: Uniwersytet Trzeciego Wieku Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

lindeMAn e.c. (1926), The Meaning of Adult Education. New York: New Republic.lowenFeld v., BrittAin w.l. (1977), Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.lütJen P. (1980), Fremdsprachen von Senioren am Beispiel von Fremdsprachenkursen

an Volkshochschulen [w:] „Unterrichtswissenschaft”, nr 4, s. 326–340.lütJen P. (1986), Ältere Menschen in Sprachkursen - Nicht nur zum Fremdsprachenler-

nen [w:] H. Döhner, H. Freese (red.), Alternsforschung 1985- Beiträge zum allgeme-inen Vorlesungswesen der Universität Hamburg (= Beiträge zur Gerontologie und Altenarbeit 63), 2. Aufl. Berlin: Deutsches Zentrum für Alternsfragen e. V., s. 65–91.

łobocki m. (2006), Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydaw-nicza „Impuls”.

łobocki m. (2007), Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

MAAlouF A. i in. (2008), Zbawienne wyzwanie. W jaki sposób wielość języków mogłaby skonsolidować Europę. Propozycje Grupy Intelektualistów ds. Dialogu Międzykul-turowego utworzonej z inicjatywy Komisji Europejskiej, Bruksela.

MAlendA A. (2003), Ewaluacja [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. I: A–F, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 1091–1094.


330 Bibliografia

MAlwitz-Schütte M. (red.) (1998), Lernen im Alter. Wissenschaftliche Weiterbildung für ältere Erwachsene. Münster – New York – München – Berlin: Waxmann.

małecka b.z. (1985), Elementy gerontologii dla pedagogów. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

MArcickiewicz p. (2011), Otwarta Metoda Koordynacji [online: http://eup.wse.krakow.pl/?page_id=146; dostęp 22.10.2011].

MArcinek p. (2007), Funkcjonowanie intelektualne w okresie starości [w:] „Gerontolo-gia Polska”, t. 15, nr 3, s. 69–75.

MArinovA-todd S., MArShAll B., Snow c. e. (2000), Three Misconceptions About Age and L2 Learning [w:] „TESOL Quarterly”, nr 1, s. 9–34.

MArtin G.n. (2001), Neuropsychologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. MArtin M., klieGel M. (2008), Psychologische Grundlagen der Gerontologie. 2. Aufla-

ge. Stuttgart: Verlag W. Kohlhammer.MAruSzewSki t. (2004), Pamięć jako podstawowy mechanizm przechowywania doświad-

czenia [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2: Psychologia ogólna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 137–164.

MASlow A. (2007), Motywacja i osobowość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.MASzke, A.w. (2008), Metody i techniki badań pedagogicznych. Rzeszów: Wydawni-

ctwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.MAtlAkiewicz A., SolArczyk-Szwec h. (2005), Dorośli uczą się inaczej. Andragogicz-

ne podstawy kształcenia ustawicznego. Toruń: Wydawnictwo Centrum Kształcenia Ustawicznego w Toruniu.

matsumoto D., Juang l. (2007), Psychologia międzykulturowa. Gdańsk: Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne.

MccrAe r.r., coStA p.T. Jr. (2005), Osobowość dorosłego człowieka. Perspektywa teorii pięcioczynnikowej. Kraków: Wydawnictwo WAM.

mięDzyresortoWy zesPół Do sPraW uczenia się Przez całe Życie, W tym krk (2011), Perspektywa uczenia się przez całe życie (projekt) [online: http://bip.men.gov.pl/images/stories/Karolina/plll2011_02_04.pdf; dostęp 24.10.2011].

MilczArek k. (red.) (2011), Gdyby nie Grundtvig… 10 lat programu Grundtvig oczami beneficjentów/If it were not for Grundtvig... 10 years of the Grundtvig programme through the eyes of its beneficiaries. Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.

milerski b., śliWerski b. (red.) (2000), Pedagogika. Leksykon PWN, Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN.

ministerstWo eDukacJi Narodowej (2005), Program operacyjny „Wykształcenie i kom-petencje”. Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013 (projekt) [online: http://www.fun-duszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/po/wyksztalcenie.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo eDukacJi Narodowej (2010), Od europejskich do polskich ram kwalifikacji – Model Polskich Ram Kwalifikacji [online: http://kwalifikacje.edu.pl/download/doku-menty/Model_Polskich_Ram_Kwalifikacji_raport_ekspertow.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo eDukacJi Narodowej i Sportu (2003), Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do 2010 roku [online: http://www.men.gov.pl/index.php?view=article&catid=58%3Aksztacenie-dorosych&id=346%3Astrategia-rozwoju-ksztacenia--ustawicznego-do-2010-roku-&format=pdf&option=com_content&Itemid=83; dostęp 24.10.2011].


331Bibliografia

MiniSterStwo GoSpodArki (2008), Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej [online: http://www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/ED3609C2-1747-4125-98B1-C23D09115D94/49494/KrajowyProgramReformnala-ta20082011.pdf; dostęp 24.10.2011].

MiniSterStwo GoSpodArki (2009), Dokument implementacyjny Krajowego Programu Reform na lata 2008–2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej [online: http:// www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/4BD59708-9152-49A2-8723-8D89111130A2/55156/DIpoRMwersjaostateczna.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo Polityki sPołecznej (2005), Strategia polityki społecznej na lata 2007– –2013 [online: http://ec.europa.eu/ewsi/UDRW/images/items/docl_14681_149716116.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo Pracy i Polityki sPołeczneJ (2008a), Program działań na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej osób w wieku niemobilnym „PROGRAM 45/50 PLUS”. Warszawa [online: http://www.mpips.gov.pl/praca/programy/program-4550-plus/; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo Pracy i Polityki sPołeczneJ (2008b), Program Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+ [online: http://www.mpips.gov.pl/bip/akty-prawne/programy/program-solidarnosc-pokolen- dzialania-dla-zwiekszenia-aktywnosci-zawodowej-osob-w-wieku-50/#akapit1; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo Pracy i Polityki sPołeczneJ (2008c), Krajowy Program „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010” [online: http://analizy.mpips.gov.pl/images/stories/publ_i_raporty/krajowy_program_2008_2010.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo rozWoJu regionalnego (2006a), Polska. Narodowe strategiczne ramy odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności [online: http://www.rsi.org.pl/dane/download/1nsro_sierpien_ost1.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo rozWoJu regionalnego (2006b), Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015. Warszawa: Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej [online: http://www.silesia.org.pl/upload/19_SRKRM_29list06.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo rozWoJu regionalnego (2007), Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Na-rodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 [online: http://www.pomorskie.eu/res/defs/pokl/dokumenty/pokl_zatwierdzony_7092007.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo rozWoJu regionalnego (2011), Raport – Polska 2011. Gospodarka – Społeczeństwo – Regiony (projekt). Warszawa: Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej – Wydział Analiz Społeczno-Gospodarczych [online: http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajo-we/Documents/Raport-Polska%202011.pdf; dostęp 24.10.2011].

