Analiza zasobów i możliwości rozwoju sektora turystyki w ... · • wizerunki miejsca...

Analiza zasobów i możliwości rozwoju sektora turystyki w województwie

podkarpackim

opracowanie powstało w ramach projektu

TURYSTYKA SZANSĄ NA DYNAMICZNY ROZWÓJ

PODKARPACKIEGO RYNKU PRACY

Styczeń 2007

Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim

2

Opracowanie raportu: Ewelina Borcz-Mac, Jerzy Drupka

Wszelkich informacji na temat projektu i jego rezultatów udziela: Izabela Kowalska-Żakieta: [email protected], tel. 024 355 77 35 kierownik projektu Paweł Łuszcz: [email protected], tel. 024 355 77 92 asystent kierownika projektu Strona internetowa projektu: www.turystykadlapracy.org

Projekt „Turystyka dla pracy ” realizowany jest w ramach:

Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004 -2006

Priorytetu 2 – Wzmocnienie Rozwoju Zasobów Ludzkich w Regionach

Działanie 2.1 - Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy

i możliwości kształcenia ustawicznego w regionie

Tytuł projektu: Turystyka szansą na dynamiczny rozwój podkarpackiego rynku

pracy.

Okres wdrażania projektu: 01.09.2006 - 31.10.2007

Zasięg realizacji projektu: województwo podkarpackie

Instytucja Wdrażająca: Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie Koordynator projektu: ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. 99-301 Kutno, ul. Grunwaldzka 5 tel. 024 355 77 00, fax. 024 355 77 01 lub 03 www.asm-poland.com.pl


3

Spis treści

Uwagi wstępne...................................................................................................4 1. Wprowadzenie do problematyki rozwoju turystycznego oraz wybrane definicje i uwagi metodologiczne. ......................................................................5 2. Warunki rozwoju turystyki wynikające z położenia województwa i jego dostępności komunikacyjnej ..............................................................................8

2.1. Charakterystyka województwa i jego położenia.................................. 8 2.2. Dostępność komunikacyjna terenu województwa ..............................11

3. Zasoby turystyczne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju turystyki regionu.............................................................................................................13

3.1. Walory naturalne województwa.........................................................13 3.1.1. Przyroda i krajobraz regionu.............................................................13 3.1.2. Zasoby naturalne i bioklimatyczne jako podstawa działalności uzdrowisk.20

3.2. Walory antropogeniczne województwa ..............................................22 3.2.1. Zabytki jako walory turystyczne regionu............................................22 3.2.2. Obiekty archeologiczne jako walory turystyczne województwa ..............26 3.2.3. Muzea jako atrakcje turystyczne regionu ...........................................31 3.2.4. Inne atrakcje antropogeniczne regionu..............................................36

3.3 Walory kulturowe województwa.....................................................37 3.3.1. Dziedzictwo i kultura ludowa jako walory turystyczne regionu...............38 3.3.2. Sanktuaria jako walor turystyczny regionu .........................................43

3.4 Walory społeczne ...........................................................................46 3.5 Infrastruktura i usługi turystyczne w województwie ......................47

3.5.1. Baza noclegowa i usługi hotelarskie województwa ...............................47 3.5.2. Baza i usługi gastronomiczne ...........................................................54 3.5.3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjna..............................................55 3.5.4. Infrastruktura i usługi komunikacyjne w województwie ........................58 3.5.5. Infrastruktura i usługi uzdrowiskowe.................................................63 3.5.6. Usługi przewodnickie i pilotażu wycieczek ..........................................66 3.5.7. Usługi informacji turystycznej i organizatorów turystyki .......................67

4. Wybrane czynniki rozwoju turystyki w województwie ..............................70 4.1. Kształcenie kadr turystycznych..........................................................70 4.2. Warunki społeczno-gospodarcze rozwoju turystyki w regionie...........73

5. Produkt turystyczny województwa ..............................................................77 6. Bilans rozwoju turystyki województwa podkarpackiego ..............................82

6.1. Zbiorcze zestawienie dominujących segmentów dla produktów turystycznych województwa.....................................................................84 6.2. Dominujące rynki zewnętrzne dla produktu turystycznego regionu....85 6.3. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych województwa......86 6.4. Identyfikacja powiatów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju turystycznego województwa ....................................................................87 6.5 Analiza SWOT produktu turystycznego województwa podkarpackiego89

Podsumowanie. Uwagi końcowe ......................................................................93 Literatura .........................................................................................................95 Spis tabel .........................................................................................................95 Spis wykresów i rysunków ...............................................................................96


4

Uwagi wstępne

Przedmiotem rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu jest analiza

uwarunkowań rozwoju turystyki w województwie podkarpackim, jednym z 16 regionów1

Polski, które dzięki samorządności oraz wejściu Polski do Unii Europejskiej uzyskały nowe

możliwości wpływania na swoją przyszłość.

Turystyka jest zjawiskiem złożonym. W myśl terminologii Światowej Organizacji

Turystyki (UN WTO) „Turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują

i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż

rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”. Dodatkowym warunkiem

uznania podróżnego za uczestnika ruchu turystycznego jest założenie, że nie wykonuje

ona pracy wynagradzanej w odwiedzanym miejscu. Przytoczona wyżej definicja znacznie

odbiega od dominującego w Polsce wąskiego postrzegania turystyki, które koncentruje

się na podróżach w celach poznawczych (krajoznawczych) lub związanych

z wypoczynkiem.

Według ustaleń międzynarodowych do ruchu turystycznego zaliczymy więc nie tylko

wycieczkowiczów zwiedzających region, ale także biznesmenów podróżujących

w interesach, uczestników ogólnopolskiej konferencji, pielgrzymów podążających do

znanego sanktuarium, czy kuracjuszy przebywających w uzdrowisku.

Autorzy opracowania dostosowali swoją pracę do szerokiego pojęcia

turystyki. Uznają turystykę przede wszystkim jako odrębną dziedzinę

gospodarki województwa i żywią przekonanie, że jej dynamiczny rozwój będzie

jednym z bodźców rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, źródłem nowych

miejsc pracy.

Opracowanie w swojej treści obejmuje problematykę wprowadzającą do zagadnień

rozwoju terenu przez turystykę, a w dalszej części poświęcone jest warunkom

wewnętrznym obejmującym zasoby, stan infrastruktury, usługi i inne składowe

powiązane z turystyką. Następnie analizie poddane zostały produkty turystyczne regionu,

sporządzony został bilans oraz przeprowadzona analiza SWOT.

Autorzy opracowania mają świadomość, że przedstawiona przez nich specyfikacja

czy ocena walorów, atrakcji turystycznych, infrastruktury, usług czy też produktów

turystycznych, może być subiektywna lub w sposób nieświadomy niepełna. Są jednak

przekonani, że nie pominęli składowych, które w radykalny sposób oddziaływałyby na

rozwój turystyczny regionu. Także dostępne dane liczbowe, mogą na skutek ułomności

statystyki publicznej nie zawsze oddawać prawdziwy obraz rzeczywistości. Dlatego

ocenę występujących zjawisk oparli także na badaniach własnych i opiniach specjalistów

z branży turystycznej. 1 Autorzy stosują określenia „województwo” i „region” jako równoważne.


5

1. Wprowadzenie do problematyki rozwoju turystycznego oraz wybrane definicje i uwagi metodologiczne.

Turystyka należy do najbardziej dynamicznych dziedzin gospodarki

światowej. Wpłynęły na to i wpływają m.in. takie czynniki, jak:

• rozwój środków transportu,

• ułatwienia w międzynarodowym ruchu osobowym,

• wzrost ilości czasu wolnego od pracy,

• wzrost zamożności i świadomości społeczeństw,

• postępujący proces urbanizacji.

Rozwój turystyki może być jednym ze źródeł poprawy sytuacji społeczno-

gospodarczej województwa. Jak wykazują badania, turystyka jest jednym ze

strategicznych kierunków rozwoju gospodarczego wielu krajów i regionów świata. Także

w Polsce ostatnie lata przynoszą znaczne podniesienie pozycji turystyki w rozwijaniu

gospodarki narodowej, regionów czy nawet gmin.

W celu zobrazowania oddziaływania turystyki na rozwój gospodarczy kraju czy

regionu, należy wskazać na następujące jej cechy:

• gospodarka turystyczna stanowi interdyscyplinarny kompleks ekonomiczno-

społeczny z rozległymi powiązaniami międzynarodowymi,

międzybranżowymi, regionalnymi i lokalnymi,

• turystyka przyczynia się do przenoszenia popytu na wielorakie artykuły

i usługi z krajów, regionów i miast o wysokich dochodach do krajów,

regionów i miejscowości opóźnionych gospodarczo, o niskich dochodach,

• większość obrotów finansowych związanych z rozwojem gospodarczym

przez turystykę notują na swoim koncie nie obiekty noclegowe i biura

podróży, lecz dziedziny gospodarki z turystyką współpracujące, takie jak

transport (np. przewoźnicy, sprzedawcy paliw, usługi motoryzacyjne),

handel, gastronomia, wytwórnie produktów lokalnych, telekomunikacja,

wytwórnie sprzętu sportowego, turystycznego i inne,

• przyjmuje się, że na gospodarkę turystyczną składa się wszystko to,

co można sprzedać osobie odwiedzającej.

Zostało wykazane na wielu przykładach, że dla rozwoju gospodarki turystycznej,

niezbędna jest współpraca organów i instytucji samorządu terytorialnego różnych

szczebli, organów centralnej i terenowej administracji rządowej i innych instytucji

rządowych, a także podmiotów gospodarki turystycznej regionu, stowarzyszeń

turystycznych i ich zrzeszeń.


6

O rozwoju turystycznym terenu decyduje w głównej mierze generowany

produkt turystyczny.

Przez określenie "produkt turystyczny" będące jednym z podstawowych pojęć

gospodarki rynkowej w turystyce, używanym także w niniejszym opracowaniu, należy

rozumieć zbiór dóbr i usług nabywanych przez turystów, jak i atrakcji turystycznych

z których korzystają, a które są dla nich przedmiotem szczególnego zainteresowania.

Upraszczając nieco, można stwierdzić, że produkt turystyczny to „towar”, który zawiera

wartość podstawową (korzyści wyobrażone i spodziewane z podjętej podróży) oraz

wspierające konsumpcję tej wartości usługi i dobra turystyczne (rodzaj obudowy) za

które należy zapłacić określoną cenę.

Produkt turystyczny charakteryzują w szczególności następujące składowe:

• atrakcje i środowisko miejsca docelowego,

• infrastruktura i usługi miejsca docelowego,

• dostępność miejsca docelowego,

• wizerunki miejsca docelowego,

• cena płacona przez turystę.

Rozwój produktu turystycznego jest problemem, który powinien być rozwiązywany

głównie na poziomie regionalnym i lokalnym. Turystyką jako składową gospodarką

zainteresowane są zwłaszcza społeczności lokalne, gdyż one są największym

beneficjentem przyjazdowego ruchu turystycznego, źródła dochodów oraz zatrudnienia

mieszkańców. Gospodarka turystyczna stanowi ponadto czynnik aktywizacji różnych

zasobów lokalnych, które są lub mogą być sprzedane dla turystów podróżnych.

Podstawowym narzędziem polityki regionalnej są budowane strategie rozwoju

województw, powiatów czy też gmin. Zawierają one cele rozwojowe, ich hierarchię,

a także zadania, których realizacja powinna spowodować zwiększenie dochodów terenu

ze sprzedaży usług turystycznych i około turystycznych.

Za niezbędne należy uznać wspieranie rozwoju gospodarczego regionów przez

administrację rządową, a skuteczną płaszczyzną wspólnych działań, powinna być

realizacja programów operacyjnych opartych na przygotowywanych strategiach rozwoju

regionalnego. Dodatkowym bodźcem do planowania strategicznego były i są fundusze

Unii Europejskiej.

W celu jednoznacznego rozumienia pojęć, które będą używane w niniejszym

opracowaniu, określa się, że:

• przez pojęcie „walory turystyczne” rozumie się dobra lub zespół dóbr danych przez

naturę, historię lub działalność ludzką. Mają one charakter obiektywny i tworzą

potencjalne podstawy rozwoju turystyki w regionie.


7

• przez określenie "atrakcje turystyczne", rozumie się każdy walor (obiekt)

przyrodniczy, dzieło człowieka lub imprezę, które przyciągną gości w określone

miejsce. Potencjalny turysta jest więc świadomy ich istnienia. Atrakcje turystyczne

można więc uznać za kategorię subiektywną, gdyż ich obecność na rynku

i w świadomości potencjalnego turysty, wymaga odpowiednich zabiegów

organizacyjnych, promocji i reklamy.

• pod określeniem „zasoby turystyczne” rozumie się łącznie walory i atrakcje

turystyczne terenu.

• Pod określeniem „baza i usługi noclegowe” używanymi i zastosowanymi

w opracowaniu, należy rozumieć „bazę i usługi hotelarskie” tak, jak określa je

ustawa o usługach turystycznych

W opracowaniu niniejszym używane są także określenia „województwo” i „region”,

które autorzy używają zamiennie. Przyjęto także, że dane liczbowe nie uwzględniają

miast wydzielonych (Rzeszowa, Krosna, Przemyśla i Tarnobrzega), a prezentowane

wskaźniki ilościowe obejmują łącznie te miasta i otaczający je powiat.

Rozwój turystyki na każdym poziomie: krajowym, regionalnym i lokalnym

uzależniony jest od dwóch rodzajów czynników: zewnętrznych i wewnętrznych. Czynniki

zewnętrzne mają najczęściej charakter obiektywny, są warunkami, w jakich przychodzi

tworzyć produkt turystyczny. Nie są one przedmiotem rozważań zawartych w niniejszym

opracowaniu. Do czynników wewnętrznych należy cała gama składowych służących

tworzeniu oraz komercjalizacji produktu turystycznego.


8

2. Warunki rozwoju turystyki wynikające z położenia województwa i jego dostępności komunikacyjnej

2.1. Charakterystyka województwa i jego położenia

Województwo podkarpackie leży w południowo-wschodniej Polsce między

21º 11' a 23º 11' długości geograficznej wschodniej oraz 49º 00' a 50 48' szerokości

geograficznej północnej. Obejmuje ono obszar 17.844 km², co stanowi 5,7% powierzchni

Polski. Podstawową część terenu województwa pokrywają 3 krainy

fizjograficzne: na północy Kotlina Sandomierska, w części środkowej Pogórze

Karpackie, zaś na południu Góry Karpaty. Od północy Kotlina Sandomierska graniczy

poczynając od zachodniej strony z: Przedgórzem Iłżeckim, Wyżyną Sandomierską,

Górami Świętokrzyskimi, Pogórzem Szydłowieckim i Niecką Połaniecką. Dalej w kierunku

wschodnim rozciągają się wzniesienia Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.

Od strony zachodniej tereny województwa podkarpackiego przylegają do Płaskowyżu

Tarnowskiego2. Od strony wschodniej i w części południowej, granicę województwa

stanowi granica państwowa z Ukrainą, zaś od południa granica ze Słowacją.

Województwo posiada bogatą sieć wodną, podzieloną na trzy główne zlewnie:

rzekę San, ze źródłami w pobliżu Sianek na wys. 843 m n.p.m.; rzekę Wisłok

wypływającą spod Kanasiówki (832 m n.p.m.) w Beskidzie Niskim oraz rzekę Wisłokę

biorącą początek na stokach Dębiego Wierchu (664 m n.p.m.). Wszystkie trzy rzeki,

bogate w liczne dopływy, posiadają w swoich górnych biegach zbiorniki zaporowe

oddziaływujące na ilość wody płynącą głównym nurtem zlewni.

Największy (na zlewni Sanu) zespół zbiorników Solina–Myczkowce posiada w swoich

zasobach wodnych ponad 500 mln m3 wody. Pozostałe, znacznie mniejsze to: zbiornik

w Sieniawie na Wisłoku i w Krempnej na Wisłoce. Ponadto, na terenie środkowej

i północnej części województwa istnieje znaczna ilość małych zbiorników retencyjnych,

rekreacyjnych i wyrównawczych, stwarzających dobre warunki do rekreacji i uprawiania

niektórych sportów wodnych. Największym z nich jest zbiornik „Maziarnia” w Wilczej Woli

o powierzchni ok. 160 ha.

Liczne na terenie województwa podkarpackiego ośrodki aktywności gospodarczej

posiadają dobrze przygotowaną sieć oczyszczalni ścieków, powodującą

oczyszczenie ok. 95% zrzucanych ścieków. Sieć ta nadal jest rozbudowywana.

Klimat w regionie jest charakterystyczny dla każdej z trzech krain

geograficznych województwa, z przewagą mas powietrza polarno–morskiego

w części północnej i środkowej oraz polarno-kontynentalnego w Karpatach. Zalegające

nad terenem województwa masy powietrza są doskonale wietrzone poprzez silne 2 Kondracki J. „Geografia regionalna Polski”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998


9

oddziaływanie wiatrów przełęczowych, zwłaszcza z Przełęczy Dukielskiej oraz wiatrów

fenowych z rejonu Tatr, których zasięg północny kończy się wewnątrz Kotliny

Sandomierskiej. Występują tu na ogół długie, upalne lata ze średnią temperaturą +180C

i niezbyt mroźne zimy z temperaturą –50C.

W okresach letnich temperatura lubi przekraczać +250C, a w okresach zimowych

(dość krótkich), temperatura w Karpatach może spaść do ok.–300C.

Największa ilość opadów występuje w rejonie Bieszczadów i wynosi ok.1200

mm rocznie. Jest ona jednak silnie podsuszana poprzez oddziaływanie bardzo suchych

mas powietrza płynących przełęczami z nad niziny węgierskiej. Suma opadów rocznych

dla Kotliny Sandomierskiej wynosi średnio 600 mm rocznie. Okres wegetacyjny wynosi

dla terenu województwa około 220 dni.

Śnieg utrzymuje się średnio 60 – 80 dni w roku3, co stanowi ważny czynnik

dla oferowania pobytów służących rekreacji narciarskiej.

Reasumując, warunki klimatyczne regionu sprzyjają turystyce realizowanej w ciągu

całego roku, a zwłaszcza w okresie letnich i zimowych wakacji szkolnych.

Charakteryzując położenie województwa w ujęciu geopolitycznym, a także

wobec postępującego procesu integracji europejskiej, w którym znaczącą rolę odgrywają

regiony jako podmioty stosunków społeczno-gospodarczych i kulturalnych można

określić, że województwo podkarpackie jest regionem leżącym w środkowo-

wschodniej Europie i stanowi część państwa polskiego. Licząca blisko 2000 km

odległość od centrów politycznych i administracyjnych Europy jakimi są Bruksela

i Strasburg oraz ponad 600 kilometrowa odległość od granicy z Niemcami będącej

granicą „starej” Unii Europejskiej stanowią, że w odbiorze mieszkańców wielu

krajów Unii Europejskiej, region położony jest na peryferiach Europy.

Sąsiedztwo z Ukrainą, łączoną często z innym, niż europejski krąg kulturowy oraz równie

odległą Słowacją, potwierdza wcześniejszą ocenę. Wspiera ją również nie najszczęśliwsza

nazwa województwa wskazująca, że leży ono w sąsiedztwie Gór Karpackich. Karpaty to

pasmo górskie rozciągające się od południowej części Rumunii poprzez Ukrainę, Polskę

i Słowację. To również element „przypisujący" region do nieznanego, „mało

cywilizowanego” obrzeża Europy.

Wyrażone wyżej opinie są wynikiem licznych rozmów przeprowadzonych przez autorów

opracowania z cudzoziemcami przebywającymi w regionie, jak również podczas

wyjazdów służbowych i prywatnych do krajów „starej” Unii Europejskiej. Mają one

charakter ocen subiektywnych i stereotypów, które będą zapewne weryfikowane

i znoszone m.in. przez rozwijający się ruch turystyczny oraz proces integracji

politycznej, gospodarczej i kulturalnej jaki ma miejsce na naszym kontynencie. Wymaga

3 Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. „Geografia turystyki Polski”, PWE, Warszawa 2002, str. 70.


10

to jednak czasu, a przede wszystkim zwiększenia dostępności komunikacyjnej regionu

poprzez budowę autostrad, rozwój komunikacji lotniczej oraz działań o charakterze

promocyjnym.

Zgodnie z podziałem administracyjnym Polski województwo podkarpackie sąsiaduje

od zachodu z województwem małopolskim, a od północy z województwami:

świętokrzyskim i lubelskim.

Rysunek 1. Położenie województwa podkarpackiego

Elementem istotnym dla położenia województwa jest sąsiedztwo państw:

Ukrainy od wschodu i w małej części od południa oraz Słowacji od południa.

Historyczne zmiany granic państwa polskiego, wzajemne przenikanie się narodowości

i kultur, szczególnie od strony wschodniej, pozostawiły trwały ślad w postaci nielicznej

dziś ukraińsko-języcznej mniejszości narodowej.

Sąsiedztwo z Ukrainą, państwem o rozległym terytorium i licznej ludności,

a równocześnie o wymagającej dalszych reform rynkowych gospodarce oraz trudnej do

jednoznacznego przewidzenia orientacji geopolitycznej, niesie ze sobą szereg szans,

jak i zagrożeń. Związane są one z istnieniem potencjalnego, dużego rynku zbytu

dla produktów wytwarzanych w regionie i znacznym ruchem turystycznym

związanym coraz częściej nie tylko z interesami handlowymi, z drugiej zaś strony

koniecznością kontroli napływu nielegalnie przewożonych towarów i pracy "na czarno".

Słowacja jako kraj członkowski Unii Europejskiej, pomimo rozwijanych

różnorodnych form współpracy np. w ramach Euroregionu "Karpaty", rywalizuje

i będzie rywalizowała z Polską w przyciąganiu inwestorów zagranicznych,

rozwijaniu różnych dziedzin gospodarki, w tym także turystyki. Obszarem

konkurencyjności jest m.in. budowa autostrady transeuropejskiej z zachodu na wschód


11

Europy. Dostępność komunikacyjna Ukrainy oraz sprawa przejęcia ruchu tranzytowego

tego kraju z centralną i zachodnią Europą wydają się należeć do strategicznych interesów

Polski. Ponieważ powyższa kwestia dotyczy terenów województwa podkarpackiego,

powinna być ona przedmiotem uwagi administracji rządowej i samorządowej regionu.

Przygraniczne tereny Słowacji posiadają konkurencyjne wobec województwa

podkarpackiego zasoby turystyczne. Obejmują one walory naturalne w postaci

zróżnicowanego ukształtowania terenu, bogatej flory i fauny, źródeł wód mineralnych

i geotermalnych, jak również walory antropogeniczne w postaci zabytkowych obiektów

sakralnych i świeckich, interesujących zespołów urbanistycznych oraz coraz lepszą

infrastrukturę turystyczną. W jej skład oprócz rozwiniętej sieci dróg dojazdowych

i rozbudowanej infrastruktury do narciarstwa zjazdowego, wchodzą także powstające

ostatnio aqua parki i wysoko standardowa baza noclegowa. Są one na tyle

konkurencyjne, że część mieszkańców Polski, w tym z województwa

podkarpackiego wyjeżdża do południowych sąsiadów, korzystając z lepszych

ich zdaniem warunków do wypoczynku i rekreacji.

2.2. Dostępność komunikacyjna terenu województwa

Do województwa podkarpackiego można dotrzeć korzystając z komunikacji

drogowej, kolejowej i lotniczej. Z uwagi na powolne tempo budowy autostrad w Polsce,

dojazd transportem drogowym jest uciążliwy i czasochłonny. Przyczyniają się do

tego: wzrastający ruch drogowy, wąskie i o złej nawierzchni drogi, a ostatnio liczne

modernizacje i remonty prowadzone m.in. na drodze krajowej Nr 4 między Krakowem

a Rzeszowem oraz drodze krajowej Nr 19 Lublin – Rzeszów. Do regionu można dojechać

regularnymi liniami komunikacji autobusowej lub mikrobusowej z dużych ośrodków

miejskich Polski takich jak Warszawa, Łódź czy Katowice oraz ze stolic sąsiednich

województw tj. z Krakowa, Kielc i Lublina.

Dynamiczny rozwój ruchu kołowego wymagać będzie w okresie najbliższych kilku lat

intensywnej poprawy i modernizacji, tak istniejącej sieci drogowej (co już ma miejsce),

jak również budowy autostrady A4, biegnącej południem Polski od zachodniej granicy

kraju do granicy z Ukrainą. Według planów rządowych odcinek autostrady

doprowadzający ruch samochodowy z Krakowa do Rzeszowa ma zostać zbudowany do

roku 2013.

Do regionu można dojechać transportem kolejowym ze wszystkich dużych

ośrodków miejskich Polski. Umożliwia to zwłaszcza magistrala kolejowa biegnąca od

zachodniej granicy Polski przez Wrocław, Katowice, Kraków do Przemyśla. Województwo

posiada też bezpośrednie połączenia kolejowe m.in. ze Szczecinem, Poznaniem,

Gdańskiem, Warszawą i Łodzią. Poprawę dojazdów z centralnej Polski zapewnić może


12

modernizacja trasy kolejowej Rzeszów – Sandomierz. Zbiorowy transport w zakresie

komunikacji kolejowej, według ustalonych rozkładów jazdy, realizują Polskie Koleje

Państwowe.

Szczególne znaczenie dla rozwoju przyjazdów do regionu (zwłaszcza z zagranicy)

mają połączenia lotnicze. Lotnisko Rzeszów-Jasionka po modernizacji pasa startowego,

spełnia europejskie standardy bezpieczeństwa w zakresie lądowania i startów dużych

samolotów komunikacyjnych i transportowych. Aktualnie realizowane są regularne

połączenia lotnicze z Warszawą, Londynem oraz z Dublinem zaś w czerwcu 2007 roku

uruchomione zostaną loty pasażerskie do Nowego Jorku. W roku 2005 lotnisko obsłużyło

91,5 tys. podróżnych, zaś wg szacunkowych danych w 2006 liczba pasażerów przekroczy

205 tys. osób. Na dynamiczny wzrost ruchu lotniczego zasadniczy wpływ wywarły usługi

taniego przewoźnika – linii Ryanair.


13

3. Zasoby turystyczne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju turystyki regionu

3.1. Walory naturalne województwa

W wyniku ewolucji środowiska ziemskiego przebiegającej na przestrzeni dziejów,

ukształtowane zostały walory naturalne regionu. W ich skład wchodzą m.in. walory

klimatyczne, krajobrazowe, flora i fauna oraz źródła wód mineralnych występujących

w województwie.

3.1.1. Przyroda i krajobraz regionu

Województwo podkarpackie jest regionem o liczących się w skali Polski

walorach przyrodniczych. Regularnie usytuowane, zróżnicowane krajobrazowo długie

grzbiety Bieszczadów, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego, rozległe obszary Kotliny

Sandomierskiej, duże kompleksy leśne oraz wiele zakątków rzadko dziś spotykanej

„dzikiej” przyrody, czynią południowo-wschodni obszar Polski atrakcyjnym krajobrazowo.

Podkarpacie jest regionem, który ma swoją specyfikę i godne podkreślenia walory. Do

najważniejszych można zaliczyć wspaniałe warunki naturalne południowej, górzystej

części województwa.

Tak więc województwo obejmuje swoimi granicami obszar, który

charakteryzuje się zróżnicowaniem rzeźby terenu, budowy geologicznej, typów

gleb oraz sieci wodnej.

Jak już stwierdzono wcześniej, część północna regionu to obszar równin i płaskowyżów,

na południu dominuje krajobraz podgórski, przechodzący w górski. Rozpiętości wzniesień

wykształciły na terenie województwa następujące piętra roślinności:

• roślinność niżową,

• roślinność piętra pogórza,

• roślinność regla dolnego,

• roślinność piętra połonin.

Najbardziej dominującym, uwarunkowanym klimatycznie typem roślinności jest las.

W północnej części województwa drzewostany wykazują cechy typowe dla pasa wyżyn

środkowopolskich, gdzie znaczny udział mają siedliska borowe (ponad 50% powierzchni),

siedliska lasowe (40% powierzchni) oraz olsy i lasy łęgowe (10% powierzchni). Głównymi

gatunkami lasotwórczymi są: sosna zwyczajna (ok. 70%), jodła pospolita (10%) dąb,

buk zwyczajny, olcha, brzoza (20%). W południowej części natomiast przeważają


14

siedliska lasu wyżynnego (50%) i lasu górskiego (47%). Najliczniej występującymi

gatunkami są: buk zwyczajny (30%) i jodła pospolita (ponad 20%).

Wyróżniającą się częścią regionu są Bieszczady. Lesistość tego obszaru przekracza

68%. Głównymi gatunkami drzewostanu są: buk (36%), jodła (21%), sosna (16%),

olcha szara (16%). Dominującym typem siedliskowym jest las górski. Lasy Bieszczadów

są w całości zaliczane do lasów ochronnych (glebochronnych i wodochronnych).

