ANATOMIA CZOWIEKA

Zofia Ignasiak

Antoni Janusz

Aniela Jarosiska

ANATOMIA CZOWIEKA

2

tytu: "Anatomia Czowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE

autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCAWIU

SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE

Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

ANATOMIA CZOWIEKA

ANATOMIA CZOWIEKA

3

Skrty i symbole

a. arteria (ttnica)

aa. arteriae (ttnice)

C szyjny

Co guziczny

gl. gladula (gruczo)

gll. gladulae (gruczoy)

lig. ligamentum (wizado)

ligg. ligamenta (wizada)

L ldd wiowy

m. musculus (misieo)

mm. musculi (minie)

n. nervus (nerw)

nn. nervi (nerwy)

r. ramus (gad )

rr. rami (gazie)

s. seu, sive (albo, lub)

S krzyowy

t. ttnica

tt. ttnice

Th piersiowy

v. vena (ya)

vv. venae (yy)

. ya

. yy

ANATOMIA CZOWIEKA

4

PRZEDMOWA

Motywem skaniajcym nas do szczeglnego przeredagowania i uzupenienia wczeniejszych

trzech tomw skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, ktry

przyczyniby si do pogbienia wiadomoci o budowie ciaa ludzkiego w kierunku rozumienia jego

funkcji. Okrelony zasb wiedzy z dziedziny anatomii czowieka pozwoli absolwentom wychowania

fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie okrelonych dziaao poprzez d wiczenia fizyczne, ktre

bd wspomagay prawidowy rozwj modego pokolenia, promoway nawyki aktywnego ycia, a

take w przypadkach patologicznych pozwol na przywrcenie prawidowych funkcji organizmu po

urazie lub chorobie. Podrcznik zosta opracowany zgodnie z programem wykadw i d wiczeo z

anatomii czowieka prowadzonych dla studentw AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao

programu studiw. Pierwszy tom obejmuje ukad bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treciami

programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomoci, ktre wypeniaj program II

semestru: o budowie trzew, ukadu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii

czowieka jest niezbdnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objtych

programem studiw: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu,

itp. Sdzimy, e tak poprawiona i uzupeniona ksika speni swoje zadanie jako pomoc dla

studentw w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadziej, e

zostanie ona przyjta yczliwie przez spoecznod studenck. Autorzy

ANATOMIA CZOWIEKA

5

WSTP

Wrd nauk biologicznych, zajmujcych si wszelkimi formami ycia, wyrnia si dwa

podstawowe dziay: morfologi i fizjologi. Morfologia zajmuje si poznaniem budowy, ksztatu i

rozwoju organizmw ywych. Natomiast fizjologia jest nauk o czynnociach ywego organizmu i

mechanizmach, decydujcych o przystosowaniu si organizmw do zmiennych warunkw rodowiska

zewntrznego. Podstawowym i najstarszym dziaem morfologii jest anatomia, traktujca o budowie

ywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego sowa anatemnej - rozcinad , rozczonkowywad -

podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyrnia si anatomi rolin,

anatomi zwierzt i anatomi czowieka. Anatomia makroskopowa posuguje si metod rozcinania,

preparowania, opukiwania, ogldania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o

prawidowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomi makroskopow uzupenia anatomia

mikroskopowa. Posuguje si ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi

do dokadnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skad anatomii

mikroskopowej wchodzi histologia, zajmujca si badaniem tkanek i narzdw oraz cytologia

badajca struktur komrki. W zalenoci od sposobu przedstawiania poszczeglnych skadnikw

ustroju mona podzielid anatomi czowieka na nastpujce rodzaje:

anatomi systematyczn (opisow),

anatomi typograficzn,

anatomi plastyczn.

Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdy metod

poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciaa wedug ukadw narzdw. Anatomia

systematyczna jest nauk analityczn i przedstawia budow ciaa ludzkiego wedug pewnej kolejnoci

ukadw narzdw. Anatomia topograficzna zwana take anatomi chirurgiczn jest nauk

syntetyczn. Zajmuje si ona przestrzennym pooeniem narzdw i ukadw oraz opisuje wzajemne

stosunki midzy narzdami w odniesieniu do poszczeglnych okolic ciaa. Anatomia plastyczna,

nieodzowna dla artysty plastyka w jego twrczoci, zapoznaje z ksztatem ciaa ludzkiego, okrela

proporcje midzy poszczeglnymi czciami ciaa. Zajmuje si w szczeglnoci tymi ukadami, ktre z

powodu ruchu zmieniaj ksztaty i uoenie okrelonych czci ciaa ludzkiego. Drugim dziaem

morfologii jest morfogeneza, ktra obejmuje ontogenez i filogenez. Ontogeneza bada rozwj

osobniczy od chwili zapodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe a do staroci. Ten dzia

ontogenezy, ktry ledzi rozwj jednostki od chwili zapodnienia do momentu urodzenia nazywamy

embriologi. Natomiast ledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe

a do formy dojrzaej wraz z opisem procesw zanikowych w okresie starzenia si obejmuje dzia

zwany postembriologi lub egzogenez. Filogeneza zajmuje si histori rozwoju rodowego i

wykorzystuje wyniki badao anatomii porwnawczej, starajc si poznad pokrewieostwo rodowe

organizmw zwierzt niszych i wyszych z czowiekiem. Spostrzeenia i wiadomoci z poznania

rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupeniaj si, a fakty te

posuyy do sformuowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji,

ktre mwi, e rozwj osobniczy przedstawia niejako skrcone powtrzenie rozwoju rodowego.

ANATOMIA CZOWIEKA

6

I. PLAN BUDOWY CIAA LUDZKIEGO

Czowiek jest zbudowany symetrycznie, paszczyzna porodkowa ciaa, tzw. paszczyzna

symetrii dzieli ustrj na dwie symetryczne poowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - czd ),

z ktrych jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, e kada poowa

ciaa jest identyczna pod wzgldem masy i wielkoci. Ciao czowieka wykazuje na og asymetri

(prawa poowa twarzy jest wiksza od lewej, kooczyna grna prawa jest nieco dusza i silniejsza od

lewej itd.). Paszczyzny symetrii nie s do kooca wyjanione; przypuszczalnie jest to zwizane z

morfodynamik rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia si zrnicowanie wzdu gwnej

osi ciaa. Stwierdza si tu budow segmentaln ciaa, budow metametryczn. Budowa

metametryczna wystpuje ju we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci

praczonw prawie we wszystkich ukadach narzdw (z wyjtkiem ukadu pokarmowego): w

szkielecie, w miniach, w ukadzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skrze. W dalszym rozwoju

budowa segmentalna zaciera si, dobrze jest zachowana jedynie na tuowiu (krgi, ebra, minie

midzyebrowe).

OKOLICE CIAA LUDZKIEGO

Na powierzchni ciaa mona wyrnid poszczeglne pola, ktre w anatomii nazywamy

okolicami ciaa (regiones corporis). Granice tych regionw okrela gwnie szkielet czowieka wraz z

ukadem miniowym. Okrelenie okolic ciaa ludzkiego ma due znaczenie praktyczne dla topografii

powierzchni ciaa i narzdw wewntrznych. Zrnicowanie ciaa ludzkiego dotyczy gowy, szyi,

tuowia i kooczyn. Kada z wyej wymienionych czci dzieli si na okolice mniejsze.Na gowie

wyrnia trzy gwne okolice pooone porodkowo: okolic czoow (regio frontalis), okolic

ciemieniow (regio parietalis) i okolic potyliczn (regio occipitalis) oraz bocznie pooone cztery

symetryczne okolice: skroniow (regio temporalis), podskroniow (regio infratemporalis), uszn

(regio auricularis) i sutkow (regio mastoidea).Na twarzy mona wyodrbnid nieparzyste okolice:

nosow (regio nasalis), ustn (regio oralis) i brdkow (regio mentalis) oraz parzyste: oczodoow

(regio orbitalis), podoczodoow (regio infraorbitalis), jarzmow (regio zygomatica), policzkow (regio

buccalis) i przyuszniczo-waczow (regio parotideomasseterica).Szyj dzieli si na okolic przedni

czyli szyj waciw (regio colli) i tyln, czyli okolic karkow (regio colli posterior s. regio nuchae).

Skonie przez szyj biegnie misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzielc okolic

szyjn waciw na nieparzyst okolic przedni szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi

(regiones colli laterales). Okolice te nazywa si take trjktami szyi, przednim i bocznymi. W skad

tuowia (truncus) wchodz: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice

krocza). Tuw dzieli si na pole przednie i tylne; w przednim wyrniamy czd grn - okolice klatki

piersiowej i czd doln - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy:

nieparzyst rodkow okolic mostkow (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykow (regio

clavicularis), podobojczykow (regio infraclavicularis), sutkow (regio mammaria), pachow (regio

axillaris) i podsutkow (regio inframammaria) oraz okolic boczn klatki piersiowej (regio pectoris

lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od

siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Grna linia poprzeczna brzucha czy najnisze punkty

ANATOMIA CZOWIEKA

7

dziesitych eber, dolna za biegnie przez najwysze punkty grzebieni biodrowych. Powyej linii

grnej jest pooone nadbrzusze (epigastrium), ktre skada si z okolic podebrowych (regiones

hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadppcza (regio epigastrica). rdbrzusze

(mesogastrium) zawarte midzy lini poziom grn i doln obejmuje dwie okolice boczne brzucha

(regiones abdominis laterales) i okolic ppkow (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium)

pooone poniej linii poziomej dolnej skada si z dwch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i

okolicy onowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolic krgow (regio

vertebralis), ktra ku doowi przechodzi w okolic krzyow (regio sacralis) oraz na parzyste okolice

boczne (regiones dorsi laterales). W skad okolicy bocznej wchodz nastpujce okolice:

nadopatkowa (regio suprascapularis), opatkowa (regio scapularis), podopatkowa (regio

infrascapularis) i ldd wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) skada si z czci

przedniej, tj. okolicy moczowo-pciowej (regio urogenitalis) oraz z czci tylnej - zwanej okolic

odbytow (regio analis), w ktrej ley odbyt. Czd okolicy moczowo-pciowej, w ktrej znajduj si

czci pciowe zewntrzne ma nazw okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kooczynie grnej

wyrniamy okolice: barkow (regio acromialis), naramienn (regio deltoidea), ramieniow przedni,

tyln przyrodkow i boczn (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), okciow

przedni i tyln (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniow przedni, tyln przyrodkow

i boczn (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet rki (dorsum manus) i

doo (palma manus) oraz okolice doniowe i grzbietowe palcw (regiones digitorum palmares et

dorsales).Na kooczynie dolnej wyrniamy nastpujce okolice: miedniczn (regio coxae),

poladkow (regio glutea), podpachwinow (regio subinguinalis), krtarzow (regio trochanterica),

uda przedni, tyln, przyrodkow i boczn (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis),

kolanow przedni i tyln (regio genualis anterior et posterior), goleniow przedni, tyln,

przyrodkow i boczn (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), ydkow (regio

suralis), pitow (regio calcanea), kostkow przyrodkow i boczn (regio malleolaris medialis et

lateralis), zakostkow przyrodkow i boczn (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet

stopy (dorsum pedis), podeszw (planta pedis) oraz okolice palcw (regiones digitorum).