ministerstWo sPraW WeWnętrznych i aDministracJi (2008), Strategia rozwoju społe-czeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013 [online: http://www.mswia.gov.pl/portal/SZS/495/6271; dostęp 24.10.2011].

MinoiS G. (1995), Historia starości. Od antyku do renesansu. Warszawa: Oficyna Wy-dawnicza Volumen – Wydawnictwo Marabut.

MorGAn l., kunkel S. (2001), Aging: The Social Context. Londyn: SAGE Publications Ltd.


332 Bibliografia

Moritz M. (2002), Trening umysłu jako forma utrzymania aktywności intelektualnej ludzi starych [w:] K. Obuchowski (red.), Starość i osobowość. Bydgoszcz: Wydaw-nictwo Akademii Bydgoskiej, s. 113–145.

mossakoWska m., Więcek a., błęDoWski P. (red.) (2012), „Pol-Senior” – Aspekty me-dyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.

nArodowe centruM kultury (2008), Narodowa Strategia Polski dla Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego [online: http://dialog2008.pl/pliki/9.pdf; dostęp 24.10.2011].

neuBAuer G. (1998), Unterschiede zwischen Kindern, Jugendlichen und Erwachsenen im Deutsch als Fremdsprache-Unterricht [w:] H.-J. Krum, P.R. Portmann-Tselikas (red.), Schwerpunkt: Deutsch zwischen den Kulturen. Theorie und Praxis – österre-ichische Beiträge zu Deutsch als Fremdsprache. Band 2. Innsbruck-Wien: Studien--Verlag, s. 130–146.

nęcka e. (2004a), Inteligencja [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akade-micki, t. 2: Psychologia ogólna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 721–760.

nęcka e. (2004b), Procesy uwagi [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akade-micki, t. 2: Psychologia ogólna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 77–96.

nęcka e., orzechoWski J., szymura b. (2012), Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN oraz ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie.

nikitoroWicz J. (2001), Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.

nowickA A. (2009), Starość jako faza życia człowieka [w:] A. Nowicka (red.), Wybrane problemy osób starszych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 17–25.

nowickA e. (1991), Wprowadzenie. Inny jako obcy [w:] E. Nowicka (red.), Religia a ob-cość. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

nowickA e. (2000), Świat człowieka – świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

oBerAuer k. (2006), Różnice w funkcjach poznawczych związane z wiekiem i cechami indywidualnymi [w:] R.W. Engle, G. Sędek, U. von Heckers, D.N. McIntosh (red.), Ograniczenia poznawcze. Starzenie się i psychopatologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Spo-łecznej w Warszawie, s. 59–89.

oecd (2007), Understanding the Brain: The Birth of a Learning Science. Centre for Educational Research and Innovation [online: http://www.oecd-ilibrary.org/educa-tion/understanding-the-brain-the-birth-of-a-learning-science_9789264029132-en; dostęp 31.10.2010].

ohly k. (2007a), Older learners of German and their use of language learning strategies [w:] C. Gabrielatos, R. Slessor, J.W. Unger (red.), Papers from the Lancaster Univer-sity Postgraduate Conference in Linguistics & Language Teaching, vol. 1. Papers from LAEL PG 2006, s. 86–102 [online: http://www.ling.lancs.ac.uk/pgconference/v01/Volume01.pdf; dostęp 05.11.2012].


333Bibliografia

ohly k. (2007b), Language Learning Strategies: A Study of Older Learners of German at the University of the Third Age. Nieopublikowana dysertacja doktorska. Milton Keynes: The Open University.

okoń W. (2007), Nowy słownik pedagogiczny. Wydanie dziesiąte uzupełnione i popra-wione. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

okólski m. (2003), Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycz-nym zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

ooMen-welke i., kruMM h. J. (2004), Sprachenvielfalt – Eine Chance für den Deu-tschunterricht [w:] „Fremdsprache Deutsch”, nr 31, s. 5–13.

osWalD W.D., lehr u., sieber c., kornhuber J. (red.) (2006), Gerontologie: Medizinische, psychologische und sozialwissenschaftliche Grundbegriffe. Stuttgart: Kohlhammer GmbH.

Pakt na rzecz senioróW (projekt z dnia 15 października 2012 r.) [online: http://www.porozumienieutw.com.pl/aktualnosci.php; dostęp 16.11.2012].

Pakuła m. (2010), Postawy osób starszych wobec edukacji. Studium teoretyczno-diag-nostyczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

pAlkA S. (2006), Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Parlament euroPeJski (2005), Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie wyzwań demograficznych i solidarności między pokoleniami (2005/2147(INI)) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C292E z dnia 01.12.2006, s. 131–140.

Parlament euroPeJski (2009a), Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie demograficznej przyszłości Europy (2007/2156(INI)) (2009/C 184 E/12) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 184 E, s. 75–87.

Parlament euroPeJski (2009b), Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 10 kwietnia 2008 r. w sprawie europejskiej agendy kultury w dobie globalizacji (2007/2211(INI)) (2009/C 247 E/07) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 247 E, s. 32–41.

Parlament euroPeJski (2010), Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 24 mar-ca 2009r. w sprawie wielojęzyczności: atut dla Europy i wspólne zobowiązanie (2008/2225(INI) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 117E z dnia 06.05.2010, s. 59–64.

