Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce...

Wizerunki Chrystusaw polskiej sztuce ludowej

Patronat honorowy:

Jego Ekscelencja Ks. Biskup Jan TyrawaOrdynariusz Diecezji Bydgoskiej

Pan Konstanty DombrowiczPrezydent Bydogoszczy

Wizerunki Chrystusaw polskiej sztuce ludowej

Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

BYDGOSZCZ 2010

Wydawca:Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy85-006 Bydgoszcz, ul. Gdańska 4tel./fax (+ 48) (52) 58 59 816www.muzeum.bydgoszcz.pl

Dyrektor i Redaktor Naczelny Wydawnictwa Michał Woźniak

Wystawa:

Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej21 lutego – 18 kwietnia 2010Spichrze, ul. Grodzka 7-11

Autor scenariusza i komisarz wystawy: Maria Flinik-HurynAranżacja: Elżbieta KopczyńskaPlakat, zaproszenie: Franciszek Otto

Katalog:

Opracowanie: Maria Flinik-HurynRedakcja naukowa: Michał WoźniakRedakcja edytorska: Jolanta Baziak-JankowskaOpracowanie graficzne: Franciszek OttoFotografie: Wojciech Woźniak, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy; Mariusz Wąsik, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie; Arkadiusz Podstawka, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny; Wojciech Turkowski, Muzeum w Gliwicach;Przemysław Janasik, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny

Na okładce: Stefan Boguszyński, rzeźba Chrystus Frasobliwy (fragment) ze zbiorów Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

ISBN 83-86580-63-7

Druk: POLRASTER Bydgoszcz, tel. 604 49 33 77

Spis treści

Michał Woźniak – Wstęp

Maria Flinik-Huryn – Wprowadzenie

Katalog

I. Dzieciństwo Jezusa

II. Działalność Publiczna Jezusa – Chrystofanie

III. Tematy pasyjne

IV. Chrystus po Zmartwychwstaniu

V. Inne wyobrażenia Chrystusa

Indeks artystów

Bibliografia

07

09

25

33

37

71

75

81

82

Organizatorzy wystawy Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej pragną wyrazić gorące podziękowania Muzeom, których życzliwa

pomoc umożliwiła przygotowanie ekspozycji.

Instytucje użyczające prace na ekspozycję:Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny

Muzeum w Gliwicach

Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie

Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny

07Michał Woźniak

Po raz czwarty w ciągu ostatnich kilku lat bydgoskie Muzeum podejmu-

je zagadnienie wyobrażeń sakralnych w obrębie sztuki ludowej. Specjal-

nych prezentacji doczekały się przedstawienia aniołów, Matki Bożej oraz

świętych. Ostatnią odsłonę, dla ukoronowania, zarezerwowano dla wize-

runków Chrystusa.

Przegląd dzieł zgromadzonych na tej wystawie, a jest to zestaw dość re-

prezentatywny, prowadzi bardzo szybko każdego uważnego obserwa-

tora do wniosku, że tematyka podejmowana przez artystów ludowych

jest taka sama, jak w zakresie sztuki „wysokiej”. Od okresu dojrzałego

i późnego średniowiecza, od czasu wielkiej zmiany w pobożności społe-

czeństw Europy zachodniej, łacińskiej, dominują w ikonografii chrysto-

logicznej tematy dotyczące Narodzin i Męki, inaczej mówiąc Inkarnacji

i Pasji. Wydarzenia z okresu publicznej działalności Jezusa Chrystusa

ograniczają się najczęściej do chrystofanii: Chrztu w Jordanie, Cudu

w Kanie Galilejskiej, Przemienienia na górze Tabor. Zupełnie podobnie

rzecz się ma w sztuce ludowej. Do podobnych wniosków można też dojść

obserwując inne tematy: maryjne i hagiograficzne. Owszem, zauważamy

czasem preferencję dla określonych typów wizerunków Matki Bożej lub

dla pewnych świętych, szczególnie ważnych dla danej lokalnej lub zawo-

dowej społeczności (takich choćby jak św. Izydor dla rolników), obser-

wujemy pewne warianty i szczegóły różniące konkretne wizerunki. Nie

zmienia to jednak tej ogólniejszej, wyżej sformułowanej prawidłowości.

Podział na sztukę ludową i sztukę oficjalną w zakresie przestawień sa-

kralnych, w obrębie wizerunków osób boskich i świętych jest zatem dość

umowny. Niewątpliwie dzieła zgromadzone na tej wystawie, zaliczane

do obszaru sztuki ludowej, wykonywane były przez artystów nie posia-

dających profesjonalnego wykształcenia i nie zajmujących się zawodo-

wo wytwarzaniem dzieł plastycznych. Nie ma, lub nie powinno to mieć

większego znaczenia dla ich statusu – jako wyobrażeń osób świętych –

czy jako przedstawień biblijnych. Istotnie, prawdą jest, że wytwory arty-

stów ludowych funkcjonowały zasadniczo poza przestrzenią liturgiczną.

Jednak to właśnie wizerunki w jej obrębie się znajdujące, w kościołach

i kaplicach, w tym w licznie nawiedzanych sanktuariach i ośrodkach

pielgrzymkowych, owe słynące łaskami figury i obrazy, czczone wize-

runki, były bezpośrednim wzorcem i inspiracją dla tych wszystkich

licznych wyobrażeń malowanych i rzeźbionych, zaludniających wiej-

08 ską przestrzeń bytowania, oswajających ją. Sztuka ludowa tak silnie,

w tak znaczący sposób zależna jest stylistycznie od sztuki gotyckiej i od

sztuki barokowej, bo właśnie dzieła powstałe w tych dwóch wielkich

epokach rozkwitu sztuki i religijności, tak licznie reprezentowane były

w kościołach. I zauważmy – w obu tych epokach religijność wznosi się

na mistyczne szczyty, z czasów tych pochodzą wielkie dzieła teologicz-

ne i mistyczne, a zarazem w okresach tych życie społeczności przesy-

cone jest żarliwą pobożnością. Wielka liczba powstających wizerunków

sakralnych sprawia, że trudno wręcz mówić o opozycji sztuki wysokiej

i popularnej. Od wybitnych kreacji artystycznych można zakreślić cią-

głą linię biegnącą aż po uproszczone i powielane wzorce, ze wszystkimi

możliwymi stadiami w zakresie jakości formalnej i nowatorstwa.

Ta wielka tradycja sztuki religijnej przetrwała właśnie w obrębie kultury

ludowej. Oficjalna sztuka sakralna, popadłszy w pewne skostnienie styli-

styczne i tematyczne XIX i XX wieku, często nie próbowała być nowocze-

sna, a dążąc do nowoczesności bywała niezrozumiała lub przyjmowana

z niechęcią. Nie stanowiła też głównego nurtu działań artystycznych,

istotne problemy sztuk plastycznych rozgrywały się na innych polach

aktywności twórczej. Cieszyć mogą tylko owe niezbyt liczne, a przecież

ciekawe i nowatorskie dzieła, zarówno w zakresie architektury jak pla-

styki. Z opóźnieniem wprawdzie, ale kryzys dotknął też religijną sztukę

ludową. Dzieła powstające dla anonimowego odbiorcy, często wielko-

miejskiego, nierzadko tworzone przez artystów nie tylko nie mieszka-

jących już na wsi, ale nawet nie wywodzących się ze środowiska wiej-

skiego, należą właściwe do nowej kategorii wytworów sztuki popularnej

i nieprofesjonalnej (cokolwiek by to znaczyło), nie będącej już jednak

sztuką ludową, przynajmniej w tradycyjnym znaczeniu. Ale to już zupeł-

nie inny temat.