UKADY NARZDW

Wszystkie narzdy ciaa czowieka zbudowane z tkanek cz si w wiksze jednostki - ukady

narzdw, ktre s rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyrnia

nastpujce ukady narzdw: Ukad kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z

koci stanowi bierny aparat ruchu, suy za oson i podpor czci mikkich ciaa. Stanowi on

pierwszy dzia anatomii systematycznej - osteologi. Ukad poczeo koci (systema juncturae

ossium). Ten dzia anatomii jest zaliczany rwnie do narzdu biernego ruchu i zajmuje si

poczeniami koci, wystpujcymi pod postaci staww (artrologia) i wizade (syndesmologia).

Ukad miniowy (systema musculorum) obejmuje narzdy o podobnej czynnoci, tj. minie oraz ich

narzdy pomocnicze, jak cigna, powizie, kaletki maziowe. Ukad miniowy jest zaliczany do

czynnego narzdu ruchu, a nauk o miniach szkieletowych nazywamy miologi. Ukad trawienny -

pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem ukadu pokarmowego jest przerabianie pobranego

pokarmu na substancje niezbdne do przemiany materii. W skad ukadu pokarmowego wchodz:

jama ustna, gardo, przeyk, odek, jelita oraz wielkie gruczoy trawienne - wtroba i trzustka. Ukad

oddechowy (systema respiratorium). W skad ukadu oddechowego wchodz drogi oddechowe (jama

nosowa, gardo, krtao, tchawica, oskrzela) oraz waciwy narzd oddechowy - puca. Zadaniem

ANATOMIA CZOWIEKA

8

ukadu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunicie z niej szkodliwego dla ustroju

dwutlenku wgla. Ukad moczowo - pciowy (systema urogenitale). Narzdy ukadu moczowego i

pciowego maj wsplne pochodzenie oraz niektre wsplne czci, z tego wzgldu mona je czyd

w jeden ukad, natomiast pod wzgldem funkcji rni si zdecydowanie. Narzdy moczowe wydalaj

szkodliwe produkty przemiany materii. W skad ukadu moczowego wchodz: nerki i drogi

odprowadzajce mocz - moczowody, pcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narzdw

pciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzce w skad narzdw pciowych gruczoy pciowe

produkuj u mczyzn komrki pciowe mskie (plemniki), u kobiet - komrki pciowe eoskie (jaja).

Narzdy pciowe s zatem jedynym ukadem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie

do innych ukadw ustroju, ktrych funkcja polega na utrzymaniu ycia osobniczego. W skad

narzdw pciowych eoskich wchodz: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narzdy pciowe

zewntrzne. Narzdy pciowe mskie to: jdra, najdrza, nasieniowody, pcherzyki nasienne oraz

narzdy pciowe zewntrzne. Ukad wewntrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do

tego ukadu zaliczamy gruczoy wewntrzwydzielnicze: tarczyc, przysadk mzgow, nadnercza i

inne. Gruczoy dokrewne produkuj hormony przedostajce si bezporednio do krwi i chonki.

Wywieraj one duy wpyw na prawidowe funkcjonowanie ustroju. Ukad naczyniowy (systema

vasorum) skada si z ukadu krwiononego (serce i naczynia krwionone - ttnice, yy, naczynia

wosowate) oraz ukadu chonnego (naczynia chonne, ledziona i narzdy chonne). Ukad

krwionony doprowadza do poszczeglnych narzdw krew, zawierajc skadniki odywcze, tlen i

hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek wgla. Ukad chonny zbiera

nadmiar pynw tkankowych i odprowadza niektre skadniki odywcze z ukadu pokarmowego do

krwi. Ukad nerwowy (systema nervosum). W skad ukadu nerwowego wchodzi: ukad nerwowy

orodkowy (systema nervosum centrale), czyli mzgowie i rdzeo krgowy, oraz ukad nerwowy

obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerww czaszkowych oraz 31 par nerww

rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnociowego ukad nerwowy

dzielimy na ukad somatyczny, ktry reguluje stosunek osobnika do wiata zewntrznego (np. praca

mini szkieletowych) oraz na ukad autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowicy drug skadow

czd ukadu nerwowego, ktra kieruje czynnociami narzdw wewntrznych (np. wydzielanie

gruczow, praca mini gadkich trzew). Ukad autonomiczny (systema nervosum autonomicum)

dzieli si na czd wspczuln (pars sympathica) i czd przywspczuln (pars parasympathica).

Obydwie czci charakteryzuj si przeciwnym dziaaniem. Narzdy zmysw (organa sensuum) i

powoka wsplna (integumentum communae). Narzdy zmysw odbieraj wraenia i bodce ze

wiata zewntrznego dziki czemu powstaje nasz wiat pojd . Powoka wsplna skada si ze skry i

jej wytworw: wosw, paznokci oraz gruczow skry. S to gwnie gruczoy potowe, ojowe i

gruczo sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i

narzdw ciaa, odbieranie i przewodzenie bodcw ze rodowiska zewntrznego poprzez receptory,

wspdziaanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnod wydzielnicza, resorpcyjn, oraz

wspdziaanie w procesach odpornociowych.

ANATOMIA CZOWIEKA

9

I. OKRELENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

Celem okrelenia wzajemnego pooenia narzdw posugujemy si w anatomii umownymi

paszczyznami i osiami ciaa.

Osie ciaa

Wyrniamy trzy rodzaje osi gwnych, ktre przecinaj si wzajemnie pod ktem prostym:

osie pionowe lub dugie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegaj z gry w d, najdusza ze

wszystkich osi dugich biegnca od szczytu gowy do podstawy ciaa nazywa si osi gwn, osie

poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegaj prostopadle do osi dugich

z prawej ku lewej stronie ciaa, osie strzakowe (axes sagittales) - s prostopade do obu poprzednich,

biegn poziomo w kierunku od przodu ku tyowi.

Paszczyzny ciaa

Paszczyzny strzakowe (plana sagittalia) okrelone przez o strzakow i pionow biegn

pionowo od przodu do tyu dzielc ciao ludzkie na czd praw i lew. Jedna z paszczyzn

strzakowych biegnca przez o gwn zwana jest paszczyzn porodkow lub te paszczyzn

symetrii, gdy dzieli ciao na dwie symetryczne poowy: praw i lew. Paszczyzny czoowe (plana

frontalia) s okrelane przez o poprzeczn i pionow biegn rwnolegle do czoa, dzielc ciao

ludzkie na czd przedni i tyln. Paszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s.

horizontalia), okrelone przez o poprzeczn i strzakow, biegn poziomo i pod ktem prostym do

obu poprzednich. Dziel one ciao na czd grn i doln. Wzajemne pooenie narzdw jest

okrelane w zalenoci od ich stosunku do wymienionych paszczyzn. W stosunku do paszczyzny

porodkowej kierunek moe byd przyrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwch narzdw

jeden moe leed bardziej przyrodkowo, a drugi bardziej bocznie i kady moe mied np.

powierzchni przyrodkow i boczn. Narzd, ktry ley w paszczynie porodkowej, bdzie

zajmowad pooenie porodkowe (medianus).W stosunku do paszczyzn czoowych okrelamy

kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tuowiu okrelenia te mog byd

zastpione nazw kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do paszczyzn

poziomych kierunek, jest okrelony jako grny (superior) i dolny (inferior). Na tuowiu kierunki te

okrelad mona jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Pooenie blisze zewntrznej

powierzchni ciaa nazywamy powierzchniowym lub zewntrznym (superficialis s. externus), za

pooenie bardziej oddalone od zewntrznej powierzchni ciaa - pooeniem gbokim lub

wewntrznym (profundus s. internus).Na kooczynach kierunek, ktry jest zwrcony ku grze (do

przyczepu kooczyny), nosi nazw bliszego (proximalis), ku koocowi - nosi nazw dalszego (distalis).

Brzegi wystpujce na przedramieniu i rce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym

(margo lateralis) i przyrodkowym (margo medialis) lub te nazw bierzemy od nazwy koci

przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i okciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i

ANATOMIA CZOWIEKA

10

strzakowy (fibularis). Na rce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek

doniowy (palmaris) na rce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.

ANATOMIA CZOWIEKA

11

II. KOCI I ICH POCZENIA

OGLNA BUDOWA KOCI

Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna s zaliczane do grupy tkanek cznych. Tkanka

chrzstna powstaje z mezenchymy w pitym tygodniu ycia zarodka. W organizmie dojrzaym tkanka

chrzstna wystpuje pod trzema postaciami: jako chrzstka szklista, sprysta i wknista. Chrzstka

szklista wystpuje na powierzchniach stawowych koci, wchodzi w skad eber chrzstnych, jest

obecna w cianach drg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo du gitkod i sprystod .

Z wyjtkiem chrzstek stawowych chrzstka szklista jest pokryta ochrzstn, zbudowan z tkanki

cznej zbitej. Poniewa chrzstka szklista nie posiada wasnych naczyo ani nerww, jej wzrost i

regeneracj umoliwia pokrywajca j ochrzstna. Chrzstka sprysta wystpuje w maowinie

usznej, trbce suchowej i w niektrych chrzstkach krtani. Chrzstka wknista wchodzi w skad

budowy krkw midzykrgowych, chrzstki spojenia onowego i chrzstek rdstawowych.

Rozwj koci

Proces tworzenia si szkieletu kostnego u czowieka trwa dugo, do okoo 12-30 roku ycia.

Koci rozwijaj si na podou tkanki cznej (mezenchymy) - kostnienie bezporednie, bd na

podou chrzstnym - kostnienie porednie. Rozwj koci na podou cznotkankowym rozpoczyna

si od pojawienia si punktw kostnienia. W ten sposb powstaj przede wszystkim koci czaszki. W

pierwszym okresie rozwoju zarodka wystpuje szkielet boniasty, jednak ju w pierwszych tygodniach

ycia (4-6 tygodni) powstaj w nim ogniska chrzstne. W kolejnych tygodniach nastpuje stopniowe

ich zastpowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podou chrzstnym moe

przebiegad wewntrz chrzstki - kostnienie rdchrzstne, bd na obwodzie chrzstki - kostnienie

chrzstne. W kociach krtkich spotykamy kostnienie rdchrzstne. Natomiast w kociach dugich

wystpuj dwa rodzaje kostnienia - chrzstne i rdchrzstne. Kostnienie ochrzstne rozpoczyna si

wczeniej - kod ronie na grubod . Wkrtce po utworzeniu mankietu kostnego wok trzonu

rozpoczyna si kostnienie rdchrzstne w rodkowej czci trzonu i postpuje ku nasadom.

Rwnoczenie ze zjawiskami kociotwrczymi pojawiaj si procesy kociogubne, polegajce na

zanikaniu koci od wewntrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kociach dugich

midzy nasadami a trzonem wystpuj chrzstki nasadowe, ktre s miejscem wzrostu koci na

dugod .Ostatecznie u dorosego czowieka wystpuje odporny i twardy szkielet kostny, na ktry

skada si przeszo 200 koci. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciaa, dziki czemu czci mikkie

maj ochron i oparcie. Szkielet decyduje take o ksztacie i wielkoci osobnika. I wreszcie koci

stanowi dwignie, do ktrych przymocowuj si minie; s wic istotnymi skadnikami narzdu

ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstaj erytrocyty, granulocyty i pytki krwi.