Zasoby leśne województwa są jednym z najważniejszych czynników kształtowania

środowiska przyrodniczego. W województwie podkarpackim powierzchnia lasów

wszystkich form własności wynosi prawie 660 tys. ha, co daje lesistość

w granicach 37% (przy średniej krajowej 29%).

Różnorodna szata roślinna, a szczególnie rozległe kompleksy leśne i półnaturalne tereny

nieleśne, są miejscem bytowania bogatego świata zwierzęcego.

W regionie występuje wiele rzadkich i zagrożonych gatunków wpisanych do

„Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Tak duża bioróżnorodność spotykana jest

tylko w niewielu miejscach Europy.

Szczególną, jak na polskie warunki cechą fauny regionu jest udział gatunków wschodnich

i południowych. Duża lesistość terenu decyduje o licznym występowaniu gatunków

leśnych. Są wśród nich: sarny, jelenie, żbiki, rysie, wilki, kuny itp. Tereny Bieszczadów

i Pogórza obejmują cenne ostoje ssaków i ptaków drapieżnych.

Zwierzętami, które interesują nie tylko przyrodników na Pogórzu i w Bieszczadach są:

• niedźwiedź brunatny (ok. 70 osobników),

• wilk (ok. 200 osobników),

• ryś (ok. 180 osobników),

• żbik,

• jeleń szlachetny (w Bieszczadach występuje jego ekotyp, jeleń karpacki),

• żubr (ok. 150 osobników, od 1963r. w Bieszczadach).

Dla zapewnienia funkcjonowania środowiska przyrodniczego i zachowania

bioróżnorodności, najcenniejsze ekosystemy i krajobrazy w województwie

objęte zostały wielkoobszarową ochroną prawną.

W zależności od stanu zachowania biocenoz, różnorodności elementów przyrody żywej

i krajobrazu, nagromadzenia zbiorowisk i gatunków unikalnych, wyróżniono

i wprowadzono następujące formy ochrony prawnej:

• 2 parki narodowe,

• 93 rezerwaty przyrody,

• 10 parków krajobrazowych,

• 17 obszarów chronionego krajobrazu.

Ponadto w formie ochrony indywidualnej wyróżniono i objęto ochroną:


15

• 157 użytków ekologicznych,

• 18 stanowisk dokumentacyjnych,

• 1276 pomników przyrody.

Wymienione prawne formy ochrony przyrody w województwie podkarpackim

zajmują obszar o łącznej powierzchni ponad 900 tys. ha, co stanowi 46,5%

powierzchni województwa.

Do cech wyróżniających istniejący na obszarze województwa system ochrony

przyrody zaliczymy:

• unikatową w skali Europy i kraju wartość przyrodniczą,

• wielkoprzestrzenność (pow. obszarów chronionych przekracza często 50 tys.

ha – przykłady: Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy – 51 tys. ha, Park

Krajobrazowy Gór Słonnych – 56 tys. ha)

• powiązanie istniejących form ochrony przyrody z państwami ościennymi

np. Bieszczadzki Park Narodowy ↔ Użański Park Narodowy (Ukraina),

Jaśliski Park Krajobrazowy ↔ CHKO Wychodne Karpaty (Słowacja),

Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy ↔ Park Narodowy Połoniny (Słowacja)

oraz z sąsiednimi województwami np. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej

i Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (woj. lubelskie), Park

Krajobrazowy Pasma Brzanki (woj. małopolskie).

Opis najważniejszych obszarów chronionych:

• Bieszczadzki Park Narodowy – utworzony w 1973r. na obszarze 5.725 ha.

Kilkakrotnie powiększany zajmuje obecnie 29.202 ha i mieści w swych granicach

najcenniejsze partie polskich Bieszczadów. Zarówno uroda krajobrazu, biocenozy

naturalne (lasy) i półnaturalne (połoniny) jak i bogactwo fauny i flory pozwala uznać

ten drugi w Polsce co do wielkości park narodowy, za jeden z największych w Europie

obszarów chronionych.

O bogactwie flory parku świadczy ok. 900 gat. roślin naczyniowych. Park

jest siedliskiem ponad 200 gat. kręgowców, w tym 40 gatunków ssaków. Jest to

jedyne w Polsce miejsce gdzie żyją na wolności trzy wielkie drapieżniki – niedźwiedź,

ryś, i wilk. Żaden inny z polskich parków narodowych nie może się poszczycić takim

zbiorem.

• Magurski Park Narodowy – utworzony w 1995 roku (pow. 19.430 ha) chroni

masyw Magury Wątkowskiej w Beskidzie Niskim oraz przylegające do niej pasmo

wzgórz w źródłowym rejonie Wisłoki. Całość obszaru przedstawia malowniczy

krajobraz typowy dla gór średnich i niskich o postaci okrągłych pagórków

porozdzielanych licznymi dolinami potoków. 87% powierzchni parku zajmują tereny

leśne, a 13% użytki zielone (łąki i pastwiska). Flora nie tak bogata jak w innych


16

parkach narodowych (360 gatunków roślin naczyniowych, w tym 45 górskich) jest

mało zmieniona i odznacza się dużym udziałem gatunków rzadkich (41 gatunków

chronionych).

Magurski Park Narodowy to jedna z najbogatszych w Beskidzie Niskim ostoi

fauny leśnej, z której 200 gat. podlega całkowitej ochronie. Na jego obszarze

żyje blisko 140 gatunków ptaków, w tym 106 lęgowych oraz 23 gatunki rzadkie

i zagrożone w Polsce (orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz, trzmielojad), 30

gatunków ssaków (w tym drapieżne).

Motywem gospodarczym powołania Magurskiego Parku Narodowego była konieczność

zachowania kompleksów leśnych o cechach wodochronnych dla zwiększenia

retencyjności obszarów źródłowych Wisłoki, a także dla zachowania terenów

atrakcyjnych przyrodniczo, a służących rozwojowi turystyki.

Początkiem lat 90-tych ubiegłego wieku powstał projekt utworzenia Turnickiego

Parku Narodowego w celu ochrony najbardziej wartościowych pod względem

krajobrazowym i przyrodniczym fragmentów Pogórza Przemyskiego tj. pasma:

Turnicy, Suchego Obycza, Cienia, Kamieńca, Chwaniowa. Jest to teren bardzo

interesujący, pokryty w znacznej mierze drzewostanem bukowo-jodłowym. Zwraca

uwagę bogata fauna puszczańska tego terenu oraz stanowiska rzadkich roślin.

Społeczność lokalna jest jednak przeciwna utworzeniu parku, a w planach rządowych na

najbliższe lata, także nie przewiduje się tworzenia nowych parków narodowych.

Dla ochrony szczególnie cennych pod względem przyrodniczym obszarów Karpat

Wschodnich zlokalizowanych u zbiegu granic Polski, Ukrainy i Słowacji powołany został

w lutym 1993r. decyzją Rady Międzynarodowego Biura Koordynacji Programu „Człowiek

i Biosfera” przy UNESCO Międzynarodowy Rezerwat Biosfery – „Karpaty

Wschodnie” (MRB „KW”). Rezerwat ten jest jedynym rezerwatem biosfery na

świecie, który zlokalizowany jest na terenie trzech krajów. W tym przypadku

Polski, Ukrainy i Słowacji.

W wielkoprzestrzennym systemie obszarów chronionych województwa znaczącą rolę

spełniają rezerwaty przyrody, których jest 93 o łącznej powierzchni 10.773 ha. Jeden

z nich („Zwiezło”) ma status rezerwatu ścisłego. W pozostałych (częściowych) wszelkie

działania gospodarcze podporządkowane są celom ekologicznym.

Najwięcej rezerwatów rozmieszczonych jest w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i na

Pogórzu Karpackim. Oto krótka charakterystyka kilku wybranych, cennych przyrodniczo

i atrakcyjnych turystycznie rezerwatów:

• „Prządki” – rezerwat o powierzchni 13,62 ha położony jest w gminie Korczyna,

powiat krośnieński. Celem ochrony jest grupa skał (o wysokości od 2,5m do 13m)


17

gruboziarnistego piaskowca, usytuowanych na grzbiecie górskim (526 m n.p.m.).

Skały te z daleka wyglądają jak „zaczarowane w kamień kobiety”, stąd powstała

legenda, że są to zaklęte prządki, które pracowały w świąteczny dzień. Otaczający je

las mieszany uzupełnia walory krajobrazowe tego obiektu.

• „Zwiezło” – rezerwat o powierzchni 1,74 ha położony w gminie Komańcza na

północno-zachodnich stokach Chryszczatej (800 m. n.p.m.) stanowi dwa przepiękne

górskie Jeziorka Duszatyńskie (od nazwy pobliskiej wsi Duszatyn) powstałe w 1907r.

na skutek osunięcia się olbrzymich mas zbocza wraz z drzewostanem i zatamowania

potoku Olchowatego (stąd nazwa „Zwiezło”). Do rezerwatu prowadzi szlak

turystyczny z Komańczy.

• „Gołoborze” - rezerwat o powierzchni 13,9 ha położony na zboczu nad Rabiańskim

Potokiem w pobliżu zniszczonej wsi Rabe, gmina Baligród. Ochronie poddano

osobliwość geologiczną regionu – naturalne gołoborze porównywalne z podobnym

obiektem w Górach Świętokrzyskich, powstałe w miejscu rozległej wychodni

piaskowca kwarcowego. Gołoborze otacza las jodłowo-bukowy z nietypowym dla tej

wysokości świerkiem. Na granicy rezerwatu na brzegach Rabiańskiego Potoku

wytryskają unikatowe źródła szczawy arsenowo-żelazistej. W pobliżu rezerwatu

przebiega leśna ścieżka edukacyjna.

• „Przełom Hołubli” – rezerwat leśno krajobrazowy, zajmuje powierzchnię 46,42 ha

w miejscowości Korytniki gmina Krasiczyn i w miejscowości Wapowce gmina

Przemyśl. Rezerwat obejmuje ochroną zbiorowiska leśne pogórza z wieloma

gatunkami roślin chronionych i rzadkich. Występuje tu liczna grupa ptaków –

gatunków chronionych (muchołówka białoszyja, dzięcioł zielonosiny i dzięcioł duży).

Przez rezerwat przechodzi doliną potoku Hołubla ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna.

Łatwy dojazd do rezerwatu (obok drogi Przemyśl – Dubiecko).

• „Kołacznia” – rezerwat o powierzchni 0,10 ha położony jest w miejscowości Wola

Zarzycka przysiółek Kołacznia, gmina Nowa Sarzyna. Ochroną objęto tu jedyne

w Polsce naturalne stanowisko różanecznika żółtego, krzewu z rodziny wrzosowatych

zwanego też azalią pontyjską. Rośnie ona tu w zwartej kępie na piaszczystej wydmie.

Różanecznik wykazuje dużą żywotność, o czym świadczą bujne pędy oraz pojawienie

się młodych okazów na wilgotnych miejscach w sąsiedztwie.

Kolejną formą ochrony przyrody występującą w wielkoprzestrzennym

systemie obszarów chronionych w woj. podkarpackim są parki krajobrazowe.

W odróżnieniu od parku narodowego grunty w granicach parku krajobrazowego są nadal

gospodarczo wykorzystywane, jednak wszelka działalność na jego terenie musi

uwzględniać głównie zachowanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych.


18

Na obszarze województwa podkarpackiego funkcjonuje 10 parków krajobrazowych

o łącznej powierzchni 279 ha. Należą do nich: Park Krajobrazowy Pogórza

Przemyskiego, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Ciśniańsko-Wetliński Park

Krajobrazowy, Jaśliski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Gór Słonnych,

Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy oraz leżące na granicach regionu:

Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej,

Południoworoztoczański Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Pasma

Brzanki.

Ochroną indywidualną w województwie podkarpackim w postaci pomników

przyrody objętych jest 1276 obiektów. Ochronie tej podlegają obiekty przyrody żywej tj.

pojedyncze drzewa i krzewy, grupy drzew i krzewów, zabytkowe aleje odznaczające się

indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, oraz obiekty przyrody

nieożywionej tj. skały, głazy narzutowe, ściany skalne itp. Zdecydowaną większość

stanowią pojedyncze drzewa z dominacją gatunków rodzimych (lipy, dęby).

Do grupy najciekawszych pomników przyrody na terenie województwa można

zaliczyć:

• „Konfederatka” – skała – wychodnia skalna w miejscowości Wola Komborska,

gmina Korczyna,

• Limba - o obwodzie pnia 103 cm i wysokości 15m - rosnąca w Sieniawie,

• Głaz „Leski Kamień” – o wysokości 30m i długości 60m - w miejscowości

Glinne, gmina Lesko,

• Źródełko „Bełkotka” w miejscowości Iwonicz-Zdrój,

• Dąb „Poganin” – jeden z najstarszych dębów w południowo-wschodniej Polsce

(ok. 1000 lat) rosnący w Węglówce, gmina Korczyna.

Wymienione, a także inne pomniki przyrody to obiekty rzadkie, imponujące urodą

i wiekiem – przez to godne zachowania dla przyszłych pokoleń.

Przedstawione w ogólnym zarysie cechy środowiska przyrodniczego

województwa pozwalają stwierdzić, iż region posiada korzystne predyspozycje

naturalne dla rozwoju różnego rodzaju funkcji związanych z turystyką

i wypoczynkiem, czyli z „odnową sił człowieka”. Należy jednakowoż pamiętać, iż

wykorzystanie potencjału środowiska naturalnego dla rozwoju funkcji turystyczno-

wypoczynkowych musi uwzględniać postulaty ochrony przyrody. Uznając, że przyroda

jest wartością samą w sobie o znaczeniu ogólnonarodowym, konieczne jest kojarzenie

potrzeb i aspiracji społeczeństwa z możliwościami jakie daje środowisko przyrodnicze.

Dla oceny walorów środowiska przyrodniczego w kontekście możliwości rozwoju turystyki

przyjazdowej do województwa, przygotowana została analiza mocnych i słabych jego

stron, a także szans i zagrożeń jakie niesie ze sobą ruch turystyczny.


19

Analiza SWOT walorów przyrodniczo-krajobrazowych województwa Walory przyrodniczo-krajobrazowe w dużej mierze decydują o atrakcyjności

turystyczno-rekreacyjnej Pogórza, Beskidu Niskiego i Bieszczadów, a także pozostałej

części województwa.

Mocne strony:

• rozbudowany, wielkoobszarowy system terenów prawnie chronionych (2 parki

narodowe, 10 parków krajobrazowych, 17 obszarów chronionego krajobrazu i 93

rezerwaty), co tworzy wizerunek regionu zasobnego w walory przyrodnicze,

• urozmaicona rzeźba terenu oraz atrakcyjność krajobrazowa terenów podgórskich

i górskich województwa,

• atrakcyjne, zasobne w zwierzynę tereny łowieckie,

• cisza i spokój w otoczonych lasami miejscowościach,

• bogactwo form życia roślinnego (duża liczba gatunków chronionych roślin, w tym

roślin wpisanych do polskiej „Czerwonej Księgi” np. ciemiernik czerwonawy, turzyca

dacka, turzyca skalna, ostróżka wyniosła),

• bogactwo form życia zwierzęcego (ponad 30 gatunków prawnie chronionych). Na

terenie Bieszczadów odnotowano 284 gatunki kręgowców (144 gatunki ptaków, 58

gatunków ssaków, 7 gadów, 11 płazów i 10 gatunków ryb). Niezwykłą rzadkością jest

okazały wąż Eskulapa, którego jedyne stanowisko w Polsce znajduje się

w Bieszczadach. Bieszczady i Beskid Niski są najważniejszą w Polsce ostoją

niedźwiedzia, wilka, żbika oraz jelenia szlachetnego, zwanego jeleniem karpackim.

Słabe strony:

• ograniczona dostępność do części atrakcji przyrodniczych (nieliczne, w złym stanie

drogi, brak połączeń komunikacyjnych),

• zakrzaczone, mało przyjazne w penetracji lasy w Bieszczadach i Beskidzie Niskim,

• niedostateczne oznakowanie w terenie wielu osobliwości przyrody i niewystarczająca

infrastruktura (np. parkingi, platformy widokowe) służąca ich poznaniu,

• „sezonowość” ekspozycji,

• niewystarczający poziom promocji walorów krajobrazowo-przyrodniczych regionu.

Szanse:

• obecność wielkoobszarowych terenów leśnych spełniających oczekiwania pobytów

w atrakcyjnym otoczeniu przyrodniczym,

• rozwój ekoturystyki i kontrolowanych form „podglądania” przyrody z wykorzystaniem

technik przekazu obrazu i środków multimedialnych,

• plany organizacji na terenie parków narodowych zwierzyńców z ekspozycją fauny

(forma półnaturalna z okazami „po przejściach”),


20

• wytyczenie atrakcyjnych tras rowerowych i pieszych tras spacerowych w otoczeniu

miejscowości wypoczynkowych w Bieszczadach i Beskidzie Niskim,

• planowane uruchomienie w Bieszczadach nowych przejść granicznych do turystyki

pieszej, umożliwiających penetrację przygranicznych terenów Ukrainy i Słowacji,

• rozbudowa i modernizacja sieci lokalnych dróg kołowych,

• rozwój ekologicznej produkcji rolnej w regionie, co zmniejszy obecność nawozów

sztucznych i środków ochrony roślin w środowisku.

Zagrożenia:

• nadmierny rozwój turystyki skierowanej na zasoby przyrodnicze regionu, nie

uwzględniający zasad zrównoważonego rozwoju,

• brak wystarczających środków finansowych na rozwój infrastruktury ogólnej

i turystycznej wspierającej ekspozycję i ochronę walorów przyrodniczych regionu,

• wzrastająca presja producentów wyrobów z drewna na eksploatację zasobów leśnych

regionu,

• kolizje między rozwijającym się ruchem turystycznym, a strategią ochrony przyrody

stosowaną przez zarządzających obszarami chronionymi (parki narodowe, parki

krajobrazowe)

3.1.2. Zasoby naturalne i bioklimatyczne jako podstawa działalności uzdrowisk

Walory uzdrowiskowe

W oparciu o walory uzdrowiskowe utworzone zostały w województwie i prowadzą

działalność leczniczą następujące kurorty:

• Iwonicz-Zdrój - to jedno z najstarszych polskich uzdrowisk (o ponad 420-letniej

tradycji), położone w dolinie Iwonickiego Potoku i na nasłonecznionych zboczach gór

o klimacie podgórskim, silnie bodźcowym.

• Rymanów-Zdrój - to uzdrowisko z ponad 120-letnimi tradycjami, o klimacie

podgórskim, z dużą zawartością jodu i dużej wilgotności (wykazuje cechy klimatu

morskiego).

• Horyniec-Zdrój – tradycje tego uzdrowiska sięgają schyłku XIX wieku. Jest to

uzdrowisko nizinne, na pograniczu Roztocza i Płaskowyżu Tarnogrodzkiego

z klimatem kontynentalnym, o ciepłych latach i chłodnych zimach oraz małą ilością

opadów. Warunki klimatyczne słabo i łagodnie bodźcowe sprzyjają klimatoterapii,

szczególnie dla chorych na serce.

• Uzdrowisko Polańczyk atrakcyjnie położone nad brzegiem Zalewu Solińskiego, na

krótką historię. Miejscowość Polańczyk status uzdrowiska uzyskała w 1999 roku.

Charakteryzuje ją klimat podgórski łagodzony przez wpływ zalewu.


21

Uzdrowiska województwa podkarpackiego położone są na obszarach czystych

ekologicznie, o znacznych walorach przyrodniczych. Dotyczy to zwłaszcza Horyńca-

Zdroju, leżącego w otulinie parku krajobrazowego.

Jak już wspomniano wcześniej oferta leczenia uzdrowiskowego obejmuje następujące

schorzenia:

• choroby narządu ruchu – Iwonicz, Horyniec, Polańczyk, Rymanów

• choroby reumatologiczne – Horyniec, Iwonicz, Rymanów

• choroby układu oddechowego – Rymanów, Iwonicz, Polańczyk

• choroby układu nerwowego – Horyniec, Iwonicz

• choroby układu pokarmowego – Iwonicz

• choroby kobiece – Iwonicz, Horyniec

• choroby laryngologiczne – Iwonicz

• stany pozawałowe – Rymanów

• miażdżyca – Rymanów

• choroba nadciśnieniowa - Rymanów

• osteoporoza - Iwonicz

• choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii - Polańczyk

• otyłość – Iwonicz, Rymanów

• dziecięce choroby układu moczowego – Rymanów

Wody mineralne

Województwo podkarpackie jest zasobne w źródła wód mineralnych. Występują one

w wielu miejscowościach Pogórza i terenach górskich Karpat oraz na pograniczu

Roztocza. Działające uzdrowiska dysponują następującymi rodzajami wód mineralnych:

• Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój: wody mineralne chlorkowo–wodorowęglanowo-

sodowe, bromkowe, jodkowe, żelaziste, borowe, fluorkowe;

• Polańczyk: wody mineralne wodorowęglanowo-sodowe, borowe, jodkowe;

• Horyniec-Zdrój: wody mineralne siarczkowo-siarkowodorowe oraz zasoby borowiny

typu niskiego.

Ponadto w województwie stwierdzono występowanie wód mineralnych w osadach fliszu

karpackiego oraz w mniejszym zakresie w zapadlisku przedkarpackim. Udokumentowane

źródła wód mineralnych występują się m.in. w następujących miejscowościach:

Klimkówka, Lubatówka, Rudawka Rymanowska, Folusz, Brzozów, Humniska, Krościenko,

Komańcza, Baligród, Rabe, Hyżne, Nieborów, Latoszyn k. Dębicy. Z różnych przyczyn

(mała wydajność źródeł, nieuregulowany stan własnościowy terenu, brak kapitału

niezbędnego do podjęcia eksploatacji) źródła te nie są eksploatowane.


22

3.2. Walory antropogeniczne województwa Województwo podkarpackie posiada szereg walorów i atrakcji turystycznych, które są

dziełem rąk ludzkich. Obejmują one zabytki, obiekty archeologiczne, muzea oraz inne

atrakcje.

3.2.1. Zabytki jako walory turystyczne regionu

Tereny leżące w granicach administracyjnych współczesnego województwa

podkarpackiego były przez wieki obszarem licznych najazdów obcych wojsk, lokalnych

konfliktów właścicieli latyfundiów czy też wyniszczających miasta i miasteczka pożarów.

Znaczne ubytki w substancji zabytkowej przyniosły I i II wojna światowa. Wiele cennych

dworów i pałaców popadło w ruinę po reformie rolnej, kiedy nowi administratorzy

obiektów w sposób świadomy lub przez niewłaściwą eksploatację spowodowali ich

zniszczenie.

Województwo podkarpackie z powodu niesprzyjających wydarzeń

historycznych (licznych najazdów w czasach średniowiecza, walk toczonych podczas

I i II wojny światowej oraz pożarów miast) nie jest regionem zasobnym w zabytki.

Jednak zachowane do współczesności układy urbanistyczne wielu miast świadczą o ich

bogatej historii wywodzącej się ze średniowiecza. Cenniejsze obiekty sakralne sięgają

swoją architekturą do czasów baroku, a niekiedy i gotyku. Nieliczne zamki oraz

liczniejsze pałace i dwory świadczą o kunszcie architektów i budowniczych z minionych

wieków.

Dla potrzeb niniejszego opracowania sporządzono wykaz ważnych dla

rozwoju turystyki przyjazdowej zabytków województwa. Zastosowane kryteria

wyboru objęły te cechy obiektów lub ich zespołów, w których charakterystyce występują

określenia: „najstarszy”, „największy”, „unikatowy” np. w Polsce, w regionie itp. Duże

znaczenie posiada atrakcyjność lokalizacji, ekspozycja obiektu w terenie, niespotykany,

interesujący kształt architektoniczny i inne cechy. Stąd dokonany wybór różni się od

wyboru, jakiego dokonałby zapewne architekt, historyk lub historyk sztuki. Ma on cechy

wyboru subiektywnego, opartego na opracowaniach krajoznawczych4 oraz wiedzy

i doświadczeniach turystycznych autorów niniejszej pracy. Wykaz sporządzono

w układzie powiatów województwa.

4 Kłos S. „Małopolska Południowo-Wschodnia”, Wyd. Muza, Warszawa 1998, Kłos S. „Podkarpackie. Przewodnik po województwie” Wyd. Bosz, Olszanica 2005, „Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski” Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000


23

Do zabytkowych walorów turystycznych o znaczeniu międzynarodowym należą:

Powiat brzozowski

Blizne

• drewniany zespół kościelno-plebański z XV-XVII w.,

Haczów

• drewniany kościół z XV-XVII w. w stylu gotyckim.

Obydwa obiekty zostały wpisane (łącznie z 4 innymi drewnianymi obiektami sakralnymi

z terenu Małopolski) na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Do zabytkowych walorów turystycznych o znaczeniu krajowym lub

ponadregionalnym zdaniem autorów niniejszego opracowania należą:

Powiat brzozowski

Ulucz

• drewniana cerkiew z XVI-XVII w. w typie bojkowskim,

Powiat jarosławski:

Jarosław

• układ urbanistyczny starego miasta z XIV-XV w.,

• podziemne lochy i piwnice z XV i XVII w. (podziemna trasa turystyczna),

• kamienice i domy mieszczańskie, w tym renesansowa kamienica Orsettich,

• warowne opactwo Benedyktynek z XVII w.,

Pruchnik

• układ urbanistyczny dawnego miasteczka z unikatową zabudową drewnianą z XIX w.,

Powiat krośnieński

Krosno

układ urbanistyczny starego miasta z kamienicami mieszczańskimi z XV-XVII w.,

• zespół klasztorny Franciszkanów z XIV-XVII w. z kaplicą Oświęcimów,

Powiat leżajski

Leżajsk

• zespół klasztorny oo. Bernardynów z barokowymi organami z XVII w.

Powiat lubaczowski

Radruż

• obronny zespół cerkiewny z XVI-XVII w.

Powiat łańcucki

Łańcut

• zespół zamkowo-parkowy dawnej rezydencji Potockich,

Powiat przemyski

Przemyśl

• zespół staromiejski z zabudową z XV-XVII w.,


24

• zamek królewski z XIV-XVII w.,

• bazylika archikatedralna z XV-XVI w.,

• fortyfikacje dawnej twierdzy,

Krasiczyn

• renesansowy zespół zamkowo-parkowy z XVI-XVII w.,

Posada Rybotycka

• murowana cerkiew obronna gotycko-renesansowa z XIV-XVI w.,

Powiat tarnobrzeski

Baranów Sandomierski

• renesansowy zamek z XVI-XVII w.

Pozostałe zabytki województwa mają w opinii autorów niniejszego opracowania charakter

walorów rangi wojewódzkiej lub niższej.

Tabela 1. Obiekty zabytkowe o największej atrakcyjności turystycznej w układzie powiatów

Powiat Ilość obiektów zabytkowych o randze międzynarodowej, ogólnopolskiej

lub ponadregionalnej Bieszczadzki 0

Brzozowski 3

Dębicki 0

Jarosławski 5

Jasielski 0

Kolbuszowa 0

Krośnieński 2

Leżajski 1

Leski 0

Lubaczowski 1

Łańcucki 1

Mielecki 0

Niżański 0

Przemyski 6

Przeworski 0

Ropczycko-Sędziszowski 0

Rzeszowski 0

Sanocki 0

Stalowowolski 0

Strzyżowski 0

Tarnobrzeski 1 Razem 20

Jedną z odmienności architektonicznej regionu, jest budownictwo cerkiewne,

spotykane tylko w województwach wschodniej i południowej Polski. Cennym walorem


25

jest też budownictwo drewniane świeckie i sakralne znajdujące się często

w miejscowościach położonych z dala od uczęszczanych szlaków komunikacyjnych

i turystycznych.

Pozostałością po I wojnie światowej oprócz fortów twierdzy Przemyśl, są m.in.

cmentarze wojenne położone w Beskidzie Niskim. Materialnymi śladami po II wojnie

światowej są obiekty umocnień i bunkrów wzdłuż Sanu oraz w okolicach Strzyżowa

i Stępiny, poligonów (np. Blizna), a także liczne miejsca martyrologii ludności polskiej

i żydowskiej.

Pod względem walorów czy też dóbr historyczno-kulturowych województwo

podkarpackie można - ogólnie oceniając - lokować na 7 - 8 miejscu w kraju.

Budowli zabytkowych nie jest tu zbyt dużo, ale często są to obiekty średniej lub

wyższej klasy. Wiele spośród nich znajduje się w złym stanie technicznym.

W przeciwieństwie do innych ośrodków kraju, zespoły i budowle zabytkowe - poza

Łańcutem, Przemyślem, Krasiczynem, Baranowem Sandomierskim, Krosnem

i Leżajskiem - są stosunkowo mało znane. Niewątpliwie przyczyniło się do tego

rozbicie zwartego niegdyś obszaru na kilka województw, na ogół słaba ich promocja,

a także brak jednolitego systemu informacji turystycznej dla całości obszaru, który mimo

stworzenia jednego województwa, nadal nie jest widoczny.