09

Zainteresowanie wystawami sztuki ludowej i towarzyszącymi im publi-

kacjami świadczy, że twórczość ta jest odbierana jako jeden z istotnych

elementów kultury narodowej. Sztuka sakralna zaś zajmuje wyjątkowe

miejsce w polskiej kulturze ludowej, dlatego też bydgoskie Muzeum po-

stanowiło poświęcić jej kolejną ekspozycję.

Prezentacja Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej stanowi zamykają-

ce ogniwo w cyklu realizacji o tematyce religijnej (Madonny – 1999, Anioły w sztuce ludowej – 2004/2005, Kult świętych w religijności ludowej – 2008).

Aktualna wystawa przybliża dzieła o tematyce chrystologicznej repre-

zentatywne dla sztuki ludowej. Prezentuje obiekty tradycyjnej sztuki

wyobrażeniowej z zakresu malarstwa, rzeźby i drzeworytu, jak również

wybrane przykłady współczesnej twórczości o charakterze ludowym.

Twórczość ta niekiedy wprawdzie przekracza utrwalone konwencje iko-

nograficzne, jednak w swoim ogólnym wyrazie pozostaje w kręgu spu-

ścizny minionych wieków.

Dzieła dawnej sztuki ludowej pełniły funkcje kultowe, posiadały charak-

ter obiektów sakralnych. Umieszczano je w domowych ołtarzykach, na

przydrożnych krzyżach, w wiejskich kościołach i kapliczkach. Wykony-

wane były przez samouków, tworzących prace dla siebie i wąskiego grona

odbiorców (głównie warstwy chłopskiej), przez osoby przyuczone do za-

wodu malarza lub rzeźbiarza, wywodzące się z grona rzemieślników zaj-

mujących się obróbką drewna (tworzące na potrzeby odbiorców wiejskich

i małomiasteczkowych), a także przez wytwórców cechowych, produkują-

cych seryjnie dla pątników przybywających do świętych miejsc.

Z tradycjami cechowymi najsilniej związane było malarstwo. W pracow-

niach działających głównie w centrach kultu religijnego, powstawały

obrazy na płótnie, blasze i papierze, rzadziej na szkle czy drewnie, prze-

znaczone do kapliczek, kościołów i domów wiejskich. Prężnym ośrod-

kiem była Częstochowa, gdzie od XVIII wieku działali malarze pracują-

cy zarówno w ramach organizacji cechowej, jak i konkurujący z nimi pozacechowi partacze i przeszkodnicy, którzy oferowali obrazy uboższym

nabywcom, wywodzącym się z warstwy chłopskiej i mieszczańskiej. Wy-

stawa prezentuje zatem, obok wielu innych, obrazy wykonane w ośrod-

ku częstochowskim.

Maria Flinik-Huryn

10 Do grona twórców ludowych zalicza się również drzeworytników, któ-rzy wędrowali z zestawem klocków i na miejscu odbijali obrazek wybrany przez kupującego. Deski wykonywali najczęściej rzemieślnicy działający w warsztatach świeckich lub przyklasztornych (np. w Częstochowie, Kal-warii Zebrzydowskiej czy Leżajsku). Najsłynniejszym zachowanym zbio-rem są klocki odnalezione w Płazowie koło Lubaczowa. Wykonane zostały przez różnych drzeworytników, a wykorzystywane przez Macieja Kostryc-kiego i jego syna, także Macieja. Na wystawie prezentowane są, między innymi, odbitki na papierze pochodzące ze wspomnianego warsztatu.

Autorom desek drzeworytniczych dostarczały wzorów cudowne wize-runki w kościołach i klasztorach, do których przybywali pielgrzymi. Drzeworyty prezentowały zróżnicowany poziom, który wynikał z róż-nych możliwości technicznych i umiejętności ich twórców. Przyniesione jako pamiątka z odpustu, jarmarku czy pielgrzymki, wieszano na ścia-nach izb, stajni, stodół, a postacie na nich przedstawione były przed-miotem kultu i miały strzec domowników oraz ich dobytku. W połowie XIX wieku drzeworyty ludowe zaczęły zanikać, a ich miejsce zajmowały obrazy na szkle oraz reprodukcje.

Podobnie jak malarze i drzeworytnicy, również rzeźbiarze nie stanowili jednorodnej grupy. Spotykamy wśród nich samouków, posługujących się prostymi narzędziami, jak i twórców wywodzących się z grona snycerzy, cieśli, kołodziejów czy stolarzy. Samoukom trudniej przychodziło kształ-towanie materii, natomiast rzemieślnicy, znający tajniki materiału i uży-wający profesjonalnych narzędzi, sprawniej komponowali swoje prace. Chętniej też wzorowali się na popularnej grafice dewocyjnej oraz znanej im z kościołów sztuce gotyckiej i barokowej. Zdecydowana większość XVIII- i XIX-wiecznych rzeźbiarzy ludowych, to twórcy anonimowi.

Początek XX wieku przyniósł zmianę warunków, w których funkcjono-wała tradycyjna kultura ludowa. Zmienił się krąg nabywców, nie był już związany ze środowiskiem wsi lecz składał się także z mieszkańców mia-sta. To, co dawniej określano jednym mianem – sztuka ludowa – nazywa-ne jest dziś na wiele sposobów: mówi się o sztuce w stylu tradycyjnym, o sztuce nieprofesjonalnej, naiwnej, itp. Współcześni artyści ludowi i nieprofesjonalni często podejmują tematykę chrystologiczną i mimo iż ich rzeźby nie pełnią już dawnej obrzędowej funkcji, dowodzą jednak nieprzerwanej obecności w kulturze pewnych wątków i tematów zwią-zanych z życiem Jezusa. Z tego względu na wystawie nie zabrakło rów-nież prac współczesnych twórców.

11Prace zgromadzone na wystawie powstały między końcem XVIII, a po-

czątkiem XXI wieku. Zdecydowana większość prezentowanych dzieł po-

chodzi z XIX wieku i została wykonana przez dawnych twórców ludowych

z wielu różnych obszarów Polski, z terenów dzisiejszych województw: ma-

łopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, świętokrzyskiego, mazowieckie-

go, wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego i pomorskiego.

Przywołując dawne i współczesne wizerunki Chrystusa, ekspozycja

przedstawia nie tylko kolejne etapy jego życia, lecz uzmysławia nam

głęboką wymowę tych dzieł oraz zagadnienie emocji towarzyszącej ar-

tystom w procesie tworzenia. Podkreśla także związki sztuki ludowej

ze sztuką wyższą. Możemy dostrzec, iż sztuka przedstawiająca zajmuje

w polskiej tradycji ludowej ważne miejsce, zarówno ze względu na war-

tości artystyczne, jak również na zawarte w niej treści.

Celem wystawy jest ponadto ukazanie form wrażliwości i pobożności lu-

dowej oraz określenie odmienności regionalnych i powszechności wystę-

powania pewnych typów ikonograficznych. Jednoczesny z terminem trwa-

nia ekspozycji czas – Wielkiego Postu i Świąt Wielkiej Nocy – doskonale

współbrzmi z refleksją nad śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa.

Poprzez zaprezentowane dzieła zaobserwować można, jak wielorakie

elementy miały wpływ na kształt ludowych przedstawień chrystologicz-

nych. Były nimi bez wątpienia wzorce ikonograficzne zaczerpnięte z ofi-

cjalnej sztuki kościelnej, teksty Ewangelii i pism apokryficznych, zna-

ne pośrednio poprzez katechezę kościelną, a także literaturę dewocyjną

popularyzującą wydarzenia biblijne. Pojawiały się również typy ikono-

graficzne związane z lokalnymi miejscami kultu oraz przedstawienia

popularne na szerszym terytorium, których kult wiązał się z obyczajem

pielgrzymowania.