ANATOMIA CZOWIEKA

12

Budowa wewntrzna koci

Tkanka kostna jest podstawowym skadnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje si du

twardoci, zawiera 70% skadnikw mineralnych, gwnie sole wapnia i fosforu. Odznacza si du

wytrzymaoci mechaniczn na zgniatanie i rozciganie. Dojrza tkanka kostna skada si z blaszek

kostnych, ktre czc si ze sob tworz dwojakiego rodzaju struktury: istot kostn gbczast

(substantia spongiosa) i istot kostn zbit (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gbczastej

cz si tworzc grubsze beleczki kostne, ktre ukadaj si w sieci o strukturze uwarunkowanej

dziaaniem si mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gbczastej s rne w

poszczeglnych kociach i cile uzalenione od kierunku si dziaajcych na okrelon kod . W

jamkach istoty gbczastej znajduje si szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odrnieniu od

gbczastej, posiada zwarty ukad blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych le kanay

Haversa, przez ktre przechodz naczynia krwionone odywiajce koci. Kady kana jest otoczony

uoonymi wsprodkowo, cile ze sob zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.

Najczciej istota zbita wystpuje na powierzchni koci, istota gbczasta - wewntrz koci. Trzon koci

dugich buduje prawie wycznie tkanka kostna zbita. Wewntrz trzonu wystpuje jama szpikowa,

wypeniona szpikiem kostnym tym. Budowa koci jest silnie zwizana z siami cinienia i

rozcigania, dziaajcymi na kod . Przy dziaaniu si zewntrznych na dowoln belk, w jej warstwach

powierzchniowych od strony przyoenia siy, powstaje napicie o charakterze rozcigania. Na stronie

przeciwlegej, rwnie w warstwie powierzchniowej, wystpuje napicie o charakterze ciskania. W

zwizku z tym wewntrz belki powstaje strefa mechanicznie obojtna. W trzonie koci dugiej w

obszarze strefy mechanicznie obojtnej dziaaj komrki kociogubne (osteoblasty), i w miar

rozwoju koci wytwarzaj jam szpikow. Tak wic koci zbudowane s na zasadzie "minimum -

maksimum" tzn. zyskuj znacznie na lekkoci przez zaoszczdzenie materiau, nic nie tracc na

wytrzymaoci.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gbczastej zasadniczo ani budow ani

czynnoci nie rni si od siebie; istota zbita jest zagszczon istot gbczast.

Okostna

Kad kod pokrywa bona zwana okostn (periosteum). Okostna ochrania kod , odywia i

odpowiada za jej wzrastanie na grubod i za jej regeneracj. W budowie okostnej wystpuj dwie

warstwy: zewntrzna wknista i wewntrzna rozrodcza. Wkna Sharpeya z warstwy zewntrznej

wnikaj w kod cile si z ni czc. Warstwa ta jest rnej gruboci. Zdolnoci regeneracyjne koci

zale w duej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewntrznej okostnej. W tej

warstwie znajduj si komrki kociotwrcze (osteoblasty), ktre w przypadku zamania koci

wytwarzaj now istot kostn. Najatwiej regeneruj si trzony koci dugich, koci paskie i czci

gbczaste regeneruj si trudniej.

ANATOMIA CZOWIEKA

13

Ksztat koci

Ze wzgldu na ksztat koci dziel si na: dugie, paskie, krtkie i pneumatyczne. Koci dugie

(ossa longa) s to te koci, w ktrych jeden z trzech wymiarw przewysza dwa pozostae. Koci

dugie wystpuj w budowie szkieletu kooczyn. W kadej koci dugiej wyrnia si dwa zgrubiae

kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz czcy te nasady trzon koci (corpus), ktry zawiera jam

szpikow wypenion szpikiem kostnym. Nasada koci dugiej znajdujca si bliej tuowia nosi nazw

nasady bliszej (epiphysis proximalis), za koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Koci

paskie (ossa plana), np. opatka czy koci sklepienia czaszki, s wyduone w dwch kierunkach,

wybitnie spaszczone za w kierunku trzecim. Koci krtkie lub rnoksztatne (ossa brevia s.

multiformia), np. koci nadgarstka czy stpu, s mniej wicej rwnomiernie rozwinite we wszystkich

trzech kierunkach. Koci pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kod sitowa, klinowa, szczka,

zawieraj przestrzenie wysane bon luzow i wypenione powietrzem. Ksztat koci w znacznym

stopniu jest spowodowany funkcj, jak peni. Rwnie narzdy ssiednie, np. minie wywieraj

wpyw na ksztat koci. Cigy ucisk mini powoduje zagbienia w kociach, a sia cignca wywouje

powstawanie wyniosoci majcych rne ksztaty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i

guzowatoci.Istnieje pewne rnicowanie w obrbie koci w zalenoci od pci. Koci mskie s na

og wiksze, masywniejsze, silniej wymodelowane i cisze od eoskich. Po ksztacie i wielkoci

danej koci mona wnioskowad take o wysokoci ciaa, wieku, pci i budowie osobnika. Osobnicy

zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadaj koci bardziej smuke, delikatniejsze;

osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzuj si kod mi grubymi i masywniejszymi. Ciar

niemacerowanego kod ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi rednio u mczyzny 12 kg, u kobiety 10

kg. Wytrzymaod koci na rozciganie jest mniejsza od wytrzymaoci na ciskanie. Pierwsza rwna

si wytrzymaoci mosidzu, druga zblia si do wytrzymaoci elaza kutego.

RODZAJE POCZEN KOCI

Poczenia koci (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje poczenie cige - cise,

poczenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Poczenia cige odznaczaj si brakiem ruchomoci

lub pozwalaj na nieznaczne ruchy, natomiast stawy s ruchomymi poczeniami koci.

Poczenia cige

Poczenia cigle (synarthroses) w zalenoci od rodzaju tkanki cznej zespalajcej koci

dziel si na: wizozrosty, chrzstkozrosty i kociozrosty. Wizozrosty (syndesmoses), zwane take

poczeniami wknistymi (juncturae fibrosae), mog wystpowad pod czterema postaciami, jako: a)

wizozrosty wkniste (wizada i bony), b) wizozrosty spryste, c) szwy, d) wklinowania. Wizada

(ligamenta) najczciej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; s one wanym,

lecz niekoniecznym skadnikiem stawu. Ich obecnod przyczynia si do silniejszego przylegania

ANATOMIA CZOWIEKA

14

powierzchni stawowych, ponadto s czynnikiem ograniczajcym i hamujcym nadmierne ruchy w

stawach. Oprcz wizade zbudowanych z tkanki cznej wknistej spotykamy wizada zbudowane z

tkanki cznej sprystej (np. wizada te oraz niektre wizada krtani), ktre odznaczaj si

znaczn elastycznoci. Szwy (suturae) s to poczenia cige wkniste spotykane w obrbie koci

czaszki, w zalenoci od ksztatu czcych si brzegw koci wyrniamy: a) szew paski (sutura

plana) - np. poczenie pomidzy kod mi nosowymi, b) szew uskowy (sutura squamosa) - np.

poczenie uski koci skroniowej z koci ciemieniow, c) szew piowaty (sutura serrata) - np. midzy

kod mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zbw do cian

zbodow. Chrzstkozrosty (synchondroses) cz zazwyczaj dwie koci za pomoc tkanki chrzstnej

szklistej lub wknistej. Do chrzstkozrostw szklistych zaliczane s chrzstki ebrowe oraz w modym

wieku poczenia trzonw z nasadami. U dorosego osobnika najliczniej wystpuj chrzstkozrosty

wkniste (np. poczenia midzy trzonami krgw w postaci krkw midzykrgowych).

Chrzstkozrost posiadajcy wewntrz jam wypenion mazi nosi nazw spojenia (symphysis), np.

spojenie onowe, spojenie mostka. Kociozrosty (synostoses) s to bardzo mocne poczenia

pozbawione zupenie moliwoci ruchu; powstaj w starszym wieku na skutek kostnienia

wizozrostw i chrzstkozrostw (np. kostnienie chrzstek nasadowych oraz szww czaszki).

Poczenia maziowe, czyli stawy

Poczenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowi poczenia

odznaczajce si znaczn moliwoci ruchu. W kadym stawie odrniamy trzy zasadnicze skadniki:

powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrzstk stawow (cartilago articularis), torebk

stawow (capsula articularis),

jam stawow (cavum articulare).

Na og powierzchnie stawowe s pokryte chrzstk szklist jednak w nielicznych stawach, w

ktrych wystpuje krek stawowy (discus articularis), miejsce chrzstki szklistej zajmuje chrzstka

wknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-uchwowy). Ksztat powierzchni

stawowych pokrytych chrzstk stawow uzaleniony jest od funkcji stawu. Mog one przybierad

ksztat wycinka kuli, dou, panewki, mog byd eliptyczne, siodekowate lub paskie. Zazwyczaj

przylegajce do siebie powierzchnie stawowe s dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem

drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorcych udzia w budowie stawu, szczeglnie w

obrbie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworz one warunki zwikszajce kt

cignowo-kostny; im wiksza jest wartod kta, tym wikszy jest moment siy miniowej. Ponadto

wiksze powierzchnie stawowe wi si z mniejsz wielkoci siy nacisku, przypadajc na

jednostk powierzchni. Chrzstka stawowa pokrywajca powierzchnie stawowe koci jest bardzo

gadka i sprysta, jej grubod rni si nawet w obrbie jednego stawu. Najgrubsza warstwa

chrzstki stawowej wystpuje w tych okolicach powierzchni stawowych, ktre s naraone na

najwiksze tarcie, a take w miejscach najbardziej obcionych. Na og wszystkie chrzstki stawowe

s pozbawione naczyo krwiononych i nerww. Poniewa chrzstka stawowa nie posiada

ochrzstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie moliwa. W miejscu ubytku chrzstki stawowej

wytwarza si zastpcza tkanka wknisto-chrzstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza

cay staw, izolujc go od otoczenia oraz przyczynia si do przylegania powierzchni stawowych.