Parlament euroPeJski (2011), Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 18 maja 2010 r. w sprawie kompetencji kluczowych w zmieniającym się świecie: realizacja programu prac „Edukacja i szkolenia 2010” (2010/2013(INI)) (2011/C 161 E/02) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 161 E, s. 8–15.

Parlament euroPeJski i raDa ue (2000), Decyzja nr 1934/2000/EC Parlamentu Eu-ropejskiego i Rady z dnia 17 lipca 2000 r. w sprawie Europejskiego Roku Języków (2001) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr L 232 z dnia 14.09.2000, s. 1–5.

Parlament euroPeJski i raDa ue (2006a), Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (2006/962/WE) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr L 394 z dnia 30.12.2006, s. 10–18.

Parlament euroPeJski i raDa ue (2006b), Decyzja nr 1983/2006/WE Parlamentu Eu-ropejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego (2008) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr L 412 z dnia 30.12.2006, s. 44–50.


334 Bibliografia

Parlament euroPeJski i raDa ue (2011), Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 940/2011/UE z dnia 14 września 2011 r. w sprawie Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2012) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr L246 z dnia 23.09.2011, s. 5–10.

penField w., roBertS l. (1959), Speech and Brain-Mechanisms. Princeton, NJ: Prince-ton University Press.

Pervin l.a., John o.P. (2002), Osobowość – teoria i badania. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

pFeiFFer w. (1990), Fremdsprachendidaktik als Theorie und Praxis oder die wis-senschaftliche Salonreife der Fremdsprachenandragogik und ihre weitere Entwi-cklung [w:] „Zielsprache Französisch”, nr 2, s. 78-81.

pFeiFFer w. (2001), Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki. Poznań: Wydaw-nictwo WAGROS.

pFeiFFer w. (2004), Interkulturowa glottopedagogika – nowa dyscyplina naukowa? Uwagi do dyskusji [w:] C. Badstübner-Kizik, R. Rozalowska-Żądło, A. Uniszewska (red.), Sprachen lehren – Sprachen lernen / Nauczanie i uczenie się języków obcych. Prace ofiarowane Profesor Halinie Stasiak w 70. rocznicę urodzin. Gdańsk: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 71–84.

piedMont r.M. (1997), Fremdsprachenlernen im Alter. Elemente einer Methodik des Sprachunterrichts mit älteren Erwachsenen [w:] D. Eggers (red.), Sprachandrago-gik (GAL, Forum Angewandte Linguistik), Frankfurt, Main i in.: Peter Lang Verlag, s. 135–152.

Pietrasiński z. (1990), Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Państwowe Wydawni-ctwo „Wiedza Powszechna”.

pilch t. (red.) (2007), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VI: Su–U. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

pilch t., BAuMAn t. (2010), Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i ja-kościowe (wydanie trzecie poprawione i rozszerzone). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

pöGGeler F. (2000), Lernen alt zu werden: Die Zukunft der Altenbildung [w:] S. Becker, L. Veelken, K.P. Wallraven (red.), Handbuch Altenbildung: Theorien und Konzepte für Gegenwart und Zukunft. Opladen: Leske + Budrich, s. 464–476.

Półturzycki J. (2005), Aktualność problemów edukacji ustawicznej [w:] „Chowanna”, t. 2, s. 16–38.

przetAcznik-GierowSkA M. (2005), Zasady i prawidłowości psychicznego rozwoju czło-wieka [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 57–84.

Pyra J. (2007), Fremdsprachenunterricht für Senioren. Probleme und Möglichkeiten. Nieopublikowana praca magisterska wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Zawadzkiej-Bartnik. Warszawa: Uniwersytet Warszawski – Wydział Neofilologii – Instytut Germanistyki.

Quetz J. (1985), Lernen Erwachsene eine Fremdsprache anders als Kinder? [w:] „En-glisch-Amerikanische Studien”, nr 2, s. 238–247.

rAASch A. (2003a), Wie der Sprachkurs zum Highlight der Woche wird. Fremdsprachen lernen im Alter [w:] Klett ThemenDienst Schule – Wissen – Bildung, nr 6, Stuttgart:


335Bibliografia

Ernst Klett Verlag Gmbh, s. 7–10 [online: http://www.klett-pressebox.de/sixcms/media.php/273/07_10.pdf; dostęp 08.11.2012].

rAASch A. (2003b), Ältere Menschen und das Sprachenlernen [w:] „EUROPE’AGE”, nr 1, s. 5–15.

rAASch A. (2008), Ältere Menschen, das Sprachenlernen und Europa [w:] U. Schröder (red.), Blickpunkt Sprachen: Entwicklungen, Projekte, Diskussionen. Impuls 33, Leonardo da Vinci. Bonn: Nationale Agentur Bildung für Europa beim Bundesinsti-tut für Berufsbildung, s. 118–128.

rAASch A. (2010), Förderung der Mehrsprachigkeit durch lebenslanges Lernen [w:] „ZMI” (Zentrum für Mehrsprachigkeit und Integration Köln), Magazin 2, s. 7–11.

raDa Ds. eDukacJi, komisJa euroPeJska (2006), Modernizacja systemów edukacji i szko-leń: ważny wkład na rzecz dobrobytu i spójności społecznej w Europie. Wspólne sprawozdanie okresowe Rady i Komisji z 2006 r. z postępów w realizacji programu prac „Edukacja i Szkolenia 2010” (2006/C 79/01) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 79, s. 1–19.

raDa euroPy: coste D., north b., sheils J., trim J. (2003), Europejski system opisu kształcenia językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie. Warszawa: Wydawnictwo CODN. Tłumaczenie z oryginału: Common European Framework of Reference for Languages: Learning, teaching, assessment. Council of Europe, 2001.

raDa ministróW rP (2012), Uchwała Nr 137 Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie ustanowienia Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012–2013 (z załącznikami) [w:] „Monitor Polski” z dnia 6 wrześ-nia 2012 r., pozycja 642.

rAdA ue (2007), Rezolucja Rady z dnia 16 listopada 2007 r. dotycząca europejskiego planu działań na rzecz kultury (2007/C 287/01) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 287 z dnia 29.11.2007, s. 1–4.