Analiza SWOT walorów zabytkowych

Mocne strony:

• różnorodności zespołów i obiektów zabytkowych prezentujących szeroki wachlarz

form i stylów od czasów najdawniejszych (relikty przedromańskich budowli

w Przemyślu) po czasy współczesne, od wiejskich chałup po wspaniałe rezydencje

magnackie i pełne przepychu barokowe wnętrza kościołów,

• kilka wysokiej klasy zespołów urbanistyczno-archtektonicznych, do których można

zaliczyć w pierwszym rzędzie zabytkowe miasta: Przemyśl (wraz z byłą austriacką

twierdzą), Jarosław i Krosno. Warto także popularyzować Rzeszów, Łańcut, Sanok

i Leżajsk,

• zaliczane do najwyższej klasy zabytkowe rezydencje zamkowo-pałacowe w Łańcucie,

Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie oraz budowle sakralne: klasztor

oo. Bernardynów w Leżajsku i archikatedra w Przemyślu,

• liczne obiekty architektury drewnianej, zarówno sakralnej jak i świeckiej, do których

zaliczyć możne m.in. unikatowe kościoły w Haczowie i Bliznem, cerkwie w Radrużu

i Uluczu oraz małomiasteczkową zabudowę Pruchnika, Głogowa Małopolskiego i kilku

innych miejscowości.


26

Słabe strony:

• ogólnie - poza nielicznymi wyjątkami - stosunkowo niska klasa obiektów zabytkowych,

• niedostateczne oznakowanie obiektów zabytkowych,

• ograniczony dostęp do zabytków (zamykanie - ze względów bezpieczeństwa - wnętrz

kościołów i cerkwi, ograniczanie dostępu do obiektów stanowiących własność

prywatną, w tym np. zespołów podworskich),

• zły dojazd lub peryferyjne położenie obiektów lub miejscowości o znacznych walorach

zabytkowych,

• zły stan techniczny wielu zabytkowych budowli,

• niedostateczna promocja wielu cennych, a stosunkowo mało znanych obiektów lub

zespołów zabytkowych,

• niedocenianie przez władze samorządowe szansy rozwoju czy też zyskania korzyści

ekonomicznych z umiejętnego wykorzystania posiadanych dóbr historyczno-

kulturowych.

Szanse:

• postępujący rozwój turystyki krajoznawczej (kulturowej), a co za tym idzie wzrost

zainteresowania pamiątkami kultury materialnej, zabytkami i muzeami,

• pobudzenie zainteresowania władz samorządowych (powiatowych) promocją walorów

kulturowych terenu,

• komercjalizacja niektórych budowli zabytkowych stwarzająca możliwości restauracji

zdewastowanych obiektów,

• adaptacja budowli zabytkowych w obiekty turystyczne (zajazdy, hotele itp.)

z zachowaniem ich wartości historycznych i architektonicznych.

Zagrożenia:

• brak dostatecznych środków na odbudowę, utrzymanie i konserwację obiektów

zabytkowych,

• ograniczanie środków na funkcjonowanie placówek muzealnych mieszczących się

w wysokiej klasy obiektach zabytkowych,

• dalsza dewastacja szeregu budowli niemających użytkowników m.in. cerkwi, zespołów

podworskich, czy też opuszczonych drewnianych wiejskich chałup,

• nieprawidłowe przekształcanie budowli zabytkowych na cele gospodarcze bądź

usługowe, kolidujące z ich charakterem, kształtem architektonicznym itp.

3.2.2. Obiekty archeologiczne jako walory turystyczne województwa

Obiekty archeologiczne należą do mało znanych walorów turystycznych

województwa. Teren województwa podkarpackiego od czasów najdawniejszych był objęty

dość gęstym osadnictwem. Już w okresie górnego i schyłkowego paleolitu (40.000-8.000


27

lat p.n.e.) istniały tu obozowiska i osady. Przełomem w badaniach archeologicznych stała

się realizacja systematycznych badań poszukiwawczych od 1979 roku, w ramach tzw.

„archeologicznego zdjęcia Polski”. Program ten jest kontynuowany do dziś. W wyniku

tych badań na terenie województwa podkarpackiego odkryto kilkanaście tysięcy

stanowisk archeologicznych, gdzie w czasach pradziejowych lub w okresie średniowiecza

przebywał człowiek i pozostawił po swojej obecności materialne ślady w postaci

zabytków, pozostałości osad, cmentarzysk lub budowli takich jak kurhany, grodziska lub

zamczyska.

Do najcenniejszych obiektów archeologicznych regionu należą:

Zamek „Sobień” w Manastercu, gmina Lesko

Zlokalizowany w widłach Sanu i Sobienki, na wzgórzu o wysokości 451 m n.p.m., tuż nad

doliną Sanu. Zamek wzniesiono z kamienia w XV w., w miejscu grodu

wczesnośredniowiecznego z umocnieniami ziemnymi, z którego zachowały się jedynie

resztki. Zamek przez długi czas był w posiadaniu rodziny Kmitów, którzy po jego

opuszczeniu przenieśli się do Leska w XVI w.

Do dzisiaj zachowała się baszta bramna od strony zachodniej i fragmenty murów

budynku mieszkalnego. W trakcie badań prowadzonych w latach 60-tych pozyskano

bardzo duże ilości ceramiki, militaria i ozdoby. Od strony doliny Sanu wybudowano

platformę widokową, z której przy dobrej widoczności można podziwiać panoramę

Bieszczadów.

Trepcza, gmina Sanok

W Trepczy, 4 km na północ od Sanoka, znajduje się niepowtarzalny w Polsce

wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy składający się z dwóch grodzisk

(„Horodyszcze – Fajka” i „Horodna”) oraz cmentarzyska kurhanowego. Grodziska

zapewniały pełną kontrolę nad szlakiem komunikacyjnym z Węgier do Przemyśla.

W opinii archeologów rezultaty badań prowadzonych na Fajce stały się ogólnopolską

sensacją i mają ważne znaczenie dla poznania początków historii Sanoka i okolic. Fajka

zajmuje obszar o powierzchni 4 ha i ma kształt wydłużonego owalu. Na szczycie

zalesionego wzgórza, na otoczonym kilkoma pierścieniami wałów majdanie grodziska,

odsłonięto relikty dwóch obiektów sakralnych: XII – wiecznej drewnianej cerkwi

i późniejszej, zapewne XIII–wiecznej kaplicy. Świątynie otaczało rozległe cmentarzysko,

liczące kilkaset pochówków. Obok tego zespołu sepulkralnego natrafiono na ślady

budowli rezydencjonalnej (palacium). Zlokalizowano także wykute w skale zagłębienie –

zbiornik na wodę. Odkryte zostały atrakcyjne zabytki ruchome. Niektóre z nich mają

charakter unikatowy w skali nie tylko ogólnopolskiej. Wśród zabytków ruchomych

niezwykle cenny okazał się zestaw krzyżyków-relikwiarzy (tzw. enkolpionów). Jeden

z nich zawierał relikwię wykonaną z meteorytu. Odkryto także setki brązowych,


28

srebrnych, a nawet złotych ozdób, narzędzia, elementy uzbrojenia, dwie pieczęcie

książęce i fragment książęcego diademu. Nie wyklucza się, że pierwsza wzmianka

o Sanoku w staroruskim źródle z 1150 roku dotyczy właśnie tego miejsca. Dopiero po

nagłym zniszczeniu grodu przez Tatarów, tj. około połowy XIII w. zmieniono lokalizację

Sanoka na obecne wzgórze zamkowe. Na obszarze wspomnianego grodziska odkryto

także starsze ślady osadnictwa pochodzące z okresu istnienia Państwa

Wielkomorawskiego (skarb przedmiotów żelaznych z przełomu IX i X w., fragmenty

celtyckich naczyń grafitowych z okresu lateńskiego oraz z wczesnej epoki brązu (brązowe

narzędzia, uzbrojenie, ceramika). Jest bardzo prawdopodobne, iż gród w Trepczy został

wzniesiony na reliktach osady obronnej sprzed około 3500 lat. Obecnie zrekonstruowano

zarys świątyni, ułożony z piaskowcowych kamieni dokładnie w miejscu cerkwi

udostępniony został zwiedzającym. Postawiono tu także krzyż.

Niecałe dwa kilometry dalej na północ, na sąsiednim wzgórzu, znajduje się drugie

grodzisko „Horodna”. Grodzisko o wymiarach 450x80 m składa się z grodu zewnętrznego

i wewnętrznego. Od północy fortyfikacje wzmacniają dwa dalsze wały pierścieniowate

odcinające grodzisko od zaplecza. Wały dochodzą w niektórych miejscach do

10 m wysokości. Obiekt datowany jest na IX-XI w. Nie był badany wykopaliskowo.

Krajowice – Golesz, gmina Jasło

Na jednej z kulminacji opadającego w kierunku doliny Wisłoki Garbu Warzyc znajduje się

pierścieniowate grodzisko z XII-XIII w., z wałem ziemnym dochodzącym dzisiaj do

3 m wysokości. Panowało ono nad doliną Wisłoki. W XIV w. wzniesiono tu zamek

z kamienia z basztą zwany „Golesz”, z którego zachowały się do niedawna resztki

murów. W początkach XIX w. zachowane były do wysokości 5 m: okrągła wieża narożna i

zarysy murów. Zamek „Golesz” należał do Benedyktynów Tynieckich. Wspominany jest

jako gród w 1319 roku w dokumencie wydanym przez Władysława Łokietka. Na czele

grodu stał starosta. W 1407 roku „Golesz” był stolicą administracji rozległych dóbr

klasztornych, miejscem zbornym pospolitego ruszenia i siedzibą sądu leńskiego.

Wiadomo, że nie zdobyli go w 1474 roku Węgrzy, jednak przypuszcza się, że zdobył go

w 1657 roku Jerzy Rakoczy i od tego czasu gród zaczął popadać w ruinę. Dzieła

dokończyli w XIX i XX wieku okoliczni mieszkańcy, rozbierając resztki murów.

Trzcinica, gmina Jasło

Najstarsze ufortyfikowane osady w Polsce, z początków epoki brązu i grodzisko

wczesnośredniowieczne „Wały”. Położone są tuż nad dnem doliny rzeki Ropy, na cyplu

posiadającym z trzech stron bardzo strome stoki, bardzo łatwym do obrony. Grodzisko

zajmuje powierzchnię 3,5 ha, owiane jest legendami, nazywane bywa także Karpacką

Troją lub Karpackim Biskupinem. Jeszcze dzisiaj wały mają tu 10 m wysokości. Jest

najlepiej zachowanym wczesnośredniowiecznym grodziskiem w Małopolsce. Prowadzone


29

tu początkiem lat 90-tych XX w. prace wykopaliskowe, wywołały zainteresowanie

archeologów w całej Europie. Odkryto liczne zabytki ruchome, w Polsce dotąd nieznane

i przebadano konstrukcje obronne. Stwierdzono, że w początkach epoki brązu

wybudowano na wzgórzu najstarsze z dotąd znanych w Polsce osady obronne bronione

wałem ziemnym z palisadą, licowanym drewnem, głębokimi fosami i stromymi stokami.

Najpierw zamieszkiwała to miejsce ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej

(2000-1600 lat p.n.e.). Potem w latach 1600-1300 p.n.e. ludność tzw. kultury Otomani-

Fuzesabony, o bardzo wysokim poziomie cywilizacyjnym. Ludność ta przybyła zza Karpat

z terenu dzisiejszej Słowacji, w sposób pokojowy asymilując poprzedników. Zbudowała

ona drogę wjazdową i bramę do grodu oraz powiększyła osadę do 2 ha, odbudowując ją

po pożarze. W tym czasie zaznaczyły się tu różnorodne wpływy i oddziaływania kulturowe

pochodzące z otoczenia Morza Śródziemnego. Tak więc istniał tu wielki pradziejowy

ośrodek kulturotwórczy. W okresie wczesnego średniowiecza (780-1031 r. n.e.) istniało

tu silnie ufortyfikowane grodzisko, stanowiące ośrodek lokalnej władzy. Składało się ono

z majdanu i trzech międzywali. Były to wielkie konstrukcje inżynieryjne naszych

przodków.

Znaleziono tu duże ilości glinianych naczyń, kościane narzędzia i ozdoby, narzędzia

kamienne i krzemienne, wytwory sztuki pradziejowej, przedmioty kultu, broń, unikatowe

wyroby z brązu, bursztyn, srebrny skarb wczesnośredniowieczny składający się z monet

niemieckich, angielskich, ozdób, kawałków srebra tzw. płacideł i unikatowego okucia

pochwy miecza z X w. Interdyscyplinarne badania pozwalają odtworzyć środowisko,

gospodarkę i procesy produkcyjne. W najbliższych latach w Trzcinicy powstanie

archeologiczny skansen, eksponujący warunki życia byłych mieszkańców grodziska.

Stary Żmigród, gmina Nowy Żmigród

Na południe od szosy Nowy Żmigród – Dukla, na jednym z cypli Beskidzkiego garbu

wysuniętego w „Dolinę Śmierci”, schodzącego z góry Grzywackiej, leży grodzisko

stożkowate zajmujące sam wierzchołek góry o stromych zboczach. Majdan o wymiarach

48x30 m broniony jest otaczającym go wałem dochodzącym do 8 m wysokości, zaś od

strony południowej dwoma dodatkowymi wałami zaporowymi. Po zewnętrznej stronie

wałów znajdują się fosy dochodzące dzisiaj do 2 m głębokości. Rośnie tu obecnie las.

Prowadzono tu, tuż przed wojna w 1939 roku, badania wykopaliskowe i późniejsze

jedynie sondażowe dostarczyły zabytków ceramicznych i żelaznych. To średniowieczne

fortalicjum funkcjonowało zapewne od XII do XV w. Jest to bardzo atrakcyjna i urocza

forma terenowa.

Z punktu widzenia możliwej eksploracji turystycznej, najważniejszymi obiektami

archeologicznymi regionu są: grodzisko w Trzcinicy i zespół grodzisk sanockich Fajka -

Horodna. Interesująca trasa turystyczna, zarówno dla zmotoryzowanego turysty jak


30

i pieszego mogłaby prowadzić od Biecza poprzez Trzcinicę, Krajowice, Bierówkę, Nieplę,

Przybówke, Odrzykoń, Krosno, Trepczę, Sanok i dalej w Bieszczady, a powrót drogami

Beskidu Niskiego przez Jaśliska, Duklę, Stary Żmigród, Nowy Żmigród do Jasła.

W kontekście planowanych nowych dróg przejazdowych na Słowację, budową skansenu

w Trzcinicy, ekspozycyjnych zabiegów na grodziskach sanockich, muzeów Krosna,

Odrzykonia i Sanoka, stwarza to możliwość szlaku turystycznego lub etapowych szlaków

turystycznych dla całego regionu Podkarpacia. Ważna jest także różnorodność

zwiedzanych obiektów, od archeologii, poprzez zabytki, sztukę i przyrodę do aktywnego

wypoczynku nad Zalewem Solińskim, czy planowanym zalewie w Kątach.

Analiza SWOT walorów archeologicznych.

Mocne strony:

• istnienie obiektów i stanowisk archeologicznych, które mogą być udostępnione do

powszechnego zwiedzania turystycznego,

• obiekty (np. grodziska w Trzcinicy i Trepczy) posiadające wartość ogólnopolską,

• do większości stanowisk archeologicznych możliwy jest dostęp dla turystów

zmotoryzowanych,

• koncentracja na stosunkowo niedużym obszarze geograficznym (teren i otoczenie

Dołów Jasielsko-Sanockich), atrakcyjnych obiektów archeologicznych, zabytkowych

i przyrodniczych.

Słabe strony:

• brak infrastruktury turystycznej (w szczególności bazy noclegowej) w bezpośredniej

bliskości obiektów archeologicznych.

• brak wizualnego przygotowania ekspozycji,

• brak tablic informacyjnych przy części obiektów archeologicznych oraz informacji

o stanowiskach i obiektach przy główniejszych traktach komunikacyjnych,

• niedostateczna promocja walorów archeologicznych regionu.


31

Szanse:

• możliwość wpisania obiektów w Trzcinicy i w Trepczy na Światową Listę Dziedzictwa

Kulturowego UNESCO,

• poprawa dostępności obiektów (kierunkowskazy, parkingi dla zmotoryzowanych),

• zorganizowanie skansenu archeologicznego w Trzcinicy z widowiskami „na żywo”

przedstawiającymi produkcję przedmiotów użytkowych, ozdób, broni, sposób

budowania schronień charakterystycznych dla danego stanowiska,

• wytyczenie tras i szlaków turystycznych dla turystów zmotoryzowanych, rowerowych,

pieszych i konnych (obiekty archeologiczne są sporą szansą dla zwiększenie ruchu

turystycznego dla niektórych gmin),

• możliwość dokonania na terenie województwa nowych ważnych odkryć

archeologicznych ze względu na niedostateczne rozpoznanie archeologiczne regionu,

• połączenie promocji pobytów agroturystycznych ze zwiedzaniem atrakcji

archeologicznych zlokalizowanych na terenach wiejskich,

• przekazywanie informacji przedstawicielom administracji samorządowej gmin,

o możliwościach wsparcia prac archeologicznych jako szansy na podniesienie

atrakcyjności turystycznej terenu.

Zagrożenia:

• możliwość dewastacji obiektów przez zwiedzających oraz „poszukiwaczy skarbów”,

• dalszy brak środków finansowych na promocję i przygotowanie obiektów do

ekspozycji turystycznej,

• ciągły proces niszczenia stanowisk i obiektów przez czynniki atmosferyczne

(wskazany ciągły monitoring stanowisk i stała naprawa szkód),

• zagrożenie obiektów archeologicznych ze strony miejscowej ludności, co może być

wynikiem niskiej świadomości historycznej, kierowania się chęcią zysku lub pospolitą

ciekawością.

3.2.3. Muzea jako atrakcje turystyczne regionu Obiekty muzealne stanowiły i stanowić będą czynnik podnoszący atrakcyjność

turystyczną regionu. Według danych GUS w 2005 roku w województwie prowadziły

działalność 34 placówki muzealne. W gronie tym są placówki mające status jednostek

samorządowych oraz placówki kościelne, muzea społeczne i zakładowe.

Do znaczniejszych muzeów w województwie należą:

Muzeum Zamek w Łańcucie z ekspozycjami: jednych z najlepszych wnętrz

rezydencjonalnych w Polsce, liczącym się w skali Europy zbiorem powozów, jedną

z większych polskich kolekcji sztuki cerkiewnej, synagogą o unikatowym w skali Europy

wystroju wnętrza.


32

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku z jednym z największych parków

etnograficznych w Polsce, eksponującym kulturę materialną i duchową grup

etnograficznych, które w sposób zwarty od stuleci do 1947 roku zamieszkiwały obszar

Podkarpacia (Łemków, Bojków, Dolinian i Pogórzan).

Muzeum Zamkowe w Baranowie Sandomierskim prezentujące wnętrza

rezydencjonalne oraz zbiory o charakterze archeologicznym i geologiczno-przemysłowym

związane z eksploatacją złóż siarki.

Muzeum Okręgowe w Krośnie o charakterze wielodziałowym posiadające też

największy na świecie zbiór lamp naftowych oraz unikatową kolekcję szkła

z podkarpackich hut.

Muzeum Skansen Przemysłu Naftowego w Bóbrce eksponujące oryginalne

urządzenia i zabytkowe budowle związane z wydobyciem ropy naftowej oraz oryginalną

dokumentację obrazującą rodowód przemysłu naftowego od jego narodzin.

Muzeum Przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach

Dolnych eksponujące unikatowe walory przyrodnicze terenu Bieszczadów, w tym fauny

(niedźwiedź brunatny, orzeł przedni i inne) oraz geologii Gór Karpackich.

Muzeum Okręgowe w Rzeszowie o charakterze wielodziałowym ze zbiorami

archeologicznymi, eksponatami związanymi z historią i mieszkańcami regionu oraz

zbiorami malarstwa obcego i polskiego. Oddział etnograficzny im. F. Kotuli eksponuje

kolekcję dawnej rzeźby ludowej regionu oraz strojów ludowych grup etnograficznych

Rzeszowiaków i Lasowiaków.

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej eksponujące w parku etnograficznym

tradycyjną zabudowę wsi Lasowiaków i Rzeszowiaków oraz życie codzienne i kulturę obu

tych grup etnograficznych.

Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej o charakterze wielodziałowym. Do

unikatowych eksponatów należą zabytki archeologiczne, zabytki wczesnośredniowieczne,

stare ikony oraz szkic do panoramy "Bitwa pod Samosierrą".

Muzeum Archidiecezjalne w Przemyślu dokumentuje rozwój sztuki sakralnej na

terenie Archidiecezji Przemyskiej od XV wieku.

Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega eksponuje zbiory związane z historią

miasta i regionu.

Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w Leżajsku prezentuje zbiory związane ze

sztuką sakralną oraz eksponaty pozostałe po dobrodziejach zakonu.

Muzeum w Lubaczowie zgromadziło zbiory archeologiczne, historyczne i artystyczne

związane m.in. z kulturą kresową.


33

Muzeum Historyczne w Sanoku posiada jedne z największych w kraju zbiorów sztuki

cerkiewnej, kolekcję ceramiki pokuckiej, malarstwa portretowego oraz galerię Zdzisława

Beksińskiego.

Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu zgromadziło bogaty zbiór pamiątek po

poetce. Posiada również zbiory artystyczno-historyczne m.in. jedną z największych

w Polsce kolekcji kałamarzy.

Muzeum Historyczne w Dukli eksponuje zbiory związane z operacją dukielsko-

preszowską w czasie II wojny światowej oraz dokumenty dotyczące działalności Armii

Krajowej.

Muzeum Lalek w Pilźnie prezentuje zbiór polskich i obcych lalek, a także figury lalkowe

znanych postaci.

Muzeum Regionalne w Brzozowie posiada zbiory o charakterze regionalnym oraz

związane z historią i tradycją ruchu krajoznawczego na Podkarpaciu.

Muzeum - Kamienica Orsettich w Jarosławiu eksponuje wnętrza mieszczańskie oraz

zbiory związane z historią miasta Jarosławia.

Muzeum Regionalne w Jaśle eksponuje zbiory związane z historią regionu (sztuka

i rzemiosło artystyczne, sztuka ludowa i sakralna)

Muzeum Rzemiosła w Krośnie posiada bogaty zbiór rzemiosła użytkowego z terenów

historycznej Galicji.

Muzeum Regionalne w Mielcu posiada zbiory etnograficzne, historyczne i dzieła sztuki

związane z regionem oraz zbiory fotograficzne rodziny Jadernych. Ciekawostką jest

liczący niemal 300 egzemplarzy zbiór aparatów fotograficznych.

Muzeum - Pałac Lubomirskich w Przeworsku. Zbiory obejmują działy: historia

miasta Przeworska, wnętrza pałacowe, powozownię. W parku mieści się mało znane

muzeum pożarnictwa.

Muzeum Regionalne w Stalowej Woli. Zbiory muzealne obejmują region położony na

Sanem. Muzeum organizuje liczne wystawy czasowe.

Do interesujących placówek muzealnych należy też Muzeum Gorzelnictwa

w Łańcucie, w którym zgromadzono eksponaty związane z procesem produkcji alkoholi

oraz ich tradycjami w Ordynacji Łańcuckiej.

Oprócz wymienionych wyżej muzeów działają w województwie muzea regionalne

i izby muzealne, które podnoszą atrakcyjność turystyczną regionu, jednak trudno ocenić

ich wpływ na przyjazdy turystyczne do województwa.

Znaczniejsze placówki muzealne regionu w układzie powiatowym:

1. Powiat krośnieński - 5 placówek

2. Powiat przemyski - 4 placówki

3. Powiat sanocki - 2 placówki


34

4. Powiat tarnobrzeski - 2 placówki

5. Powiat łańcucki - 2 placówki

6. Powiat rzeszowski - 2 placówki

7. Powiat bieszczadzki - 1 placówka

8. Powiat brzozowski - 1 placówka

9. Powiat dębicki - 1 placówka

10. Powiat jarosławski - 1 placówka

11. Powiat jasielski - 1 placówka

12. Powiat kolbuszowski - 1 placówka

13. Powiat leżajski - 1 placówka

14. Powiat mielecki - 1 placówka

15. Powiat przeworski - 1 placówka

16. Powiat stalowowolski - 1 placówka

Muzea województwa podkarpackiego posiadają zbiory o znacznej atrakcyjności

turystycznej. Zwiedzanie muzeów: Zamek w Łańcucie, Budownictwa Ludowego

w Sanoku, Przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych,

Historycznego w Sanoku, Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Skansenu Przemysłu

Naftowego w Bóbrce, Skansenu w Kolbuszowej, Zamku w Baranowie Sandomierskim,

Zamku w Krasiczynie, a od niedawna Muzeum Lalek w Pilźnie, stanowi składową

produktu turystycznego regionu, wpływającą na przyjazdy turystyczne do województwa.

Zgromadzone zbiory, w wielu przypadkach pozostają w magazynach ze względu na

bardzo ograniczone powierzchnie przeznaczone dla celów ekspozycyjnych. Ze względu na

konieczność zwrotu właścicielom użytkowanych obiektów, rozpoczęte zostały prace nad

budową nowego gmachu Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej.

Analiza SWOT działalności muzealnej

Mocne strony:

• lokalizacja znacznej części placówek muzealnych w subregionach

i miejscowościach o liczących się walorach turystycznych, co podnosi atrakcyjność

turystyczną terenu, a równocześnie sprzyja większej frekwencji zwiedzających,

• działalność znacznej ilości placówek muzealnych w cennych, zabytkowych

obiektach, zwiększających ich walory poznawcze,

• wysoka ranga zbiorów Muzeum-Zamku w Łańcucie w skali kraju, co przekłada się

na czołową pozycję we frekwencji turystycznej,

• istnienie placówek i zbiorów specjalistycznych o charakterze unikatowym lub

rzadko spotykanych (np. skanseny budownictwa drewnianego, skansen przemysłu


35

naftowego, Muzeum Gorzelnictwa, zbiory sztuki cerkiewnej, największy w Europie

zbiór lamp naftowych, zbiory pożarnicze i inne.),

• wysokie kwalifikacje merytoryczne pracowników muzeów,

• atrakcyjność wystaw czasowych organizowanych w placówkach muzealnych,

• prowadzenie lekcji muzealnych i innych form edukacyjnych dla dzieci i młodzieży.

Słabe strony:

• znaczna ilość małych placówek muzealnych o charakterze wielodziałowym, często

z podobną tematycznie ekspozycją, co zmniejsza ich oddziaływanie na ruch

turystyczny z zewnątrz województwa,

• skromność powierzchni wystawienniczej, co powoduje zaleganie atrakcyjnych

eksponatów w magazynach,

• wysokie koszty utrzymania zabytkowej substancji obiektów muzealnych

i rewaloryzacji eksponatów,

• skromne lub brak możliwości inwestowania w rozwój zbiorów oraz infrastrukturę

muzealną, jak również służącą ruchowi turystycznemu,

• niski poziom wykorzystywania środków audiowizualnych, multimedialnych

i innych środków „dynamizujących” ekspozycje.

• mało zauważalne działania zmierzające do większej komercjalizacji

i marketingowego zarządzania placówkami muzealnymi, co wydaje się kierunkiem

nieuchronnym,

• brak analitycznych danych o zwiedzających, co ogranicza skuteczny marketing

placówek,

• niedostateczne oznakowanie komunikacyjne i dostęp do muzeów dla turystów

zmotoryzowanych (dojazdy, parkingi itp.),

• skromny zakres działań służących promocji placówek i ich zbiorów poza

miejscowością, gdzie istnieje placówka, a często ograniczenie jej wyłącznie do

rynku lokalnego.

Szanse:

• doinwestowanie ekspozycji wybranych zbiorów lub placówek o charakterze

unikatowym, mogących wpłynąć na zwiększenie ruchu turystycznego

w województwie,

• unowocześnienie i podniesienie atrakcyjności eksponowania zbiorów,

• dalsza komercjalizacja i rozwój zarządzania placówkami z wykorzystaniem technik

marketingowych,

• zwiększające się zainteresowanie regionalnym dziedzictwem kulturowym

w krajach Unii Europejskiej,


36

• powstawanie nowych znaczących ekspozycji (np. twierdza Przemyśl) lub

kreowanie „wydarzeń muzealnych” w postaci wystaw czasowych o oddziaływaniu

ponad wojewódzkim,

• rozwój produktów turystycznych województwa np. trasy wycieczkowe, pobyty

wypoczynkowe ze zwiedzaniem okolicy, programy specjalnych zainteresowań

i inne, włączające zwiedzanie placówek muzealnych w skład oferty,

• włączenie się najważniejszych placówek muzealnych województwa w promocję

turystyczną na targach turystycznych i w inne akcje promocyjne,

• tworzenie skoordynowanej oferty wystawienniczej placówek muzealnych

województwa,

• utworzenie ze zbiorów sztuki cerkiewnej znajdujących się w Muzeum-Zamku

w Łańcucie, Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, Muzeum Budownictwa

Ludowego w Sanoku oraz Muzeum Historycznym w Sanoku, jednego dużego

zbioru o wysokiej randze i eksponowanie go w specjalnie przygotowanej do

ekspozycji placówce muzealnej,

• przygotowanie projektów podnoszących atrakcyjność muzeów w regionie dla

celów rozwoju ruchu turystycznego i podjęcie starań o objęcie ich wsparciem

finansowym z funduszy Unii Europejskiej.