Torebka stawowa jest zbudowana z dwch warstw. Zewntrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna,

ANATOMIA CZOWIEKA

15

nosi nazw bony wknistej (membrana fibrosa), za warstwa wewntrzna, delikatna, stosunkowo

cienka, to bona maziowa (membrana synovialis).Bona wknista jest zbudowana gwnie z wkien

kolagenowych, ktre przebiegaj rwnolegle lub krzyuj si midzy sob przechodzc w miejscach

przyczepu torebki w okostn. Grubod bony wknistej jest zrnicowana zarwno w rnych

stawach, jak i w obrbie tego samego stawu. W niektrych miejscach bona wknista znacznie

grubieje, tworzc mocne pasma, zwane wizadami. Zrnicowanie w gruboci i napiciu bony

wknistej jest powizane z funkcj okrelonego stawu. W jednych stawach torebka jest luna, co

zezwala na du ruchomod w danym stawie, w innych stawach jest silna i napita, co jest czynnikiem

hamujcym ruchy. Bona maziowa jest cienk, mikk, przesuwaln bon cznotkankow, ktra

zawiera wkna spryste, komrki tuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia

wewntrzna bony maziowej jest pozbawiona nabonka, a w zamian jest pokryta warstw komrek

cznotkankowych. Wypuklenia bony maziowej do wewntrz jamy stawowej tworz fady maziowe i

kosmki maziowe. Uwypuklenia bony maziowej poza staw stanowi kaletki maziowe, uatwiajce

lizganie si cigien i mini. Bona maziowa wytwarza mad (synovia), ktra gromadzi si w jamie

stawowej. Mad stawowa jest to pyn o barwie blado-tej, zawierajcy mucyn i kuleczki tuszczu.

Mad wypenia cakowicie przestrzeo midzy powierzchniami stawowymi, powodujc ich przylepnod

wzgldem siebie oraz zmniejszajc tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchw w stawie. W

stanach zapalnych bona maziowa wydziela znaczne iloci pynu surowiczego, natomiast tylko w

nieznacznym stopniu posiada zdolnod wchaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej,

gdy bona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojciem teoretycznym,

gdy w prawidowym stanie jest ona szczelinowat przestrzeni cakowicie wypenion mazi

stawow. Dopiero w stanach patologicznych ma wygld jamy. W normalnych warunkach

powierzchnie stawowe przylegaj cile do siebie ze wzgldu na: a) cinienie atmosferyczne

wywierane na nasze ciao, b) przylepnod powierzchni stawowych i c) napicie mini

przebiegajcych na wysokoci danego stawu. Wielkod jamy stawowej w poszczeglnych stawach jest

bardzo zrnicowana. Poza opisanymi wyej trzema staymi elementami budowy stawu mona w

poszczeglnych stawach spotkad niestae skadniki, takie jak: wizada, krki rdstawowe, kotki i

obrbki stawowe. Wizada stawowe (ligamenta articularia) s zbudowane analogicznie do cigien

miniowych, tzn. z tkanki cznej wknistej zbitej. Wizada mog przebiegad wewntrz lub na

zewntrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu koci w

prawidowym pooeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchw i ochronie stawu przed

zwichniciem.Obrbki stawowe (labra glenoidalia) s zbudowane najczciej z chrzstki wknistej.

Obrbki stawowe pogbiaj i powikszaj powierzchnie stawowe .Krki stawowe (disci articulares)

podobnie do obrbkw stawowych s zbudowane z chrzstki wknistej, maj ksztat okrgy i dziel

jam stawow na dwie czci. Krki wyrwnuj i dopasowuj do siebie powierzchnie stawowe.

kotki stawowe (menisci articulares) take le w jamie stawowej, lecz tylko czciowo dziel j na

dwa pitra. Ksztat kotki jest podobny do pksiyca, a na przekroju poprzecznym do klina.

Zadaniem kotek jest pogbienie powierzchni stawowych, ponadto su one jako przesuwalne

powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniaj si do amortyzacji wstrzsw.

Podzia staww

Istniej trzy kryteria podziau staww:

1. ze wzgldu na liczb koci wchodzcych w skad stawu,

2. ze wzgldu na uksztatowanie powierzchni stawowych

ANATOMIA CZOWIEKA

16

z uwagi na liczb osi, dookoa ktrych wykonuje si ruchy. Ze wzgldu na liczb powierzchni

stawowych tworzcych staw wyrnia si stawy proste i zoone. Staw prosty (articulatio simplex)

jest stawem utworzonym przez dwie koci (np. staw ramienny), natomiast w skad stawu zoonego

(articulatio composita) wchodzi wicej anieli dwie koci (np. staw okciowy). Z uwagi na

zrnicowanie ksztatu powierzchni stawowych wyrnia si nastpujce rodzaje staww: staw

kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedn powierzchni stawow wypuk w ksztacie gowy,

stanowic wycinek kuli, ktrej odpowiada druga wklsa powierzchnia, zwana panewk lub

wydreniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i mona w nim

wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest

odmian stawu kulistego, rnica polega na tym, e gowa wchodzi gbiej w panewk stawow poza

rwnik. Panewka jest wiksza, gbsza i obejmuje ponad 50% powierzchni gowy. Staw kulisto-

panewkowy jest take stawem wieloosiowym, rni si jednak od stawu kulistego tym, e ma

ograniczony zakres ruchw (np. staw biodrowy); staw kykciowy, czyli eliptyczny (articulario

condylaris) posiada jedn powierzchni stawow wypuk w osiach dugiej i krtkiej, natomiast druga

jest w obu osiach wklsa. Staw kykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykadem stawu kykciowego

jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodekowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie

stawowe wklso-wypuke, przypominajce ksztat sioda. Ruchy w stawie siodekowym odbywaj si

wok dwch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z

poczenia tych ruchw otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowo-

rdrczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym gowa stawowa ma

postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem gowy. Staw zawiasowy jest stawem

jednoosiowym, ruchy odbywaj si wok osi poprzecznej i polegaj na zginaniu i prostowaniu. Jako

przykad stawu zawiasowego mog suyd stawy midzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio

trochoidea). W stawie obrotowym wypuka powierzchnia stawowa jest pooona na obwodzie walca,

za wklsa powierzchnia pokrywa wcicie koci ssiedniej i przylega tylko do nieduego odcinka

obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, o ruchu biegnie

rwnolegle do dugiej osi koci. Przykadem stawu obrotowego jest staw promieniowo-okciowy

bliszy; staw rubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do staww jednoosiowych, jednak ruch w tym

stawie odbywa si w dwu paszczyznach prostopadych do siebie. Ruch ten skada si ze skrtu

dookoa osi podunej i przesuwania si wzdu tej osi. Jako przykad stawu rubowego moe suyd

staw szczytowo-obrotowy porodkowy; staw paski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie

stawowe paskie, np. staw krzyowo-biodrowy, stawy koci nadgarstka. Ruchomod w stawie paskim

jest nieznaczna, co jest w duym stopniu spowodowane silnym napiciem torebki stawowej oraz

wizade ze wzgldu na liczb osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe,

czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywaj si wok jednej osi, tj. osi poprzecznej lub

podunej. Przykadem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej moe byd staw midzypaliczkowy.

Ruchy w nim polegaj na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palcw. Stawem jednoosiowym o

podunej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-okciowy bliszy i dalszy.

Ruchy odbywajce si w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane s w

paszczynie poprzecznej, a w zalenoci od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i

odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywaj si wok dwch osi: poprzecznej i

strzakowej. Jako przykad stawu dwuosiowego moe suyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch

w tym stawie wok osi poprzecznej polega na zginaniu doniowym rki (flexio palmaris manus) i

zginaniu grzbietowym rki (flexio dorsalis manus). Ruch wok osi strzakowej polega na odwodzeniu

promieniowym rki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu okciowym rki (abductio ulnaris

manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywaj si wok trzech osi, a z kombinacji ruchw wok

trzech osi mona wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykad stawu wieloosiowego

moe suyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje si wok osi poprzecznej, strzakowej i

ANATOMIA CZOWIEKA

17

pionowej. Ruch wok osi poprzecznej polega na przodozgiciu i tyozgiciu (anteversio et

retroversio) - ruchy wahadowe. Ruch wok osi strzakowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu

kooczyny (abductio et adductio). Ruch wok osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z

kombinacji wszystkich ruchw mona wykonywad obwodzenie (circumductio).Poszczeglne stawy

czce koci tworz tzw. aocuchy stawowe, ktre wraz z odpowiadajcymi im miniami nazywamy

aocuchami kinematycznymi. Ruchomod poszczeglnych ogniw takiego aocucha sumuje si, dziki

czemu koniec dalszy osiga znacznie wiksz ruchomod ni koniec bliszy. W ukadzie ruchu

czowieka wyrnia si aocuch szyjno-tuowiowy, parzysty aocuch kooczyny grnej i parzysty

aocuch kooczyny dolnej.

PODZIA KODCA

Kociec ludzki dzieli si na:

1. Kociec osiowy,

2. Koci czaszki,

3. Kociec kooczyny grnej,

4. Kociec kooczyny dolnej.

KOCIEC OSIOWY

Do kod ca osiowego (skelelon axiale) zalicza si: krgosup, ebra i mostek. Powysze

elementy kostne stanowi rusztowanie tuowia.

Krgosup

Krgosup (columna vertebralis) skada si z 33-34 nieparzystych krgw, uoonych jeden na

drugim. W zalenoci od rozmieszczenia krgi dzielimy na: 7 krgw szyjnych, 12 krgw piersiowych,

5 krgw ldwiowych, 5 krgw krzyowych i 4-5 krgw guzicznych. Krgi szyjne, piersiowe i

ldwiowe tworz ruchom, przedkrzyow czd krgosupa i nazywamy je krgami prawdziwymi

(vertebrae verae). Krgi krzyowe zrastaj si z sob w okresie dojrzewania pciowego w jednolit

caod , zwan koci krzyow. Krgi guziczne, zwane take ogonowymi, u czowieka znajduj si w

stanie szcztkowym i praktycznie nie posiadaj wikszego znaczenia w mechanice krgosupa. Czd

krzyowo-guziczn krgosupa tworz krgi rzekome (vertebrae spuriae).

ANATOMIA CZOWIEKA

18

Oglna budowa krgu

W kadym krgu wyrnia si czd przedni, masywniejsz, przystosowan do dwigania

masy ciaa, zwan trzonem krgu (corprus vertebrae) oraz czd tyln, zwan ukiem krgu (arcus

vertebrae). Trzon wraz z ukiem ograniczaj otwr krgowy (foramen vertebrale). Z poczenia

wszystkich otworw krgowych powstaje kana krgowy (canalis vertebralis), w ktrym mieci si

rdzeo krgowy wraz z oponami. Trzon krgu ma ksztat niskiego walca; wyrnia si na nim pask,

nieco chropowat powierzchni grn i doln, ktre su do poczenia z krkiem

midzykrgowym. uk krgu rozpoczyna si z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, ktre

przeduaj si w blaszki zespalajce si w paszczynie porodkowej. W miejscu odejcia uku od

trzonu znajduje si po kadej stronie gbsze wcicie krgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i

pytsze wcicie krgowe grne (incisura vertebralis superior). Oba wcicia ssiednich krgw wraz z

krkiem midzykrgowym ograniczaj otwr midzykrgowy (foramen intervertebrale), ktrym

przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od uku krgu odchodzi siedem wyrostkw. Wyrostek

kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzcym od uku krgu ku tyowi i

nieco w d. Wyrostki kolczyste su do przyczepu mini i wizade. Wyrostki poprzeczne

(processus transversi) parzyste odchodz od uku krgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste,

su do przyczepu mini i wizade. Wyrostki stawowe (processus articulares) wystpuj w liczbie

czterech. Zaopatrzone s w powierzchnie stawowe, suce do poczenia stawowego krgw midzy

sob. Para wyrostkw stawowych skierowana ku grze to wyrostki stawowe grne (processus

articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi grnymi (facies articulares superiores).