Postać Jezusa Chrystusa w polskiej religijności i sztuce ludowej posiada

szczególne znaczenie. Ikonografia chrystologiczna ustępuje miejsca je-

dynie ikonografii Matki Bożej. Wizerunki ukazujące Chrystusa pozosta-

ją w związku ze specyfiką kultu Syna Bożego. Chrystus – Bóg, a jednocze-

śnie człowiek, poprzez swój ziemski żywot zawsze był bliższy ludziom.

Bóg Ojciec – uważany za stwórcę i władcę świata – przebywa w rejonach

niedostępnych. Za pośrednictwem Chrystusa, który przybrał ludzką po-

stać i miał władzę decydowania o sprawach ziemskich, człowiek łatwiej

może zrozumieć tajemnicę bóstwa Ojca i Syna.

12 Mimo ogromnego bogactwa przedstawień chrystologicznych z ziemskie-

go życia Jezusa najczęściej obrazowane są dwa wydarzenia biblijne skła-

dające się na cykle: Narodzenia Pańskiego oraz Jego Męki.

Pierwsza grupa zabytków ukazuje Narodziny i Dzieciństwo Chrystusa. Scena

Narodzin, szczegółowo opisana w Ewangelii wg św. Łukasza (Łk 2, 1-21),

ujawniająca boską i ludzką naturę Chrystusa, szeroko przeniknęła do

społecznego obiegu, czego wyrazem są kolędy. Wizerunki Narodzenia Pańskiego pokazują stajenkę lub grotę w Betlejem ze świecącą nad nią

gwiazdą, gdzie obok zawiniętego w powijaki, leżącego w żłobie Dzie-

ciątka, stoją Maria z Józefem wśród pasterzy i zwierząt. Artyści ludowi

opierają się także na opisach apokryficznych o wole i ośle w grocie, jak

również na myśli teologicznej o cudownych narodzinach oraz o Marii

i Józefie adorujących Dzieciątko. Nawiązanie do znanych realiów życia

codziennego i uważna obserwacja otaczającej natury stanowią istotne

uzupełnienie źródeł inspirujących tworzenie dzieł dotyczących Naro-

dzin jak i wielu innych wyobrażeń religijnych.

Kolejne sceny, typowe dla sztuki ludowej, związane z Narodzinami Jezu-

sa, to Pokłon pasterzy i Pokłon Trzech Króli (Mt 2,1-12). Przedstawienia ukazu-

ją władców Wschodu: Kacpra, Melchiora i Baltazara, którzy prowadzeni

gwiazdą betlejemską, przybyli by pokłonić się Dzieciątku i złożyć ofiary.

Wizerunki Narodzenia Chrystusa są reprezentowane przez XIX-wieczne

obrazy z terenu południowej Polski oraz rzeźbę z końca XX wieku.

Jedną z najstarszych eksponowanych prac jest płaskorzeźba pochodzą-

ca z końca XVIII wieku – Ucieczka do Egiptu. Ucieczka Świętej Rodziny to

kolejny temat popularny w sztuce ludowej związany z wydarzeniami

umiejscowionymi we wczesnym dzieciństwie Jezusa, a oparty na Ewan-

gelii wg św. Mateusza (Mt 2, 13-15) i pismach apokryficznych. Przedsta-

wienia ukazują świętego Józefa prowadzącego osiołka, na którym po-

dróżuje Matka Boska z Dzieciątkiem.

Innym tematem biograficznym z tego okresu jest Ofiarowanie w świą-

tyni. Wyobrażenie Matki Bożej Gromnicznej nawiązuje do święta ofia-

rowania Jezusa w świątyni i Oczyszczenia Matki Bożej, obchodzonego

w kościele katolickim 2 lutego. Ludowe obrazy łączą te wszystkie wąt-

ki. Ze sceny ofiarowania Jezusa w świątyni, w której uczestniczyli Maria

z Dzieciątkiem, św. Józef, starzec Symeon i prorokini Anna, artyści ludo-

wi pozostawiali najczęściej tylko Marię z Dzieciątkiem, dodając trzymaną

13w jej dłoni gromnicę. Wyobrażenie to występuje pod nazwą Wywód Mat-ki Bożej lub Matka Boska Gromniczna. Znane są również wizerunki anio-

łów adorujących Marię, tak jak w przypadku prezentowanego obrazu

z 2 połowy XIX wieku z warsztatu małopolskiego. Niekiedy pojawiają się

też gołębie lub synogarlice, które według prawa mojżeszowego składano

w świątyni w darze podczas ofiarowania pierworodnego syna (Łk 2, 22-38).

Gromnica, którą Matka Boża dzierży w dłoni, jest symbolem Chrystusa.

Matka Boża obejmująca Dzieciątko jest tematem wielu dzieł artystów

ludowych, a obrazy Matki Bożej Karmiącej małego Jezusa należały do bar-

dzo popularnych. Wyobrażenie Marii karmiącej piersią Syna było bli-

skie twórcom ludowym i odbiorcom ich prac poprzez wątek związany

z macierzyństwem.

Dzieciństwo Jezusa przywołuje również prezentowany obraz Matki Bo-skiej Częstochowskiej. Wizerunek ten jest od stuleci nieprzerwanie celem

licznych pielgrzymek, a rosnące zapotrzebowanie na jego kopie przy-

czyniło się do powstania w XVII wieku w Częstochowie silnego ośrodka

malarstwa religijnego. Wytwory, sprzedawane przez wędrownych han-

dlarzy i kupowane przez pielgrzymów, odnaleźć można na terenie ca-

łej Polski. Popularność tego tematu wiąże się z postanowieniami synodu

krakowskiego z 1621 roku, które zalecały wzorowanie się na przedsta-

wieniach maryjnych znajdujących się w sanktuariach i podawały do na-

śladowania wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej.

W sztuce ludowej rozpowszechniło się również wiele innych wyobrażeń

Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodzących z lokalnych miejsc kultu ma-

ryjnego (np. obraz Matka Boska Leżajska, Matka Boska Kodeńska).

Innym przykładem przedstawienia jest Zwycięska Królowa Niebios, siedzą-

ca na tronie i trzymająca Jezusa na kolanach. Pokazany na ekspozycji

XIX-wieczny obraz płaskorzeźbiony z Krakowa, nawiązuje do tego typu

ikonograficznego.

Chronologia ziemskiego życia Syna Bożego w następnej kolejności wy-

maga przedstawienia wizerunku Świętej Rodziny. Artyści ludowi mniej

lub bardziej wiernie kopiowali kilka otoczonych kultem obrazów z pol-

skich sanktuariów. Do najbardziej znanych i szczególnie czczonych wi-

zerunków Świętej Rodziny należą m.in. łaskami słynące obrazy z kościo-

ła p.w. św. Józefa w Kaliszu oraz z kościoła dominikanów p.w. Wniebo-

14 wzięcia Najświętszej Maryi Panny w Dzikowie (Matka Boska Dzikowska).

Obraz Świętej Rodziny Kaliskiej został ufundowany i umieszczony w ko-

legiacie kaliskiej około 1670 roku przez mieszkańca wsi Szulec jako

wotum dziękczynne za uzdrowienie (w 1767 roku obraz uznano za cu-

downy). Od chwili swego powstania budził głębokie refleksje i prze-

życia religijne. Szczególnym kultem cieszył się od 1783 roku, kiedy to

wyposażenie kolegiaty uległo niemalże całkowitemu zniszczeniu, jed-

nak obraz ocalał nie uszkodzony. Przedstawia on Świętą Rodzinę, któ-

rej harmonijnie ustawione postacie umieszczone są na tle panoramy

miasta – z licznymi wieżami kościelnymi, murem obronnym, rzeką

i bogatą roślinnością. Nad postaciami unosi się gołębica symbolizu-

jąca Ducha Świętego i Bóg Ojciec z szeroko rozpostartymi ramionami

oraz napis „Idźcie do Józefa”. Jak należy się domyślać, na obrazie tym

umieszczono scenę powrotu dwunastoletniego Jezusa z Matką Boską

i Świętym Józefem z Jerozolimy do Nazaretu, po Jego odnalezieniu

w świątyni.