Zagrożenia:

• niedostateczne wspieranie placówek muzealnych dotacjami umożliwiającymi

podstawową działalność statutową,

• stagnacja w podnoszeniu atrakcyjności ekspozycji muzealnych,

• niedostateczna ilość profesjonalnych działań marketingowych służących

zwiększaniu frekwencji w muzeach, jako wyraz dominacji funkcji ochronnej

zbiorów nad funkcją ich atrakcyjnego prezentowania służącego poprawie

dochodów własnych,

• niedostateczna współpraca i współdziałanie między placówkami muzealnymi

regionu,

• ograniczanie się do działań skierowanych do lokalnych odbiorców ekspozycji.

3.2.4. Inne atrakcje antropogeniczne regionu Województwo podkarpackie nie należy do regionów zasobnych w atrakcje

turystyczne. Stwierdzenie to nie obejmuje wymienionych wcześniej walorów naturalnych,

zabytkowych oraz zbiorów muzealnych. Należy je odnosić, do walorów

antropogenicznych (czyli wytworzonych przez ludzi), w których funkcja służebna wobec

ruchu turystycznego spowodowała, że cieszą się one dużym popytem wśród

odwiedzających województwo. Do najbardziej znanych atrakcji regionu należą:


37

• Bieszczadzka Kolejka Leśna (wąskotorowa) z siedzibą w Majdanie k/Cisnej.

Dużym wysiłkiem społeczników, a także dzięki zaangażowaniu urzędników

administracji państwowej przywrócona do „życia”, stanowi oprócz walorów

krajobrazowo-przyrodniczych największą atrakcję turystyczną Bieszczadów.

• Przeworska Kolej Dojazdowa (wąskotorowa) z trasą do Dynowa. Trasa podróży

specjalnym składem turystycznym po urozmaiconym terenie pogórzy, prowadzi przez

uznawany za najdłuższy w Europie tunel kolei wąskotorowych (602m) w miejscowości

Szklary.

• Arboretum w Bolestraszycach k/Przemyśla. Założenie parkowe z rodzimymi

i egzotycznymi drzewami, krzewami, a także rzadkimi roślinami zielnymi, stanowi

przykład atrakcji przyrodniczej, cieszącej się zainteresowaniem osób w różnym wieku.

• Statki wycieczkowe na Zalewie Solińskim. Odbycie podróży jednym z dwóch

stateczków pływających po atrakcyjnie położonym zbiorniku wodnym w Bieszczadach,

to przyjemność nie tylko dla dzieci.

• Podziemna trasa turystyczna w Jarosławiu. Przebiegający pod jedną

z najbardziej zabytkowych starówek miejskich regionu korytarz liczy ok. 150 m

długości, prezentując fragmenty piwnic, składów i przejść.

• Podziemna trasa turystyczna w Rzeszowie. Trasa przebiega pod kamieniczkami

południowej pierzei rynku, jego płytą oraz północną częścią zabudowy. Łączy stare

piwnice mieszczańskie i składy towarów. Aktualnie trwają prace nad wydłużeniem

trasy.

Ponadto w województwie istnieją atrakcje o mniejszej skali. Do współczesnych walorów

antropogenicznych zaliczyć trzeba zaporę w Solinie, której wymiary i lokalizacja

przyciągają odwiedzających. W obszarach przygranicznych rolę atrakcji turystycznych

spełniają niekiedy centra handlowe np. bazary w Przemyślu (Ukraińcy) i w Krośnie

(Słowacy) oraz hipermarkety znanych sieci handlowych.

Oceniając stan atrakcji turystycznych regionu trzeba stwierdzić, że:

• województwo posiada nieliczne atrakcje antropogeniczne o oddziaływaniu

ponadregionalnym,

• istniejące atrakcje nie są dostatecznie promowane,

• oferty wycieczek objazdowych po terenie województwa podkarpackiego, dostępne

w biurach podróży poza regionem, zawierają często w programie rejs stateczkiem

po Zalewie Solińskim oraz przejazd kolejką bieszczadzką.

3.3 Walory kulturowe województwa Utworzone w 1999 roku województwo podkarpackie, obejmuje w większości tereny

byłych małych województw: krośnieńskiego, przemyskiego, rzeszowskiego


38

i tarnobrzeskiego. Były one sukcesorami powstałego po II wojnie światowej dużego

województwa rzeszowskiego.

Wschodnia i południowa granica województwa są aktualnie tożsame z granicami Polski.

W przeszłości poszczególne części podkarpackiego należały do różnych organizmów

administracyjnych. Wschodnia część województwa wchodziła w skład dawnych Ziem:

Przemyskiej i Sanockiej, należących do Województwa Ruskiego (później Lwowskiego).

Niewielki skrawek województwa obejmowała ponadto dawna Ziemia Bełzka. Natomiast

zachodnia część województwa należała niegdyś do Ziemi Sandomierskiej oraz

Krakowskiej.

Zróżnicowane warunki naturalne terenu, dawne podziały administracyjne, odmienne losy

historyczne poszczególnych ziem, występujące procesy osadnicze i obecność obcego

elementu etnicznego, były najważniejszymi czynnikami kształtującymi bogaty, często

nawet zaskakujący swą odmiennością obraz dziedzictwa kulturowego regionu.

3.3.1. Dziedzictwo i kultura ludowa jako walory turystyczne regionu

Teren województwa, mimo że i tu proces zaniku tradycyjnej kultury ludowej

postępuje szybko, wciąż należy do regionów bogatych pod względem zachowania

folkloru i sztuki ludowej w skali Polski.

Istotne znaczenie dla kształtowania się kultury ludowej w podkarpackim miał fakt, że

tereny północne i środkowe województwa zamieszkiwała ludność polska, a południowe

oraz wschodnie do II wojny światowej, ludność ruska.

Specyficznymi cechami kultury góralskiej wyróżniały się grupy etniczne Łemków

zamieszkujących do ostatniej wojny teren Beskidu Niskiego oraz Bojków

zamieszkujących w Bieszczadach. W okolicach Sanoka mieszkali Dolinianie, a wzdłuż

Sanu w kierunku Przemyśla i dalej na północ w okolice Cieszanowa i Lubaczowa sięgały

wsie ukraińskie. Kształtująca się w ciągu wieków struktura etniczna wpłynęła na

miejscowe stosunki religijne – sąsiedztwo w podkarpackim trzech obrządków:

rzymskiego ludności polskiej, greckokatolickiego oraz prawosławnego mieszkańców wsi

ruskich.

W województwie podkarpackim zachowało się wiele niezwykle

interesujących zabytków dawnego budownictwa sakralnego, związanego

z wyznawanymi tu obrządkami.

W Haczowie w powiecie brzozowskim przetrwał jeden z najstarszych (XV w.) a zarazem

największy spośród drewnianych kościołów w Polsce. W Bliznem k. Brzozowa w nieco

młodszej świątyni (XV/XVI w.) zachowały się liczne polichromie, wśród których wyróżnia

się wielkością i bogactwem przedstawionych postaci wielka scena Sądu Ostatecznego.

Obydwa obiekty zostały wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury „UNESCO”.


39

Z obrządkiem greckokatolickim ludności zamieszkującej wsie położone na prawym

brzegu Sanu, na północ od Przemyśla, wiąże się drewniana cerkiew Narodzenia

Najświętszej Marii Panny w Chotyńcu. Świątynię wyróżniającą się piękną bryłą

zbudowano w 1613 roku i należy do najstarszych zachowanych obiektów tego typu

w Polsce. W położonym nieopodal Radrużu, k. Horyńca-Zdroju turysta zainteresowany

dawnym budownictwem sakralnym, może zwiedzić zespół cerkiewny o charakterze

obronnym, powstały pod koniec XVI lub na początku XVII wieku, a składający się

z cerkwi, domu diaka i dwóch cmentarzy z kamiennymi nagrobkami z XVIII i XIX wieku.

Na Podkarpaciu na uwagę zasługuje przede wszystkim drewniana cerkiew w Uluczu.

Ta wspaniała budowla datowana na przełom XVI i XVII wieku jest pozostałością po

istniejącym na wzgórzu Dębnik klasztorze Bazylianów.

Podane tu przykłady nie wyczerpują całego bogactwa dawnej drewnianej

architektury sakralnej regionu. Zachowało się w nim wiele innych tego typu obiektów,

związanych z naturalnym krajobrazem, skomponowanych we właściwej skali

i proporcjach dostosowanych do potrzeb człowieka, świadczących o wysokich

umiejętnościach miejscowych cieśli.

Do początków XX wieku sztuka ludowa była żywa we wszystkich regionach

etnograficznych województwa. Łatwo jednak zauważyć, że niektóre regiony

charakteryzowały się specyficznymi formami ludowej plastyki, zdobnictwa czy rzemiosła

artystycznego. Na Podgórzu i w Rzeszowskim wykonywano rzeźby sakralne w drewnie,

jak i w kamieniu.

Starych kapliczek, zarówno murowanych, jak i wznoszonych z drewna

zachowało się stosunkowo dużo, jednak niewiele ma swoje pierwotne

wyposażenie. Drewniane figury świętych, bądź obrazy powstałe w lokalnych ośrodkach

malarskich, już dawno trafiły do zbiorów muzealnych lub zasiliły wiele prywatnych

kolekcji.

W przeszłości regionu, obok bogatych tradycji rzeźby w drewnie, rozwijała

się również rzeźba w kamieniu. Zasoby odpowiedniego surowca warunkowały

powstanie dwóch znaczących ośrodków kamieniarstwa: na Roztoczu z centrum w Bruśnie

pow. Lubaczów oraz w okolicach Rymanowa - u podnóża Beskidu Niskiego.

W Sokołowie Małopolskim położonym w południowo-wschodniej części Puszczy

Sandomierskiej, do początków XX wieku masowo wyrabiano skrzynie wianne

i inne meble, sprzedawane na jarmarkach. Zabawkarstwo uprawiane przez

mieszkańców Brzózy Stadnickiej do niedawna było żywą dziedziną wytwórczości

ludowej na tym terenie.

W oparciu o dostępne złoża gliny rozwijało się garncarstwo. Od XIX wieku

w Medyni Głogowskiej, Medyni Łańcuckiej i Zalesiu k. Łańcuta istniał duży ośrodek


40

ceramiczny, skupiający garncarzy wykonujących podstawowy asortyment naczyń

glinianych używanych w gospodarstwach chłopskich.

Na terenie Puszczy Sandomierskiej rozwijało się w przeszłości szereg

„przemysłów” leśnych (smolarni, wytwórni potażu, dziegciu itp.). Produkty

„przemysłów” leśnych, a ponadto płótno i konopie, owoce oraz nadwyżki zboża

pochodzącego ze wsi o urodzajnych glebach okolic Przemyśla, Jarosławia i Przeworska,

były spławiane Sanem, a później Wisłą do Gdańska. Z terenu Puszczy Sandomierskiej

pochodziła większość flisaków zatrudnianych przy spławie rzecznym. Dużym ośrodkiem

flisackim był Ulanów, położony przy ujściu Tanwi do Sanu, często nazywany

w przeszłości „małym Gdańskiem”.

W wielu wsiach i miasteczkach nadal są kultywowane dawne obrzędy

i zwyczaje. Ze świętami Wielkiej Nocy wiąże się stary zwyczaj Sądu nad Judaszem

obchodzony współcześnie w Pruchniku pow. Jarosław. Z kolei w Wielopolu Skrzyńskim

w Wielką Niedzielę dudnienie starego bębna, według tradycji podarowanego

mieszkańcom miasteczka przez powracającego tędy spod Wiednia króla Sobieskiego,

wzywa wszystkich na procesję.

Najbardziej widowiskowy charakter mają straże wielkanocne zwane

turkami, stanowiące o specyfice obrzędów wielkanocnych w części regionu.

Pełnią je przy Grobach Chrystusa urządzanych w kościołach w Wielkim Tygodniu, młodzi

mężczyźni ubrani w barwne stroje, najczęściej nawiązujące do historycznych mundurów

wojskowych. W pierwszą niedzielę po Wielkanocy, organizowane jest barwne widowisko

w formie parady straży wielkanocnych.

Dla dopełnienia obrazu koniecznym jest zwrócenie uwagi na inne,

przynajmniej najważniejsze formy prezentacji folkloru: różnego typu konkursy,

przeglądy, spotkania itp. Do tego rodzaju imprez odbywających się każdego roku,

można zaliczyć: Ogólnopolskie Konkursy Tradycyjnego Tańca Ludowego w Wojewódzkim

Domu Kultury w Rzeszowie, Ogólnopolskie Spotkania Skrzypków Ludowych

„Majdanówka” w Sarzynie, Małopolskie Jarmarki Kowalskie w Ropczycach. O randze tych

imprez świadczy udział zespołów i artystów z różnych regionów Polski, towarzyszące

występom kiermasze sztuki ludowej i warsztaty dla instruktorów, częste wsparcie

finansowe lokalnych sponsorów oraz liczny udział publiczności.

Zachowane formy czy przejawy kultury ludowej w województwie

podkarpackim, które wcześniej scharakteryzowano, są potencjalnie ważnym

i dotychczas w niewielkim stopniu wykorzystywanym czynnikiem aktywizacji

turystycznej regionu. Szeroko rozumiani organizatorzy turystki muszą znać

potencjalne zasoby regionu – w tym wypadku istniejące tu zabytki budownictwa

ludowego (także małomiasteczkowego), pełną ofertę muzeów, kalendarz organizowanych


41

tam wystaw i imprez, zachowane ośrodki żywego folkloru czy wytwórczości

rzemieślniczej itp. Znajomość tej problematyki wśród organizatorów turystyki jest jednak

niewielka. Wynika to z faktu, że o kulturze ludowej regionu traktują jedynie

specjalistyczne wydawnictwa, zwykle niskonakładowe i trudno dostępne. Innymi słowy,

brakuje popularnych wydawnictw o kulturze ludowej jako atrakcji turystycznej

województwa podkarpackiego i postulat ich opracowania i wydania jest oczywisty. Można

także pomyśleć o specjalistycznej ofercie adresowanej do grup turystów krajowych

i zagranicznych zainteresowanych np. fotografowaniem lub filmowaniem dawnej

zabudowy wiejskiej czy małomiasteczkowej, praktykowanymi tu obrzędami lub

pielgrzymkami odbywanymi do licznych miejsc odpustowych. Warto też pamiętać, że

wśród przyjeżdżających do nas turystów zagranicznych są i tacy, którzy chcą się nauczyć

dawnych umiejętności rękodzielniczych, np. toczenia garnków, wykonywania wyrobów

z drewna czy gry na ludowych instrumentach muzycznych, np. cymbałach występujące

jedynie w tej części Polski.

Uwzględnienie w ofercie turystycznej szerokiej sfery zjawisk związanych

z kulturą ludową województwa podkarpackiego jest jednym aspektem

zagadnienia. Drugi wiąże się z działalnością instytucji i placówek zajmujących

się badaniami i upowszechnianiem wiedzy o kulturze ludowej, organizacją

imprez i festiwali folklorystycznych. Działalność ta powinna w większym aniżeli

dotychczas stopniu, uwzględniać potrzeby rozwijającego się ruchu turystycznego,

zarówno poprzez dostosowania terminarza imprez do okresów nasilonego ruchu

wycieczkowego, jak i szeroką informację o różnych formach działalności w formie

rocznych kalendarzy, popularnych wydawnictw o posiadanych kolekcjach etnograficznych

oraz inne „pro turystyczne” pomysły.

Jednak rozwijający się ruch turystyczny może stwarzać pewne zagrożenia

dla sztuki ludowej. Trudno wykluczyć, że ze znajdującej się na szlaku wycieczek

kapliczki, często nie posiadającej właściwego zabezpieczenia, turysta - amator dawnej

sztuki ludowej nie ukradnie starej rzeźby czy obrazu, których wartość pozna z opisu

w przewodniku krajoznawczym. Z kolei twórcy ludowi nastawieni na komercyjną

wytwórczość o charakterze pamiątkarskim nie zawsze dbają o poziom swych wyrobów,

oferując dzieła tandetne, niewiele mające wspólnego ze sztuką regionalną. Tylko

odwołanie się do fachowego nadzoru artystycznego może uchronić rynek pamiątkarski od

tego typu wyrobów.

Składową dziedzictwa kulturowego regionu są także tradycyjne wyroby kulinarne.

W ostatnich latach stwierdza się wzrost zainteresowana potrawami o charakterze

regionalnym, sporządzanymi w oparciu o tradycyjne receptury i z ekologicznych

surowców. Do takich wyrobów należy zaliczyć chleb wiejski wypiekany na liściu kapusty,


42

gomółki z sera, placki proziaki, żurek, pierogi, powidła śliwkowe, suszone owoce itp.

Charakter produktów o cechach markowych uzyskują wyroby wędliniarskie ze wsi

Markowa k/Łańcuta.

Analiza SWOT

Mocne strony:

• bogactwo kultury i sztuki ludowej regionu opartej na etnicznej wielokulturowości oraz

przywiązanie do tradycyjnych wartości, zwyczajów i obyczajów obecnych

w społecznościach wiejskich i małych miasteczek

• bogactwo materialnego dziedzictwa kulturowego w postaci starych świątyń,

zachowanej jeszcze tradycyjnej zabudowy drewnianej oraz zbiorów etnograficznych

zgromadzonych w skansenach i placówkach muzealnych,

• istnienie ośrodków rzemiosła i sztuki ludowej z zachowanym do dzisiaj dorobkiem

materialnym oraz nielicznymi już twórcami ludowymi,

• działalność stowarzyszeń regionalnych podtrzymujących tradycje, zwyczaje i obyczaje

lokalne,

• organizacja periodycznych imprez folklorystycznych prezentujących kulturę i sztukę

ludową regionu (konkursy, przeglądy, spotkania itp.).

Słabe strony:

• niedostateczna promocja kultury i sztuki ludowej regionu,

• brak doświadczeń w prezentacjach kultury i sztuki ludowej jako produktu

turystycznego regionu (terminy, miejsca, sposoby prezentacji),

• niski poziom wiedzy organizatorów ruchu turystycznego o kulturze i sztuce ludowej

województwa,

• brak w sprzedaży wyrobów ludowych i rzemiosła artystycznego o charakterze

pamiątek regionalnych ( łatwo identyfikowanych z terenem województwa).

Szanse:

• szersze wspieranie dziedzictwa kulturowego i sztuki ludowej regionu przez władze

samorządowe różnych szczebli,

• rozwój zainteresowań oryginalną, regionalną kulturą i sztuką ludową w wielu krajach

europejskich, co może wpłynąć na zwiększenie przyjazdów turystycznych,

• opracowanie i wprowadzenie na rynek, produktów turystycznych województwa

prezentujących kulturę i sztukę ludową regionu,

• promocja oryginalnych wyrobów sztuki ludowej województwa na rynku turystycznym,

rękodzielniczym i pamiątkarskim jako sposób na zwiększenie dochodów ludności

wiejskiej regionu. Niezbędne jest zwłaszcza wykreowanie grupy wyrobów, które

byłyby identyfikowane jako sztuka ludowa województwa podkarpackiego.


43

• wypromowanie dań regionalnych i wprowadzenie ich do jadłospisów restauracyjnych.

Zagrożenia:

• zmiany kulturowe na wsi wywołane m.in. propagowaniem w mediach współczesnych,

uniwersalistycznych wzorców kulturowych, co przyczynić się może do zaniku folkloru

i sztuki ludowej,

• brak dostatecznej ochrony i opieki samorządów nad dziedzictwem kulturowym

regionu, w tym nad tradycyjną kulturą i sztuką ludową,

• komercjalizacja kultury i sztuki ludowej regionu, co może zagrozić jej oryginalności

i poziomowi artystycznemu.

3.3.2. Sanktuaria jako walor turystyczny regionu

Województwo podkarpackie, tak jak cały obszar Małopolski należy do obszarów

obfitujących w szczególne miejsca kultu religijnego, jakimi są sanktuaria. Są one celem

indywidualnych podróży lub zorganizowanych pielgrzymek. Oprócz licznych miejsc

świętych religii rzymskokatolickiej, w regionie istnieją miejsca pielgrzymkowe

grekokatolików (np. Jarosław - Cerkiew Przemienienia Pańskiego z cudowną

ikoną Matki Bożej „Myłoserdia Dweri”, jak również Jaśliska), wyznania

prawosławnego (Ujkowice), a także wyznawców judaizmu (groby cadyków

w Leżajsku i Rymanowie).

Szczególną okazją do nawiedzania sanktuariów są uroczyste nabożeństwa zwane

odpustami. Pielgrzymowanie jest jednym z ważniejszych zjawisk religijnych. Ma także

wymiar kulturowy i społeczno-ekonomiczny. Wiele obiektów sakralnych uznanych jako

sanktuaria posiada także walor znanych zabytków. Stąd dla części turystów także ta

wartość może być powodem do ich odwiedzenia.

Uznając pielgrzymowanie czy też podróż w celach religijnych jako rodzaj współczesnej

turystyki, nie może ono nie być przedmiotem analiz w niniejszym opracowaniu.

Do znaczniejszych sanktuariów rzymskokatolickich regionu są zaliczane:

• Kalwaria Pacławska - Sanktuarium Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Główne

uroczystości odpustowe przypadają w dniach 11 – 15 sierpnia, w czasie których

odbywa się „pogrzeb” figury Matki Bożej.

• Leżajsk - Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia. Jedno z najbardziej znanych w

Polsce sanktuariów maryjnych regionu (procesje Zaśnięcia i Wniebowzięcia M.B.).

• Dukla - Sanktuarium św. Jana z Dukli. W kaplicy kościoła oo. Bernardynów

spoczywa trumna z relikwiami świętego.

• Dębowiec - Sanktuarium Matki Bożej Saletyńskiej. Jest jednym z niedawno

powstałych sanktuariów gromadzących znaczny ruch pielgrzymkowy.


44

• Borek Stary - Sanktuarium Matki Bożej Boreckiej. Jedno z najstarszych

sanktuariów maryjnych w regionie.

• Stara Wieś - Sanktuarium Matki Bożej Starowiejskiej. Początki sanktuarium

sięgają roku 1399 kiedy mieszkańcy słowackiej miejscowości Humenne w obawie

przed husytami przenieśli tu obraz Narodzenia NMP zwany Matką Boską Uherską

(Węgierską).

• Cmolas - Sanktuarium Przemienienia Pańskiego. Uroczystości odpustowe

przyciągają coraz liczniejszych pielgrzymów i rola sanktuarium wzrasta.

Tarnowiec - Sanktuarium Matki Bożej Tarnowieckiej z gotycką figurą Madonny

z Dzieciątkiem z XV w.

Jarosław - Sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej z cudowną figurą.

Lubaczów - Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej.

Polańczyk - Sanktuarium Matki Boskiej Łopieńskiej.

Przemyśl - Sanktuarium Matki Boskiej Jackowej w Bazylice archikatedralnej.

Rzeszów – Sanktuarium Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Klasztorze

oo. Bernardynów.

Inne znane sanktuaria regionu: Chmielnik Rzeszowski, Haczów, Hyżne, Jasień,

Jaśliska, Jodłówka, Łańcut, Łukawiec (Tartaków), Przeczyca, Tarnobrzeg

(Dzików), Tuligłowy, Wielkie Oczy, Zawada.

Sanktuaria jako cel podróży mogą przyczyniać się do rozwoju turystyki w regionie. Stąd

dyskusyjna nieco próba odniesienia się do ich funkcji turystyczno-religijnych poprzez

analizę SWOT.

Analiza SWOT

Mocne strony: • znaczna ilość szczególnych miejsc kultu religijnego w regionie jakim są sanktuaria,

• bogactwo obrzędowości religijnej towarzyszącej uroczystościom odpustowym,

• „widowiskowy” charakter procesji, misteriów i odpustów odprawianych

w sanktuariach regionu,

• lokalizacja wielu sanktuariów w okolicach o ciekawych walorach krajobrazowo-

przyrodniczych, sprzyjających kontemplacji religijnej, a także „wyciszeniu”

wewnętrznemu,

• zauważalne oznakowanie dojazdów do wielu sanktuariów w regionie,

• zabytkowy charakter wielu obiektów sakralnych mających charakter sanktuariów.

Słabe strony:

• ograniczony dostęp do modlitwy i nawiedzania części sanktuariów (dostęp tylko

w czasie nabożeństw lub uroczystości religijnych),


45

• niewystarczająca promocja części sanktuariów regionu (brak wydawnictw, tablic

informacyjnych przy obiektach, pamiątek itp.),

• znaczna ilość sanktuariów zlokalizowanych w miastach, co ogranicza warunki do

procesji liturgicznych i innych form wzbogacania uroczystości religijnych,

• niedostateczna infrastruktura służąca zgromadzeniom wiernych i wizytom

turystycznym: parkingi, sieć toalet, baza noclegowa i żywieniowa,

• brak na rynku turystycznym ofert wycieczkowych zawierających zwiedzanie

ważniejszych sanktuariów regionu.

Szanse:

• powstawanie bazy noclegowej (Domów Pielgrzyma) przy najbardziej znanych

sanktuariach regionu,

• promocja wybranych sanktuariów regionu jako celu podróży turystycznych z terenu

województw sąsiednich,

• Wytyczenie szlaku turystyki samochodowej „Sanktuaria województwa

podkarpackiego”,

• umieszczenie sanktuariów w propozycjach tras wycieczkowych po województwie,

• wydanie przewodnika oraz materiałów folderowych o sanktuariach regionu,

• ustawienie tablic informacyjnych o historii sanktuariów i łaskach otrzymanych przez

nawiedzających je i modlących się pielgrzymów,

• odtworzenie lub wykreowanie wielonarodowego charakteru niektórych sanktuariów

w regionie (pielgrzymki z Ukrainy, Słowacji),

• utrzymanie istniejącej obrzędowości oraz wzbogacanie uroczystości religijnych

o formy widowisk religijnych,

• wzbogacanie oferty modlitewnej sanktuariów o wystawy stałe lub okresowe

prezentujące zbiory dzieł sztuki sakralnej lub dotyczące historii świątyni, a także

o koncerty organowe lub inne wydarzenia kulturalne korespondujące z charakterem

miejsca.

Zagrożenia:

• postępujący proces laicyzacji w Polsce,

• brak środków finansowych na rozwój infrastruktury służącej pielgrzymom i turystom,

• niedostateczna ilość propozycji uczestnictwa w różnych formach pielgrzymowania

(pieszo, rowerem, samochodem, autokarem),

• stereotypowy charakter uroczystości religijnych w niektórych sanktuariach,

• zauważalna w niektórych sanktuariach w Europie postępująca komercjalizacja

uroczystości religijnych.


46

3.4 Walory społeczne

Charakteryzując walory społeczne województwa należy wspomnieć, że na koniec

2005 roku liczyło ono 2 098 tys. mieszkańców, co odpowiadało 5,5% ludności Polski5.

Województwo podkarpackie jest obszarem najmniej zurbanizowanym w kraju

(w miastach mieszka ok. 40% ludności).

Społeczność województwa podkarpackiego pomimo historycznej wielokulturowości,

wieloetniczności i wielowyznaniowości, reprezentuje dość jednolity obraz. Przebieg

podziału społecznego, także kulturowego występuje zdecydowanie na osi miasto - wieś.

Województwo jest zaliczane do najbezpieczniejszych regionów w Polsce6.

Wskaźniki przestępstw, zwłaszcza tych najcięższych, związanych z zagrożeniem zdrowia,

czy życia ludzkiego należą do najniższych w kraju.

W oparciu o opinie przyjeżdżających do regionu formułowane m.in. w organizowanych

corocznie konkursach agroturystycznych, można wskazać następujące elementy

charakterystyczne dla społeczności wiejskiej województwa:

• ogólna życzliwość wobec przybyszów,

• przywiązanie do tradycyjnych wartości opartych na wyznawanej religii,

• aktywny udział w uroczystościach religijnych,

• rozwinięte więzi społeczne, w tym rodzinne w ramach miejscowości zamieszkania,

• aktywne uczestnictwo w lokalnych imprezach kulturalnych (zwłaszcza

folklorystycznych), rozrywkowych (festyny ludowe) oraz sportowych.

Podobnie wygląda obraz małych miasteczek województwa. Społeczności miejskie są

podobne do takich samych społeczności w innych regionach kraju.