Druga para skierowana w d to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores)

zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).

Krgi szyjne

Krgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu s najmniejszymi z krgw prawdziwych.

Dwa pierwsze krgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), su do poczenia krgosupa z

czaszk i w zwizku z tym ich budowa znacznie rni si od budowy pozostaych krgw szyjnych.

Trzon krgw szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. uk krgu jest cienki,

pochylony w swej tylnej czci ku doowi. Otwr krgowy jest duy, ksztatu trjktnego. Wyrostki

kolczyste krgw szyjnych s pochylone nieco ku doowi, a na swych wierzchokach w krgach od 2-6

wykazuj charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty sidmego krgu wykazuje due

podobieostwo do wyrostkw kolczystych krgw piersiowych; jest znacznie duszy, wystajcy i

nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne s dod krtkie, skierowane bocznie i nieco w d. Skadaj si z

dwch listewek kostnych, z ktrych przednia jest pozostaoci zanikego ebra szyjnego, tylna za

stanowi waciwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego krgu szyjnego

ograniczaj otwr wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez ktry przebiegaj: ttnica

krgowa, dwie yy krgowe. Wyrostki stawowe grne i dolne s nachylone pod ktem 45o w

stosunku do paszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe grne s skierowane ku tyowi, za

dolne do przodu.

Pierwszy krg szyjny

Pierwszy krg z uwagi na swe pooenie nosi nazw krgu szczytowego (atlas).

Charakterystyczn jego cech jest brak rodkowej czci trzonu, ktry zosta zredukowany na rzecz

ANATOMIA CZOWIEKA

19

zba krgu obrotowego. Z pozostaych czci trzonu krgowego wytworzy si uk przedni (arcus

anterior) oraz dwie czci boczne (massae laterales).Krg szczytowy ma ksztat piercienia

ograniczajcego duy otwr krgowy. Od przodu znajduje si krtszy uk przedni (arcus anterior), ku

tyowi jest zwrcony uk tylny (arcus posterior). Na zewntrznej powierzchni uku przedniego

porodku znajduje si guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewntrznej owalna,

zagbiona powierzchnia stawowa, zwana dokiem zbowym (fovea dentis). Na uku tylnym znajduje

si guzek tylny (tuberculum posterius), ktry jest pozostaoci po zredukowanym wyrostku

kolczystym. Symetryczne czci boczne cz oba uki i s przeznaczone do dwigania gowy.

Zaopatrzone s w gbsze doki stawowe grne (foveae articulares superiores) oraz pytkie doki

stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzce od czci bocznych

s znacznie dusze, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, ni w pozostaych krgach szyjnych.

Drugi krg szyjny

Drugi krg szyjny zwany jest krgiem obrotowym (axis), gdy jego trzon wraz z zbem tworz

o pionow, wok ktrej obraca si krg szczytowy z gow. Trzon krgu jest stosunkowo wysoki, u

dou zaopatrzony w powierzchni doln do poczenia z pierwszym krkiem midzykrgowym. Ku

grze trzon przechodzi w zb krgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zba wystpuje owalna

powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), suca do poczenia stawowego z

ukiem przednim krgu szczytowego. Na tylnej stronie zba znajduje si powierzchnia stawowa tylna

(facies articularis posterior), suca do poczenia stawowego z wizadem poprzecznym krgu

szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dod dugi i rozwidlony na koocu. W krgu obrotowym brak

wyrostkw stawowych grnych, natomiast na trzonie krgu po bokach zba znajduj si

powierzchnie stawowe grne (facies articulares superiores), suce do poczenia z krgiem

szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) s umieszczone na typowych

wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne krgu

obrotowego s krtkie.

Krgi piersiowe

Krgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) wystpuj w liczbie dwunastu i s stawowo

poczone z ebrami. Trzony ich maj na przekroju poprzecznym ksztat serca z kart, a wymiary

krgw wzrastaj stopniowo ku doowi. Charakterystyczn cech trzonw krgw piersiowych s

tzw. doki ebrowe (foveae costales), suce do poczenia stawowego z gowami eber. S one

pooone na krawdzi grnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejcia nasady uku

krgowego. Ssiednie doki: dolny i grny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krkiem

midzykrgowym tworz jedn wspln powierzchni stawow dla gowy ebra w krgach od II i IX.

Nieco inaczej s rozmieszczone doki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich krgach. Pierwszy krg

posiada jeden cay doek, pooony poniej krawdzi grnej trzonu, przeznaczony dla gowy

pierwszego ebra oraz p doka stawowego na dolnej krawdzi trzonu, ktry przy poczeniu z

nastpnym krgiem tworzy powierzchni stawow dla gowy drugiego ebra. Dziesity krg piersiowy

ma tylko powk doka ebrowego przy krawdzi grnej. Dwa ostatnie krgi, tj. jedenasty i

dwunasty, maj tylko po jednym doku ebrowym po bokach trzonu ebrowego. Wyrostki poprzeczne

(processus transversi) krgw piersiowych s dod masywne, skierowane bocznie i ku tyowi. Na ich

zgrubiaym koocu znajduje si doek ebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis),

ANATOMIA CZOWIEKA

20

przeznaczony do poczenia stawowego z guzkiem ebra; w dwch ostatnich krgach doki te nie

wystpuj. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w krgach piersiowych jest bardzo dugi, ostro

zakooczony i skierowany w d. Wyrostki stawowe (processus articulares) grne i dolne z

powierzchniami stawowymi s ustawione w paszczynie czoowej. Otwr krgowy (foramen

vertebrale) jest okrgy po obu stronach trzonu, i stosunkowo may.

Krgi ldwiowe

Krgi ldwiowe (vertebrae lumbales) wystpuj w liczbie piciu i s najmasywniejszymi ze

wszystkich krgw wolnych z uwagi na due obcienie czci ldwiowej krgosupa. Trzony krgw

maj ksztat owalny lub nerkowaty. uk krgu jest dod szeroki i wraz z trzonem ogranicza

stosunkowo may, trjktnego ksztatu otwr krgowy. Od nasady uku ku bokowi odchodzi parzysty

wyrostek ebrowy (processus costarius), ktry stanowi pozostaod po zredukowanym ebrze

ldwiowym. W krgach ldwiowych brak jest waciwych wyrostkw poprzecznych; wystpuj one

w postaci szcztkowej, jako para wyrostkw dodatkowych (processus accessorii), pooonych u

nasady wyrostka ebrowego oraz dwch wyrostkw suteczkowatych (processus mamillares),

umieszczonych na stronie bocznej wyrostkw stawowych grnych. Wyrostki stawowe s ustawione

pionowo, ich powierzchnie stawowe le w paszczynie strzakowej. Wyrostki stawowe grne

(processus articulares superiores) s rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe maj

skierowane przyrodkowo. Wyrostki stawowe dolne s pooone bliej siebie, a powierzchnie

stawowe zwrcone s do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe grne obejmuj

wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) krgu wyej pooonego.

Kod krzyowa

Kod krzyowa (os sacrum) powstaje w wyniku zronicia si piciu krgw krzyowych, co

nastpuje w wieku 20-25 lat. Kod krzyowa ma ksztat trjktny; wyrnia si na niej szerok

podstaw (basis ossis sacri) skierowan ku grze oraz wierzchoek (apex ossis sacri) zwrcony w d.

Z dwch powierzchni jedna jest wklsa i stosunkowo gadka - to powierzchnia miedniczna (facies

pelvina). Druga, zwana powierzchni grzbietow (facies dorsalis), jest lekko wypuka i skierowana ku

tyowi. Na podstawie koci krzyowej znajduj si wszystkie typowe czci skadowe krgu. Porodku

podstawy jest pooona owalna powierzchnia grna trzonu pierwszego krgu krzyowego, ktra za

porednictwem ostatniego krka midzykrgowego czy si z trzonem pitego krgu ldwiowego.

U nasady uku znajduj si po bokach wyrostki stawowe grne (processus articulares superiores),

ktrych powierzchnie stawowe s skierowane ku tyowi. uk wraz z trzonem ograniczaj trjktny

otwr, prowadzcy do kanau krzyowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i

kolczyste zlewaj si z wyrostkami nastpnych krgw, tworzc odpowiednie listewki kostne,

przebiegajce wzdu powierzchni grzbietowej koci krzyowej. Na powierzchni miednicznej w

miejscu zronicia si trzonw krgowych wystpuj cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a

bocznie od nich s umieszczone cztery pary otworw krzyowych miednicznych (foramina sacralia

pelvina). Przez te otwory przechodz gazie brzuszne nerww krzyowych.Na powierzchni

grzbietowej zaznacza si pid podunych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Porodku

przebiega grzebieo krzyowy porodkowy (crista sacralis mediana), ktry powsta ze zronitych

wyrostkw kolczystych. Po obu stronach grzebienia porodkowego przebiega grzebieo krzyowy

poredni (crista sacralis intermedia), jako pozostaod po zronitych wyrostkach stawowych. Bocznie

ANATOMIA CZOWIEKA

21

od grzebieni krzyowych porednich s usytuowane symetryczne grzebienie krzyowe boczne (cristae

sacrales laterales), utworzone z poczenia szcztkowych wyrostkw poprzecznych. Pomidzy

grzebieniem krzyowym porednim a bocznym znajduj si cztery parzyste otwory krzyowe

grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejcia gazi grzbietowych nerww

krzyowych. czci boczne (partes laterales) koci krzyowej, silnie rozbudowane w odcinku grnym,

posiadaj nierwn powierzchni stawow, zwan powierzchni uchowat (facies auricularis), dla

poczenia z podobn powierzchni stawow koci biodrowej. Midzy powierzchni uchowat koci

krzyowej i grzebieniem krzyowym bocznym znajduje si guzowatod koci krzyowej (tuberositas

sacralis). Rozpoczynajcy si w obrbie podstawy koci krzyowej kana krzyowy (canalis sacralis)

biegnie wzdu caej koci, zwajc si ku doowi. W okolicy wierzchoka kooczy si rozworem

krzyowym (hiatus sacralis). Rozwr ograniczaj po bokach roki krzyowe (cornua sacralia), czce

si z rokami koci guzicznej.

Kod guziczna

Kod guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, skada si z czterech lub piciu szcztkowych

krgw. Kod ma ksztat zbliony do trjkta, podstaw skierowanego do koci krzyowej. Na

pierwszym krgu guzicznym oprcz trzonu zachoway si jeszcze szcztkowe wyrostki stawowe

grne, tworzce roki guziczne (cornua coccygea), czce si z odpowiednimi rokami koci

krzyowej. Z dalszych krgw guzicznych zachoway si ju tylko szcztkowe trzony krgw.

Poczenia w przedkrzyowej czci krgosupa

Pomidzy krgami wolnymi zachodz poczenia zarwno typu cigego, jak i poczenia

przerywane, czyli stawy. Pierwsze wystpuj midzy trzonami krgw w postaci chrzstkozrostw

oraz pomidzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, ukami i trzonami jako wizozrosty. Poczenia

stawowe wystpuj pomidzy powierzchniami stawowymi wyrostkw stawowych dwch ssiednich

krgw.