Obraz Matki Boskiej Dzikowskiej, w XVII wieku uznany za cudowny dekre-

tem biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, był również częstym

wzorcem do naśladowania przez twórców ludowych. Kopie tego popu-

larnego przedstawienia Świętej Rodziny występowały licznie w chatach

chłopskich i kapliczkach przydrożnych.

W ikonografii ludowej jest niewiele scen przekazujących informacje

o działalności publicznej Syna Bożego. Do najczęstszych należy Chrzest

Chrystusa. Artyści ludowi opierają się na opisach zawartych w Ewan-

geliach (Mt 3, 13-17 i in.). Scena chrztu ukazuje, jak na eksponowanym

XIX-wiecznym obrazie, Jezusa stojącego w nurcie rzeki Jordan, polewa-

nego wodą przez Jana Chrzciciela. Nad nimi unosi się Duch Święty jako

gołębica. Rzeźba wykonana w latach siedemdziesiatych XX wieku przez

znanego pałuckiego twórcę Czesława Wętkowskiego ze Skubarczewa,

również nawiązuje do tego tematu ikonograficznego.

Niezbyt liczne są także przedstawienia Przemienienia Pańskiego, obchodzo-

nego w Polsce jako pamiątka od początków chrystianizacji, związanego

z wiarą w pomoc Chrystusa, w odmianę ludzkiego losu. Według przeka-

zów biblijnych (Mt 17, 1-8, 14-18), Chrystus na górze Tabor ukazał się

trzem apostołom – Piotrowi, Janowi i Jakubowi w odmienionej postaci,

w towarzystwie proroków Starego Testamentu – Mojżesza i Eliasza. Taką

wizję pokazuje XIX-wieczny obraz pochodzący z Zawoji w Małopolsce.

15W twórczości ludowej spotykamy również uproszczony wariant Przemie-nienia – jedynie z obliczem Chrystusa, jak w przypadku prezentowanej

płaskorzeźby.

Znamiennym wydarzeniem z publicznej działalności Chrystusa, zapo-

wiadającym Pasję, jest scena wjazdu do Jerozolimy. Bogate opisy ewan-

geliczne (Mt 21, 1-11, Mk 11, 1-11, J 12, 12-19) skłaniały artystów do zi-

lustrowania jedynego radosnego wydarzenia Wielkiego Tygodnia. Echa

tego – dość rzadko podejmowanego tematu – zarówno w sztuce kościel-

nej (od końca gotyku), jak i ludowej, odnaleźć można w pracach współ-

czesnych twórców ludowych. Nastrój radości przepełniający ludzi wita-

jących Chrystusa z palmami doskonale oddaje obraz na szkle Adama Sło-

wińskiego z Zakopanego. W rzeźbie często występuje wizerunek samego

Jezusa jadącego na osiołku. Dawniej figura ta pełniła podwójną funkcję

religijną i obrzędową, gdy umieszczano ją na wózku i obwożono lub nie-

siono podczas uroczystej procesji w Niedzielę Palmową.

W sztuce ludowej odnaleźć można także ilustrację sceny spotkania Chry-

stusa z Matką podczas wjazdu do Jerozolimy; spotkania, które jest jedno-

cześnie pożegnaniem. Motyw ten ilustruje przedstawiony XIX-wieczny

dolnośląski obraz malowany na szkle.

Właściwy cykl pasyjny obejmuje tzw. Triduum Paschalne, rozpoczynają-

ce się wieczorem w Wielki Czwartek. Najważniejszym wydarzeniem tego

dnia była uroczysta i pożegnalna wieczerza Chrystusa z Apostołami, pod-

czas której został ustanowiony Najświętszy Sakrament. Ostatnia Wiecze-

rza, opisywana przez Ewangelie (Mt 26, 20-29; Mk, 14, 17-25; Łk 22, 7-18),

jest tematem wielu dzieł sztuki, z najsłynniejszym freskiem Leonarda da

Vinci z refektarza klasztoru Santa Maria delle Grazie w Mediolanie na

czele. Ludowe przedstawienia tej sceny nawiązują do układów kompo-

zycyjnych znanych ze sztuki oficjalnej, z reprodukcji drzeworytniczych

i obrazów dewocyjnych. Twórcy ukazywali Wieczerzę Pańską z Chrystu-

sem niekiedy wyolbrzymionym dla podkreślenia rangi postaci, umiesz-

czonym w centrum kompozycji, w otoczeniu dwunastu apostołów. Na

stole ustawiano zwykle tacę z dwiema rybami, kielich i chleb. Temat

wieczerzy paschalnej był szczególnie chętnie podejmowany w dawnym

malarstwie na szkle. Współcześnie znajduje kontynuację zarówno w ma-

larstwie, jak i rzeźbie wielofiguralnej. Przykładem ciekawego rozwiąza-

nia formalnego jest prezentowana praca rzeźbiarska Ostatnia Wieczerza,

wykonana w 1982 roku przez Antoniego Barana z Opoczna.

16 Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, to jedyna i niepowtarzalna modlitwa

Boga–człowieka, w czasie której sam Bóg zaczął odczuwać lęk, chwila,

w której doznał tak głębokiego wstrząsu, że jak pisze św. Łukasz „…Jego

pot był jak gęste krople krwi, sączące się na ziemię” (Łk 22, 44). Z lu-

dowych wyobrażeń Chrystusa modlącego się w Ogrójcu, ekspresyjne są

zarówno dawne jak i współczesne dzieła rzeźbiarskie. Sugestywną ilustra-

cją modlitwy Chrystusa wśród śpiących apostołów jest wykonana w 1976

roku praca Wacława Suski z Dąbrówki. Natomiast anonimowy XIX-wieczny

twórca ukazał postać Chrystusa samotnie przeżywającego swą mękę pod-

czas modlitwy na Górze Oliwnej. Niekiedy artyści umieszczali pojawiają-

cego się na niebie Anioła z kielichem goryczy, na znak bliskiej męki.

Od pojmania Chrystusa zaczyna się właściwa historia Męki Pańskiej. Na-

leżą do niej wszystkie wydarzenia nieuchronnie prowadzące do Ukrzy-

żowania. Zdarzenia te są w dawnej sztuce ludowej przedstawiane najczę-

ściej poprzez wizerunki wyjęte z szerszego kontekstu. Ze sceny, w której

Chrystus staje przed Piłatem, artyści ludowi przedstawiali wyłącznie

postać Chrystusa. Eksponowane na wystawie prace dowodzą, iż zarówno

w rzeźbie, jak i w malarstwie artyści pokazywali Jezusa w długiej szacie,

z charakterystycznie skrępowanymi sznurem dłońmi, cierpiącego, jed-

nak zawsze pełnego dostojeństwa i majestatu. Dzieła twórców ludowych

są prawdopodobnie wzorowane na XVII-wiecznej figurze z klasztoru ka-

medułów na Bielanach w Krakowie lub na rzeźbie z kościoła trynitarzy

na Antokolu w Wilnie. Wyobrażenie Chrystusa stojącego przed Piłatem

określane było przez lud jako Chrystus Nazareński. Do rozpowszechnienia

się tego wizerunku przyczyniły się misteria pasyjne, odbywające się od

XVII wieku po dziś dzień w Kalwarii Zebrzydowskiej, a także druki de-

wocyjne, uzupełniane odpowiednimi opisami i tekstami modlitw.

Przedstawienia Chrystusa Koronowanego Cierniem, Chrystusa Biczowanego

lub Chrystusa u słupa przejmują, budzą grozę i współczucie nie tylko po-

przez zaznaczenie na ciele śladów tortur, ale przede wszystkim ze wzglę-

du na wyraz twarzy cierpiącego człowieka.