rAdA ue (2008a), Konkluzje Rady z dnia 22 maja 2008r. w sprawie wielojęzyczności (2008/C 140/10) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 140 z dnia 06.06.2008, s. 14–15.

rAdA ue (2008b), Konkluzje Rady z dnia 22 maja 2008 r. w sprawie kompetencji mię-dzykulturowych (2008/C 141/09) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 141, s. 14–16.

rAdA ue (2008c), Rezolucja Rady z dnia 21 listopada 2008r. w sprawie europejskiej strategii na rzecz wielojęzyczności (2008/C 320/01) [w:] Dziennik Urzędowy UE nr C 320 z dnia 16.12.2008, s. 1–3.

rAdA ue (2009), Konkluzje Rady z dnia 12 maja 2009 r. w sprawie strategicznych ram Europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia („ET 2020”) (2009/C 119/02) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 119, s. 2–10.

raDa ue i PrzeDstatWiciele rząDóW PaństW członkoWskich zebrani W raDzie (2008), Konkluzje Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie w sprawie propagowania różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowego w stosunkach zewnętrznych Unii i jej państw członkowskich (2008/C 320/04) [w:] Dziennik Urzędowy UE C 320 z dnia 16.12.2008, s. 10–12.

rAMpilon u. (1991), Wenn Erwachsene Fremdsprachen lernen [w:] „Grundlagen der Weiterbildung” (GdWZ), nr 2, s. 86–90.

reBer A.S., reBer e.S. (2005), Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.


336 Bibliografia

reiMAnn h., reiMAnn h. (1994), Das Alter: Einführung in die Gerontologie. Stuttgart: Enke Verlag.

remboWski J. (1984), Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. Warszawa: Pań-stwowe Wydawnictwa Naukowe.

reSpondek A. (red.) (2009), Europa seniorom – seniorzy Europie. Beneficjenci programu Grundtvig o korzyściach wynikających ze współpracy europejskiej/Europe for Se-nior Citizens, Senior Citizens for Europe. Beneficiaries of the Grundtvig Programme describing the Benefits of European Cooperation. Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.

rieMer c. (2002), Wie lernt man Sprachen? [w:] J. Quetz, & G. von der Handt (red.), Neue Sprachen lehren und lernen. Fremdsprachenunterricht in der Weiterbildung. Bielefeld: Bertelsmann Verlag, s. 49–82.

rieMer c. (2010), Empirische Unterrichtsforschung und Action Research [w:] W. Hallet, F.G. Königs (red.), Handbuch Fremdsprachendidaktik. Berlin: Kallmeyer in Verbin-dung mit Klett Friedrich Verlag GmbH, s. 359–363.

roBertS h.k. (1992), Ein Selbstversuch: Sprachen lernen im Alter [w:] „Zielsprache Französisch”, nr 4, s. 218–222.

roche J. (2001), Interkulturelle Sprachdidaktik: eine Einführung. Tübingen: Gunter Narr Verlag.

roche J. (2008), Fremdsprachenerwerb – Fremdsprachendidaktik. Tübingen-Basel: A. Francke Verlag.

roSenMAyr l. (2000), Was Hänchen nicht lernt, kann ein alter Hans immer noch lernen [w:] S. Becker, L. Veelken, K.P. Wallraven (red.), Handbuch Altenbildung: Theorien und Konzepte für Gegenwart und Zukunft. Opladen: Leske + Budrich, s. 445–456.

roSSet e. (1959), Proces starzenia się ludności. Studium demograficzne. Warszawa: PTG.

ruBAchA k. (2008), Metodologia badań nad edukacją. Warszawa: Wydawnictwa Aka-demickie i Profesjonalne.

rück h. (1998), Subjektive Theorie und autodidaktisches Sprachenlernen. Prä-Kogni-tionen und ihre Überprüfung in einem Lernprozess Russisch [w:] „Fremdsprachen lehren und lernen”, nr 27, s. 204–221.

ruellinG M.h., ioAnnou-nAouM-wokoun k. (2010), Die Europäische Union: Ge-schichte, Institutionen, Recht, Politiken. Bremen: Europäischer Hochschulverlag GmbH & Co. KG.

ruhlAnd r. (2006), Sinnsuche und Sinnfindung im Alter als geragogische Herausforde-rung. Berlin: LIT Verlag.

rupprecht r. (2008), Psychologische Theorien zum Alternsprozess [w:] W.D. Oswald, G. Gatterer, U.M. Fleischmann (red.), Gerontopsychologie. Grundlagen und klinis-che Aspekte zur Psychologie des Alterns. Wien: Springer-Verlag, s. 13–25.

SAdowSki B. (2009), Układ nerwowy i narządy zmysłów. Seria: „Podstawy Fizjologii Człowieka”, red. S.J. Konturk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskie-go.

SAnz c. (red.) (2005), Mind and Context in Adult Second Language Acquisition: Me-thods, Theory, and Practice. Washington: Georgetown University Press.

SchAchtSchABel d.o., MAkSiuk t. (2006), Biologisch-genetische Alternstheorien [w:] W.D. Oswald, U. Lehr, C. Sieber, J. Kornhuber (red.), Gerontologie: Medizinische,


337Bibliografia

psychologische und sozialwissenschaftliche Grundbegriffe, Stuttgart: Kohlhammer GmbH., s. 20–26.

SchAie k.w. (1996), Intellectual Development in Adulthood: The Seattle Longitudinal Study. Cambridge: Cambridge University Press.

SchleppeGrell M. (1987), The Older Language Learner [w:] ERIC Clearinghouse on Languages and Linguistics Washington D.C. [online: http://ericae.net/edo/ed287313.htm; dostęp 05.11.2012].

scisłoWicz s. (2002), Edukacja do samorealizacji. W poszukiwaniu optymalnego dla całożyciowego rozwoju człowieka modelu kształcenia [w:] Z. Gawlina, S. Scisłowicz (red.), Pedagogika wobec aktualnych problemów społecznych. Ostrowiec Święto-krzyskich: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu i Przedsiębiorczości, s. 349–354.

Scott, M.l. (1989), Younger and Older Adult Second Language Learners: A Compari-son of Auditory Memory and Perception. Los Angeles: University of California.