Poczenia trzonw krgowych

Krki midzykrgowe (disci intervertebrales) s zbudowane z chrzstki wknistej i cz si z

powierzchni grn i doln trzonw krgowych za porednictwem cienkiej warstwy chrzstki

szklistej. Wysokod krkw midzykrgowych jest na og proporcjonalna do wysokoci trzonu i

stanowi w przyblieniu 1/3 tej wysokoci. czna wysokod wszystkich krkw midzykrgowych

wynosi okoo 1/4 dugoci krgosupa. Na przekroju strzakowym krki midzykrgowe maj ksztat

klina; w odcinku szyjnym i ldwiowym krgosupa s wysze od przodu, natomiast w czci

piersiowej wysze s od strony tylnej. Zrnicowana wysokod krkw midzykrgowych jest

istotnym czynnikiem warunkujcym fizjologiczne krzywizny krgosupa. Krzywizny czci szyjnej i

ldwiowej s skierowane wypukoci do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w czci piersiowej

krgosupa krzywizna zwrcona jest wypukoci do tyu (kyphosis thoracica).Struktura krka

midzykrgowego jest zrnicowana; skada si on z silnego piercienia wknistego (anulus

ANATOMIA CZOWIEKA

22

fibrosus), ktry obejmuje umieszczone porodku jdro miadyste (nucleus pulposus). Piercieo

wknisty silnie zespala grn i doln powierzchni ssiednich trzonw, w zwizku z tym jest

czynnikiem znacznie hamujcym ruchy krgw. Jdro miadyste jest bardziej ruchom czci

krka. Krki midzykrgowe dziki swej sprystoci wybitnie zmniejszaj wszelkie wstrzsy

krgosupa. Wizado podune przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna si na guzku

gardowym koci potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonw i krkw midzykrgowych,

rozszerza si ku doowi i kooczy na powierzchni miednicznej koci krzyowej. Wizado to silnie czy

trzony krgowe z sob oraz dziaa hamujco na ruchy zgicia krgosupa do tyu. Wizado podune

tylne (lig. longitudinale posterius) bierze pocztek na stoku koci potylicznej, biegnie po tylnej

powierzchni trzonw i krkw midzykrgowych wewntrz kanau krgowego, kooczc si w

grnym odcinku kanau krzyowego. Wizado to napina si podczas zginania krgosupa w przd.

Poczenia wyrostkw i ukw krgw

Wizada te (lig. flava), zwane take midzyukowymi, s rozpite midzy ukami

ssiednich krgw, poczwszy od nasady wyrostkw stawowych. Wizada te s zbudowane z tkanki

cznej sprystej i maj zabarwienie tawe. Wizada te zamykaj kana krgowy od tyu. Dziki

swej sprystoci maj one due znaczenie dla statyki i mechaniki krgosupa. Wizada

midzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegaj midzy wyrostkami poprzecznymi ssiednich

krgw i hamuj nadmierne zgicia krgosupa w bok.Wizada midzykolcowe (lig. interspinalia) s

to paskie pasma rozcigajce si pomidzy ssiednimi wyrostkami kolczystymi. Wizado

podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym wizadem czcym kooce wyrostkw kolczystych,

poczwszy od sidmego krgu szyjnego do koci krzyowej. W odcinku szyjnym wizado to, jako

wizado karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostkw kolczystych i dochodzi do

grzebienia potylicznego zewntrznego koci potylicznej. Wizada midzykolcowe, wizado

nadkolcowe i wizado karkowe hamuj nadmierne zgicia krgosupa w przd. Stawy

midzykrgowe (articulationes intervertebrales) zachodz midzy powierzchniami stawowymi

grnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), lecymi na wyrostkach stawowych

ssiednich krgw. Kady staw jest otoczony cienk torebk stawow, ktra przymocowuje si do

krawdzi powierzchni stawowych.

Poczenia krgosupa przedkrzyowego z koci krzyow

Poczenie midzy pitym krgiem ldwiowym, a koci krzyow (junctura sacrovertebralis)

nie rni si w zasadzie od poczeo midzy krgami wolnymi. Wystpuje tutaj poczenie

chrzstkozrostowe - ostatni krek midzykrgowy czy V krg ldwiowy i trzon I krgu koci

krzyowej, wizozrostowe - w postaci wizade omwionych wczeniej oraz parzysty staw

midzykrgowy czcy wyrostki stawowe. Poczenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym

wizozrostem w postaci wizada biodrowo-ldzwiowego (lig. iliolumbale), ktre czy obustronnie

miednic z krgosupem przedkrzyowym.

ANATOMIA CZOWIEKA

23

Poczenia w czci krzyowo-guzicznej krgosupa

Poczenie krzyowo-guziczne ma charakter szcztkowych chrzstkozrostw i wizozrostw.

Midzy zwrconymi do siebie powierzchniami wierzchoka koci krzyowej z podstaw koci

guzicznej wystpuje dod cienki krek midzykrgowy, ktry moe skostnied .W przedueniu

wizada podunego przedniego, biegnie wzdu powierzchni miednicznej koci krzyowej do koci

guzicznej, wizado krzyowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewntrz kanau

krzyowego przebiega wizado krzyowo-guziczne grzbietowe gbokie (lig. sacrococcygeum dorsale

profundum) jako przeduenie wizada podunego tylnego. Od grzebienia krzyowego

porodkowego do powierzchni grzbietowej koci guzicznej biegnie wizado krzyowo-guziczne

grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyrnia si parzyste

wizado krzyowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), ktre czy grzebienie krzyowe

boczne z koci guziczn.

Poczenia krgosupa z czaszk

Czaszka z krgosupem czy si za porednictwem staww gowowych grnych,

zachodzcych midzy koci potyliczn i krgiem szczytowym oraz staww gowowych dolnych, ktre

cz krg szczytowy z krgiem obrotowym. Staw gowowy grny, zwany stawem szczytowo-

potylicznym (articulatio atlantooccipitalis), skada si z dwch symetrycznych staww, czcych

kykcie potyliczne z dokami stawowymi grnymi krgu szczytowego. Torebki stawowe s cienkie i

lune, przymocowuj si do brzegw powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych staww s dwie

bony szczytowo-potyliczne.Bona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis

anterior), jest rozpita midzy czci podstawn koci potylicznej a ukiem przednim krgu

szczytowego. Bona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej

wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do uku tylnego krgu

szczytowego. S taw gowowy dolny tworzy zesp staww szczytowo-obrotowych (articulationes

atlantoaxiales), ktre mona podzielid na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne

(articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe porodkowe, przedni i tylny

(articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu staww szczytowo-

obrotowych bocznych uczestnicz doki stawowe dolne, pooone na czciach bocznych krgu

szczytowego oraz powierzchnie stawowe grne, umieszczone na trzonie krgu obrotowego.

Powierzchnie te s nieco wypuke. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udzia

powierzchnia stawowa przednia zba krgu obrotowego, ktra czy si z dokiem zbowym uku

przedniego krgu szczytowego, za staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa

tylna zba wraz z powierzchni stawow wizada poprzecznego krgu szczytowego. Kady z czterech

staww posiada wasn torebk stawow; s one cienkie, lune i przymocowuj si do brzegw

powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe s wzmocnione licznymi i silnymi wizadami, do

ktrych nale: Wizado krzyowe krgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), skada si z dwch

czci: poziomej, zwanej wizadem poprzecznym krgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz

pionowej, tworzcej tzw. pczki podune (fasciculi longitudinales). Wizado poprzeczne krgu

szczytowego jest umocowane do przyrodkowej powierzchni czci bocznych krgu szczytowego i

jako szerokie pasmo przylega do zba od tyu, utrzymujc go w prawidowym pooeniu. Porodku z

ANATOMIA CZOWIEKA

24

przodu ma ono ma powierzchni stawow pokryt chrzstk suc do poczenia z zbem. Pczki

podune s to pasma wizadowe odchodzce w paszczyd nie porodkowej od wizada

poprzecznego ku grze i ku doowi. Pczki grne przyczepiaj si do przedniego brzegu otworu

wielkiego koci potylicznej, sabsze pczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu krgu obrotowego.

Wizado wierzchoka zba (lig. apicis dentis) czy szczyt zba z przednim brzegiem otworu wielkiego

koci potylicznej. Wizado skrzydowate (lig. alaria) s to silne pczki wizadowe, rozpoczynajce si

na bocznych stronach zba i biegnce rozbienie ku grze do kykci potylicznych. Podobnie jak

wizado wierzchoka zba s one pooone do przodu od wizada krzyowego. Bona pokrywajca

(membrana tectoria) stanowi silnie rozwinit grn czd wizada podunego tylnego krgosupa.

Rozpoczyna si na wewntrznej powierzchni czci podstawnej koci potylicznej, a kooczy si na

tylnej powierzchni trzonu krgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostae wizada i chroni

rdzeo przed urazami ze strony zba. Ruchy w stawach gowowych grnych odbywaj si dookoa

dwch osi: strzakowej i poprzecznej. Gwne ruchy polegaj na zginaniu gowy do przodu i ku tyowi,

a zakres ich wynosi w sumie 30. Przy udziale krgosupa szyjnego zakres ten moe si powikszyd do

okoo 125o. Moliwoci ruchowe dookoa osi strzakowej s znacznie mniejsze. Zakres bocznego

zgicia gowy wynosi bowiem okoo 10, a przy wspudziale krgosupa szyjnego wzrasta do

45o.Gwnym ruchem dolnych staww gowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoa osi

dugiej, biegncej wzdu zba krgu obrotowego. Obrt gowy w kad stron wynosi okoo 30, a

wybitniejszy ruch obrotowy do 90 w jedn stron moe byd wykonany przy wspudziale krgosupa

szyjnego.

Krgosup jako caod

Krgosup ma ksztat dwch trjktw poczonych z sob podstawami. Grny trjkt,

znacznie duszy i wysmuky, jest utworzony przez czd przedkrzyow krgosupa i odznacza si

du ruchomoci. Czd dolna, stanowica zaledwie 1/5 dugoci pierwszej, jest szeroka, masywna i

szczytem zwrcona ku doowi. Dugod caego krgosupa dorosego czowieka stanowi w

przyblieniu 40-45% dugoci ciaa. Wielkod krgw wzrasta stopniowo od krgu szczytowego do

pitego krgu ldwiowego. Najwikszy wymiar poprzeczny osiga krgosup na wysokoci 2-3

segmentu koci krzyowej, co jest spowodowane najwikszym obcieniem tego odcinka krgosupa.