Ostatnim wizerunkiem występującym przed scenami Drogi Krzyżowej

jest Ecce Homo – tytuł pochodzący od słów wypowiedzianych przez Piła-

ta przedstawiającego ludziom Chrystusa w koronie cierniowej (J 19, 5).

W polskiej sztuce ludowej są to przeważnie kopie średniowiecznych

przedstawień, wykazujące cechy gotyckie. Część prac nawiązuje do

XVII-wiecznego cudownego obrazu Chrystusa, znajdującego się w ko-

17ściele bernardynów w Alwerni niedaleko Krakowa. Przedstawienia typu

Ecce Homo były szczególnie popularne w Małopolsce i na Śląsku, czego

przykładem są prezentowane dziewiętnastowieczne obrazy.

Droga Krzyżowa to zespół scen upamiętniających przejście Jezusa z krzy-

żem ulicami Jerozolimy – z pretorium Piłata na Wzgórze Czaszki, gdzie

dokonała się śmierć, aż po złożenie do grobu.

Nabożeństwo Drogi Krzyżowej, odprawiane od XIII wieku w całej Eu-

ropie, pod koniec średniowiecza dotarło także do Polski. W wieku XVII

zaczęto zakładać kalwarie, czyli „kopie" miejsc uświęconych męką

Chrystusa w Jerozolimie. Najsłynniejszą kalwarią w Polsce jest do dziś

Kalwaria Zebrzydowska, zbudowana w XVII i XVIII wieku. Natomiast na

Kujawach i Pomorzu dużą rolę odgrywały Kalwaria Pakoska i Wejherow-ska. Drogę Krzyżową zawierającą czternaście stacji, która obowiązuje

w kościele katolickim od XVIII wieku, wykonywali także artyści ludowi.

Całe jej cykle znajdują się najczęściej w wiejskich kościołach lub w ich

otoczeniu. Dziewięć stacji opiera się na przekazach ewangelicznych, po-

zostałe są wywnioskowane z Biblii i tekstów pozabiblijnych.

Oprócz kompletnego 14–stacyjnego cyklu Drogi Krzyżowej powstawały

liczne przedstawienia poszczególnych stacji. Najchętniej podejmowano

temat Upadku pod krzyżem (stacje III, VII i IX), Chustę Weroniki (stacja VI)

i Szymona Cyrenejczyka pomagającego Chrystusowi nieść krzyż (stacja V). Sce-

na, w której św. Weronika ociera Chrystusowi twarz i zyskuje na płótnie

obraz Oblicza Pańskiego, często była redukowana do ukazania samej

chusty z odbitym na niej wizerunkiem twarzy Zbawiciela, jak na przed-

stawionych XIX-wiecznych dziełach.

W Polsce południowej sztuka ludowa upowszechniła wizerunek Chrystu-

sa Upadającego pod krzyżem. Dwie eksponowane prace rzeźbiarskie przedsta-

wiają tzw. Trzeci upadek, wzorowany na pochodzącej z XVIII wieku rzeźbie

z Kalwarii Zebrzydowskiej. Barokowa, kamienna figura z kaplicy Trzecie-

go upadku w sanktuarium kalwaryjskim, była wzorem ikonograficznym

nie tylko dla rzeźb ludowych, ale również obrazów i drzeworytów.

Przedstawienie Chrystusa Frasobliwego należy do kręgu tematów typo-

wych dla wizerunków dewocyjnych późnego średniowiecza. Początkowo

łączone z Męką Pańską, w XVII wieku usunięte z kościelnej Drogi Krzyżo-wej, stało się oddzielnym tematem.

18 W Polsce wizerunek Chrystusa Frasobliwego pojawił się na przełomie

XV i XVI wieku, a w sztuce ludowej znany jest przede wszystkim

z zabytków XIX-wiecznych. Wzorcem dla tego typu figury były rozpo-

wszechnione cechowe dzieła późnogotyckie, szczególnie rzeźbiarskie.

Wielka popularność tego tematu, głównie w rzeźbie, spowodowała,

że stał się on symbolem polskiej sztuki ludowej. Chrystus Frasobliwy –

to wizerunek zatroskanego Jezusa siedzącego na skale lub kamieniu.

Wyobrażenie Zbawiciela jako samotnego, biernie poddającego się

losowi, odartego z szat i zelżonego człowieka, przemawiało w szcze-

gólny sposób do świadomości chłopów, często doświadczających nie-

sprawiedliwości i bezsilnie starających się przetrwać trudne chwile.

Moment, w którym Chrystus objawił swą ludzką słabość i strach, od-

działywał na uczucia prostych ludzi, odnoszących codzienne udrę-

ki do bólu Boga-człowieka. Cierpienie dotykające Jezusa czyniło Go

bliższym sercom śmiertelników. Zafrasowana twarz Zbawiciela miała

również wyrażać Jego ubolewanie nad grzesznością ludzi. Chęć odku-

pienia win doprowadziła do ukrzyżowania, co dodatkowo poruszało

sumienia i wzbudzało poczucie winy u odbiorców. Chrystus Bolejący,

Miłosierny, Dumający – to emocjonalne określenia, jakie lud wiązał

z figurą Chrystusa Frasobliwego.

Rozpowszechnienie figury Chrystusa Frasobliwego sprawiło, że twórcy

zaczęli wprowadzać własne szczegóły ikonograficzne do pierwotnego

schematu, co zaowocowało różnorodnością typów tego przedstawie-

nia. I tak spotykamy rzeźby Jezusa siedzącego nie na kamieniu a na tro-

nie, czasem odzianego w płaszcz królewski, noszącego na głowie koro-

nę, a w ręce trzymającego berło. Wymienione atrybuty przypominały,

że ostatecznie Chrystus odniósł zwycięstwo zarówno nad cierpieniem,

jak i śmiercią. Innym wyobrażeniom przydawano też czaszkę, umiesz-

czaną zwykle pod stopą, symbolizującą grób praojca Adama i oznacza-

jącą pokonanie grzechu pierworodnego przez Jezusa. Prezentowane na

wystawie liczne przykłady ujęcia tematu Chrystusa Frasobliwego są

zaledwie cząstką wszystkich wyobrażeń tego typu, ukazują jednak roz-

maitość pomysłów, zarówno twórców dawnych jak i współczesnych,

a także różne sposoby pokonywania trudności warsztatowych, jakich

nastręczała poza figury oraz ukazanie nagiego ciała. Doskonałość for-

my, niekonwencjonalne rozwiązania kompozycyjne, wielość motywów

ikonograficznych, zawarta w materii głęboka treść powoduje, że po-

stać Chrystusa Frasobliwego należy do najwspanialszych osiągnięć pol-

skiej sztuki ludowej.