Dominująca w regionie społeczność wiejska wykazuje znaczną aktywność

społeczno-kulturalną. W województwie działają liczne koła gospodyń wiejskich, które

podtrzymują tradycje kulturowe (w tym tradycje kulinarne) miejscowości zamieszkania.

Niemal w każdej gminie działają ludowe zespoły folklorystyczne, prezentując lokalne

tańce i pieśni. Organizowane są liczne przeglądy i prezentacje kultury, rękodzieła

i rzemiosła ludowego. Dużą aktywność wykazują także Ochotnicze Straże Pożarne, przy

których działają orkiestry dęte oraz organizowane są zabawy wiejskie.

5www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html 6 zob. Siemaszko, A. Gruszczyński, M. Marczewski. „Atlas przestępczości w Polsce”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.


47

3.5 Infrastruktura i usługi turystyczne w województwie

Użyteczność walorów turystycznych województwa jest uwarunkowana odpowiednimi

rozmiarami i strukturą infrastruktury turystycznej. W strukturze potrzeb turystycznych,

podstawowe miejsce zajmuje baza noclegowa. Zaliczana jest ona podobnie jak szlaki

turystyczne, drogi, wyciągi narciarskie, ośrodki jeździeckie do turystycznej infrastruktury

technicznej regionu. O rozwoju turystycznym regionu decyduje także ilość i jakość usług

oferowanych gościom.

3.5.1. Baza noclegowa i usługi hotelarskie województwa Województwo podkarpackie posiada zróżnicowaną bazę noclegową. Stanowią ją

głownie: hotele, motele, pensjonaty, sanatoria, domy wycieczkowe, ośrodki

wypoczynkowe, schroniska młodzieżowe i turystyczne, kwatery agroturystyczne, pokoje

gościnne, campingi oraz pola biwakowe.

Podjęta próba inwentaryzacji bazy noclegowej województwa zakończyła się

niepowodzeniem. Przesłane do gmin ankiety w części nie zostały odesłane, a w części

zawierały nierzetelne dane. W tej sytuacji analizę stanu bazy noclegowej oparto na

danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz danych zebranych przez Polską Agencję

Rozwoju Regionalnego.

Tabela 2. Baza noclegowa województwa podkarpackiego w 2005 roku w układzie powiatów (dane GUS)

Miejsca noclegowe Korzystający Udzielone noclegi

Nazwa powiatu

Ilość obiektów ogółem Ogółem

Cało roczne

Ogółem Cudzo ziemcy

Ogółem Cudzo ziemcy

bieszczadzki 24 1482 799 29781 2092 77041 5657

brzozowski 4 2o8 200 4421 72 16266 124

dębicki 14 841 540 15515 904 81084 2339

jarosławski 13 730 595 15083 3112 48583 5219

jasielski 12 344 179 16335 730 27987 976

kolbuszowski 6 222 125 3473 69 12504 117

krośnieński 24 1450 1050 25139 2898 193053 6675

leski 46 4245 3444 124330 1696 439868 8057

leżajski 8 301 72 8056 607 14106 1401

lubaczowski 18 892 698 9371 125 76393 857

łańcucki 9 435 241 16298 2674 25260 3889

mielecki 9 507 271 15869 3151 26147 7423

niżański 5 182 126 6194 388 10430 396

przemyski 25 1529 1165 52028 14034 88641 19652

przeworski 4 321 51 2860 493 4233 549


48

ropczycko-sędziszowski

8 380 148 9112 490 20374 859

rzeszowski 39 2412 2352 119244 21568 227173 50893

sanocki 15 846 650 34857 2062 51983 2636

stalowowolski 8 382 343 15184 2943 58339 8737

strzyżowski 6 323 267 5592 172 13670 211

tarnobrzeski 14 404 344 18033 1898 27474 3426

Województwo 312 18436 13660 546755 62178 1540609 130093

Źródło: Urząd Statystyczny w Rzeszowie „Województwo podkarpackie, podregiony, powiaty, gminy” Rzeszów 2006.

Według danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie, w 2005 roku w województwie

prowadziło działalność 312 obiektów oferujących usługi noclegowe. W liczbie tej były

hotele, motele, pensjonaty, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska młodzieżowe,

ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, zespoły

domków turystycznych, kempingi, pola biwakowe, ośrodki wypoczynku sobotnio -

niedzielnego, pokoje gościnne, zakłady uzdrowiskowe oraz inne obiekty.

Badanie bazy noclegowej województwa przeprowadzone w 2005 roku przez Polską

Agencję Rozwoju Turystyki wykazało, że w regionie oferuje usługi noclegowe ok. 1200

obiektów. Szczegółowy wykaz zinwentaryzowanej bazy noclegowej zawiera tabela.

Tabela 3. Baza noclegowa województwa w 2005 roku wg PART

Rodzaj bazy noclegowej Nazwa powiatu

hotele

motele

pensjonaty

ośrodki

wypoczynko

we

sanatoria

zajazdy

kempingi

schroniska

obiekty na

terenach

wiejskich

inne

Suma

bieszczadzki 6 - - 12 - - - 4 88 - 110

brzozowski 1 - - 1 - - 3 - 13 2 20

dębicki 5 3 - 5 - 1 - - 20 3 37

jarosławski 6 1 1 - - 2 1 3 - 1 15

jasielski 8 - - - - 2 4 4 34 2 49

kolbuszowski 3 - - 1 - - - 1 10 6 21

krośnieński 7 - 4 9 12 6 2 5 73 10 134

leski 2 - 19 17 6 3 21 7 181 58 314

leżajski 5 - 2 - - - 5 1 35 6 54

lubaczowski 1 1 - 1 3 1 - 7

-

3 17

lańcucki 5 1 2 - - - 1 2 13 2 26

mielecki 4 1 - - - 1 - 1 2 6 15

niżański 3 - - 1 - - - - 7 1 12

przemyski 16 - 2 - - - 1 2 34 43 98

przeworski 1 - - 1 - 2 3 - 1 2 11


49

ropczycko-sędziszowski

3 1 - 2 - 2 - 3 7 4 20

rzeszowski 29 - 1 1 - 3 4 1 22 8 70

sanocki 4 - 2 1 - - 1 4 71 23 102

stalowowolski 2 - - 3 - 1 1 1 2 2 12

strzyżowski 4 - - - - 1 10 - 15 10 40

tarnobrzeski 7 5 - - - 2 - 2 2 1 19

Razem: 122 14 33 55 21 27 57 44 630 193 1197

Źródło: Polska Agencja Rozwoju Turystyki „Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-

2013”.

Znaczna dysproporcja między danymi z oficjalnej statystyki Głównego Urzędu

Statystycznego (312 obiektów), a danymi zebranymi przez Polską Agencję Rozwoju

Turystyki (1197 obiektów) jest wynikiem rezygnacji przez statystykę publiczną

z rejestrowania danych dotyczących bazy agroturystycznej oraz tych podmiotów,

w których usługi hotelarskie nie stanowią podstawowego profilu działalności. Z kolei

wyniki uzyskane przez Agencję, według której w województwie działają np. 122 hotele,

różnią się znacznie od danych oficjalnych rejestru kategoryzowanych obiektów usług

hotelarskich prowadzonego przez Urząd Marszałkowski. W rejestrze tym są wpisane tylko

64 obiekty mogące zgodnie z prawem korzystać z nazwy „hotel”, 4 motele,

12 pensjonatów, 3 domy wycieczkowe, 5 schronisk, 4 schroniska młodzieżowe oraz 6

kempingów. Inne obiekty (nie skategoryzowane) nie mogą używać w/w prawnie

zastrzeżonych nazw rodzajowych

Reasumując, zebrane dane statystyczne o obiektach usług hotelarskich, ich

rodzajach i turystach korzystających z tych usług, są albo danymi cząstkowymi (ZUS),

albo niezgodnymi z klasyfikacją bazy usług hotelarskich, jaką przyjęło polskie prawo

turystyczne (PART). Jest również pewne, że dane zgromadzone przez PART, nie

odzwierciedlają rzeczywistego stanu ilościowego bazy noclegowej województwa (np.

ilości gospodarstw agroturystycznych, czy mieszkań do wynajęcia w miastach). O ilości

miejsc noclegowych (łóżek), jakimi dysponuje województwo trudno jest w ogóle

wspominać, a dopiero te informacje i dane obejmujące wykorzystanie tych miejsc

mogłoby być podstawą do formułowania rzetelnych wniosków badawczych.

Dalsze rozważania obejmujące bazę usług noclegowych regionu oparte zostaną na

wynikach badań PART, zaś wykorzystania tej bazy na danych GUS.

Charakterystyka bazy noclegowej województwa i jej wykorzystanie

Jak już wcześniej wspomniano, województwo podkarpackie posiada wszystkie rodzaje

występującej w Polsce bazy usług hotelarskich. Najliczniej reprezentowane są obiekty

turystyki wiejskiej - ok. 630 obiektów, spośród których ok. 620 to gospodarstwa

agroturystyczne. W opinii doradców rolnych z terenowych oddziałów Wojewódzkiego

Ośrodka Doradztwa Rolniczego na terenie województwa działa ponad 900 gospodarstw


50

agroturystycznych. Badanie przeprowadzone w 2006 roku przez Instytut Turystyki

w Warszawie wykazało, że w województwie jest 1016 kwater agroturystycznych

tj. 14,08% wszystkich kwater agroturystycznych w Polsce7. Dane te, to wynik

ankiety, na którą odpowiedziało tylko 84% gmin województwa. Należy więc wnosić, że

dane obejmujące teren całego województwa byłyby jeszcze wyższe. Rozbieżność

danych między różnymi źródłami wynika z faktu, że poza grupą gospodarstw

zrzeszonych w stowarzyszeniach agroturystycznych (tj. ok. 620

gospodarstwami), nie jest prowadzona w województwie ewidencja

gospodarstw agroturystycznych. Obowiązku takiego nie nakładają żadne przepisy

prawne, ale w opinii autorów opracowania jest to zadanie podmiotu zajmującego się

informacją turystyczną województwa.

W skład bazy noclegowej województwa wg danych PART wchodzą: hotele (ok. 122),

motele (ok. 14) i pensjonaty (ok. 33). W województwie funkcjonuje ok. 55 ośrodków

wczasowych i wypoczynkowych, 21 sanatoriów, ok. 44 schronisk i ok. 57 kempingów.

Oceniając bazę noclegową województwa należy stwierdzić, że nie występują

w niej obiekty najwyższej klasy (hotele pięciogwiazdkowe

i czterogwiazdkowe). Sporo jest jednak obiektów hotelowych z kategorią trzy

gwiazdkową (wg danych Urzędu Marszałkowskiego – 27 hoteli). Jak wynika z informacji

prasowych, w województwie baza hotelowa będzie się rozwijała. Dotyczy to zwłaszcza

Rzeszowa, w którym w najbliższych dwóch latach powinny rozpocząć działalność 4 nowe

hotele, w tym 2 o standardzie czterogwiazdkowym.

Znaczną liczbę (wg danych PART - 55) obiektów noclegowych stanowią

w województwie ośrodki wczasowo-wypoczynkowe. Związane to jest

z korzystnymi warunkami do wypoczynku urlopowego w wielu miejscowościach regionu.

Bazę noclegową województwa wzbogaca w okresie letnim działalność sezonowych

schronisk Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, sezonowej bazy studenckiej

i harcerskiej oraz pól biwakowych. Oddzielny rodzaj bazy noclegowej stanowią

wspomniane już wcześniej gospodarstwa agroturystyczne, które zauważalnie

zwiększyły potencjał noclegowy województwa w ostatnich latach. Stąd dla niektórych

miejscowości, pozbawionych hoteli czy też ośrodków wczasowo-wypoczynkowych, to

duża szansa na zwiększenie liczby turystów.

7 informacje ze strony: www.mgip.gov.pl/Wiadomości/Turystyka/kwatery+agro+2006.htm


51

Wykres 1. Baza noclegowa województwa w układzie powiatów (źródło PART).

bies

zcza

dzki

brzo

zow

ski

dę

bick

i

jaro

sław

ski

jasi

elsk

i

kolb

uszo

wsk

i

kroś

nień

ski

lesk

i leżaj

ski

luba

czow

ski

łań

cuck

i

mie

leck

i

niżań

ski

prze

mys

ki

prze

wor

ski

ropc

zyck

o-sę

dzis

zow

ski

rzes

zow

ski

sano

cki

stal

owow

olsk

i

strz

yżow

ski

tarn

obrz

eski

0255075

100125150175200225250275300325

Województwo podkarpackie posiada nierównomiernie rozmieszczoną bazę

noclegową. Zdecydowanie dominuje w tym zakresie obszar południowy. Bieszczady

(powiaty: leski i bieszczadzki) oraz Beskid Niski (powiaty: krośnieński, sanocki i jasielski)

są najatrakcyjniejszym turystycznie obszarem regionu i tam właśnie ulokowana jest

zdecydowana większość obiektów hotelarskich, ośrodków wypoczynkowych czy

wspomnianych już gospodarstw agroturystycznych.

W centralnej części województwa baza noclegowa poza nielicznymi wyjątkami,

koncentruje się w większych miastach (Rzeszów, Przemyśl, Dębica) lub na ich obrzeżach.

Obszar ten posiada także niewielką ilość bazy agroturystycznej. Najmniejsza ilość bazy

noclegowej zlokalizowana jest w północnej części regionu (pow. stalowowolski, niżański,

tarnobrzeski).

W podsumowaniu można stwierdzić, że województwo podkarpackie posiada dość

dobrze rozwiniętą bazę noclegową w południowo-wschodniej części regionu,

słabiej w centralnej części, a najmniej w części północnej.

Wykorzystanie bazy noclegowej województwa

W oparciu o dane GUS o korzystających w województwie z noclegów stwierdzono,

że podkarpackie przyjęło w 2003 roku ok. 499 tys. turystów, w 2004 roku ok. 478 tys.


52

turystów oraz w 2005 roku ok. 547 tys. turystów. Analiza danych obejmujących turystów

zagranicznych wykazała w 2003 roku wizytę 62.691 gości, w 2004 roku 61 917 gości

oraz w 2005 roku 62 178 gości. Analizując dane za lata 2003, 2004 i 2005 stwierdzono,

że generalnie ruch turystyczny oceniany przez ilość korzystających z noclegów

w rejestrowanej bazy noclegowej regionu – wzrósł. Zmniejszył się natomiast ruch

turystyczny turystów z zagranicy.

Tabela 4. Turyści zagraniczni korzystający z usług hotelarskich regionu w 2005 roku

Lp. Kraj pochodzenia

Ilość Wskaźnik w %

1. Ukraina 23 487 37,77 2. Niemcy 8 048 12,94 3. USA 3 035 4,88 4. Wlk. Brytania 2 213 3,56 5. Francja 2 203 3,54 6. Włochy 2 195 3,53 7. Słowacja 1 843 2,96 8. Czechy 1 578 2,54 9 Pozostałe 17 576 28,27 Ogółem 62 178 100

Jak wynika z danych obejmujących ruch turystyczny z zagranicy, wśród cudzoziemców

dominują turyści z Ukrainy oraz z Niemiec. Zwraca uwagę mała ilość turystów ze

Słowacji. Poza turystami ze Stanów Zjednoczonych, Wlk. Brytanii, Francji i Włoch,

pozostałe kraje są nielicznie reprezentowane. Przyjmując, że część turystów to

podróżujący w sprawach służbowych, województwo podkarpackie nie stanowi dla

cudzoziemców ważnego celu wąsko rozumianych podróży turystycznych.


53

Infrastruktura konferencyjna (szkolenia, seminaria, konferencje)

Wśród infrastruktury turystycznej województwa podkarpackiego istotne

miejsce może odgrywać baza konferencyjna. W połączeniu z bazą noclegową

i gastronomiczną, tworzy ona centra konferencyjne, które mogą być miejscem

organizacji seminariów, szkoleń i konferencji. Obiekty tego rodzaju odgrywają

coraz większą rolę w zwiększaniu przyjazdów turystycznych do wielu miejscowości

i regionów.

Ta forma turystyki przeżywa w ostatnich latach w Polsce znaczny rozwój.

Przeobrażenia zachodzące w gospodarce kraju pociągają za sobą konieczność

organizowania różnego rodzaju spotkań (szkoleń, konferencji).

Województwo podkarpackie dysponuje szeregiem obiektów spełniających wymogi

niezbędne do organizacji mniejszych imprez tego rodzaju. Wśród najbardziej znanych

obiektów posiadających sale konferencyjne i zaplecze szkoleniowe należy wymienić:

Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy „Jawor” w Solinie, Hotel „Zamkowy” w Krasiczynie,

Hotel „Zamkowy” w Baranowie Sandomierskim, Ośrodek Konferencyjno-Rekreacyjny

„Czarna” w Czarnej, Ośrodek Wypoczynkowy „Arłamów” w Arłamowie, Hotel „Nafta”

w Krośnie, Hotel „Gromada” w Przemyślu. Do grupy tej należał także Hotel „Rzeszów”

w Rzeszowie dysponujący dobrym zapleczem konferencyjnym, jednak decyzją właścicieli,

zostanie wkrótce rozebrany.

Szereg z wymienionych obiektów ma już wyrobioną renomę wśród organizatorów

kongresów i konferencji np. Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy „Jawor” w Solinie, czy

hotele działające przy zamkach w Baranowie i Krasiczynie. Należy więc zauważyć, że

infrastruktura konferencyjna stanowi dla niektórych obiektów bardzo ważne źródło

uzyskiwania dodatkowych dochodów. Jest to istotne w okresach posezonowych, kiedy

koszty utrzymanie obiektów są wysokie, a ich obłożenie niewielkie.

Analiza SWOT Mocne strony:

• dość dobrze rozwinięta baza usług noclegowych w atrakcyjnych dla wypoczynku

miejscowościach i subregionach turystycznych województwa,

• działalność taniej, zwłaszcza sezonowej bazy noclegowej dla młodzieży i osób

o skromnym budżecie turystycznym (szkolne schroniska młodzieżowe, bazy

harcerskie, pola namiotowe),

• znaczny rozwój agroturystycznej bazy noclegowej, wspierającej bazę ośrodków

wczasowych i wypoczynkowych,

• modernizacja istniejących oraz budowa nowych hoteli w ośrodkach miejskich regionu.


54

Słabe strony:

• brak obiektów hotelarskich o wysokim standardzie (4 lub 5 gwiazdkowych) dla

obsługi klientów o wysokich wymaganiach w zakresie usług hotelarskich,

• niedostateczna ilość dużych, dobrej klasy obiektów z zapleczem konferencyjnym,

• niedostatek małych, tanich przydrożnych obiektów noclegowych w typie B&B,

• duża ilość sezonowej bazy noclegowej o niskim, substandardowym poziomie,

• brak obiektów noclegowych wchodzących w skład znanych łańcuchów hotelarskich,

• brak współpracy i współdziałania między właścicielami bazy noclegowej

w województwie na rzecz wspólnej promocji, tworzenia produktów turystycznych, czy

też poprzez swoją reprezentację oddziaływania na kierunki promocji i rozwoju,

turystyki realizowane przez organy samorządu terytorialnego w województwie,

• niewystarczający poziom obsługi gości w części obiektów hotelarskich regionu,

• niedostateczna ilość infrastruktury i usług towarzyszących bazie noclegowej.

Szanse:

• inwestycje dużych międzynarodowych łańcuchów hotelarskich tworzących sieć

niedrogich dwu-gwiazdkowych hoteli, a także obiektów wyższej klasy,

• modernizacja sezonowej bazy noclegowej województwa oraz przekształcenie części

z niej w obiekty całoroczne,

• rozwój usług i infrastruktury towarzyszącej bazie noclegowej w tym ośrodków

konferencyjnych,

• aktywny udział bazy noclegowej w tworzeniu produktów turystycznych regionu,

• doskonalenie kadr obsługi turystycznej w bazie noclegowej województwa.

Zagrożenia:

• brak działań prywatyzacyjnych obejmujących zakładową bazę wypoczynkową,

• wyprzedaż byłych zakładowych ośrodków wczasowych indywidualnym osobom przez

podział na pojedyncze „dacze”, co zmniejsza ilość ogólnie dostępnych obiektów

wypoczynkowych w województwie,

• spadek przyjazdów z Ukrainy, po wejściu Polski do strefy objętej układem

z Schengen i związanym z tym zwiększeniem restrykcji w wydawaniu wiz

wjazdowych do naszego kraju,

• dekapitalizacja obiektów hotelarskich prowadzonych w dawnych hotelach

pracowniczych.

3.5.2. Baza i usługi gastronomiczne

Baza usług gastronomicznych województwa oparta jest o lokale znajdujące się

w miastach oraz w miejscowościach o charakterze turystycznym. Zjawiskiem ostatniego

dziesięciolecia jest duża zmienność funkcji realizowanych przez lokale o charakterze


55

usługowym. Wiele dużych obiektów gastronomicznych w miastach zostało zmienionych

na sklepy. W to miejsce powstały liczne małe bary, bufety, pizzerie. Należy podkreślić

interesującą aranżację wnętrz nowych zakładów gastronomicznych, dbałość o jakość

oferty konsumpcyjnej oraz coraz lepszą obsługę gości. Stosunkowo nowym zjawiskiem

są letnie ogródki aranżowane przed restauracjami, kawiarniami i innymi obiektami

gastronomicznymi.

W województwie działają także lokale gastronomiczne dużych koncernów

międzynarodowych, takich jak McDonald’s oferujące zunifikowane potrawy

w systemie szybkiej obsługi. Upowszechniły się także wspomniane wcześniej pizzerie,

wprowadzając m.in. sprzedaż przez telefoniczne zamówienia i dowożenie swoich

wyrobów do mieszkań konsumentów. W ostatnim dziesięcioleciu w ośrodkach miejskich

regionu pojawiły się restauracje azjatyckie nazywane często „chińskimi”, choć

powszechnie łączone z przebywającymi w Polsce Wietnamczykami.

Zwiększyła się ilość przydrożnych restauracji, barów oraz punktów

gastronomicznych. Są one m.in. coraz częściej składową dużych stacji benzynowych,

budowanych przy ważniejszych traktach komunikacyjnych przebiegających przez

województwo. Według badań Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki8, w województwie

prowadzi działalność ok. 1340 obiektów gastronomicznych. Najwięcej z nich działa

w Rzeszowie i powiecie rzeszowskim (razem ok. 220), następnie w powiatach:

krośnieńskim, przemyskim i sanockim. Najmniej obiektów gastronomicznych jest

w powiatach: niżańskim, łańcuckim i leskim.

Można ocenić, iż usługi gastronomiczne w województwie podlegają rozwojowi

i zabezpieczają w pełni potrzeby ruchu turystycznego.

3.5.3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjna

W obsłudze ruchu turystycznego istotną rolę odgrywa infrastruktura turystyczna -

czyli urządzenia i instytucje o charakterze usługowym, zaspakajające różne potrzeby

turystów. Może ona czasem przyjmować pozycję atrakcji turystycznej, bądź też

umożliwiać korzystanie z walorów podstawowych (np. ukształtowania terenu).

Na podstawową infrastrukturę turystyczną służącą gościom w województwie składają się:

• piesze szlaki turystyczne - oznakowane w specjalny sposób ścieżki i drogi wiodące

przez najpiękniejsze i najciekawsze regiony turystyczne np. główny szlak beskidzki,

szlak forteczny po okolicach Przemyśla i inne. W oparciu o dostępne materiały

8 Polska Agencja Rozwoju Turystyki „ Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013” – dokument studyjny, 2006.


56

stwierdzono9, że w województwie wytyczonych jest 65 szlaków turystyki pieszej

liczących łącznie ok. 1955 km,

• ścieżki przyrodnicze – oznakowane dla celów edukacyjnych i rekreacyjnych trasy

turystyki pieszej np. „Bór” k/Głogowa, przy zamku „Kamieniec” w Odrzykoniu i inne.

W województwie wytyczono ponad 60 ścieżek służących poznaniu przyrody regionu,

• wyciągi narciarskie – np. w Karlikowie, „Gromadzyń” w Ustrzykach Dolnych i inne.

W województwie działają 44 wyciągi narciarskie. W większości są to wyciągi

orczykowe, umożliwiające skorzystanie z kilkusetmetrowej trasy zjazdowej. Nową

jakość przyniosły wyciągi krzesełkowe w Puławach, Ustrzykach Dolnych

i w Przemyślu. Tylko 25 wyciągów dysponuje sztucznym naśnieżaniem,

umożliwiającym zjazdy w okresach cieplejszych i bezśnieżnych,

• ośrodki jeździeckie - np. stadnina koni Bieszczadzkiego Parku Narodowego

w Wołosatem, Ośrodek Jeździectwa i Rehabilitacji w Julinie i inne. Według zebranych

danych w województwie prowadzi działalność ok. 45 dużych ośrodków jeździeckich

(ponad 10 koni) oraz ok. 85 obiektów oferujących jazdę konną,

• szlaki turystyki konnej – w województwie pełną infrastrukturą do uprawiania tego

rodzaju turystyki dysponuje Bieszczadzki Park Narodowy, na terenie którego

wytyczone zostały szlaki turystyki konnej (ponad 150 km). Ponadto wytyczono szlaki

po terenie Beskidu Niskiego,

• szlaki turystyki wodnej - np. szlak wodny „Błękitny San”. Poza rzeką San istnieją

szlaki na rzece Wisłok i Ropa (powyżej miasta Jasło),

• szlaki (ścieżki) rowerowe - np. Szlak „Zielony Rower” po Bieszczadach, Niebieski

Szlak Rowerowy po Beskidzie Dukielskim. Według zgromadzonych informacji,

w województwie zostało wyznaczonych i oznakowanych w terenie ok. 41 tras

rowerowych. Kilka kolejnych jest w fazie przygotowawczej,

• baseny (kryte i otwarte) oraz kąpieliska - np. w Dębicy, Mielcu i inne. Według

informacji zebranych z gmin województwa, w regionie działa ok. 98 basenów

i kąpielisk,

• lodowiska sztucznie mrożone - np. Sanok, Dębica i inne. Województwo nie jest

zasobne w tego rodzaju infrastrukturę. Według zgromadzonych danych w regionie

działa 6 obiektów. Największym jest tor lodowy w Sanoku.

• wypożyczalnie sprzętu sportowego i rekreacyjnego - np. wypożyczalnia

kajaków w Solinie, wypożyczania rowerów w Lesku i inne. Według zebranych

informacji w województwie prowadzona jest działalność przez ok. 32 wypożyczalnie.

9 Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego „Województwo Podkarpackie zaprasza – informator turystyczny 2003”, Rzeszów 2003


57

Ponadto w województwie, w każdej z gmin znajdują się sale sportowe oraz boiska do gier

sportowych, które są udostępniane turystom.

Powiatami o najbardziej rozwiniętej infrastrukturze turystyczno-rekreacyjnej są powiaty

leski i bieszczadzki. Do grupy powiatów zasobnych w infrastrukturę turystyczno-

rekreacyjną należą także powiaty: rzeszowski, sanocki, krośnieński i jasielski. Z kolei

skromną bazą dysponują powiaty: brzozowski, niżański i łańcucki.

Analiza SWOT

Mocne strony:

• rozwinięta sieć szlaków do turystyki pieszej,

• liczne, w większości interesująco aranżowane ścieżki przyrodnicze,

• wytyczone szlaki turystyki konnej po terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz

w Beskidzie Niskim,

• znaczna ilość ośrodków jeździeckich zlokalizowanych w terenach

atrakcyjnych turystycznie,

• bardzo rozwinięta sieć tras rowerowych, zwłaszcza w Bieszczadach.

Słabe strony:

• niedostatek szlaków pieszych, tras rowerowych oraz spacerowych

„wyprowadzających” z centrów wypoczynkowych regionu,

• brak infrastruktury dla pobytów wypoczynkowych w postaci atrakcyjnych basenów,

• otwartych w terenach podgórskich i górskich,

• w większości krótkie, mało atrakcyjne stoki do narciarstwa zjazdowego,

• brak w województwie kompleksów o charakterze parków wodnych, zapewniających

całoroczny wypoczynek i rekreację ruchową.

Szanse:

• budowa coraz liczniejszych krytych basenów kąpielowych, zwłaszcza

w miejscowościach górskich, co rozwija ich funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne,

• rozwój infrastruktury do aktywnego wypoczynku przy ośrodkach wczasowo-

wypoczynkowych,

• budowa nowoczesnych, krzesełkowych wyciągów narciarskich z długimi, sztucznie

naśnieżanymi stokami zjazdowymi,

• rozwój sieci wypożyczalni sprzętu sportowo-rekreacyjnego.

Zagrożenia:

• kolizje między projektami rozwijania infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej

w terenach górskich a ochroną zasobów przyrodniczych regionu,

• inwestowanie w infrastrukturę turystyczno-rekreacyjną w gminach o małym

potencjale rozwojowym turystyki,


58

• rozwój atrakcyjnej infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej w województwach

sąsiadujących i przygranicznych terenach Słowacji,

• brak inwestorów zdecydowanych na rozwijanie w województwie kompleksów

wypoczynkowych o całorocznych funkcjach turystyczno-rekreacyjnych.