Scovel t. (2000), A Critical Review of the Critical Period Research [w:] „Annual Review of Applied Linguistics”, vol. 20, s. 213–223.

SeriGht l. (1985), Age and Aural Comprehension Achievement in Francophone Adults Learning English [w:] „TESOL Quarterly”, nr 3, s. 455–473.

SieBer c. (2006), Medizinische Alternstheorien [w:] W.D Oswald, U. Lehr, C. Sieber, J. Kornhuber (red.), Gerontologie: Medizinische, psychologische und sozialwis-senschaftliche Grundbegriffe, Stuttgart: Kohlhammer GmbH, s. 26–31.

SinGleton d. (1989), Second Languages for the „ Young – Old” [w:] D. Singleton (red.), Language Acquisition: The Age Factor. Clevedon: Multilingual Matters, s. 248–261.

SinGleton d. (1995), Introduction: A Critical Look at the Critical Period Hypothesis in Second Language Acquisition Research [w:] D. Singleton, Z. Lengyel (red.), The Age Factor in Second Language Acquisition. Clevedon: Multilingual Matters, s. 1–29.

SinGleton d. (2003), Critical Period or General Age Factor(s)? [w:] M. del Pilar García Mayo, L.M. García Lecumberri (red.), Age and the Acquisition of English as a Fore-ign Language. Clevedon: Multilingual Matters, s. 3–22.

SinGleton d., ryAn l. (2004), Language Acquisition: The Age Factor. Clevedon: Mul-tilingual Matters.

SkAlSki M. (2012), Dlaczego starsi ludzie śpią krócej? [w:] „Świat Nauki” [online: http://www.swiatnauki.pl/8,455.html; dostęp 16.11.2012].

skibińska e. (2008), Proces kształcenia seniorów [w:] „Rocznik Andragogiczny 2007”, s. 57–80.

skonsoliDoWane WersJe traktatu o ue i traktatu o funkcJonoWaniu ue uwzględniają-ce zmiany wprowadzone Traktatem z Lizbony podpisanym w dniu 13 grudnia 2007 r. w Lizbonie [w:] Dziennik Urzędowy UE C 115, t. 51 z dnia 9 maja 2008 r.

skoWrońska D. (2009), Edukacja i samorealizacja w procesie przygotowania do starości i wizji starości osób w wieku średnim – sprawozdanie z badań [w:] „Chowanna”, t. 2, s. 63–75.

skrzyPczak J. (2007), Główne strategie kształcenia dorosłych [w:] D. Jankowski, K. Przy-szczypkowski, J. Skrzypczak (red.), Podstawy edukacji dorosłych. Zarys problema-tyki. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 107–116.

StAke r.e. (2009), Jakościowe studium przypadku [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 623–654.


338 Bibliografia

StArkey h. (2006), Intercultural Competence and Education for Democratic Citizenship: Implications for Language Teaching Methodology [w:] G. Neuner, M. Byram (red.), Intercultural Competence. Strasbourg: Council of Europe, s. 61–81.

stąPińska-PaJąk a. (red.) (2009), „Chowanna”, t. 2 (33): Edukacja wobec starości – tradycja i współczesność. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Steuden M. (1998), Przegląd technik badawczych ośrodkowego układu nerwowego [w:] A. Herzyk, D. Kądzielawa. (red.), Związek mózg – zachowanie w ujęciu neuropsy-chologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 37–60.

straś-romanoWska m. (2005), Późna dorosłość. Wiek starzenia się [w:] B. Harwas--Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 263–292.

strelau J. (1997), Inteligencja człowieka. Warszawa: Wydawnictwo „Żak”.strelau J. (2006), Psychologia różnic indywidualnych. Wydanie drugie rozszerzone.

Warszawa: Wydawnictwo naukowe „Scholar”.strenberg r.J., kaufman s.B. (red.) (2011), The Cambridge Handbook of Intelligence.

Cambridge, New York i in.: Cambridge University Press.StröMQviSt S. (1989), Chaotic Phases in Adult Second Language Acquisition: Evidence

from Speech Planning And Monitoring Phenomena. University of Gothenburg, Dept. of Linguistics.

StuArt-hAMilton i. (2006), Psychologia starzenia się. Poznań: Zysk i S-ka.SuchodolSki B. (2003), Edukacja permanentna. Rozdroża i nadzieje. Warszawa: Towa-

rzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej.SüSS v. (2008), „Critical Period” – Hypothese: Forschungsstand. Vdm Verlag Dr. Müller.susułkoWska m. (1989), Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.SzArotA z. (2004), Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki. Kraków:

Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.SzArotA z. (2008), Przestrzeń edukacyjna Uniwersytetu Trzeciego Wieku [w:] „E-men-

tor”, nr 3, s. 71–76.SzArotA z. (2009), Seniorzy w przestrzeni kulturalno-edukacyjnej społeczeństwa wiedzy

[w:] „Chowanna”, t. 2, s. 77–96.szatur-JaWorska b., błęDoWski P., DzięgieleWska m. (2006), Podstawy gerontologii

społecznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. SzczodrowSki M. (2000), Glottokodematyka i jej zakresy badawcze [w:] B.Z. Kielar,

T.P. Krzeszowski, J. Lukszyn, T. Namowicz (red.), Problemy komunikacji między-kulturowej: lingwistyka, translatoryka, glottodydaktyka. Warszawa: Oficyna Wy-dawnicza Graf-Punkt, s. 428–450.

szeląg e. (2000), Neuropsychologiczne podłoże mowy [w:] T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka (red.), Mózg a zachowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 429–459.

sztumski J. (2005), Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice: „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe.

SzukAlSki p. (2008a), Starzenie się ludności – wyzwanie XXI wieku [w:] P. Szukalski, I. Oliwińska, E. Bojanowska, Z. Szweda-Lewandowska, To idzie starość – polity-ka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, s. 7–29.