19Kulminacyjne wydarzenie Męki Pańskiej – Ukrzyżowanie, jest najczę-

ściej występującym tematem w sztuce chrześcijańskiej, także w polskiej

sztuce ludowej. Jednak w początkach chrześcijaństwa nie pokazywa-

no Chrystusa na krzyżu, nie ukazywano Jego męki i śmierci. Chrystusa Ukrzyżowanego zaczęto przedstawiać w sztuce dopiero od V wieku. Pierw-

szy wizerunek Chrystusa rozpiętego na krzyżu zachował się na cedro-

wych drzwiach pochodzących z bazyliki Santa Sabina na Awentynie

datowanych na lata trzydzieste piątego stulecia. Z czasem do scen Ukrzy-

żowania dodawano liczne symbole, takie jak słońce, księżyc czy czaszka

Adama, później pojawiają się najbliższe osoby związane z Chrystusem,

a także inne historyczne postacie. Od XIII wieku utrwalił się wzór ikono-

graficzny krzyża z Jezusem w koronie cierniowej, okrytym perisonium,

ze stopami przebitymi gwoździem. Scena Ukrzyżowania w sztuce oficjal-

nej, także w sztuce ludowej, posiada wiele wariantów i odmian ikonogra-

ficznych. Te, które wykształciły się w oparciu o przekazy ewangeliczne są

narracyjne, często wielofigurowe. W grafice, malarstwie i rzeźbie, obok

ukrzyżowanego Jezusa pojawia się Maria – matka Syna Bożego, św. Jan

Ew. czy św. Maria Magdalena. Na eksponowanym XIX-wiecznym obrazie,

u stóp Chrystusa klęczy Maria Magdalena, z kolei płaskorzeźba z tego

okresu – Pasja, ukazuje obok Zbawiciela ukrzyżowanych łotrów. Przy-

kładem rozbudowanej sceny Ukrzyżowania są także prezentowane prace

współczesnych artystów. Władysława Adryanowa z Kruchowa wprowa-

dza postacie rzymskich legionistów – Longinusa, który przebił Chrystuso-

wi bok, wraz z podającym Mu gąbkę z octem Stefatonem, a Leon Katulski

z Annowa umieszcza obok Matkę Boską w koronie i św. Jana.

W okresie baroku w sztuce religijnej dużą popularnością cieszyły się

krucyfiksy, czyli wizerunki Chrystusa na krzyżu, traktowane jako samo-

dzielny temat. Wraz z przeobrażeniami kościoła katolickiego po Soborze

Trydenckim (1545-1563) w służbę kontrreformacji wciągnięto również

sztukę. Nowy styl wydatnie podkreślał patetyczny charakter i drama-

tyzm przedstawień Męki Pańskiej.

W sztuce związanej z kulturą wsi krzyże są niezwykle często występu-

jącymi obiektami – ustawiano je na rozstajach dróg, zawieszano w do-

mach, wieńczyły przydrożne kapliczki, a przede wszystkim należą do

obowiązkowego wyposażenia kościołów. Ludowe krucyfiksy osiągają

niezwykłą ekspresję ukazując umęczone ciało, wychudzony tors i prze-

bite stopy, stanowiącą odzwierciedlenie uczuciowego stosunku twórców

do tej sceny.

20 W malarstwie i drzeworycie pojawiają się też inne wizerunki, zaprezen-

towane na wystawie, jak np. Chrystus wśród narzędzi męki – wzorowany na

popularnej grafice dewocyjnej XVIII i XIX wieku, a także Chrystus Mi-latyński i Chrystus Kobylański. Dwa ostatnie z wymienionych – to kopie

obrazów z popularnych sanktuariów.

Z kultem Krwi Chrystusa wiąże się eksponowany drzeworyt Cud w Wal-ldürn (miejscowość odpustowa w Niemczech płd-zach), ukazujący prze-

wrócony kielich, z którego wypływa wino zamienione w krew, przyj-

mującą formę krucyfiksu w otoku jedenastu twarzy Chrystusa. Powyższe

przedstawienie znane jest od XVI wieku.

Wielość ujęć tematu Ukrzyżowania, jak też ogromna liczba obrazują-

cych go zabytków, zapewnia motywowi śmierci Chrystusa szczególne

miejsce w sztuce ludowej oraz świadczy o głębokiej chęci przeżywania

tej sceny wciąż na nowo – ku przypomnieniu, że Zbawiciel oddał życie

za grzeszników, ale przede wszystkim, by odczuć doń współczucie i soli-

darność w bólu.

Następujące po śmierci – Zdjęcie Jezusa z Krzyża – jest niezbyt często wystę-

pującym tematem w oficjalnej kościelnej ikonografii. Motyw ten znalazł

się jednak w kręgu zainteresowań niektórych współcześnie tworzących

artystów. Godne uwagi jest ukazanie tego wydarzenia przez Bolesława

Parasiona z Wólki Cycowskiej, któremu udało się oddać milczącą roz-

pacz uczestniczących w nim postaci.

Powszechnie występującym przedstawieniem w polskiej sztuce ludowej

jest Pietà, czyli wizerunek Maryi trzymającej na kolanach ciało zmar-

łego Syna. Twórcy ludowi ukazywali to pozaewangeliczne wydarzenie

szczególnie często w rzeźbie, ale także w obrazach malowanych na szkle.

W sztuce oficjalnej pierwsze wyobrażenia tego typu pojawiły się w Niem-

czech w I połowie XIV wieku. W okresie późnego gotyku nastąpiło ich

upowszechnienie w całej Europie. Jedną z najbardziej znanych jest Pietà

watykańska Michała Anioła z bazyliki św. Piotra w Rzymie z 1499 roku.

Forma Piety została podjęta przez sztukę ludową w oparciu o wzory gra-

ficzne, szczególnie o grafikę dewocyjną. Na wystawie znalazły się licz-

ne wyobrażenia Piety, nie tylko dawne, ale też współczesne, świadczące

o żywotności tego typu ikonograficznego, stanowiącego wciąż źródło in-

spiracji. Pietà, jako cierpiąca Matka, pełna bólu, lecz posłusznie przyjmu-

21jąca wolę Boga, była bliska uczuciom prostych ludzi, zmagających się na

co dzień z licznymi przeciwnościami, do których często należała śmierć

dziecka. Warto zwrócić uwagę na ujęcie tematu, w którym Maria nosi

koronę na głowie, oznaczającą, że poprzez swą śmierć Chrystus zyskał

dla siebie oraz swej Matki prawo królowania nad światem.

Tematy pasyjne zamyka przedstawienie Grobu Pańskiego. Zyskało ono

dużą popularność w sztuce ludowej i było realizowane zarówno w rzeź-

bie, jak i w malarstwie, zwłaszcza na szkle. Temat ten podnosili szczegól-

nie często autorzy obrazów na szkle tworzący na Śląsku, w Czechach i na

Słowacji. Interesującym ujęciem sceny ukazującej Chrystusa w grobie,

jest wyobrażenie Misericordia Domini, jak na obrazie namalowanym na

płótnie – Chrystus z kościoła Reformatów w Krakowie. Wizerunek ten pokazu-

je Jezusa z oznakami męki, stojącego w grobie, w towarzystwie Marii i za-

konników. Godne uwagi są również w sztuce ludowej – rzeźby martwego

Chrystusa, stanowiące niezbędny element w aranżacjach Grobu Pańskiego

w kościołach, będącego obiektem adoracji w Wielką Sobotę Wielkanoc-

ną. Do tego pierwotnego przeznaczenia figury Chrystus w Grobie, powsta-

łej w XIX wieku, nawiązuje zbudowana na ekspozycji konstrukcja Grobu Pańskiego. Rzeźby martwego Chrystusa z wiejskich kościółków były dzie-

łami ludowych rzemieślników. Z dawnych wzorów ikonograficznych

Grobu Pańskiego czerpią również współcześni twórcy, czego przykładem

jest prezentowana płaskorzeźba Bolesława Suski z Budzisk.

Najważniejszym świętem chrześcijańskim są obchody Zmartwychwsta-

nia Pańskiego, czyli Wielkanoc. O zmartwychwstaniu Chrystusa wspo-

minają wszystkie Ewangelie (Mt 28, 1-20; Mk 16, 1-20; Łk 24, 1-53; J 20,

1-21, 25) oraz Dzieje Apostolskie (Dz 1, 1-11). Natomiast nie opisują same-

go aktu powstania Chrystusa z grobu. W ikonografii wczesnochrześci-

jańskiej moment ten funkcjonuje symbolicznie – Trzy Niewiasty u grobu z odsuniętym kamieniem. Najwcześniejsze wyobrażenia Zmartwychwstania

znaleźć można w sztuce począwszy od X wieku. Postać Chrystusa Zmar-twychwstałego w Polsce, już od końca gotyku, wzorowano na figurze z Oł-

tarza Mariackiego w Krakowie. Każdy prawie kościół pragnął posiadać

to wyobrażenie, a wiejskie parafie na potrzeby procesji w dzień rezurek-

cji zamawiały tego typu rzeźbę u twórców ludowych.