3.5.4. Infrastruktura i usługi komunikacyjne w województwie System komunikacyjny województwa podkarpackiego tworzą:

- sieć drogowa,

- sieć kolejowa,

- lotniska,

- drogowe i kolejowe przejścia graniczne.

W zakresie komunikacji drogowej transport zbiorowy zabezpieczany jest przez

w wysokim stopniu sprywatyzowane Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej, ale

także przez coraz liczniejszych przewoźników prywatnych wykonujących przewozy

regularne wg skoordynowanych rozkładów jazdy i realizujących przewozy nieregularne

na podstawie umów zawartych z zamawiającym usługę. Wydaje się, że rynkowe

mechanizmy podaży i popytu regulują dość dobrze rozwój drogowego transportu

zbiorowego w regionie.

Sieć drogowa

Na obszarze województwa podkarpackiego znajdują się drogi publiczne o łącznej długości

18.272 km. Podstawową sieć drogową województwa tworzą drogi krajowe i wojewódzkie.

Uzupełnia je sieć dróg powiatowych i gminnych. Istniejąca geometria sieci drogowej

zapewnia powiązania miast i gmin w układzie wewnętrznym i zabezpiecza połączenia

z krajowym układem drogowym. Poważnym utrudnieniem komunikacyjnym jest brak

dostatecznej liczby mostów na głównych rzekach, zwłaszcza na Wiśle, Sanie i Wisłoku.

Długość poszczególnych rodzajów dróg przedstawia się następująco:

• krajowe – o znaczeniu międzynarodowymi i ogólnokrajowym - o łącznej długości

796,5 km

• wojewódzkie - o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym - o łącznej długości 1635

km

• powiatowe - o znaczeniu lokalnym - o łącznej długości ok. 6.820 km

Gęstość dróg krajowych na obszarze województwa wynosi 4,29 km/100km2 i jest

niższa od średniej krajowej wynoszącej 5,8 km/100km2. Gęstość dróg wojewódzkich,

powiatowych i gminnych jest także niższa od średniej krajowej.

Podstawowe znaczenie dla województwa mają następujące drogi krajowe

stanowiące główne połączenia z resztą kraju lub z krajami sąsiednimi.:

- Nr 4, E-40 Zgorzelec – Wrocław - Kraków – Rzeszów – Korczowa - Ukraina


59

- Nr 9, E 371 Radom – Rzeszów - Barwinek - Słowacja

- Nr 19 Kuźnica Białostocka – Białystok – Lublin - Rzeszów

- Nr 28 Wadowice - Nowy Sącz – Jasło – Sanok - Przemyśl

Drogi wojewódzkie zapewniają połączenia z sąsiednimi województwami oraz pomiędzy

głównymi miastami województwa. Z kolei drogi powiatowe i gminne pełnią funkcję

połączeń o znaczeniu lokalnym dla potrzeb gospodarczo-społecznych powiatów i gmin.

Stan infrastruktury drogowej województwa podkarpackiego jest ogólnie

niezadowalający, przede wszystkim z powodu braku autostrad i dróg

ekspresowych, obwodnic miast oraz ogólnie złego stanu technicznego dróg

wszystkich kategorii. Brak autostrad i dróg ekspresowych powoduje przeciążenie

istniejącej sieci drogowej oraz drogowych obiektów mostowych.

W najbardziej atrakcyjnym pod względem turystycznym obszarze województwa –

w Bieszczadach – większość dróg przebiega po terenach górskich i podgórskich.

W związku z powyższym na istniejącej sieci drogowej występuje duża ilość mostów,

przepustów, łuków, barier ochronnych i innych urządzeń zabezpieczających. Utrzymanie

tych dróg i obiektów wymusza konieczność wydatkowania większych środków na

remonty i bieżące utrzymanie 1 km drogi niż na terenach nizinnych. Dodatkowym

czynnikiem przyśpieszającym niszczenie istniejącej infrastruktury drogowej jest klimat,

cechujący się dużą ilością i częstotliwością opadów śniegu zalegającego przez długi okres

czasu oraz występowanie powodzi. Efektem tego są co roku znaczne zniszczenia dróg

i mostów oraz liczne osuwiska. Sytuacja ta pogarsza warunki bezpieczeństwa i standard

jazdy na wszystkich kategoriach dróg tej części województwa.

Niezbędne działania w zakresie infrastruktury drogowej warunkujące

aktywizację rozwoju gospodarczego województwa przez turystykę:

• nadrzędnym celem jest budowa autostrady A4 umożliwiającej szybkie

przemieszczanie się do i po terenie województwa w osi zachód-wschód oraz drogi

ekspresowej Nr 19 północ-południe,

• powstrzymanie degradacji dróg, poprawa nośności istniejących nawierzchni

bitumicznych, a następnie budowa obwodnic, mostów oraz poprawa oznakowania

dróg zapewniająca bezpieczeństwo ruchu,

• na terenach bieszczadzkich pilnego remontu wymaga odcinek drogi wojewódzkiej

Ustrzyki Górne – Wołosate oraz droga powiatowa Dołżyca - Terka, zwiększenie liczby

parkingów oraz poprawa stanu technicznego sieci dróg powiatowych i gminnych,

umożliwiających turystom dojazd do wielu atrakcyjnych miejsc i gospodarstw

agroturystycznych.

Sieć kolejowa

Sieć kolejową województwa tworzą:


60

• magistrala kolejowa E 30 o znaczeniu międzynarodowym relacji : Niemcy (Drezno) –

granica państwa – Wrocław – Kraków – Rzeszów – Medyka – granica państwa –

Ukraina (Lwów, Kijów),

• szerokotorowa linia kolejowa LHS relacji : woj. katowickie – woj. małopolskie – woj.

podkarpackie – woj. lubelskie – granica państwa – Ukraina; wraz ze stacjami

technicznymi tzw. „suchymi portami” w Padwi Narodowej, Woli Baranowskiej i Hucie

Krzeszowskiej,

• linie kolejowe główne relacji:

- Łódź – Sandomierz – Dębica

- Przeworsk – Rozwadów – Lublin

- Stróże – Jasło – Krosno – Zagórz – granica państwa – Ukraina

• linie kolejowe lokalne relacji:

- Rzeszów – Tarnobrzeg – Ocice

- Rzeszów – Jasło

- Zagórz – Łupków – granica państwa – Słowacja

- Munina – Bełżec

- Sandomierz – Grębów

- Stalowa Wola – Zwierzyniec

- Kielce – Grzybów – Chmielów

• linie wąskotorowe (turystyczne) relacji:

- Przeworsk – Dynów

- bieszczadzka kolejka wąskotorowa Przysłup – Majdan - Wola Michowa

Ogólna długość linii kolejowych w województwie wynosi 731 km z czego linie

o znaczeniu państwowe stanowią 505 km, a o znaczeniu wojewódzkim i lokalnym

226 km.

Stan techniczny linii o znaczeniu państwowym należy uznać za dobry. Stan linii lokalnych

w ponad 40% należy określić jako niedostateczny. Sytuacja ta wymusza konieczność

wprowadzania ograniczeń prędkości pociągów, powodując jednocześnie wydłużenie czasu

ich przejazdu na poszczególnych trasach. Rzutuje to w sposób zdecydowanie ujemny na

konkurencyjność transportu kolejowego w stosunku do transportu samochodowego.

Poważnym problemem wpływającym na stopień dostępności komunikacyjnej niektórych

części regionu jest zawieszanie lub likwidacja lokalnych połączeń kolejowych. Wynika to

z ich nierentowności, a co za tym idzie konieczności wysokich dotacji z funduszy

publicznych.


61

Reasumując powyższe stwierdzić należy, że:

• Istniejąca sieć linii kolejowych zapewnia połączenia z innymi regionami kraju oraz

w znacznej części województwa.

• Lokalne trakty kolejowe wymagają wysokich nakładów remontowych.

• Problemem o charakterze nie tylko regionalnym stała się przyszłość lokalnych linii

kolejowych.

Lotniska

Bardzo ważną składową infrastruktury komunikacyjnej województwa jest lotnisko

Jasionka położone niedaleko Rzeszowa. Pas startowy oraz urządzenia lotniskowe

spełniają wysokie standardy międzynarodowe. Brak jest tylko obiektów portowych

(terminalu), spełniających potrzeby dynamicznie rozwijającego się ruchu pasażerskiego.

W najbliższym czasie rozpoczęta zostanie rozbudowa obiektów służących pasażerom

portu. Ponadto na terenie województwa podkarpackiego zlokalizowane jest lotnisko

zakładowe w Mielcu, wykorzystywane obecnie do świadczenia usług agrolotniczych,

lotniska w Krośnie i Turbii spełniające rolę lotnisk sportowych oraz pas startowy koło

Arłamowa.

Przejścia graniczne

Fakt graniczenia województwa podkarpackiego z Ukrainą i Słowacją powoduje, że

na obu granicach funkcjonują przejścia graniczne transportu kolejowego i drogowego

zarówno o charakterze lokalnym jak i tranzytowym. Przejścia graniczne drogowe

znajdują się w Medyce, Korczowej, Krościenku, Radoszycach i Barwinku.

Przejście graniczne z Ukrainą w Medyce, na drodze krajowej Nr 28 obsługuje ruch

drogowy towarowy i osobowy oraz ruch pieszy. Na południowym odcinku drogi Nr 28

niedaleko Ustrzyk Dolnych w Krościenku, można przekraczać granicę samochodem.

Na drodze międzynarodowej E40 funkcjonuje przejście graniczne z Ukrainą w Korczowej.

Przejście graniczne w Barwinku, na drodze krajowej nr 9 na kierunku północ-południe,

obsługuje ruch osobowy i towarowy ze Słowacją. Granicę ze Słowacją można także

przekroczyć samochodem w miejscowości Radoszyce gm. Komańcza.

Przejścia kolejowe to: Medyka, Werchrata, Malhowice, Krościenko i Łupków.

W 1998 roku uruchomiono na granicy ze Słowacją (po latach przerwy) przejście kolejowe

dla ruchu towarowego, a następnie osobowego w Łupkowie. Niestety ruch pasażerski na

linii uległ w ostatnich latach zawieszeniu. Przejście graniczne w Malhowicach jest

nieczynne.

W celu rozwoju ruchu turystycznego między Słowacją a Polską, w 1999 roku otwarte

zostały sezonowe przejścia graniczne leżące przy szlakach turystycznych:

Balnica, gmina Komańcza – Osadne. Przejście na szlaku turystycznym. Ruch pieszy,

rowerowy.


62

Czeremcha k/Jaślisk, gmina Dukla – Certiżne. Przejście turystyczne i małego ruchu

granicznego. Ruch pieszy, rowerowy, wózki inwalidzkie.

Ożenna, gmina Krempna pow. jasielski - Niżna Polianka. Przejście turystyczne i małego

ruchu granicznego. Ruch pieszy i rowerowy.

Roztoki Górne, gmina Cisna – Ruskie Sedlo. Przejście na szlaku turystycznym. Ruch

pieszy, rowerowy, wózki inwalidzkie.

W związku z planowanym objęciem Polski i Słowacji postanowieniami układu z Schengen,

przewiduje się, że przejścia graniczne między tymi krajami przestaną funkcjonować.

Poza wymienionymi wyżej przejściami granicznymi, odprawa graniczna prowadzona

jest także na lotnisku w Jasionce. Obejmuje ona pasażerów podróżujących samolotem do

portów zagranicznych.

Wnioski dotyczące przejść granicznych:

• istniejąca infrastruktura przejść granicznych nie spełnia oczekiwań podróżnych.

Dotyczy to zwłaszcza przejść z Ukrainą,

• niezbędne jest zwiększanie ilości turystycznych przejść granicznych, zwłaszcza na

terenie Bieszczadów,

• granica wschodnia, stanowiąca zewnętrzną granicę UE musi posiadać rozwiniętą

infrastrukturę dla odpraw granicznych.

Rysunek 2. Infrastruktura komunikacyjna województwa podkarpackiego


63

Analiza SWOT infrastruktury komunikacyjnej województwa

Mocne strony:

• lotnisko (Rzeszów - Jasionka) spełniające standardy międzynarodowe,

• dość wysoki wskaźnik zagęszczenia sieci dróg twardych,

• przebieg przez teren województwa dróg i szlaków kolejowych o znaczeniu

międzynarodowym.

Słabe strony:

• niezadowalający stan techniczny wielu dróg i obiektów mostowych,

• brak autostrad i dróg ekspresowych,

• brak obwodnic wielu miast i bezkolizyjnych połączeń z drogami podporządkowanymi,

• niedostosowane do potrzeb niektóre przejścia graniczne z Ukrainą (mała

przepustowość, brak dodatkowych pasów ruchu, parkingów, rozwiniętej infrastruktury

odpraw itp.),

• za mały terminal pasażerski lotniska w Jasionce,

• zły stan techniczny lokalnej infrastruktury kolejowej.

Szanse:

• budowa autostrady A4 i drogi szybkiego ruchu Via Baltica przez teren regionu,

• doinwestowanie ze środków Unii Europejskiej budowy i modernizacji dróg krajowych,

powiatowych i obwodnic miejskich,

• remont szlaku kolejowego Rzeszów – Sandomierz, który skróci czas podróży

z Rzeszowa do Warszawy i północnej Polski,

• wytyczenie nowych przejść granicznych z Ukrainą i modernizacja istniejących.

Zagrożenia:

• dalsze opóźnianie programu budowy autostrad i dróg szybkiego ruchu w Polsce,

• brak środków finansowych na modernizację i utrzymanie lokalnych linii kolejowych,

co może doprowadzić do ich zamknięcia i likwidacji torowisk,

• realizacja zamysłu uruchomienia przejścia granicznego z Ukrainą w Wołosatem, które

wprowadzi duży ruch turystyczny w cennym przyrodniczo terenie wysokich

Bieszczadów.

3.5.5. Infrastruktura i usługi uzdrowiskowe

Jednym z ważnych celów przyjazdów do województwa, są pobyty w uzdrowiskach.

Stąd za niezbędne uznano opisanie infrastruktury i usług tam występujących.

W uzdrowiskach województwa prowadzone jest leczenie wielu schorzeń. Obejmuje ono

w szczególności:

Iwonicz - Zdrój:

• choroby narządu ruchu,


64

• choroby reumatologiczne,

• choroby układu nerwowego,

• choroby układu pokarmowego,

• choroby układu oddechowego,

• choroby kobiece,

• choroby laryngologiczne,

• otyłość,

• osteoporoza.

Rymanów-Zdrój


• choroby dziecięce-układu moczowego,

• choroba nadciśnieniowa,

• miażdżyca,

• choroby reumatyczne,

• choroby ortopedyczne,

• celiakia,

• stany pozawałowe,

• otyłość,

• wczesna rehabilitacja kardiologiczna,

Horyniec –Zdrój:

• choroby reumatyczne i narządu ruchu,

• choroby układu nerwowego,

• aktualnie złożony jest wniosek o rozszerzenie profilu leczniczego o: choroby skóry

oraz choroby kobiece.

Uzdrowisko Polańczyk:


• choroby narządu ruchu,

• choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii.

Rodzaje zabiegów leczniczych

We wszystkich uzdrowiskach wykonywane są:

• okłady borowinowe i parafinowe,

• kąpiele mineralne,

• inhalacje,

• natryski wodolecznicze,

• elektrolecznictwo,

• światłolecznictwo,


65

Ponadto wykonuje się następujące zabiegi:

Iwonicz-Zdrój:

• pobyty w jaskini solnej,

• kinezyterapia: gimnastyka indywidualna lub grupowa na sali gimnastycznej

i w basenie z wodą mineralną,

• kuracja pitna,

• termiczne: krioterapia.

Rymanów-Zdrój:

• masaże suche i podwodne,

• gimnastyka rehabilitacyjna,

Horyniec-Zdrój

• kąpiele: perełkowe, wirowe nóg i rąk, czterokomorowe,

• jonoforeza,

• pole magnetyczne,

• masaż klasyczny i wibracyjny,

• gimnastyka klasyczna i na przyrządach

Uzdrowisko Polańczyk:

• masaże podwodne i suche

• kinezyterapia

Funkcje dodatkowe miejscowości uzdrowiskowych

• pobyty weekendowe (Polańczyk, Horyniec-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój),

• pobyty wypoczynkowe (Polańczyk, Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Horyniec- Zdrój),

• pobyty w gospodarstwach agroturystycznych (Polańczyk, Rymanów-Zdrój, Horyniec-

Zdrój),

• organizacja konferencji (Iwonicz-Zdrój, Polańczyk-Zdrój, Horyniec-Zdrój),

• zwiedzanie miejscowości (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk),

• piesze wędrówki (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój),

• uprawianie narciarstwa zjazdowego (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk)

• funkcja administracyjna (Iwonicz-Zdrój, Polańczyk-Zdrój, Horyniec-Zdrój – siedziby

gminy)

• funkcja oświatowa (Iwonicz-Zdrój – technikum hotelarsko–gastronomiczne)

Infrastruktura charakterystyczna dla miejscowości uzdrowiskowych

Uzdrowiska: Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Horyniec-Zdrój posiadają typowe dla tego

typu miejscowości atrybuty: pijalnię wody mineralnej, deptak, muszlę koncertową.

W Polańczyku zaś nie ma pijalni wód – kuracjusze mogą się napić wody w sanatoriach,

zaś funkcję deptaka pełni droga wiodąca na cypel, brak także muszli koncertowej.


66

3.5.6. Usługi przewodnickie i pilotażu wycieczek W miarę wzrostu zainteresowania regionem południowo-wschodniej Polski,

a zwłaszcza Bieszczadami, wzrastała liczba wycieczek i turystów indywidualnych

odwiedzających region. Wzrosło również zapotrzebowanie na fachowe usługi

przewodnickie. To sprawiło, że w 1954 roku został zorganizowany pierwszy kurs

przewodnicki, a następnie powołano przy Oddziale PTTK w Rzeszowie Koło Przewodników

Terenowych, Nizinnych i Górskich. Jest to najstarsze i najliczniejsze koło w województwie

podkarpackim.

Obok przewodnictwa terenowego duże znaczenie ma przewodnictwo muzealne zwłaszcza

w zamku w Łańcucie, zamku w Baranowie Sandomierskim, Krasiczynie oraz

w skansenach w Sanoku i Kolbuszowej. Istnieje również pewna liczba przewodników

zakładowych m.in. w Krośnieńskich Hutach Szkła.

Obecnie w województwie podkarpackim przewodnicy skupieni są w siedmiu kołach:

w Rzeszowie przy Zarządzie Oddziału i SKPB (Studenckie Koło Przewodników

Beskidzkich), w Łańcucie, Przemyślu, Sanoku, Lesku i Ustrzykach Dolnych.

Koło rzeszowskie zrzesza ok. 140 przewodników, którzy posiadają ponad 100

uprawnień beskidzkich i ponad 80 terenowych. Koło w Łańcucie liczy ponad 130

przewodników w tym: wyłącznie muzealnych 115, wyłącznie terenowych 4.

Koło w Sanoku zrzesza 60 przewodników: 35 z uprawnieniami terenowymi

i 45 z beskidzkimi (razem uprawnień 90). Wszyscy mają licencję na oprowadzanie po

Bieszczadzkim Parku Narodowym. W pozostałych kołach (Lesko, Przemyśl, Ustrzyki

Dolne) zrzeszonych jest około 100 przewodników, w tym około połowa z uprawnieniami

beskidzkimi. W rzeszowskim Studenckim Kole Przewodników Beskidzkich działa około 50

przewodników.

Ogółem blisko 75 % kadry przewodnickiej posiada wykształcenie wyższe.

Według ewidencji Urzędu Marszałkowskiego w województwie jest

zarejestrowanych 410 osób posiadających uprawnienia przewodników

terenowych oraz 450 osób o uprawnieniach przewodników górskich.

W ciągu ostatnich lat w województwie są organizowane liczne kursy pilotów

wycieczek. W chwili obecnej ważne uprawnienia tego rodzaju posiada 2565

osób, z czego jak się szacuje tylko niewielka część uczestniczy w wyjazdach

turystycznych.

W opinii organizatorów turystyki, liczba przewodników turystycznych i pilotów

wycieczek w województwie zabezpiecza popyt na tego rodzaju usługi. Wyjątkiem bywają

tzw. długie weekendy, kiedy to popyt może przekraczać podaż.


67

3.5.7. Usługi informacji turystycznej i organizatorów turystyki Usługi informacji turystycznej województwa

W oparciu o zebrane informacje można stwierdzić, że w województwie podkarpackim

prowadzi działalność 21 centrów i ośrodków informacji turystycznej. Status tych

placówek jest zróżnicowany. Są nimi:

a) placówki specjalistyczne np.: Ośrodek Informacji Turystycznej w Przemyślu,

Bieszczadzkie Centrum Informacji i Promocji Turystycznej w Ustrzykach Dolnych

czy też Bieszczadzkie Centrum Informacji Turystycznej w Lesku,

b) placówki i punkty działające w urzędach gmin lub w gminnych ośrodkach kultury,

w bazie noclegowej, oddziałach PTTK oraz biurach turystycznych.

Tabela 5. Usługi informacji turystycznej w układzie powiatów

Powiat Liczba centrów lub ośrodków

informacji turystycznej

bieszczadzki 4

brzozowski 0

dębicki 0

jarosławski 0

jasielski 1

kolbuszowski 0

krośnieński 4

leżajski 1

leski 3

lubaczowski 1

łańcucki 1

mielecki 0

niżański 0

przemyski 2

przeworski 1

ropczycko-sędziszowski 0

rzeszowski 2

sanocki 1

stalowowolski 0

strzyżowski 0

tarnobrzeski 0

Razem 21

Źródło: Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna


68

Jak wynika z przedstawionych danych, na terenie 10 powiatów nie ma jednostek

informacji turystycznej. Między istniejącymi centrami i ośrodkami informacji turystycznej

województwa brak systemowego współdziałania. W niewielkiej liczbie ośrodków

informacji turystycznej województwa, można otrzymać nieodpłatne foldery, informatory,

czy też broszury turystyczne. Tylko część spośród tych jednostek, jest przygotowana do

obsługi informacyjnej cudzoziemców.

Reasumując, stan informacji turystycznej regionu należy uznać za

niewystarczający. Dotyczy to zarówno nielicznej sieci placówek informacyjnych

w województwie, jak i zakresu świadczonych usług.

Usługi organizatorów turystyki w województwie

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych, działalność organizatora turystyki

wymaga uzyskania wpisu do Centralnego Rejestru Organizatorów i Pośredników

Turystycznych. Dotyczy to zarówno organizowania imprez turystyki wyjazdowej, jak

i przyjazdowej do województwa. Według danych uzyskanych w Urzędzie Marszałkowskim

końcem grudnia 2006 roku, wpisy takie posiada w województwie 97 podmiotów

gospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi działalność w powiecie rzeszowskim (wraz

z miastem) – 26 podmiotów. Licznie reprezentowani są także organizatorzy turystyki

w powiecie krośnieńskim – 13 podmiotów oraz w przemyskim - 8 podmiotów. W powiecie

tarnobrzeskim, mieleckim i sanockim działa po 6 organizatorów turystyki, a po 5

w powiatach: stalowowolskim i łańcuckim. W powiecie jasielskim udzielono zezwolenia na

działalność 4 organizatorom, a w powiecie bieszczadzkim i niżańskim - 3. Najmniej

organizatorów turystyki jest w powiatach: dębickim, kolbuszowskim, jarosławskim

i lubaczowskim (po 2) oraz brzozowskim, leskim, leżajskim i przeworskim. Brak jest

organizatorów turystyki w powiatach strzyżowskim i ropczycko-sędziszowskim.

Z faktu wpisu podmiotu do Centralnego Rejestru Organizatorów i Pośredników

Turystycznych, nie wynika bezpośrednie oddziaływanie tego rodzaju usług na

przyjazdy turystyczne do regionu. Jak wykazała przeprowadzona przez autorów

niniejszego opracowania, analiza ofert turystycznych biur podróży działających

w województwie, koncentrują się one na turystyce wyjazdowej. Tylko nieliczne posiadają

ofertę pobytów wypoczynkowych lub kolonii w regionie.

Tak więc o przyjazdach turystycznych do województwa decyduje w dużej mierze

działalność organizatorów turystyki mających siedziby w innych regionach. Stąd

w ramach działań rozwijających turystykę w województwie należy rozważyć przede

wszystkim współpracę i współdziałanie w zakresie tworzenia produktu turystycznego

i jego sprzedaży z organizatorami turystyki mającymi siedziby w największych centrach


69

emisji ruchu turystycznego w Polsce. Nie oznacza to jednak zaniechania takiej współpracy

i współdziałania z podmiotami działającymi na terenie województwa.


70

4. Wybrane czynniki rozwoju turystyki w województwie 4.1. Kształcenie kadr turystycznych

Oferta turystyczna województwa podkarpackiego nie opiera się tylko na atrakcjach

turystycznych, bazie usług hotelarskich, gastronomicznych czy rekreacyjnych.

Podstawową rolę odgrywa w nich fachowa obsługa, a więc kadry turystyczne. Aby

wykorzystać jak najbardziej możliwości turystyczne regionu potrzebna jest odpowiednio

przygotowana kadra; młodzi wykształceni ludzie, którzy będą umieli połączyć dziedzictwo

kulturowe i przyrodnicze regionu z odpowiednio dobranymi usługami, tworząc produkty

turystyczne oferowane na branżowym rynku. Do ich sprzedaży muszą wykorzystywać

nowoczesne technologie informatyczne. Sukces przedsiębiorstwa turystycznego zależy

więc przede wszystkim od odpowiednio wykształconych i doświadczonych pracowników.

System kształcenia kadr turystycznych w Polsce obejmuje: szkolnictwo średnie,

szkolnictwo policealne, wyższe szkoły zawodowe (licencjaty) oraz uczelnie wyższe

(licencjaty i studia magisterskie).

Według danych na koniec 2006 roku w województwie podkarpackim prowadzono

kształcenie w zakresie specjalności turystycznych w 27 szkołach średnich, 8 szkołach

policealnych oraz 7 uczelniach wyższych (państwowych i prywatnych).

Kierunki kształcenia obejmują: hotelarstwo, agrobiznes (w programie kształcenie

w zakresie agroturystyki), agroturystykę, obsługę ruchu turystycznego, gastronomię

gospodarkę turystyczną, ekonomię agrobiznesu, gospodarkę regionalną z agroturystyką.

Spis szkół i uczelni kształcący w poszczególnych kierunkach zawiera poniższa tabela.

Tabela 6. Podmioty kształcące kadry turystyczne w województwie podkarpackim (stan w grudniu 2006 roku).

Nazwa podmiotu Tytuł zawodowy, Specjalność Liczba

absolwentów w 2006 roku

Szkolnictwo średnie ZS Ponadgimnazjalnych w Tarnobrzegu

Technik agrobiznesu 111

ZS Ekologicznych i Agrobiznesu w Przemyślu

Technik agrobiznesu Brak absolwentów Nabór od IX 2003

ZS w Nowosielcach


ZS w Oleszycach


ZSZ w Ustrzykach Dolnych

Technik hotelarstwa 46

ZSZ w Pustkowie Osiedlu Dębica



71

ZS w Trzcinicy Jasło

Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu

Brak absolwentów nabór od 2006 (30)

ZS Gastronomiczno-Hotelarskich w Iwoniczu Zdroju

Technik hotelarstwa Technik gastronomii

31 brak absolwentów, nabór od 2003

ZS Ekonomiczno-Rolniczych w Lesku Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu

Brak absolwentów nabór od 2004 (26)

ZS Technicznych w Leżajsku


Brak absolwentów 11

ZS Technicznych w Przemyślu


ZS Gastronomicznych i Przemysłu Spożywczego w Przemyślu


ZS Gospodarczych w Rzeszowie

Technik hotelarstwa Kelner

74 23

ZS Rolniczych w Zarzeczu


Nabór od 2006 26

ZS Agrotechniczno-Ekonomicznych w Werynii


ZS w Kańczudze

Technik hotelarstwa Nabór od 2006

ZS Agrotechnicznych w Ropczycach

Technik agrobiznesu Nabór od 2006

ZS Agroprzedsiębiorczości w Miłocinie Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu

8 14

ZS nr 1 w Sanoku

Technik hotelarstwa Brak absolwentów

ZS nr 1 w Nowej Dębie

Technik hotelarstwa Nabór od 2006

ZS Tekstylno-Gospodarczych w Rakszawie


ZS w Wysokiej


ZS Spożywczych w Rzeszowie

Technik gastronomii Brak absolwentów nabór od 2006

ZSZ w Przeworsku

Technik gastronomii

Brak absolwentów

ZS nr 5 im. Jana Pawła II w Stalowej Woli

Technik gastronomii Brak absolwentów Nabór od 2003

ZS w Czudcu

Technik gastronomii Brak absolwentów nabór od 2004

ZS w Brzostku

Technik agrobiznesu Nabór od 2006

Szkolnictwo policealne Niepubliczne Uzup. Technikum Budowlane w Tarnobrzegu

Technik hotelarstwa Brak absolwentów Nabór od 2004

Europejska Szkoła Nowych Technologii w Dębicy

Technik hotelarstwa Technik obsługi turystycznej

Nabór od 2006 14

Niepubliczne Szkoła Biznesu w Rzeszowie

Technik hotelarstwa Obsługa turystyczna

14 3

ZS nr.3 w Jaśle

Technik gastronomii Technik hotelarstwa

Brak absolwentów 32

ZS Gospodarczo-Hotelarskich w Iwoniczu

Technik gastronomii Nabór w 2005

ZS Kształcenia Ustawicznego w Krośnie

Technik obsługi turystycznej 31


72

ZS w Strzyżowie

Technik obsługi turystycznej Brak absolwentów nabór od 2005

Uczelnie wyższe (studia zawodowe – licencjackie)

Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Jaśle

Turystyka Hotelarstwo

62 58

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie

Turystyka i rekreacja Gospodarka regionalna z agroturystyką

189 226

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu

Gospodarka turystyczna i hotelarstwo

985

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

Turystyka i rekreacja 281

Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli

Gospodarka turystyczna nabór od 2005

Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Ropczycach

Agrobiznes Agroturystyka

52 nabór od 2004

Uczelnie wyższe (studia magisterskie)

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

Turystyka i rekreacja 181

Uniwersytet Rzeszowski

Ekonomia agrobiznesu- uzupełniające magisterskie

Nabór od 2005

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów z Kuratorium Oświaty oraz badania ankietowego szkół i uczelni.