339Bibliografia

SzukAlSki p. (2008b), Przygotowanie do starości jako zadanie dla jednostek i zbiorowo-ści [w:] P. Szukalski, I. Oliwińska, E. Bojanowska, Z. Szweda-Lewandowska (red.), To idzie starość – polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Pol-ski. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, s. 30–46.

szukalski P., oliWińska i., boJanoWska e., szWeDa-leWanDoWska z. (red.) (2008), To idzie starość – polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

SzuMAn S. (1990), Sztuka dziecka (wydanie według edycji z roku 1927). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Szwed r. (2003), Tożsamość a obcość kulturowa. Studium empiryczne na temat związ-ków pomiędzy tożsamością społeczno-kulturalną a stosunkiem do obcych. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

ślęzak-śWiat a. (2011), Proces uczenia się dorosłych [w:] H. Komorowska (red.), Nauka języka obcego w perspektywie ucznia. Podręcznik akademicki. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Łośgraf, s. 208–225.

thiele M. (2012), Fremdsprachenerwerb im höheren Alter: Eine empirische Studie über Wahrnehmungs- und Verarbeitungsprozesse beim Lernen einer Fremdsprache ab dem 50. Lebensjahr. Grin Verlag.

thieMe F. (2008), Alter(n) in der alternden Gesellschaft. Eine soziologische Einführung in die Wissenschaft vom Altern(n). Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften/GWV Fachverlage GmbH.

thiMM c. (2000), Alter, Sprache, Geschlecht: Sprach- und kommunikationswissenschaft-liche Perspektiven auf das höhere Lebensalter. Frankfurt/Main: Campus Verlag GmbH.

tippelt r., SchMidt B., Schnurr S., Sinner S., theiSen c. (red.) (2009), Bildung Älterer: Chancen im demografischen Wandel. Bielefeld: W. Bertelsmann Verlag.

torenc M. (2007), Nauczanie międzykulturowe – implikacje glottodydaktyczne. Dis-sertationes Inaugurales Selectae, vol. 38. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.

trafiałek e. (2006a), Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej. Kielce: Wydawnictwo Uczelniane Wszechnica Świętokrzyska.

trafiałek e. (2006b), Starość [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wie-ku, t. V: R–St. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 945–949.

trAoré S. (2000), Die kritische Periode beim Erlernen einer fremden Sprache. Alte Fra-gen und neue Antworten [w:] „Deutsch als Fremdsprache”, nr 4, s. 234–239.

tremPała J. (2004), Rozwój poznawczy [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN, s. 13–44.

tulvinG e. (1972), Episodic and semantic memory [w:] E. Tulving, W. Donaldson (red.), Organization of Memory. New York: Academic Press, s. 381–402.

turoS l. (1999), Andragogika ogólna. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.tySzkowA M., przetAcznik-GierowSkA M. (2005), Wybrane koncepcje i teorie rozwoju

psychicznego człowieka [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa (red.), Psy-chologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Warszawa: Wydawnictwo Nauko-we PWN, s. 189–221.


340 Bibliografia

united nAtionS – DESA (2009), World Population Ageing 2009. ESA/P/WP/212. New York: The Department of Economic and Social Affairs of the United Nations.

ustaWa z Dnia 24 kWietnia 2003 roku o Działalności PoŻytku Publicznego i o Wolonta-riAcie (Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z pózn. zm.).

ustaWa z Dnia 27 liPca 2005 roku PraWo o szkolnictWie WyŻszym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.).

ustaWa z Dnia 7 Września 1991 roku o systemie ośWiaty (Dz. U. Nr 95, poz. 425 z późn. zm).veelken l. (2000), Geragogik: Das Sozialgerontologische Konzept [w:] S. Becker,

L. Veelken, K.P. Wallraven (red.), Handbuch Altenbildung: Theorien und Konzepte für Gegenwart und Zukunft. Opladen: Leske + Budrich, s. 87–94.

victor c.r. (2005), The Social Context of Ageing: A Text Book of Gerontology. New York: Routledge.

voGel k. (1991), Lernen Kinder eine Fremdsprache anders als Erwachsene? Zur Frage des Einflusses des Alters auf den Zweitsprachenerwerb [w:] „Die Neueren Spra-chen”, nr 5, s. 539–550.

volkMAnn l. (2002), Aspekte und Dimensionen interkulturellen Kompetenz [w:] L. Volk-mann, W. Gehring, Stierstorfer K. (red.), Interkulturelle Kompetenz: Konzepte und Praxis des Unterrichts. Tübingen: Gunter Narr Verlag, s. 11–47.

von der hAndt G. (2008), Sprachenlernen im Lebensverlauf [w:] U. Schröder (red.), Blickpunkt Sprachen: Entwicklungen, Projekte, Diskussionen. Impuls 33, Leonardo da Vinci. Bonn: Nationale Agentur Bildung für Europa beim Bundesinstitut für Be-rufsbildung, s. 40–56.

von elek t., oSkArSSon M. (1973), Teaching Foreign Language Grammar to Adults. A Comparative Study. Stockholm: Almqvist and Wiksell.

wAllon p., cAMBier A., enGelhArt d. (red.) (1993), Rysunek dziecka. Warszawa: Wy-dawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

wAlSh k. (2000), Neuro-psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wegmann J., Pomino J. (2010), 60plus goes Web 2.0. Fremdsprachenlernen in einer medialgestützten Lernumgebung für Lerner im höheren Alter [w:] „Zeitschrift für In-terkulturellen Fremdsprachenunterricht. Didaktik und Methodik im Bereich Deutsch als Fremdsprache”, nr 1, s. 61–67 [online: http://zif.spz.tu-darmstadt.de/jg-15-1/docs/Wegmann_Pomino.pdf; dostęp 10.10.2012].

weinke i. (2009), Altern in Gesellschaft: sportsoziologische und -psychologische Aspek-te im höheren Lebensalter. Hamburg: Diplomica Verlag GmbH.

wenzel M., FelikSiAk M., toczySki p. (red.) (2009), Portret internauty. Raport. CBOS, Gazeta.pl [online: http://badania.gazeta.pl/pr/115297/portret-internauty-raport-cbos--i-gazeta-pl?changeLocale=PL; dostęp 23.03.2011].

wiAtrowSki z. (2003), Kształcenie ustawiczne dorosłych [w:] T. Pilch (red.), Encyklo-pedia pedagogiczna XXI wieku, t. II: G–Ł. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 903–910.

wichniAk A. (2012), Zaburzenia rytmu okołodobowego [w:] „Psychiatria.mp.pl” [on-line: http://psychiatria.mp.pl/bezsennosc/show.html?id=71289; dostęp 16.11.2012].