Chrystusa Zmartwychwstałego przedstawiano najczęściej obnażonego do

pasa, w czerwonym płaszczu na ramionach, z uniesioną prawą dłonią

w geście błogosławieństwa, zaś w lewej dzierżył proporzec na drzewcu

22 zwieńczonym krzyżem. Znajdującej się na wystawie rzeźbie Chrystus Zmartwychwstały (XIX wiek) – przydano pod prawą stopą czaszkę, sym-

bolizującą pokonaną przez Jezusa śmierć.

Ostatni ważny moment z życia Chrystusa na ziemi – Wniebowstąpienie –

poruszany był przez nielicznych twórców ludowych. O wydarzeniu tym

wspominają Ewangelie (Mk 16, 19-20; Łk 24, 50-53) i Dzieje Apostolskie

(Dz 1, 6-11). W oparciu o wymienione teksty dawni artyści ukazywali po-

stać unoszącego się ku niebu Chrystusa i patrzących w górę apostołów.

Do tego ujęcia nawiązuje współczesna płaskorzeźba Piotra Wolińskiego

z Kcyni. Jedno z najstarszych przedstawień, częste w średniowieczu, po-

kazywało tylko stopy Chrystusa oraz ich ślady pozostawione na skale.

W ten skrótowy sposób twórcy pragnęli symbolicznie zaznaczyć granicę

nieprzekraczalną dla człowieka.

W sztuce pojawiały się również przedstawienia bezpośrednio nie związa-

ne z konkretnymi wydarzeniami z życia Chrystusa, lecz stanowiące izo-

lowane wyobrażenia. Należące do najbardziej majestatycznych wizerun-

ki Pantokratora oraz Salvatora Mundi – wykształcone w sztuce wczesno-

chrześcijańskiej i średniowiecznej – reprezentują tradycyjny schemat

ikonograficzny poruszany także przez twórców ludowych.

Eksponowany drzeworyt Chrystus Tronujący (Pantokrator) z 1828 roku oraz

obraz Salvator Mundi z około 1820 roku świadczą o ważnym miejscu tych

tematów w dawnej sztuce ludowej, podejmującej je w różnych techni-

kach od początku XIX wieku. Jako Pantokrator – władca i sędzia Wszech-

świata, Chrystus przedstawiony jest w pozycji siedzącej na tronie lub

stojący, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą

dłonią w geście błogosławieństwa. Salvator Mundi, Zbawiciel Świata, to

w ikonografii Chrystus przedstawiony w pozycji jak poprzednio – sie-

dzący na tronie lub stojący, trzymający w lewej ręce jabłko królewskie

i błogosławiący prawą dłonią. Czasami w późniejszym okresie jabłko za-

stępowano globem zwieńczonym krzyżem.

Kult Dzieciątka Jezus rozwinął się w średniowieczu, w związku z piel-

grzymowaniem do Ziemi Świętej i do Betlejem, propagowany przez za-

kon karmelitów bosych. W kościele karmelitów w Pradze znajduje się

woskowa figurka Dzieciątka Jezus, znana jako Dzieciątko Jezus Praskie.

W Polsce kult ten zaczął się szczególnie rozwijać od XVIII wieku. Jednym

ze wzorów ikonograficznych kultu Dzieciątka Jezus jest przedstawienie

23małego Chrystusa śpiącego na krzyżu. Do tego XIX-wiecznego wzoru na-

wiązuje prezentowany obraz na płótnie Dzieciątko Jezus pod krzyżem, wyko-

nany ręką anonimowego malarza z Oławy.

Jezus wielokrotnie przekazywał apostołom i innym słuchaczom swo-

ją naukę w przypowieściach (Mt 18, 12-14). Te z nich, które traktowały

o owcach i owczarni, czyli – jak objaśniano – o duszach ludzkich i Ko-

ściele, stały się źródłem, jednego z najstarszych wyobrażeń Chrystusa

w ikonografii chrześcijańskiej, jako Chrystusa – Dobrego Pasterza. Na wy-

stawie, ten nieczęsto spotykany w sztuce ludowej temat, reprezentuje

XIX-wieczna praca rzeźbiarska. W Kościele katolickim IV niedziela wiel-

kanocna obchodzona jest jako Niedziela Dobrego Pasterza – dzień modli-

twy o powołania.

Jedno z symbolicznych wyobrażeń pasyjnych w sztuce ludowej to Chry-stus Bolesny, dla którego wzorem jest cudowny obraz Męża Boleści z Raci-

borza na Śląsku. Wizerunek Chrystusa pokazującego rany, reprezentują

dwie prace: rzeźba pochodząca z Pałuk oraz obraz z warsztatu często-

chowskiego (XIX wiek).

Wyszczególnione tematy ikonograficzne sięgają najstarszych tradycji

zakorzenionych w sztuce ludowej, która w ciągu kolejnych wieków czer-

pała z tendencji w nauce Kościoła.

Do nowszych przedstawień, bardzo popularnych w ludowej religijno-

ści, należy wyobrażenie Serca Jezusa, wzorowane na grafice dewocyj-

nej. Chrystus ujmowany jest do połowy postaci, z gorejącym sercem

na piersi. Rozwijający się od XIII wieku kult rozpowszechnił się w XIX

wieku, po ustanowieniu przez papieża Piusa IX w 1856 roku uroczysto-

ści liturgicznej Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wydarzenie to było

uwieńczeniem sięgających XVII wieku starań, zapoczątkowanych przez

Małgorzatę Marię Alacoque, zakonnicę zgromadzenia Sióstr Nawiedze-

nia (wizytek). Kilkakrotnie objawił się jej Chrystus ze swym sercem na

piersiach, przebitym i opasanym koroną cierniową, z którego tryskały

płomienie miłości, z krzyżem w centrum. Na wystawie temat ten podej-

muje XIX-wieczna rzeźba z terenu Mazowsza. Motyw został rozwinięty

w XX wieku do wariantu, w którym z piersi ukazanego w całej postaci

Jezusa wychodzą dwa promienie: biały i czerwony. Przedstawienie to,

stanowiące wizerunek Jezusa Miłosiernego, powstało na podstawie obja-

wień, jakich doznała św. Faustyna, Orędowniczka Miłosierdzia Bożego.

Prosta treść posłannictwa świętej Faustyny trafiła do serc zwykłych lu-

24 dzi i znalazła szybki odzew w religijności i sztuce ludowej. Prezentowana

rzeźba Jezusa Miłosiernego, powtarzająca kompozycję obrazu wykonanego

według instrukcji św. Faustyny, jest przykładem na współczesne tworze-

nie się nowych tematów ikonograficznych w obrębie sztuki kościelnej

i twórczości ludowej.

W ramach tego zjawiska powstało wyobrażenie Chrystusa Króla. Ciekawe

jest tu połączenie motywów religijnych, wywodzących się z wizerunków

Serca Jezusa i Jezusa Miłosiernego, oraz przesłanek politycznych, które sta-

nowiły żywą inspirację dla twórców ludowych po II wojnie światowej.

Sam charakter posłannictwa Chrystusa jako Króla, przekazanego przez

Służebnicę Bożą Rozalię Celakównę, wyraźnie wiąże sprawy duchowe

z państwowymi: „Polska nie zginie, o ile przyjmie Chrystusa za Króla

w całym tego słowa znaczeniu (...), tylko te państwa nie zginą, które będą

oddane Jezusowemu Sercu przez Intronizację”. Intronizacja ta miałaby

polegać na uznaniu władzy Jezusa we wszystkich dziedzinach życia – od

osobistego do państwowego. W sztuce ludowej wizerunek Jezusa jako

Króla powstał przez dodanie do ukazanego w pełnej postaci – ujęcia

z Sercem gorejącym – insygniów władzy – korony królewskiej, berła oraz

płaszcza.