Z danych zaprezentowanych w powyższej tabeli wynika, że w roku 2006 szkoły

uczelnie opuściło 2728 absolwentów kierunków związanych z turystyką.

W poszczególnych typach szkół było to odpowiednio:

• szkoły średnie ukończyło 600 absolwentów,

• szkoły policealne wykształciły 94 absolwentów,

• uczelnie wyższe na studiach licencjackich wykształciły 1853,

• uczelnie na studiach magisterskich wykształciły 181 osób.

Z przedstawionych danych wynika, że najwięcej absolwentów ukończyło uczelnie

zawodowe (studia licencjackie), zaś najmniej szkoły policealne. Można wnioskować

z powyższego, że szkoły policealne, w których nauka trwa 2 lata, a absolwenci uzyskują

wykształcenie średnie zawodowe, nie są w stanie konkurować z 3-letnimi studiami

licencjackimi, zapewniającymi wykształcenie wyższe. Niewielu absolwentów uzyskuje

stopień magisterski, co wynika z niewielkiej liczby uczelni o takich uprawnieniach.

Należy zauważyć, że 22 z 42 czyli 52% badanych szkół nie posiada jeszcze absolwentów

na kierunkach związanych z turystyką. Absolwenci tacy pojawią się już w przyszłym lub

w następnych latach, znacznie zwiększając liczbę potencjalnych pracowników sektora

usług turystycznych lub okołoturystycznych.

Można przyjąć, że znaczna część absolwentów z wykształceniem średnim będzie

kontynuowała naukę na studiach wyższych, zaś część absolwentów studiów zawodowych

podejmie studia magisterskie.

Dość gwałtowny rozwój kształcenia kadr dla turystyki rodzi obawy o jakość procesu

dydaktycznego. Jak wynika z przeprowadzonego wywiadu, nauczaniem przedmiotów


73

„turystycznych” zajmują się niekiedy nauczyciele innych, często odległych od kierunku

kształcenia przedmiotów. Trzeba też zauważyć, że znaczna część absolwentów studiów

wyższych, a także szkół średnich posiada małe przygotowanie praktyczne. Wynika to

z faktu, że niezbyt liczne firmy sektora turystycznego w regionie, nie są w stanie przyjąć

tak dużej ilość uczniów i studentów na praktyki zawodowe. W tej sytuacji obawy o jakość

przygotowania absolwentów do pracy wydają się uzasadnione.

Kształcenie kadr turystycznych prowadzone jest na obszarze całego województwa.

W układzie powiatów, najwięcej absolwentów posiadają: powiat jarosławski, rzeszowski,

krośnieński i jasielski. Związane to jest z kształceniem na poziomie wyższym. Bardzo

często jednak miejsce ukończenia studiów nie pokrywa się z miejscem zamieszkania.

Dlatego z danych tego rodzaju nie należy wyciągać zbyt daleko idących wniosków.

W oparciu o zebrany materiał można stwierdzić, że:

• w województwie prowadzone jest kształcenie kadr dla potrzeb turystyki na wszystkich

poziomach kwalifikacji zawodowych,

• występuje wyraźny proces rozwijania kształcenia, czy też nawet „moda” na kierunki

związane z turystyką. Dotyczy to zwłaszcza szkół średnich,

• w najbliższych latach na rynku pracy znajdzie się dużo absolwentów studiów

wyższych i szkół średnich o kierunkach związanych z turystyką, słabo

przygotowanych do pracy zawodowej,

• sektor turystyczny województwa nie będzie w stanie zapewnić miejsc pracy dla tak

dużej liczby absolwentów,

• znaczna liczba absolwentów „turystycznych” studiów wyższych będzie zmuszona

podjąć pracę zawodową w sektorze turystycznym na niskich stanowiskach, w tym

związanych z pracą fizyczną np. kelnerzy w restauracjach, pokojowi w hotelach.

4.2. Warunki społeczno-gospodarcze rozwoju turystyki w regionie

Na rozwój turystyki w regionie oprócz czynników zewnętrznych, wpływają czynniki

wewnętrzne. Jednym z nich jest sytuacja społeczno-gospodarcza.

Na obszarze województwa podkarpackiego zamieszkuje 2.098 tys. ludności10. Blisko 24%

ludności to dzieci i młodzież (w wieku przedprodukcyjnym), 61,4% to ludność w wieku

produkcyjnym, a 14,7 % w wieku poprodukcyjnym. Województwo należy do nisko

zurbanizowanych (mieszkańcy wsi stanowią blisko 60 % ludności). Na 1 km² przypada

118,7 osób i w gęstości zaludnienia województwo plasuje się na 7 miejscu w kraju.

10 Dane oparte na: www.stat.gov.pl/demografia/index.html, www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html


74

W najludniejszym powiecie łańcuckim na 1 km² przypadają 172 osoby. Najmniej

zaludnionym powiatem jest powiat bieszczadzki - 26 osób na 1 km².

Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców należy do najwyższych w kraju;

w 2005 r. był dodatni i wynosił 1,1 ‰, w odróżnieniu od ujemnego salda rejestrowanego

w innych regionach Polski. Pomimo tego korzystnego wskaźnika obserwuje się jednak

tendencję spadku liczby ludności, która jest spowodowana występowaniem zjawisk

migracji i emigracji.

W województwie żyje się długo. Mężczyzna ma szansę dożyć do 72 roku

(średnia w Polsce 70,8 lat), zaś kobieta ponad 80 lat (80,3 lata, średnia w Polsce 79,4)11.

W ciągu ostatnich 5 lat w województwie znacznie wzrosła ilość studentów.

Aktualnie wynosi ona ponad 78 tys. osób.

Do największych problemów społecznych, regionu należy wysokie

bezrobocie, którego stopa na koniec 2005 roku wynosiła 18,5%. W roku 2006 wskaźnik

ten stopniowo obniżał się i na koniec listopada wyniósł 16,2% Wśród bezrobotnych

dominują kobiety.

37% gospodarstw rolnych regionu to gospodarstwa o powierzchni poniżej 1 ha.

Przy uwzględnieniu niskiej towarowości tych gospodarstw, stwarza to trudne warunki

życia i niski poziom zasobności zamieszkujących je rodzin rolniczych. Stąd też większość

mieszkańców wsi podkarpackiej posiada dodatkowe dochody ze źródeł pozarolniczych.

Sporządzony w tym celu szacunek wskazuje, że wyłącznie z rolnictwa utrzymuje się ok.

13% ludności wiejskiej, z pracy poza swoim gospodarstwem ponad 37%, natomiast aż

50% utrzymanie swoje opiera na niezarobkowych źródłach i są to głównie renty

i emerytury.

Tak więc jednym z dominujących problemów regionu pozostaje

przeludnienie agrarne oraz rozdrobnienie ziemi. Aktualną strukturę obszarową

gospodarstw indywidualnych oraz powolne tempo jej zmiany uznać należy za jeden

z głównych czynników ograniczających procesy modernizacji i restrukturyzacji rolnictwa

w regionie południowo-wschodniej Polski. Niezbędne w tej sytuacji jest tworzenie na wsi

nowych miejsc pracy poza rolnictwem: w usługach, handlu, rzemiośle i drobnym

przemyśle oraz w agroturystyce.

Produkcja przemysłowa regionu oparta jest głównie na przemysłach:

elektromaszynowym, lotniczym, chemicznym i spożywczym, które wytwarzają łącznie

prawie 70% produkcji przemysłowej województwa. Ważną rolę odgrywają także:

przemysł szklarski, materiałów budowlanych, drzewny oraz lekki.

Województwo podkarpackie zaliczane jest do najbiedniejszych w Polsce, a także

należy do grupy 5 najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Według danych

11 Dane oparte na: www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html


75

EUROSTAT-u za rok 2004 wskaźnik PKB na mieszkańca województwa podkarpackiego

wynosił ok. 33% średniej regionów Unii.

Pozycja województwa podkarpackiego w kraju oraz możliwości zmniejszenia

dystansu w poziomie jego rozwoju oraz poziomu życia ludności, w porównaniu do

regionów wysoko rozwiniętych, wpisuje się w misję i cele służące rozwojowi

województwa m.in. przez turystykę. Jednym z warunków takiego rozwoju jest ochrona

środowiska naturalnego i strategia zrównoważonego rozwoju.

Rozwój turystyki jest powiązany ze zmianą sytuacji społeczno-gospodarczej

w regionie.

Wśród atutów województwa podkarpackiego, stwarzających realną szansę

rozwoju społeczno-gospodarczego wymienić należy przede wszystkim:

• korzystne położenie w paśmie przyspieszonego rozwoju na kierunku wschód-zachód,

co stwarza możliwości rozwojowe dla podmiotów działających zarówno w sferze

produkcyjnej, społecznej czy usługowej, jak też w obsłudze ekonomicznej,

transportowej, turystycznej itp.,

• układ infrastruktury technicznej, w tym powiązania komunikacyjne wschód-zachód

i północ-południe, istnienie szerokotorowej linii hutniczo-siarkowej, głównych

powiązań gazociągowych i energetycznych oraz lotnisk w Rzeszowie, Mielcu, Krośnie

i Turbii k/Stalowej Woli, czysta ekologicznie przestrzeń wzbogacona urozmaiconym

krajobrazem naturalnym, wartościami kulturowymi oraz warunkami klimatycznymi

i zasobami surowcowymi stwarzającymi warunki dla lecznictwa uzdrowiskowego

i turystyki o znaczeniu krajowym,

• potencjał przemysłowy w znacznej części podatny na rekonstrukcję w warunkach

otwarcia i konkurencji. Wśród funkcjonujących rodzajów przemysłów należy

wymienić: elektromaszynowy, spożywczy, chemiczny, drzewny i lekki. Ponad 90%

podmiotów gospodarczych w województwie stanowi własność prywatną.

• potencjał intelektualny i kadrowy otwarty na realizację wyznaczonych zadań,

doświadczona i dobrze przygotowana kadra,

• funkcjonowanie Specjalnych Sfer Ekonomicznych w Mielcu i Tarnobrzegu

(rozproszonego) doświadczenia w rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości i parków

technologicznych,

• położenie przygraniczne stwarzające możliwość współpracy w ramach obszarów

przygranicznych i Euroregionów "Karpaty" i "Bug",

• wykształcenie się korzystnej struktury funkcjonalno-przestrzennej, policentrycznej

przemysłu, w tym sfery zewnętrznej, na którą składają się takie centra jak: Dębica,

Mielec, Tarnobrzeg, Stalowa Wola, Sandomierz, Przemyśl, Jarosław, Krosno, Jasło,


76

równomiernie rozmieszczone w stosunku do siebie jak i do centralnie położonego

Rzeszowa,

• działalność ośrodków przemysłowych o wykształconych tradycjach (wywodzących się

m.in. z Centralnego Okręgu Przemysłowego),

• kształtujące się zaplecze badawcze i naukowo-techniczne,

• możliwości lepszego wykorzystania istniejących surowców naturalnych i warunków

przyrodniczych.

Wiele z wymieniowych czynników, oddziaływujących na rozwój społeczno-gospodarczy

regionu, będzie oddziaływało bezpośrednio na rozwój ruchu turystycznego np. turystykę

biznesową, kongresową, przygraniczną, motywacyjną i inne.


77

5. Produkt turystyczny województwa

Jak już stwierdzono wcześniej, o rozwoju turystycznym decyduje w głównej mierze

produkt turystyczny oparty o istniejące walory i atrakcje turystyczne, korzystający

z istniejącej infrastruktury i usług turystycznych. W połączeniu z dostępnością

komunikacyjną, korzystnym wizerunkiem regionu oraz konkurencyjną ceną, może

zdecydować o większej dynamice rozwoju gospodarki turystycznej województwa.

W celu określenia aktualnego rozwoju turystycznego województwa podkarpackiego i jego

potencjału, w oparciu o badania ofert turystycznych regionu, jego położenie oraz zasoby

turystyczne, zidentyfikowano następujące produkty turystyczne, które łącznie składają

się na produkt turystyczny regionu:

• pobyty wypoczynkowe w sezonie letnim

Letnie pobyty wypoczynkowe stanowią jeden z największych i najbardziej popularnych

produktów turystycznych regionu. Składają się nań: atrakcyjna dla wypoczywających

miejscowość i jej otoczenie, usługi bazy noclegowej (wypoczynkowej), usługi

żywieniowe, usługi rekreacyjne, usługi rozrywkowe, korzystanie z atrakcji i infrastruktury

turystycznej miejscowości wypoczynkowej i okolicy. Celem pobytów wypoczynkowych

w okresie letnim jest poprawa stanu psychofizycznego organizmu, odnowa sił

biologicznych. Produkt ten ma charakter złożony. W jego skład wchodzą bowiem pobyty

wypoczynkowe w hotelach (np. Hotel „Myczkowce” w Myczkowcach), ośrodkach

wczasowych (np. Ośrodek „Wyspa” w Polańczyku), sezonowej bazie noclegowej (np.

camping „Solina” w Solinie), licznych gospodarstwach agroturystycznych, w ośrodkach

kolonijnych czy harcerskiej bazie namiotowej

• zimowe pobyty wypoczynkowe

Wypoczynek zimą, choć nie jest porównywalny powszechnością z wypoczynkiem letnim,

stanowi dla regionu istotne źródło dochodu. Podstawowym walorem turystycznym,

łączonym z wypoczynkiem w zimie, są góry. Województwo podkarpackie, w granicach

którego znajdują się Bieszczady, Beskid Niski a także pasmo Pogórza Karpackiego,

oferuje na rynku turystycznym dość szeroką propozycję wypoczynku o tej porze roku.

Obejmuje ona pobyty w hotelach (np. Hotel „Górski” w Ustrzykach Górnych),

pensjonatach (np. pensjonat „Bogdanka” w Kalnicy) oraz gospodarstwach

agroturystycznych.

• krótkie pobyty wypoczynkowe (w tym weekendowe)

Produkt obejmuje krótkie pobyty wypoczynkowe (do 3 nocy) związane z potrzebą

odbudowy, zachowania oraz ochrony sił fizycznych i psychicznych człowieka. Po okresie

wzmożonej lub po cotygodniowej stresującej pracy i życiu w mieście, stanowi ona sposób

na odnowienie stanu organizmu. Wyjazdy realizowane są na niezbyt odległy teren.


78

Region oferuje pobyty w licznych obiektach np. w Bieszczadach w otoczeniu Zalewu

Solińskiego, ale także w innych jego częściach (np. Ośrodek Wypoczynkowy

w Harasiukach, Hotel „Zamkowy” w Baranowie Sandomierskim).

• grupowe wycieczki objazdowe

Produkt obejmuje zwiedzanie terenu województwa poprzez przemieszczanie się grupy

turystów po zaplanowanej trasie, połączone ze zwiedzaniem miast, muzeów i obiektów

zabytkowych lub terenu o atrakcjach krajobrazowo-przyrodniczych. W skład produktu

jako składowe wchodzą w województwie: usługi atrakcji turystycznych (zwiedzanie),

usługi noclegowe, żywieniowe i przewodnickie. Oferty wycieczek obejmujące np.

zwiedzanie muzeum-zamku w Łańcucie, zamku w Krasiczynie, terenu Bieszczadów

posiadają biura podróży w regionie, jak i poza jego terenem.

• indywidualne wycieczki objazdowe

Dynamiczny rozwój motoryzacji jaki nastąpił w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat,

przyniósł ze sobą rozwój indywidualnej turystyki krajoznawczej, realizowanej dzięki dużej

swobodzie przemieszczania się. Ten rodzaj turystyki, niosący ze sobą ważkie społecznie

funkcje: kształceniową i wychowawczą, będzie również jednym z najbardziej

rozwijających się sposobów eksploracji turystycznej regionu w najbliższych latach.

• pobyty w uzdrowiskach

Pobyty w miejscowościach uzdrowiskowych, które dzięki szczególnym warunkom

klimatycznym oraz oddziaływaniu czynników przyrodoleczniczych wpływają na poprawę

stanu zdrowia turystów, są jednym z ważniejszych produktów turystycznych

województwa. W skład produktu oprócz walorów klimatycznych Iwonicza, Rymanowa,

Horyńca czy Polańczyka, wchodzą zabiegi lecznicze, kuracja pitna wodami mineralnymi,

usługi noclegowe, żywieniowe i inne.

• piesze wędrówki szlakami turystycznymi

Piesze wędrówki po szlakach turystycznych są zaliczane do turystyki kwalifikowanej.

Stanowią także składową ofert turystyki aktywnej. Ze względu na pozycję tego produktu

w turystyce województwa, należy go wydzielić i uznać za oddzielny, dobrze

identyfikowany produkt turystyczny regionu.

Województwo podkarpackie posiada dobrze rozwiniętą sieć pieszych szlaków

turystycznych. Najbardziej popularne są szlaki górskie w Bieszczadach i Beskidzie

Niskim.

• pobyty związane z udziałem w turystyce aktywnej

Rozwój współczesnej cywilizacji, która niesie ze sobą postęp społeczny i ekonomiczny,

przynosi wzrastające obciążenie układu nerwowego i sprzyja małej aktywności fizycznej.

Jednym ze sposobów wzmacniania psychofizycznej wydolności organizmu jest m.in.

udział w turystyce aktywnej. Wymaga ona przygotowania kondycyjnego oraz


79

umiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem (np. jazda na rowerze,

pływanie kajakiem, wędrówka i zjazdy na nartach, jazda konna, żeglowanie). Produkt

turystyczny województwa, jakim jest udział w przedstawionych formach aktywności

fizycznej, obejmuje oprócz zasadniczego przeżycia, usługi bazy noclegowej, żywieniowej,

niezbędnej infrastruktury w postaci oznakowanych tras i szlaków.

• pobyty myśliwskie

Tereny zasobne w lasy ( ponad 35% powierzchni województwa) oraz odpowiednio

prowadzona gospodarka łowiecka spowodowały, że region jest atrakcyjnym obszarem

występowania licznej populacji zwierząt łownych (np. jeleń karpacki, sarna, dzik, lis

i inne) oraz objętych ochroną (wilk, ryś, żbik, żubr, niedźwiedź). Bogactwo

występujących gatunków stanowi dodatkową atrakcję dla polujących. Produkt

turystyczny: pobyty myśliwskie składa się z udziału w polowaniach,

usług transportowych w terenie, usług noclegowych, usług żywieniowych,

specjalistycznego serwisu dla myśliwych oraz innych usług. Bogatą ofertą prezentuje

m.in. Biuro Polowań przy Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie.

• pobyty wędkarskie

Produkt obejmuje połowy w zasobnych w ryby rzekach i zbiornikach wodnych,

korzystanie ze specjalistycznego sprzętu wędkarskiego, usługi noclegowe, żywieniowe,

transportowe (w tym wynajem np. łodzi), serwis wędkarski itp. Oferta obejmuje połowy

na rzece San (okolice Leska), w Zalewie Solińskim, Zalewie w Besku (łowisko specjalne)

i innych akwenach.

• pobyty związane z udziałem w konferencjach, seminariach i szkoleniach

Produkt obejmuje przyjazdy turystyczne do województwa, których głównym celem jest

uczestnictwo w różnych formach zgromadzeń, których treścią jest wymiana poglądów,

opinii, działania dydaktyczne i inne. Oprócz udziału w zgromadzeniu, uczestnicy

korzystają z usług noclegowych, żywieniowych, usług sal konferencyjnych, a także z tzw.

imprez towarzyszących, do których należą okazjonalne imprezy integracyjne, zwiedzanie

regionu i inne składowe. Infrastrukturę i usługi towarzyszące oferują organizatorom

konferencji i szkoleń liczne hotele i ośrodki wczasowe dysponujące odpowiednim

zapleczem.

• pobyty polonijne

Przyjazdy i pobyty turystów ze środowisk polonijnych związane są przede wszystkim

z liczną emigracją ekonomiczną z regionu. Do motywów podróży do kraju ojczystego

należy zaliczyć: ciekawość kraju przodków, nostalgię za miejscem pochodzenia, potrzebę

kontaktów z rodziną, kulturą polską, uczestnictwo w organizowanych w Polsce imprezach

dla Polonii, zamiar rozwijania interesów gospodarczych i inne. W regionie organizowane


80

są dla Polonii festiwale folklorystyczne (np. Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów

Folklorystycznych), imprezy sportowe, letnie szkoły kultury i języka polskiego.

• pobyty etniczne

Produkt obejmuje przyjazd i pobyt, którego celem są ludzie lub miejsca, z którymi

przybywający jest związany emocjonalnie wspólną kulturą, religią, językiem czy

więzami rodzinnymi. Turysta korzysta z usług noclegowych, żywieniowych i innych. Do

województwa jak stwierdzono, przyjeżdżają Łemkowie, Bojkowie, ludność ukraińska (np.

wycieczki z Kanady) biorąc udział w festiwalach kultury narodowej. Licznie odwiedzają

także region Żydzi, zwiedzając miejscowości, w których zamieszkiwała kiedyś

społeczność żydowska oraz pozostałe dziedzictwo kulturowe.

• pobyty przygraniczne

Oprócz celów handlowych, do najczęstszych motywów podróży należą m.in. chęć

poznania sąsiedniego kraju, wizyta u znajomych. Przyjmuje się umownie, że turystyka

przygraniczna obejmuje tereny odległe do 50 km od granicy państwowej. Z racji

przygranicznego położenia, do regionu przyjeżdżają licznie Ukraińcy oraz w mniejszym

stopniu Słowacy.

• przyjazdy i pobyty religijno-pielgrzymkowe

U podstaw tego rodzaju turystyki leży motywacja religijna do podejmowania podróży

i pobytu w miejscach szczególnego kultu religijnego, odwiedzanie świątyń i uczestnictwa

w obrzędach świętych. W regionie są liczne sanktuaria, co wykazano wcześniej. Do

najliczniej odwiedzanych należą sanktuaria w Kalwarii Pacławskiej, Leżajsku, Dębowcu

i Dukli.

• pobyty turystów o specjalnych zainteresowaniach (turystyka tematyczna)

Pobyty turystyczne związane ze specjalnymi zainteresowaniami, nazywane też niekiedy

turystyką tematyczną, są dość popularnym produktem turystycznym wielu regionów czy

krajów. Do celów podróży należą: podglądanie fauny (śledzenie ptaków, okazów motyli,

fotografowanie zwierząt tzw. foto-safari), poznawanie i nauka rękodzieła ludowego, gra

na instrumentach ludowych, poznawanie kuchni regionalnej, specyfiki budownictwa

regionalnego itp. W regionie oferowane są m.in. „podglądanie” ptactwa na Pogórzu

Przemyskim, fauny w Bieszczadach, warsztaty garncarskie i inne pobyty.

• udział w organizowanych w województwie imprezach kulturalnych,

sportowych i innych

Organizowane w województwie imprezy mogą być celem podróży dla osób czynnie w nich

uczestniczących oraz obserwatorów. W festiwalach, warsztatach muzycznych, plenerach

plastycznych oraz w zawodach sportowych i zgrupowaniach szkoleniowo-sportowych,

bierze udział dość znaczna ilość dzieci, młodzieży i dorosłych. W skład produktu oprócz

zasadniczego członu jakim jest impreza lub warsztaty (zgrupowanie), wchodzą także


81

usługi bazy noclegowej, żywieniowej, specjalistycznych obiektów i inne. Do

najważniejszych imprez kulturalnych organizowanych w regionie należą: Festiwal

Muzyczny w Łańcucie, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Dawnej w Jarosławiu oraz

Wielokulturowy Festiwal „Galicja” organizowany w wielu miastach regionu.

• przyjazdy służbowe i w interesach

Podstawową składową produktu jest potrzeba bezpośredniej bytności na terenie

województwa podkarpackiego, w celu załatwienia określonych spraw zawodowych lub

poprowadzenia, rozwinięcia własnej działalności gospodarczej. Znaczną liczbę

przybyszów gromadzą organizowane w Rzeszowie oraz w innych miastach regionu targi

i wystawy gospodarcze. Licznych kontrahentów przyciągają wolne strefy ekonomiczne

w Mielcu i Tarnobrzegu. Produkt obejmuje usługi hotelarskie, gastronomiczne, jak

również prawnicze (np. biura notarialne), reklamowe, bankowe, kulturalno-rozrywkowe

i inne.

• pobyty motywacyjne

Turystyka motywacyjna jest zjawiskiem charakterystycznym dla współczesnej turystyki

w krajach o wysokorozwiniętej gospodarce rynkowej. Stanowi ona element

nowoczesnego zarządzania firmą, której celem jest motywowanie oraz integracja

zespołów pracowniczych do lepszej pracy, poprzez udział w podróży. Może ona mieć

charakter indywidualnej nagrody (np. wczasy) lub formę nagrody zespołowej (wspólny

wyjazd na weekend lub udział w imprezie typu incentive, obejmującej formy

współzawodnictwa między zespołami pracowniczymi). W regionie w części ośrodków (np.

w Arłamowie) oferowane są programy pobytów dla firm.

• przejazdy tranzytowe przez teren województwa

Turystyka tranzytowa obejmuje przejazdy przez teren regionu. W szczególności

obejmuje ona podróże drogą międzynarodową E-40 prowadzącą do granicy z Ukrainą,

a także drogą krajową nr 9 oraz drogą krajową nr 19 prowadzącymi do granicy ze

Słowacją. Podróżni, w tym kierowcy transportu międzynarodowego korzystają

z noclegów, usług gastronomicznych, motoryzacyjnych, stacji paliwowych i innych usług.

• inne pobyty (nazwane i nienazwane) w województwie

Pobyty turystyczne w województwie mogą być związane z wieloma celami, które

wywołują ruch przyjazdowy. Dość częstym powodem przyjazdu są odwiedziny rodziny

lub znajomych. Przysięga wojskowa może być powodem do przyjazdu najbliższych

i znajomych żołnierza z odległego zakątka Polski. Liczny segment stanowią osoby

studiujące i mieszczące się w regionie. Produkty te, ze względu na swój specyficzny

charakter oraz ograniczone warunki ich programowania, nie będą przedmiotem

niniejszego opracowania.


82

6. Bilans rozwoju turystyki województwa podkarpackiego

W oparciu o badania ofert turystycznych regionu, położenie województwa oraz jego

zasoby turystyczne, sporządzona została inwentaryzacja produktów turystycznych oraz

przeprowadzona ich analiza. Stwierdzono, że oferta turystyczna województwa

oparta jest na 21 zinwentaryzowanych produktach, z których niektóre mają

charakter złożony. Dotyczy to zwłaszcza letnich pobytów wypoczynkowych, w których

wyróżniono i poddano oddzielnej analizie: *pobyty w hotelach, pensjonatach, ośrodkach

wczasowych i campingach, *pobyty w gospodarstwach agroturystycznych, *pobyty dzieci

i młodzieży na koloniach i obozach. Także złożony skład posiadają inne produkty,

jednakże nie podzielono ich na składowe z powodu mniejszej wielkości generowanego

przez nie ruchu turystycznego.