Wilczyńska W. (2010), Obszary badawcze glottodydaktyki [w:] „Neofilolog”, nr 34, s. 21–35.


341Bibliografia

Wilczyńska W., michońska-staDnik a. (2010), Metodologia badań w glottodydaktyce. Wprowadzenie. Kraków: AVALON.

Willis J.o., Dumont r., kaufman a.s. (2011), Factor-Analytic Modells of Intelligence [w:] R.J. Strenberg, S.B. Kaufman (red.), The Cambridge Handbook of Intelligence. Cambridge – New York i in.: Cambridge University Press, s. 39–57.

Wingchen J. (2004), Geragogik: von der Interventionsgerontologie zur Seniorenbildung. Hannover: Schlütersche Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG.

Wizner b., skalska a., klich-rączka a., PiotroWicz k. (2012), Ocena stanu funkcjo-nalnego u osób w starszym wieku [w:] M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), „Pol-Senior” – Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekono-miczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, s. 81–94.

WłoDarski t. (1990), Z tajemnic ludzkiej pamięci. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

woolFolk A. (2008), Pädagogische Psychologie. München i in.: Pearson Studium.woytowicz-neyMAnn M. (1970), Dorośli a nauczanie języków obcych (Zagadnienia

wybrane). Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wy-dawnictwo.

Woźniak z. (2003), Priorytety w programach gerontologicznych organizacji międzyna-rodowych i struktur europejskich jako przesłanka budowy polityki społecznej wobec starości i osób starszych [w:] M. Szlązak (red.), Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej. Materiały konferencyjne. Kraków: Regionalny Ośrodek Po-lityki Społecznej w Krakowie, s. 14–33.

Wroczyński r. (1973), Edukacja permanentna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wroczyński r. (1997), Edukacja ustawiczna [w:] W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa: Fundacja „Innowacja”, s. 173–178.

WróbleWska W. (2006), Konsekwencje założeń koncepcji edukacji ustawicznej dla au-toedukacji [w:] „E-mentor”, nr 5, s. 47–52.

WsPólnoty euroPeJskie (2007), Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie – europejskie ramy odniesienia. Luksemburg: Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich.

yeAxlee B. (1929), Lifelong Education: A Sketch of the Range and Significance of the Adult Education Movement. London: Cassell and Company.

zAchAriASz A.l. (2000), Kulturozofia. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Peda-gogicznej.

zaręba e. (1998), Badania empiryczne ilościowe i jakościowe w pedagogice [w:] S. Pal-ka (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 43–54.

zAwAdzkA e. (2004), Nauczyciele języków obcych w dobie przemian. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

zAwAdzkA-BArtnik e. (2010), Nauczyciel języków obcych i jego niepełnosprawni ucz-niowie (z zaburzeniami i dysfunkcjami). Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

zaWilska J.b., ŻytkoWski a., WolDan-tambor a., noWak m. a., anDrzeJczak D. (2008), Okołodobowy typ aktywności (chronotyp) a pora i długość snu u młodzieży i osób dorosłych [w:] „Sen”, nr 2, s. 61–66.


342 Bibliografia

zesPół DoraDcóW strategicznych Prezesa raDy ministróW PoD PrzeWoDnictWem PaWła bochniarza (2008), Raport o Kapitale Intelektualnym Polski. Warszawa [online: http://pliki.innowacyjnosc.gpw.pl/Kapital_Intelektualny_Polski.pdf; dostęp 24.10.2011].

zeyFAnG A., hAGG-Grün u., nikolAuS t. (2007), Basiswissen Medizin des Alterns und des alten Menschen. Heidelberg: Springer Medizin Verlag.

ziębińska b. (2010), Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziałające marginalizacji osób starszych. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.

ziMBArdo p.G. (1999), Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.znyk M. (2007), Edukacja językowa słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Płocku

[w:] Pięć lat UTW w Płocku 2002–2007. Płock: Wydawnictwo PWSZ oraz Stowa-rzyszenie UTW w Płocku, s. 47–52.

zych A.A. (1999), Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.

zych A.A. (2001), Słownik gerontologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Akade-mickie „Żak”.

zych A.A. (2010), Leksykon gerontologii. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.Żernicki b. (1988), Od neuronu do psychiki. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk

– Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.


Netografia

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/setupModifyTableLayout.do (dostęp 21.07.2011)http://bazy.ngo.pl (dostęp 27.11.2011)http://dla-seniorow.pl/o-zespole/regulamin-1 (dostęp 20.11.2011)http://ec.europa.eu/education/index_en.htm (dostęp 15.10.2011)http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-policy/doc1120_en.htm

(dostęp 07.12.2011)http://ec.europa.eu/languages/index_pl.htm (dostęp 16.10.2011)http://edgp.gazetaprawna.pl/index.php?act=mprasa&sub=article&id=417479

(dostęp 12.12.2012)http://eo55.ikso.net/doku.php?id=pl:start (dostęp 27.11.2011)http://eomnibus.pl/index.php?kursy-jezykowe,25 (dostęp 27.11.2011)http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/de/proj_10c_esms.htm

(dostęp 21.07.2011)http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database

(dostęp 21.07.2011)http://eskk.pl/kursy-jezykowe (dostęp 27.02.2012)http://eur-lex.europa.eu (dostęp 10.10.2011)http://europa.eu/about-eu/eu-history/index_pl.htm (dostęp 11.07.2011)http://grundtvig.com.pl/europeneeds.php (dostęp 27.11.2011)http://grundtvig.org.pl (dostęp 27.11.2011)http://hdr.undp.org/en (dostęp 20.09.2011)http://hdr.undp.org/en/reports (dostęp 10.08.2012)http://icq.com.pl (dostęp 27.02.2012)http://institutfrancais.pl/pl (dostęp 26.02.2011)http://jezyki.come.uw.edu.pl (dostęp 27.02.2012)http://ksenior.pl (dostęp 27.11.2011)http://nauka-polska.pl/index.shtml (dostęp 10.08.2012)http://opengate.felk.cvut.cz/index/index_cz.html (dostęp 27.11.2011)http://orka.sejm.gov.pl/opinie7.nsf/nazwa/zesp_UTW/$file/zesp_UTW.pdf