Krgosup dorosego osobnika nie jest prostym supem, przejawia bowiem w paszczyd nie

porodkowej wowate wygicia. W odcinku szyjnym i ldwiowym krzywizny te wypukoci s

skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w czci piersiowej i krzyowo-

guzicznej wypuke s ku tyowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyowo-

guziczna rozpoczynaj si ksztatowad ju w yciu podowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawad

okoo czwartego miesica ycia, kiedy dziecko uczy si dwigad gow. Najpniej, bo w 10-15

miesicu ycia, zapocztkowuje si ksztatowanie krzywizny ldwiowej. Stanowi to nastpstwo

przyjmowania pionowej postawy ciaa przez dziecko. Wowato wygity ksztat krgosupa jest

swoist waciwoci czowieka, zwizan z jego wyprostowan postaw ciaa i dlatego brak go

jeszcze u podu i u noworodka. Krgosup spenia trzy gwne zadania. Suy jako narzd ochronny

rdzenia, jako narzd podporowy ciaa oraz jako narzd ruchu. Ukryty w obszernym kanale krgowym

rdzeo jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto dua sprystod

krgosupa zabezpiecza nie tylko rdzeo ale take i mzgowie przed szkodliwymi wstrzsami.

Gwnymi czynnikami amortyzujcymi wstrzsy s krzywizny krgosupa oraz znaczna sprystod

krkw midzykrgowych czowieka w zwizku z jego pionow postaw krgosup stanowi o

ANATOMIA CZOWIEKA

25

tuowia i dwiga ca grn czd ciaa. Najsabszymi miejscami s zazwyczaj te okolice, w ktrych

czd odznaczajca si wiksz ruchomoci przechodzi w odcinek mniej ruchomy. Ruchomod

poszczeglnych krgw w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat wizadowy,

obecnod wyrostkw oraz poczeo trzonw krgowych za porednictwem chrzstkozrostw.

Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 krgw wolnych (prawdziwych) sumujc si, daj wybitn

ruchomod caego krgosupa przedkrzyowego w przeciwieostwie do nieruchomej czci krzyowo-

guzicznej. Poszczeglne odcinki krgosupa w niejednakowym stopniu uczestnicz w jego ruchach.

Najmniej ruchoma jest czd piersiowa ze wzgldu na sw budow (dugie, dachwkowato

zachodzce na siebie wyrostki kolczyste), jak rwnie z powodu swego udziau w budowie klatki

piersiowej (ebra i mostek dziaaj hamujco na ruchy). Najwiksze moliwoci ruchowe posiada

czd szyjna dziki maym wymiarom trzonw, a znacznej wysokoci krkw midzykrgowych.

Rwnie w czci ldwiowej ruchomod jest dod znaczna. Ruchy krgosupa s moliwe we

wszystkich kierunkach. W paszczyd nie strzakowej odbywaj si ruchy zginania do przodu i do tyu

(anteflexio et retroflexio), w paszczyd nie czoowej - ruchy zgicia bocznego (flexio lateralis) oraz w

paszczyd nie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyej

wymienionych ruchw powstaj ruchy okrne, ruchy obwodzenia (circumductio).

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa zawiera i ochrania narzdy w niej pooone. Szkielet klatki piersiowej ma

budow kostno-chrzstn i prcz krgosupa piersiowego tworzy go dwanacie par eber oraz

mostek.

ebra

ebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par eber prawdziwych (costae

verae), bezporednio czcych si z mostkiem oraz 5 par eber rzekomych (costae spuriae), nie

poczonych bezporednio z mostkiem. Spord eber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. ebra od VIII do

X, cz si z mostkiem porednio, poprzez chrzstk VII ebra i dlatego nazywamy je ebrami

przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku poczenia si chrzstek ebrowych powyszych eber

wytwarza si obustronnie uk ebrowy (arcus costalis), stanowicy przednio-doln granic klatki

piersiowej. Ostatnie dwie pary eber nie cz si ze sob, ich wolne kooce tkwi w powokach

brzusznych i nazywamy je ebrami wolnymi (costae fluitantes).Kade ebro skada si z duszej czci

kostnej zwanej koci ebrow oraz krtszej czci zwanej chrzstk ebrow pooonej z przodu.

Dugod ebra wzrasta od pierwszego do sidmego, nastpnie stopniowo zmniejsza si, w zwizku z

tym dwunaste ebro posiada dugod zblion do pierwszego. Kod ebrowa (os costale) posiada

koniec tylny, krgosupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujcy si midzy nimi trzon.

Koniec krgosupowy jest zgrubiay i tworzy gow ebra (caput costae), ktra jest zaopatrzona w

powierzchni stawow (facies articularis capitis costae) suc do poczenia z dokiem ebrowym

trzonw krgw piersiowych ebrach od drugiego do dziesitego powierzchnia stawowa gowy ebra

jest przedzielona poziomo biegncym grzebieniem gowy ebra (crista capitis costae) na czd grn i

doln. Jest to zwizane z budow odpowiadajcych im dokw ebrowych. Gowa ebra przedua si

w szyjk ebra (collum costae), ktrej zaostrzona grna krawd nosi nazw grzebienia szyjki ebra

(crista colli costae). Na ebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki ebra. Nastpnie

ANATOMIA CZOWIEKA

26

szyjka ebra przechodzi w trzon ebra (corpus costae). Na granicy przejcia szyjki w trzon ebra

znajduje si guzek ebra (tuberculum costae) z powierzchni stawow (facies articularis tuberculi

costae) przeznaczon do poczenia si z dokiem ebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego

krgu piersiowego. Na dwch ostatnich ebrach guzek ebrowy nie wystpuje. Trzon ebra (corpus

costae) jest cienki i spaszczony, posiada gadk i wypuk powierzchni zewntrzn oraz wkls

powierzchni wewntrzn. Najwiksze zaamanie trzonu ebra jest pooone bocznie od guzka i

tworzy tzw. kt ebra (angulus costae). Kt ebra w ebrze I jest pooony w rejonie guzka ebra, w

nastpnych ebrach oddala si w bok od guzka, a brak go na dwch ostatnich ebrach. Powierzchnie

trzonu schodz si w dwch brzegach, z ktrych brzeg grny jest grubszy i zaokrglony, a brzeg dolny

ostry. Wzdu dolnego brzegu, na wewntrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda ebra (sulcus

costae) przeznaczona dla naczyo i nerww midzyebrowych. Koniec przedni koci ebrowej jest

nieco szerszy i posiada chropowat powierzchni do poczenia z chrzstk ebrow.C hrzstka

ebrowa (cartilago costalis), czyli ebro chrzstne stanowi przeduenie ebra kostnego i jest istotnym

czynnikiem, zwikszajcym sprystod cian klatki piersiowej. ebra kraocowe, tj. grne i dolne,

rni si dod znacznie od pozostaych. Pierwsze ebro jest szerokie i paskie, ustawione w paszczyd

nie poprzecznej i w zwizku z tym posiada powierzchni grn i doln trzonu, a brzegi skierowane na

zewntrz i do wewntrz. Na powierzchni grnej pierwszego ebra, kierujc si od strony

przyrodkowej ku bokowi, znajduje si: guzek minia pochyego przedniego (tuberculumm. scaleni

anterioris), bruzda ttnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, bdce

miejscem przyczepu minia pochyego rodkowego.ebro drugie posiada porednie ustawienie

powierzchni w stosunku do ebra pierwszego i niej lecych eber.Dwa ostatnie ebra s sabiej

rozwinite, krtsze, pozbawione szyjki, guzka i kta ebra, a ich przedni koniec ma ma chrzstk

ebrow. Na koci ebrowej wyrniamy trzy krzywizny: krzywizn paszczyzny, krzywizn krawdzi i

krzywizn osi dugiej. Krzywizna paszczyzny wie si z zewntrzn powierzchni wypuk i

wewntrzn wkls. Krzywizna krawdzi powoduje, e ebro pooone na paszczyd nie przylega doo

ca krawdzi. Krzywizna osi dugiej jest zwizana z esowatym skrceniem ebra. ebra s

zbudowane z istoty gbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienk warstw istoty

kostnej zbitej.

Mostek

Mostek (sternum) jest nieparzyst koci pask, zamykajc porodku od przodu cian

klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skonie od gry i tyu ku doowi i do przodu. Ley na

wysokoci od 2-3 do 9-10 krgu piersiowego. Ksztat mostka przypomina krtki, szeroki miecz grecki,

std trzy jego skadowe czci otrzymay swe nazwy: najszersza czd grna nosi nazw rkojeci,

najdusza czd rodkowa to trzon mostka, a dolna, najsabiej rozwinita czd nazywa si

wyrostkiem mieczykowatym. Trzy czci mostka s zespolone w jedn caod za porednictwem

chrzstkozrostw; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopieo ruchomoci. Rkojed

mostka (manubrium sterni) jest zbliona ksztatem do czworokta, zwa si ku doowi. Na brzegu

grnym, najgrubszym, zaznacza si porodku pytkie wcicie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od

niego znajduje si parzyste zagbienie zwane wciciem obojczykowym (incisura clavicularis), ktre

suy do poczenia stawowego z obojczykiem. Poniej, na brzegach bocznych rkojeci, ley wcicie

ebrowe (incisura costalis) do poczenia z chrzstk pierwszego ebra. Trzon mostka (corpus sterni)

jest duszy, wszy i cieoszy od rkojeci, posiada take powierzchni przedni i tyln oraz dwa

brzegi boczne. Brzeg grny trzonu czy si z brzegiem dolnym rkojeci pod ktem otwartym ku

tyowi za porednictwem chrzstki wknistej. Poczenie to nosi nazw spojenia mostkowego

ANATOMIA CZOWIEKA

27

(symphysis sterni), a zaamanie trzonu w stosunku do rkojeci tworzy tzw. kt mostka (angulus

sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala si z wyrostkiem mieczykowatym za porednictwem

chrzstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych

krawdziach rkojeci i trzonu, znajduje si para wcid ebrowych, przeznaczonych do poczenia z

chrzstk drugiego ebra. Niej, wzdu brzegw bocznych trzonu, s pooone kolejne wcicia

ebrowe dla pozostaych eber prawdziwych, tj. od trzeciego do sidmego. Wyrostek mieczykowaty

(processus xiphoideus) jest tworem szcztkowym, odznacza si niestaym ksztatem i wielkoci.

Wewntrzna budowa mostka jest podobna do struktury eber.

Poczenia eber z krgosupem

ebra cz si ruchomo z krgami piersiowymi za porednictwem staww ebrowo-

krgowych (articulationes costovertebrales). Kade ebro, z wyjtkiem jedenastego i dwunastego,

uczestniczy w utworzeniu dwch odrbnych anatomicznie staww, ktre pod wzgldem

mechanicznym stanowi zwart caod .Stawy gw ebrowych (articulationes capitum costarum) s

utworzone przez powierzchni stawow gowy ebra i doki ebrowe dwch ssiednich krgw oraz

lecy midzy nimi krek midzykrgowy. W ebrach I, XI i XII gowa ebra czy si z jednym

trzonem krgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrzstka wknista w stawach od II do X, natomiast

w stawach I i XI, XII ebra - chrzstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, ktr wzmacniaj

dwa wizada: wizado promieniste gowy ebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej

powierzchni torebki, od gowy ebra do powierzchni bocznej ssiednich trzonw i krkw

midzykrgowych, wizado rdstawowe gowy ebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpite jest

w jamie stawu midzy grzebieniem gowy ebra a krkiem midzykrgowym i wystpuje w stawach

od II do X ebra .Stawy ebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) s utworzone przez

wypuk powierzchni stawow guzka ebra i doek ebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te

wystpuj w dziesiciu grnych ebrach. Do najwaniejszych wizade wzmacniajcych torebk

stawow nale: wizado ebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpite midzy szyjk

ebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadajcego mu krgu, wizado ebrowo-poprzeczne (lig.

costotransversarium superius et laterale), ktre cz rejon szyjki i guzka ebrowego z wyrostkiem

poprzecznym wyej lecego krgu. Oba stawy ebrowo-krgowe tworz pod wzgldem

czynnociowym jedn caod . Wspln osi ruchu jest o duga szyjki ebra, wok ktrej odbywaj

si ruchy obrotowe.