Tabela 7. Zestawienie produktów turystycznych województwa i ich potencjału rozwojowego (opracowanie własne) Legenda: W - wysoki Z – znaczny Ś – średni D – dostateczny N – niski P

otencjał

ekonomiczny

produktu

Szacunkowa

konsumpcja

produktu w tys. osób

Postrzeganie

produktu

na

rynku

zewnętrznym

Stopień

komercjalizacji

produktu

Efekt ekonomiczny

dla regionu

Możliwości

recepcyjne

produktu

Perspektywa

rozw

oju

produktu

Letnie pobyty wypoczynkowe

w hotelach, ośrodkach wczasowych

Z 100-150 Ś Ś W Z Z

Letnie pobyty w gospodarstwach agroturystycznych

Ś 10-13 Ś N Ś Ś Z

Letnie pobyty wypoczynkowe dzieci

i młodzieży D 5-10 Ś D Ś Z Ś

Zimowe pobyty wypoczynkowe

Ś 25-30 D Z Z Ś Ś

Krótkie pobyty wypoczynkowe

w ciągu roku Z 3-4 N D D Z Ś

Grupowe wycieczki objazdowe Ś 60-75 Ś Ś Z Z Ś

Wycieczki objazdowe indywidualne

Ś 20-25 Ś N Ś Ś Z

Pobyty w uzdrowiskach W 35-45 Ś Ś W Ś Z

Piesze wędrówki szlakami turystycznymi

D 10- 15 Z N D W D

Pobyty służące turystyce aktywnej

Ś 5-6 Ś N D Ś Ś

Pobyty myśliwskie W 1-1,5 Z W Ś Ś D

Pobyty wędkarskie D 1,5-2 Z N N Z Ś


83

Pobyty związane z udziałem

w konferencjach, Z 8-10 Ś D Ś D Ś

Pobyty polonijne Z 8-10 Ś D Ś Z Ś

Przyjazdy i pobyty etniczne D 8-10 D D N Ś Ś

Przyjazdy i pobyty przygraniczne

Ś 70-100 N D W Z N

Pobyty

religijno-pielgrzymkowe D 15-20 N N D Ś Ś

Pobyty turystów o specjalnych zainteresowaniach

Z 2-3 D D N Ś Z

Udział w imprezach i warsztatach kulturalnych i sportowych

Ś 20-25 D N Ś Ś Ś

Pobyty służbowe oraz

w interesach Ś 50-70 D N Z Z Ś

Pobyty motywacyjne W 2-3 Ś D D D Ś

Przejazdy tranzytowe N 10-15 D Ś D Ś D

Inne produkty 50

W celu przypomnienia kryteriów zastosowanych do analizy produktów turystycznych

regionu, jeszcze raz wskazuje się, że poszczególne kolumny zawierają:

• określenie zawartego w danym produkcie potencjału ekonomicznego, a więc

zdolności do generowania przychodów finansowych dla województwa, poprzez

wchodzące w jego skład: rodzaj, ilość i charakter konsumowanych usług

turystycznych. Przyjęta skala począwszy od wartości najniższej, aż do najwyższej

obejmuje określenia: niski, dostateczny, średni, znaczny, wysoki.

• szacunkową wielkość ruchu turystycznego (konsumpcji turystycznej)

związanego z danym produktem.

Jak już wykazano wcześniej, jednym z najsłabszych ogniw badania ruchu

turystycznego w województwie są dane statystyczne. W opracowaniu niniejszym

przedstawiono szacunkowe wielkości, kierując się następującymi wskaźnikami

i przesłankami: oficjalne dane statystyczne dotyczące, stanu i wykorzystania bazy

noclegowej regionu, dane o zwiedzających muzea, dane statystyczne dotyczące ruchu

na przejściach granicznych, ankietyzację biur podróży, dane określone przez

konsultantów z terenu województwa oraz inne źródła.

• określenie postrzegania produktu turystycznego województwa na

zewnętrznym rynku turystycznym. Przyjęta skala operuje określeniami: niski,

dostateczny, średni, znaczny i wysoki. Ocenę oparto o badania przeprowadzone

wśród biur turystycznych poza regionem oraz własne badania ruchu turystycznego.

• określenie stopnia komercjalizacji produktu będącego wymiarem obecności

produktu na rynku turystycznym. Przyjęte określenia: niski, dostateczny, średni,


84

znaczny i wysoki są wynikiem ankietyzacji biur podróży w Polsce, deklarowanych lub

stwierdzonych u zarządzających produktem, gotowych ofert turystycznych oraz ich

promocji i dystrybucji adresowanej do potencjalnego konsumenta.

• określenie aktualnej efektywności ekonomicznej produktu dla regionu.

Przyjęta skala obejmuje określenia: niska, dostateczna, średnia, znaczna i wysoka

i jest wektorem ogólnego potencjału ekonomicznego jaki niesie ze sobą dany produkt

turystyczny oraz szacunkowej wielości przyjazdów związanych z tym produktem.

• możliwości recepcyjne województwa związane z danym produktem

turystycznym. Ocenę oparto o wielkość bazy noclegowej związanej z danym

produktem, możliwości użytkowe infrastruktury turystycznej i rekreacyjno-sportowej

oraz potencjał usługodawców służących produktowi (przewodnicy, instruktorzy). Do

oceny zastosowano skalę jak poprzednio.

• określenie perspektywy rozwoju danego produktu w województwie, będące

wypadkową ogólnych zjawisk w turystyce światowej i polskiej, warunków do rozwoju

tego produktu w województwie oraz innych zjawisk o charakterze politycznym,

gospodarczym i społecznym. Do oceny wykorzystano skalę stosowaną w poprzednich

parametrach.

W opracowaniu nie odniesiono się do dostępności produktu, wychodząc z założenia, że

dla każdego rynku leżącego poza terenem województwa, najatrakcyjniejsze turystycznie

tereny regionu i ich produkty mają średnią lub dostateczną dostępność. Czynnik ten nie

jest zatem elementem znacznie różnicującym produkty turystyczne województwa.

W oparciu o przedstawione wcześniej materiały należy stwierdzić, że

województwo posiada korzystne warunki do rozwoju turystyki. Generuje ono

także szereg produktów turystycznych, z których część posiada znaczny

potencjał rozwojowy. Wielkość ruchu turystycznego w województwie mierzona

ilością udzielonych noclegów wykazuje wzrost.

6.1. Zbiorcze zestawienie dominujących segmentów dla produktów turystycznych województwa Konsumenci indywidualni z terenu Polski (w tym z województwa

podkarpackiego) i ich potrzeby:

• ludzie młodzi o zróżnicowanym statusie materialnym i następujących potrzebach:

wypoczynek, uczestnictwo w turystyce aktywnej, wędrówki piesze po szlakach

turystycznych, udział w imprezach sportowych i kulturalnych, interesy i sprawy

służbowe, uczestnictwo w turystyce religijno-pielgrzymkowej, zwiedzanie regionu,

• rodziny z dziećmi o średnim i wyższym statusie materialnym i następujących

potrzebach: wypoczynek letni i zimowy, udział w turystyce rekreacyjnej i aktywnej,

zwiedzanie regionu,


85

• rodziny z dziećmi o niższym i średnim statusie materialnym: wypoczynek letni.

• osoby w wieku średnim o średnim i wyższym statusie materialnym o następujących

potrzebach: wypoczynek letni i zimowy, turystyka rekreacyjna, interesy i sprawy

służbowe, zwiedzanie regionu, pobyty lecznicze i profilaktyczno-wypoczynkowe

w uzdrowiskach, udział w konferencjach, udział w imprezach kulturalnych,

zainteresowania profesjonalne i hobbystyczne,

• mężczyźni w wieku średnim: amatorzy polowań i wędkowania,

• dzieci i młodzież w wieku szkolnym: wypoczynek letni i zimowy, wycieczki objazdowe,

udział w sporcie i kulturze, leczenie uzdrowiskowe,

• osoby w wieku starszym i następujących potrzebach: leczenie, wypoczynek, udział

w turystyce religijno-pielgrzymkowej, przyjazd „do korzeni”, zainteresowania

profesjonalne i hobbystyczne.

Konsumenci instytucjonalni krajowi (w tym z województwa):

• firmy dystrybucyjno-handlowe (zwłaszcza z branż o znacznej zyskowności

i konkurencyjności),

• firmy produkcyjno-usługowe,

• stowarzyszenia i samorządy zawodowe,

• stowarzyszenia społeczne i zawodowe: sportowe, kulturalne, specjalnych

zainteresowań.

Konsumenci indywidualni zza granicy:

• osoby zajmujące się handlem przygranicznym,

• osoby z Polonii wywodzące się z regionu lub zainteresowane jego poznaniem,

• religijni Żydzi – wyznawcy chasydyzmu,

• osoby prowadzące interesy.

Konsumenci zbiorowi zza granicy:

• stowarzyszenia polonijne i etniczne,

• stowarzyszenia profesjonalistów i hobbystów dziedzin związanych z przyrodą

i kulturą,

• stowarzyszenia myśliwych.

6.2. Dominujące rynki zewnętrzne dla produktu turystycznego regionu Rynki krajowe:

• cały kraj,

• miasta w całej Polsce,

• duże aglomeracje miejskie i miasta w centralnej i południowej Polsce,

• województwa sąsiadujące (zwłaszcza lubelskie i świętokrzyskie).


86

Dominujące rynki zagraniczne:

W oparciu o analizę produktów turystycznych województwa i analizę struktury

cudzoziemców korzystających z bazy noclegowej określono, że są nimi:

• Ukraina

• Niemcy

• Stany Zjednoczone

• Wielka Brytania

• Francja

Najbardziej uczęszczanymi przez obcokrajowców powiatami w badanym okresie były:

powiat rzeszowski (ponad 42% przybywających do województwa), a następnie przemyski

(27,4%), łańcucki (5,5%) i jarosławski (5,0%).

W oparciu o analizę produktów turystycznych województwa, powołane dane statystyczne

oraz obserwacje własne stwierdza się, że dominującymi produktami dla przyjazdów

zagranicznych są: pobyty przygraniczne, pobyty służbowe i w interesach oraz

turystyka religijno-pielgrzymkowa.

6.3. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych województwa

W oparciu o przeprowadzoną inwentaryzację i analizę produktów turystycznych

regionu, a szczególnie efekt ekonomiczny przynoszony regionowi ustalono, że

wiodącymi produktami turystycznymi regionu są:

• Letnie pobyty wypoczynkowe w hotelach, pensjonatach, ośrodkach wczasowych

i campingach,

• Pobyty przygraniczne,

• Pobyty w uzdrowiskach,

• Pobyty służbowe oraz w interesach,

• Grupowe wycieczki objazdowe.

Wyspecyfikowana grupa wiodących produktów turystycznych województwa

charakteryzuje się złożonością. Przesądzają o tym zwłaszcza produkty: pobyty

przygraniczne oraz pobyty służbowe i w interesach. Obydwa posiadają niski

stopień komercjalizacji, co powoduje, że trudno na nie oddziaływać poprzez mechanizmy

rynkowe, jakimi zawiaduje gospodarka turystyczna.

O ich rozwoju decydują w głównej mierze czynniki polityczne i gospodarcze

przebiegające poza turystyką. Dotyczy to zwłaszcza polityki wizowej, stosowanych

stawek celnych, procedur odpraw granicznych itp.

Pobyty służbowe i w interesach na terenie województwa pozostają i będą

pozostawać w korelacji z sytuacją gospodarczą regionu, w tym również z aktywnością

turystyczno-handlową w obszarze przygranicznym.


87

Do produktów ważących ekonomicznie na gospodarce turystycznej

województwa należą także:

• Zimowe pobyty wypoczynkowe,

• Letnie pobyty w gospodarstwach agroturystycznych,

• Letnie pobyty wypoczynkowe dzieci i młodzieży,

• Indywidualne wycieczki objazdowe,

• Udział w imprezach sportowych i kulturalnych,

• Pobyty związane z udziałem w konferencjach, seminariach i szkoleniach,

• Pobyty polonijne.

Analiza przedstawionych parametrów i uwarunkowań opracowanej

inwentaryzacji produktów turystycznych województwa pozwala na

stwierdzenie, że o rozwoju turystycznym województwa zdecyduje rozwój wielu

jego produktów. Szczególną rolę w tym procesie mają do spełnienia produkty:

• Letnie pobyty wypoczynkowe w hotelach, pensjonatach, ośrodkach wczasowych i na

campingach,

• Pobyty w uzdrowiskach,

• Letnie pobyty wypoczynkowe w gospodarstwach agroturystycznych,

• Grupowe wycieczki objazdowe po regionie,

• Zimowe pobyty wypoczynkowe,

• Pobyty w ramach turystyki aktywnej,

• Pobyty służące specjalnym zainteresowaniom.

Powyższe produkty są w opinii autorów opracowania produktami

strategicznymi dla rozwoju turystyki w województwie podkarpackim. Ich

rozwój zdecyduje w podstawowej mierze o rozwoju gospodarczym

województwa przez turystykę.

6.4. Identyfikacja powiatów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju turystycznego województwa12

W oparciu o przedstawione wcześniej charakterystyki produktów turystycznych

województwa i ich uwarunkowania rozwojowe wskazano, że w województwie należy

zmierzać do zwiększenia konsumpcji każdego z produktów. Wskazano także na grupę

produktów o szczególnym znaczeniu dla przyszłego rozwoju turystycznego regionu.

W oparciu o sporządzoną alokację każdego z produktów, obliczono ilość produktów

turystycznych generowanych przez każdy z powiatów województwa podkarpackiego.

12 Część opracowania oparta na autorskim materiale J. Drupki w „Strategii rozwoju turystyki w województwie podkarpackim na lata 2002-2006”


88

Pozwoliło to na podzielenie powiatów na 3 grupy generujące odpowiednio: dużą, średnią

i małą ilość produktów turystycznych.

Grupa I. Powiaty generujące dużą ilość produktów turystycznych:

• leski

• bieszczadzki

• krośnieński

• przemyski

• sanocki

• jasielski

• rzeszowski

Grupa II. Powiaty generujące średnią ilość produktów:

• jarosławski

• leżajski

• łańcucki

• tarnobrzeski

• lubaczowski

• dębicki

Grupa III. Powiaty generujące małą ilość produktów turystycznych:

• kolbuszowski

• przeworski

• brzozowski

• stalowowolski

• mielecki

• niżański

• strzyżowski

• ropczycko-sędziszowski

Wieloaspektowa analiza rozwoju turystyki województwa w układzie powiatowym,

oparta o przedstawione wcześniej warunki wykazała, że przestrzeń poszczególnych

powiatów oddziaływuje lub może oddziaływać w zróżnicowanym zakresie na przyszły

rozwój turystyki województwa. Pozwoliła ona na podział powiatów na grupy o bardzo

wysokim, wysokim, średnim i dostatecznym znaczeniu strategicznym dla

rozwoju turystyki w województwie.

Do poszczególnych grup zakwalifikowano:

• bardzo wysoki: powiat leski, powiat bieszczadzki,

• wysoki: powiat krośnieński, powiat sanocki, powiat jasielski, powiat

przemyski, powiat rzeszowski (zwłaszcza Rzeszów),


89

• średni: powiat jarosławski, powiat łańcucki, powiat leżajski, powiat

lubaczowski,

• dostateczny: pozostałe powiaty.

Autorzy opracowania uważają, że każdy z powiatów wnosi i będzie wnosił określony

udział w rozwój turystyki województwa. Zaklasyfikowanie do grupy o najniższym

znaczeniu strategicznym nie należy rozumieć jako przypisanie danej przestrzeni

marginalnej pozycji w proponowanych działaniach rozwojowych. Przedstawiona

klasyfikacja w relacji powiatowej ma charakter umowny, gdyż obejmując przestrzeń

całego powiatu „uśrednia” wartość turystyczną danej jednostki podziału

administracyjnego. Nie wyklucza to istnienia na jej terenie pojedynczych produktów lub

ich zespołów o ważnym znaczeniu dla turystyki województwa. Dla przykładu powiat

brzozowski zaliczony do grupy o dostatecznym poziomie funkcji turystycznych, posiada

unikatowe w skali Polski drewniane budowle sakralne (Haczów, Blizne, Ulucz i inne),

znane w województwie sanktuarium (Nowa Wieś), muzeum (Brzozów) oraz szereg innych

walorów o mniejszej skali. Jednakże ze względu na ubogą infrastrukturę turystyczną oraz

generowanie skromnej ilości produktów turystycznych, nie może zostać uznany za obszar

o dużym znaczeniu strategicznym dla rozwoju turystyki województwa. Nie wyklucza to

realizowania takich funkcji przez poszczególne gminy lub miejscowości

powiatu. Stąd turystyka nie jest i nie będzie w najbliższej przyszłości strategicznym

kierunkiem rozwoju powiatu brzozowskiego, jednak powinna być ważnym, strategicznym

kierunkiem rozwoju niektórych gmin tego powiatu.

6.5 Analiza SWOT produktu turystycznego województwa podkarpackiego Mocne i słabe strony.

Jak już wcześniej stwierdzono prezentując mocne i słabe strony wybranych zasobów,

infrastruktury i usług, województwo podkarpackie posiada sporo atutów dla rozwoju

gospodarki turystycznej. Nie brak i słabych stron. Najważniejsze z nich przedstawiono

w poniższej analizie.

Mocne strony:

• położenie województwa w osi przebiegu międzynarodowych traktów komunikacyjnych

• region czysty ekologicznie, atrakcyjny krajobrazowo i przyrodniczo z rozbudowanym,

wielkoobszarowym systemem obszarów chronionych,

• uznane walory bioklimatyczne, źródła wód mineralnych i rozwinięte lecznictwo

uzdrowiskowe,


90

• zachowane unikatowe dziedzictwo kulturowe na styku narodowości i wyznań, którego

materialnym wymiarem są m.in. zabytkowe, drewniane budowle sakralne i świeckie

oraz bogaty folklor,

• ponadregionalna ranga turystyczna zamków w Baranowie Sandomierskim, Łańcucie,

Krasiczynie oraz zespołów staromiejskich Przemyśla, Jarosławia i Krosna,

• obiekty archeologiczne i zbiory muzealne o randze krajowej i ponadregionalnej,

• uznane w skali międzynarodowej (Chasydzi) i ponadregionalnej (katolicy

i grekokatolicy) miejsca szczególnego kultu religijnego,

• liczna Polonia wywodząca się z regionu.

Słabe strony:

• utrudniona dostępność komunikacyjna terenu województwa z głównych centrów

emisji ruchu turystycznego w Polsce (duże aglomeracje) oraz dojazd w województwie

(zły stan dróg, mała ilość połączeń kolejowych) do atrakcji i miejsc generowania

produktu turystycznego,

• zły stan techniczny oraz niedostateczna ekspozycja turystyczna wielu zabytkowych,

często unikatowych obiektów archeologicznych, architektonicznych oraz zbiorów

muzealnych regionu,

• brak na rynku produktów turystycznych związanych z krajobrazem kulturowym

regionu,

• niedostateczna ekspozycja walorów i atrakcji przyrodniczych regionu,

• ubogość oferty pobytowej wielu miejscowości i obiektów noclegowych regionu (tylko

nocleg i wyżywienie) spowodowana niedostateczną ilością basenów, kąpielisk,

zbiorników wodnych, urządzeń rekreacyjno-sportowych i innej infrastruktury

turystyczno-rekreacyjne, a także skromną ilością usług turystycznych,

• znaczny udział turystyki przygranicznej oraz pobytów biznesowych i w interesach

w przyjazdach turystycznych do regionu, zależnych od uwarunkowań politycznych

i gospodarczych, na które województwo nie ma bezpośredniego wpływu,

• promocja i informacja turystyczna regionu oparta na zasobach turystycznych, nie zaś

na produktach turystycznych województwa,

• niedostateczny wybór ilościowy i jakościowy ofert turystycznych województwa

w sprzedaży biur podróży na terenie kraju,

• niedostateczna ilość dużych, nowoczesnych, atrakcyjnie położonych, łatwo dostępnych

z terenu Polski centrów konferencyjnych,

• niewystarczające kwalifikacje kadr turystycznych (w tym przygotowanych do obsługi

turystów zagranicznych) w regionie,


91

• brak proturystycznego nastawienia władz wielu miast i gmin oraz społeczności

lokalnych regionu,

• niski poziom zorganizowania branży turystycznej, zwłaszcza sfery usług hotelarskich

i gastronomicznych, będących podstawowymi beneficjentami pobytów turystycznych

w województwie.

Szanse i zagrożenia

Rozwój turystyki województwa jest uwarunkowany wieloma czynnikami zewnętrznymi.

Wiele jednak zależy od woli i chęci działań, które można realizować na poziomie

wojewódzkim, powiatowym czy też lokalnym. Świadomość istniejących szans, ale też

istniejących zagrożeń powinna pomóc w zbudowaniu dobrych, możliwych do realizacji

i przynoszących spodziewane efekty programów operacyjnych.

Szanse:

• rosnący popyt na usługi turystyczne w Polsce i na świecie,

• utrwalony w Polsce „image” Bieszczadów – górzystej, niezamieszkałej krainy

z bogatą, „dziką” przyrodą, atrakcyjnej dla różnych form turystyki aktywnej

i rekreacyjnej,

• zachowanie unikatowych walorów przyrodniczych i kulturowych regionu,

• polepszenie warunków podróżowania i dojazdu do atrakcji turystycznych i produktów

turystycznych województwa,

• rozwój nowych atrakcji i infrastruktury turystycznej oraz opartych na nich produktów

turystycznych,

• budowa kilku wysoko standardowych centrów wypoczynkowo-konferencyjnych na

terenie Bieszczadów, w tym w otoczeniu Zalewu Solińskiego,

• uznanie turystyki na szczeblu województwa, w wybranych powiatach i gminach za

jeden ze strategicznych kierunków rozwoju terenu, przygotowanie programów

rozwoju i ich realizacja,

• samoorganizacja podmiotów gospodarczych związanych z turystyką, zwłaszcza

usługodawców hotelarskich i gastronomicznych,

• zamierzony, profesjonalnie prowadzony rozwój wybranych produktów turystycznych

województwa,

• podnoszenie kwalifikacji kadr turystycznych jako instrumentu zmian ilościowych

i jakościowych w gospodarce turystycznej województwa,

• dostępność funduszy zewnętrznych, w tym Unii Europejskiej na realizację projektów

i programów rozwijających gospodarkę turystyczną województwa.


92

Zagrożenia:

• rozwój konkurencyjności turystycznej województw sąsiednich oraz przygranicznych

terenów Słowacji,

• pogorszenie wizerunku województwa, jako obszaru eksploracji turystycznej (np.

zniszczone, źle oznakowane drogi, zły dojazd do atrakcji, niebezpiecznie, ogólny

nieporządek, brak doświadczeń, że jest się oczekiwanym, pożądanym gościem, słaba

obsługa turystyczna w tym informacja turystyczna),

• „statyczny" stan atrakcji i produktów turystycznych województwa,

• kolizje działań rozwijających gospodarkę turystyczną województwa z funkcją

ochronną przyrody,

• możliwe zmniejszenie się turystyki przyjazdowej do województwa z terenu Ukrainy,

po wejściu Polski do strefy układu z Schengen (restrykcyjna polityka wizowa),

• mała współpraca i współdziałanie w rozwijaniu i promocji turystyki województwa,

między jednostkami samorządowymi regionu („każdy sobie rzepkę skrobie”),

• niedostateczne środki własne i brak zewnętrznych źródeł wspierania rozwoju turystyki

w województwie.


93

Podsumowanie. Uwagi końcowe

Rozwój gospodarki turystycznej województwa służyć powinien:

• pobudzeniu koniunktury gospodarczej,

• zwiększeniu dochodów budżetowych samorządów, podmiotów

gospodarczych oraz ludności,

• tworzeniu nowych miejsc pracy oraz wywoływanie zmian w strukturze

zatrudnienia,

• zrównoważonemu rozwojowi terenu województwa, uwzględniającemu

wymogi ochrony środowiska.

Województwo podkarpackie jest postrzegane jako obszar o znacznym potencjale

turystycznym. Niekiedy spotykane są poglądy o wyjątkowych walorach turystycznych

województwa, wskazujące zwłaszcza na najsilniej identyfikowany obszar jakim są

Bieszczady. Wyjątkowość a raczej odmienność tej części województwa oparta jest o mało

zamieszkałe, niezurbanizowane tereny górskie, pokryte lasami o dominacji buczyny

karpackiej, ze śladami istniejących kiedyś wsi, a dziś zarosłych olchą i innymi

ekspansywnymi przedstawicielami miejscowej flory. Atrakcyjność terenu podnoszą łąki

górskie zwane połoninami, dzięki którym można obserwować panoramy górskie tej części

Karpat oraz bogata fauna reprezentowana przez szereg będących pod ochroną zwierząt.

Opis walorów turystycznych Bieszczadów musi łączyć w sobie elementy przyrodniczo-

krajobrazowe z dziedzictwem kulturowym subregionu, którego materialnym śladem są

stare cerkwie i cmentarze.

Obszar ten bezwzględnie powinien zachować swój charakter. To decyduje o jego

sile, pozycji czy nawet legendzie. Oprócz terenów bieszczadzkich znaczny potencjał

turystyczny posiadają tereny Beskidu Niskiego.

O pozycji województwa w turystyce polskiej zdecyduje m.in. umiejętność „sprzedania”

istniejących zasobów przyrodniczo-krajobrazowych, zabytkowych, zbiorów muzealnych

oraz zasobności kultury ludowej w formie gotowych ofert turystycznych. Niektóre z nich

mogą z czasem stać się „markowymi” produktami turystycznymi województwa.

Wymiernym tego dowodem będzie zwiększenie się zainteresowania województwem oraz

proces systematycznego wzrostu pobytów turystów z terenu kraju oraz z zagranicy.

Za niezbędne należy uznać podjęcie integracji podmiotów gospodarki turystycznej

(szczególnie sektorów: usług noclegowych i gastronomicznych oraz organizatorów

turystyki przyjazdowej), które poprzez współdziałanie podniosą konkurencyjność

istniejących oraz wygenerują nowe produkty turystyczne.

W oparciu o mechanizmy rozwoju współczesnej gospodarki turystycznej, uwarunkowania

zewnętrzne oraz wewnętrzne, należy wskazać na następujące pola strategiczne, które

mogą przyczynić się do rozwoju regionu przez turystykę:


94

• produkt turystyczny,

• atrakcje turystyczne,

• infrastruktura i usługi turystyczne,

• marketing turystyczny,

• kadry turystyczne,

• współpraca i współdziałanie gospodarki turystycznej i jej otoczenia.

Wstępem do rozwoju turystyki w województwie powinny być systematyczne badania

ruchu turystycznego. Dane statystyczne gromadzone przez Główny Urząd Statystyczny

oraz okazjonalne, wyrywkowe badania nie pozwalają odpowiedzieć na wiele pytań

dotyczących „gości” województwa. Dotyczy to zwłaszcza turystów krajowych, którzy

stanowią i będą stanowić w najbliższych latach o przychodach regionu z tej dziedziny

gospodarki.


95

Literatura 1.Drupka J., Kotliński W. (red.). „Strategia rozwoju turystyki w województwie

podkarpackim na lata 2002-2006”, Urząd Marszałkowski, Rzeszów: 2002.

2. Kłos S. „Małopolska Południowo-Wschodnia”, Wydawnictwo Muza, Warszawa: 1998.

3. Kłos S. „Podkarpackie. Przewodnik po województwie” Wydawnictwo Bosz, Lesko:

2005.

4. Kondracki J. „Geografia regionalna Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:

1998.

5. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. „Geografia turystyki Polski”, PWE,

Warszawa: 2002.

6. „Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013” Polska

Agencja Rozwoju Turystyki– dokument studyjny, 2006.

7. „Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:

2000.

8. „Województwo Podkarpackie zaprasza – informator turystyczny 2003”, Urząd

Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów: 2003.

9. „Województwo podkarpackie, podregiony, powiaty, gminy”, Urząd Statystyczny

w Rzeszowie, Rzeszów: 2006.

10. Siemaszko A. Gruszczyński, M. Marczewski. „Atlas przestępczości w Polsce”, Oficyna

Naukowa, Warszawa: 2003.

11. Strony internetowe: www.stat.gov.pl/demografia/index.html,

www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html

Spis tabel

Tabela 1. Obiekty zabytkowe o największej atrakcyjności turystycznej w układzie powiat

Tabela 2. Baza noclegowa województwa podkarpackiego w 2005 roku w układzie

powiatów (dane GUS)

Tabela 3. Baza noclegowa województwa w 2005 roku wg PART

Tabela 4. Turyści zagraniczni korzystający z usług hotelarskich regionu w 2005 roku

Tabela 5. Usługi informacji turystycznej w układzie powiatów

Tabela 6. Podmioty kształcące kadry turystyczne w województwie podkarpackim (stan na

grudzień 2006 roku)

Tabela 7. Zestawienie produktów turystycznych województwa i ich potencjału

rozwojowego


96

Spis wykresów i rysunków

Rysunek 1. Położenie województwa podkarpackiego

Rysunek 2. Infrastruktura komunikacyjna województwa podkarpackiego

Wykres 1. Baza noclegowa województwa w układzie powiatów (źródło PART)

Analiza zasobów i możliwości rozwoju sektora turystyki w ... · • wizerunki miejsca...

Documents

Transcript of Analiza zasobów i możliwości rozwoju sektora turystyki w ... · • wizerunki miejsca...