(dostęp 20.02.2011)http://pushkin.edu.ru (dostęp 26.02.2011)http://razem50plus.pl (dostęp 27.11.2011)http://seniorwsieci.pl (dostęp 27.11.2011)http://tlen.pl/index.php (dostęp 27.02.2012)http://translate.google.pl (dostęp 27.02.2012)http://travel.eskk.pl (dostęp 27.02.2012)


344 Netografia

http://utw.uwb.edu.pl/index2.php?p=92 (dostęp 27.11.2011)http://waloryzacja.llp.org.pl/przyklady-dobrej-praktyki (dostęp 27.11.2011)http://whqlibdoc.who.int/wkc/2004/WHO_WKC_Tech.Ser._04.2.pdf (dostęp 04.08.2012)http://www.3wiek.uni.lodz.pl/let-s-go-for-it (dostęp 27.11.2011)http://www.3wiek.uni.lodz.pl/start (dostęp 20.12.2011)http://www.apz.org.pl/pokaz/aktualne (dostęp 27.11.2011)http://www.britishcouncil.org/pl/poland.htm (dostęp 26.02.2011)http://www.bycseniorem.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.cervantes.es/polska/nauka_hiszpanskiego_pl.htm (dostęp 26.02.2011)http://www.chatbots.org/pl (dostęp 27.02.2012)http://www.discovertheworldanew.eu (dostęp 27.11.2011)http://www.english-by-phone.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.ethnologue.com (dostęp 20.09.2011)http://www.europeansharedtreasure.eu/detail.php?id_project_base=2008-1-GB2-

GRU06-00124 (dostęp 27.11.2011)http://www.filantropia.org.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.forum.senior.info.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.frse.org.pl/sites/new.frse.biz/files/u3/statut.pdf (dostęp 27.11.2011)http://www.gadu-gadu.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.gemeinsamlernen.de/ode (dostęp 27.11.2011)http://www.gero.org/deutsch/index.htm (dostęp 14.10.2011)http://www.goethe.de/ins/pl/war/plindex.htm?wt_sc=warszawa (dostęp 26.02.2011)http://www.iagg.info (dostęp 14.10.2011)http://www.iicvarsavia.esteri.it/IIC_Varsavia (dostęp 26.02.2011)http://www.ivona.com/pl (dostęp 27.02.2012)http://www.jezykiobce.pl/angielski-dla-seniorow,477.html (dostęp 27.02.2012)http://www.jezykiobce.pl/audiokursy.php (dostęp 27.02.2012)http://www.jezykiobce.pl/profesor_henry.php (dostęp 27.02.2012)http://www.kobieta50plus.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.kursyjezykowe.net/index.php (dostęp 27.02.2012)http://www.kursy-jezykowe-za-granica.pl/pl/kursy_jezykowe.html (dostęp 27.02.2012)http://www.kursy-online.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.languageabroad.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.mswia.gov.pl (dostęp 15.10.2011)http://www.ngo.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.obozyjezykowe.com.pl/index.html (dostęp 27.02.2012)http://www.oei.waw.pl (dostęp 26.02.2011)http://www.ore.edu.pl (dostęp 16.10.2011)http://www.pafw.pl (dostęp 22.12.2012)http://www.pons.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.porozumienieutw.com.pl/aktualnosci.php (dostęp 16.11.2012)http://www.prognozy.pan.pl (dostęp 14.10.2011)http://www.rownetraktowanie.gov.pl/node/1191 (dostęp 20.11.2011)http://www.sciencemag.org/content/309/5731/78.2.full.pdf (dostęp 31.10.2012)http://www.senior.fit.pl (dostęp 27.11.2011)


345Netografia

http://www.senior.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.seniorzy.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.seniorzy.webd.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.seniorzywakcji.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.sgh.waw.pl/ksztalcenie/u3w (dostęp 20.12.2011)http://www.skype.com/intl/pl/home (dostęp 27.02.2012)http://www.starszakiplus.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-3089.htm

(dostęp 30.08.2011)http://www.stat.gov.pl/gus/roczniki_PLK_HTML.htm (dostęp 02.08.2011)http://www.supermemo.pl/kursy_lektor (dostęp 27.02.2012)http://www.supermemo.pl/mobilne_rozmowki_10_jezykow (dostęp 27.02.2012)http://www.swiatemeryta.pl (dostęp 27.11.2011)http://www.translate.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.translatica.pl (dostęp 27.02.2012)http://www.ug.edu.pl/pl/gutw (dostęp 20.12.2011)http://www.unesco.org/new/en/unesco (dostęp 01.10.2011)http://www.unic.un.org.pl (dostęp 10.10.2011)http://www.unic.un.org.pl/nhdr/index.php (dostęp 25.10.2011)http://www.uo.uw.edu.pl (dostęp 20.12.2011)http://www.uo.uw.edu.pl/kursy/jezyki_i_narody (dostęp 20.12.2011)http://www.utw.pl (dostęp 20.12.2011)http://www.utw.uwb.edu.pl (dostęp 20.12.2011)http://www.who.int/research/en (dostęp 14.10.2011)http://www.worldlifeexpectancy.com (dostęp 20.09.2011)http://www.ydp.com.pl/języki-obce (dostęp 27.02.2012)http://www.youtube.com (dostęp 27.02.2012)http://wyborcza.pl/1,95793,11093987,Angielski_dla_seniorow.html

(dostęp 27.02.2012)http://wyjazdy-jezykowe.pl (dostęp 27.02.2012)https://sites.google.com/site/expressandconnect/home (dostęp 27.11.2011)


Anna Jaroszewska NAuczANie - WordPress.com...w obrębie wielu różnorakich kompetencji niezbędnych...

Documents

Transcript of Anna Jaroszewska NAuczANie - WordPress.com...w obrębie wielu różnorakich kompetencji niezbędnych...