Poczenia eber z mostkiem

Chrzstka pierwszego ebra wytwarza chrzstkozrost mostkowo-ebrowy (synchondrosis

sternocostalis). Chrzstki eber od drugiego do sidmego cz si z mostkiem za porednictwem

staww mostkowo-ebrowych (articulationes sternocostales), wykazujcych due podobieostwo

budowy do staww gw ebrowych. Powierzchni wypuk tworz chrzstki eber, powierzchni

wkls - wcicie ebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych poczeo jest

wzmocniona wizadami mostkowo-ebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), ktre na

przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodz w bon mostka (membrana sterni). Natomiast w

ANATOMIA CZOWIEKA

28

stawie drugiego ebra wystpuje dodatkowo wizado mostkowo-ebrowe rdstawowe (lig.

sternocostale intraarticulare).Poczenia mostka zachodz midzy zwrconymi ku sobie brzegami

rkojeci i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. S to chrzstkozrosty mostkowe

(synchondroses sternales). Powierzchnie czcych si brzegw pokrywa chrzstka szklista, a midzy

nimi znajduje si chrzstka wknista. W obrbie chrzstki, midzy rkojeci a trzonem, moe

pojawid si jama wypeniona mazi. Poczenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis

manubriosternalis). Poczenie to nie ulega kostnieniu.

Klatka piersiowa jako caod

Klatka piersiowa (thorax) ksztatem przypomina city stoek, spaszczony w kierunku

przednio-tylnym, podstaw zwrcony ku doowi. Wyrnia si na niej najkrtsz cian przedni,

utworzon przez mostek i chrzstki ebrowe, dwie najdusze ciany boczne oraz cian tyln,

utworzon przez krgosup piersiowy i tylne czci eber. ebra s oddzielone od siebie

przestrzeniami midzyebrowymi (spatia intercostalia), ktre wypeniaj minie i bony

midzyebrowe. ciany klatki piersiowej ograniczaj przestrzeo zwan jam klatki piersiowej, w ktrej

znajduj si wane dla ycia narzdy, jak serce i puca. Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwr

grny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego krgu piersiowego, pierwsz

par eber i brzegiem grnym rkojeci mostka. Paszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwr

jest wypeniony osklepkami opucnej oraz przebiegajcymi midzy nimi: przeykiem, tchawic,

wielkimi naczyniami krwiononymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami. Znacznie

wikszy otwr dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym

krgiem piersiowym, ostatni par eber oraz chrzstkami eber przytwierdzonych, wytwarzajcymi z

kadej strony uk ebrowy (arcus costalis). Otwr dolny jest zamknity miniem szkieletowym

zwanym przepon. Kt ograniczony przez uki ebrowe nazywamy ktem podmostkowym (angulus

infrasternalis); wykazuje on du zmiennod osobnicz. Ksztat klatki piersiowej zaley od wieku, pci,

fazy oddechu i typu budowy ciaa. U kobiet jest ona krtsza, w swej dolnej czci szersza ni u

mczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrga i dopiero z wiekiem ulega spaszczeniu i

poszerzeniu. Ruchomod klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczeglnych eber

kostnych w obu stawach ebrowo-krgowych oraz sprystoci chrzstek ebrowych i zwizan z

tym moliwoci przesunid mostka. Podczas skurczu mini wdechowych nastpuje skrcenie eber

na zewntrz z rwnoczesnym uniesieniem eber i mostka ku grze. Podnoszenie eber i mostka

powoduje powikszenie si jamy klatki piersiowej w wymiarze strzakowym i poprzecznym.

Jednoczenie nastpuje prostowanie krgosupa piersiowego i w wyniku skurczu obnienie przepony,

co sprawia, e wybitnie zwiksza si take wymiar wysokociowy jamy klatki piersiowej. Podczas

opuszczania eber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzakowy zmniejszaj si, a

przepona unoszc si ku grze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokoci jamy klatki

piersiowej.

ANATOMIA CZOWIEKA

29

KOCI CZASZKI I ICH POCZENIE

W czaszce (cranium) odrnia si rozwojowo i czynnociowo dwie czci: 1) czd tylno-grn

czyli czaszk mzgow (neurocranium) oraz 2) czd przednio-doln tworzc czaszk trzewn

(splanchnocranium) lub twarzow. Czaszka mzgowa w ksztacie puszki kostnej zawiera czd

orodkowego ukadu nerwowego zwan mzgowiem. Czaszka twarzowa suy jako kostne

rusztowanie dla pocztkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Ksztat poszczeglnych

koci budujcych czaszk jest bardzo zrnicowany i cile uzaleniony od funkcji, jak peni. S one

modelowane przez cinienie i pociganie mini ucia, karku i mini wyrazowych oraz dostosowanie

do ochrony takich narzdw, jak: oko, narzd suchu i rwnowagi. Czaszka mzgowa ma ksztat

elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 koci: potylicznej (os occipitale), klinowej (os

sphenoidale), czoowej (os frontale) oraz parzystych koci ciemieniowych (ossa parietalia) i

skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana take trzewioczaszk, skada si z 22 koci,

ktre mona podzielid na trzy grupy: 1) koci twarzy, 2) kosteczki suchowe, 3) kod gnykow. Koci

twarzy (ossa faciei) dziel si na:

koci parzyste wyczuwalne, do ktrych nale: kod nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i

szczkowa (maxilla), koci parzyste ukryte, tj. kod zowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i

maowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), koci nieparzyste, w skad ktrych zaliczamy:

lemiesz (vomer), kod sitow (os ethmoidale) i uchw (mandibula). Kosteczki suchowe (ossicula

auditius): moteczek (malleus), kowadeko (incus) i strzemiczko (stapes), stanowi najmniejsze

spord koci czaszki; s umieszczone w jamie bbenkowej ucha rodkowego. Kod gnykowa (os

hyoideum), ksztatem podobna do litery U, jako jedyna z koci czaszki ley poza jej obrbem,

zajmujc pooenie w okolicy przedniej szyi, powyej krtani. Nie ma ona bezporedniego poczenia z

innymi kod mi czaszki, suy jako miejsce przyczepu licznym miniom, ktrym to gwnie

zawdzicza swe okrelone pooenie midzy uchw a powierzchni przedni szyi. Kod gnykowa

skada si z grubszej czci rodkowej, w ksztacie uku wypukoci skierowanego do przodu, zwan

trzonem (corpus) i dwch par rogw. Rogi wiksze (coruna majora) stanowi dwie cienkie listewki

kostne, odchodzce od obu koocw trzonu ku tyowi. Rogi mniejsze (coruna minora) s to dwie mae

stokowate wyniosoci najczciej chrzstne, uwidaczniajce si w miejscu przejcia trzonu w rogi

wiksze.

Koci czci mzgowej czaszki

Kod potyliczna

Kod potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mzgoczaszki i skada

si z: uski czci bocznych (partes laterales) i czci podstawnej (pars basilaris). Czci te ograniczaj

otwr wielki (foramen magnum).Na wewntrznej powierzchni uski (squama occipitalis) porodku

znajduje si guzowatod potyliczna wewntrzna (protuberantia occipitalis interna), od ktrej ku grze

biegnie bruzda zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi za po kadej

stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosoci potylicznej wewntrznej

ANATOMIA CZOWIEKA

30

ku doowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebieo potyliczny

wewntrzny (crista occipitalis interna), do ktrego przyczepia si sierp mdku (falx cerebelli).

Guzowatod potyliczna wewntrzna wraz z ukadem bruzd tworzy wyniosod krzyowat (eminentia

cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedua si w bruzd zatoki esowatej (sulcus sinus

sigmoidei), ktra kieruje si przyrodkowo do przodu, biegnc u podstawy czci skalistej koci

skroniowej.Powierzchnia zewntrzna uski jest gadka w czci grnej, u dou za posiada szereg

nierwnoci. Porodku znajduje si guzowatod potyliczna zewntrzna (protuberantia occipitalis

externa), od ktrej biegnie w d do otworu wielkiego grzebieo potyliczny zewntrzny (crista

occipitalis externa). Od guzowatoci w bok po kadej stronie cignie si kresa karkowa grna (linea

nuchae superior), a poniej, mniej wicej w poowie dugoci grzebienia potylicznego zewntrznego,

przebiega rwnolega do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawdd uski w swej

czci rodkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie za czy

si bezporednio z dwiema czciami bocznymi koci, ktre stanowi boczne ograniczenia otworu

wielkiego. Grna krawd uski czy si z kod mi ciemieniowymi szwem wgowym (sutura

lambdoidea).Na czciach bocznych (partes laterales) po zewntrznej stronie znajduj si kykcie

koci potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypuke powierzchnie stawowe (facies

articulares) przeznaczone do poczenia z krgiem szczytowym. Nasad kykcia potylicznego przebija

kana nerwu podjzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejcia nerwu podjzykowego.

Na bocznej krawdzi czci bocznej koci potylicznej znajduje si wcicie szyjne (incisura jugularis),

ktre z analogicznym wciciem koci skroniowej ogranicza otwr szyjny (foramen jugulare), sucy

dla przejcia nerww czaszkowych (n. jzykowo-gardowy, n. bdny, n. dodatkowy) yy szyjnej

wewntrznej i ttnicy oponowej tylnej.Czd podstawna (pars basilaris) koci potylicznej ley do

przodu od otworu wielkiego i czy si swym brzegiem przednim z powierzchni tyln trzonu koci

klinowej. Brzegi boczne czci podstawnej cz si z piramid koci skroniowej. Powierzchnia grna

skierowana do wntrza czaszki jest gadka i uzupenia podobn powierzchni trzonu koci klinowej

tworzc stok (clivus), na ktrym spoczywa rdzeo przeduony i most. Na dolnej powierzchni porodku

znajduje si guzek gardowy (tuberculum pharyngeum), na ktrym przyczepia si wizado podune

przednie krgosupa i powid gardowo-podstawna. Otwr wielki (foramen magnum) ma ksztat

szerokiego owalu. czy on kana krgowy z jam czaszki. Przez otwr wielki przechodzi rdzeo

przeduony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz ttnice krgowe.

Kod klinowa

Kod klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skad podstawy czaszki i zajmuje pooenie

porodkowe. Nazw sw zawdzicza temu, e wklinowuje si pomidzy liczne koci zarwno mzgo-

jak i twarzoczaszki. Czd rodkow koci stanowi trzon (corpus), od ktrego odchodz trzy pary

wyrostkw: ku grze z przedniej czci trzonu wyrasta para skrzyde mniejszych (alae minores), od

powierzchni bocznej trzonu odc