I. DzIeCIństWo Jezusa

26 Narodzenie Chrystusa

1. obraz, Boże Narodzenie

wyk. nieznany, XIX/XX w.

deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm

pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie


E-5507

27

2. rzeźba, Szopkawyk. Władysława Adryanowa, 1992

glina malowana, wys. 5-21 cm

pochodzenie: Kruchowo, woj. wielkopolskie


MOB/ES-180/1-24

28 Pokłon pasterzy

3. obraz, Pokłon pasterzywyk. nieznany, XIX w.

płótno, farby olejne, wym. 88,5 x 65,5 cm

pochodzenie: Przemyśl, woj. podkarpackie

Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

MEK 56178

Pokłon trzech Króli

4. obraz, Pokłon Trzech Króliwarsztat południowomałopolski, XIX w.

płótno, farby olejne, wym. 75 x 60 cm

pochodzenie: Rabka, woj. małopolskie


MEK 54265

ucieczka Świętej Rodziny do egiptu

5. obraz, Ucieczka do Egiptuwyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: nieznane

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/2266

6. płaskorzeźba, Ucieczka do Egiptuwyk. nieznany, k. XVIII w. (?)

drewno polichromowane, wym. 84 x 60 cm

pochodzenie: Starogard Gdański, woj. pomorskie


MEK 51371

30 ofiarowanie Jezusa w świątyni

7. obraz, Oczyszczenie Matki Boskiej warsztat małopolski, ok. 1864 r.

płótno, farby olejne, wym. 86 x 71,5 cm

pochodzenie: Kraków, woj. małopolskie


MEK 40780

8. obraz, Ofiarowanie Jezusa w świątyni wyk. nieznany, XIX/XX w.




E-5508

Matka Boska z Jezusem

9. obraz, Matka Boska Karmiącawyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Jurgów, woj. małopolskie


MEK 60372

10. obraz, Matka Boska Częstochowska

wyk. nieznany, 2 poł. XIX w.


pochodzenie: Pisarzowice, woj. małopolskie


MEK 35502

11. obraz, Matka Boska Pocieszeniawyk. Wincenty Chrząszczkiewicz (?), 1879 r.


pochodzenie: Brzyczyna, woj. małopolskie


MEK 53085

3112. obraz płaskorzeźbiony, Matka Boska z Dzieciątkiem

wyk. nieznany, XIX w.

papier, drewno polichromowane, wym. 84 x 70 cm

pochodzenie: Kraków-Bronowice, woj. małopolskie


MEK 44265

13. obraz, Matka Boska i Jezus

wyk. nieznany, XX w.

drewno, sklejka, farby olejne, wym. 67,5 x 137 cm

pochodzenie nieznane

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/4128

Św. Józef z Dzieciątkiem

14. obraz, Święty Józef z Dzieciątkiemwarsztat częstochowski, XIX w.

papier, tempera, wym. 75 x 62 cm

pochodzenie: Dzianisz, woj. małopolskie


PME 2413

Święta Rodzina

15. obraz, Matka Boska Dzikowska

wyk. Wincenty Chrząszczkiewicz, 1879 r.

płótno, farby olejne, wym. 90,5 x 75 cm

pochodzenie: Brzyczyna, woj. małopolskie


MEK 53086

16. obraz, Święta Rodzina Kaliska

warsztat częstochowski, XIX w.


pochodzenie: Sopotnia Wielka, woj. śląskie


MEK 40602

32 17. rzeźba, Święta Rodzinawyk. Antoni Chynek, 1989 r.

drewno polichromowane, wys. 23,5 cm

pochodzenie: Gniewkowo, woj. kujawsko-pomorskie


MOB/ES-126

18. drzeworyt, Święta Rodzina

wyk. nieznany

odbitka z deski z XVIII/XIX w.

nowodruk na papierze, wym. 33,5 x 24,8 cm

pochodzenie: Spisz, woj. małopolskie


MEK 48270

II. Działalność publiczna Jezusa - Chrystofanie

34 Chrzest Chrystusa

19. obraz, Chrzest Chrystusa



pochodzenie: Wąbrzeźno, woj. kujawsko-pomorskie


MEK 50405

20. rzeźba, Chrzest Chrystusa

wyk. Czesław Wętkowski, lata 70. XX w.

drewno, wys. 29,5 cm

pochodzenie: Trzemeszno, woj. wielkopolskie


MOB/ES-29

35Przemienienie Pańskie

21. obraz, Przemienienie Pańskie



pochodzenie: Zawoja, woj. małopolskie


MEK 59199

36 22. płaskorzeźba, Przemienienie Pańskie

wyk. Bronisław Bednarz, 1985 r.

drewno polichromowane, wym. 85 x 51cm

pochodzenie: Skrzypne, woj. małopolskie


PME 46344

23. płaskorzeźba, Głowa Chrystusa



pochodzenie: Ochotnica, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1346

III. tematy pasyjne

38 Wjazd Chrystusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową

24. obraz na szkle, Wjazd do Jerozolimywyk. Adam Słowiński, 1982 r.

farby olejne, staniol, wym. 48,5 x 33,5 cm

pochodzenie: Zakopane, woj. małopolskie


PME 44666

25. rzeźba, Chrystus na osiołku

wyk. Antoni Sołtys, 1960 r.


pochodzenie: Sułkowice, woj. małopolskie


MEK 25699

26. rzeźba, Wjazd do Jerozolimywyk. Roman Śledź, 1985 r.

drewno polichromowane, wys. 35 cm

pochodzenie: Malinówka, woj. lubelskie


PME 47488

scena spotkania Chrystusa z Matką podczas wjazdu do Jerozolimy

27. obraz na szkle, Pożegnanie Jezusa z Marią


szkło, farby olejne, czarny tusz, wym. 28 x 18 cm

pochodzenie: Kotlina Kamiennogórska, woj. dolnośląskie


E-1514

40 ostatnia Wieczerza

28. rzeźba, Ostatnia Wieczerzawyk. Antoni Baran, 1982 r.


pochodzenie: Opoczno, woj. łódzkie


PME 44762

4129. rzeźba, Ostatnia Wieczerzawyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Grzmiąca, woj. dolnośląskie


E-5238

30. drzeworyt, Ostatnia Wieczerzaodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z lat 30. XIX w.

nowodruk na papierze, wym. 37 x 30 cm

pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie


MEK 30455

42 Modlitwa Chrystusa w ogrodzie na Górze oliwnej

31. obraz na szkle, Chrystus w Ogrójcu


szkło, farby olejne, pozłotka, czarny tusz, wym. 28 x 18 cm

pochodzenie: Kłodzko, woj. dolnośląskie


E-228

4332. obraz, Modlitwa w Ogrójcuwyk. nieznany, XIX/XX w.




E-5509

33. rzeźba, Jezus w Ogrójcu

wyk. Wacław Suska, 1976 r.


pochodzenie: Dąbrówka, woj. mazowieckie


PME 39651

34. płaskorzeźba Chrystus w Ogrójcuwyk. nieznany, XIX w.

drewno polichromowane, wym. 51,5 x 27 cm

pochodzenie: Jawiszowice, woj. małopolskie


MEK 36053

44

35. obraz, Chrystus przed Piłatem

warsztat częstochowski, XIX w.



MEK 1089

Jezus związany tzw. Nazareński

4536. rzeźba, Chrystus Nazareńskiwyk. nieznany, Polska, XIX w.



MEK 24605

37. rzeźba, Chrystus Nazareńskiwyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Gniezno, woj. wielkopolskie


MEK 49659

38. rzeźba, Chrystus w okowachwyk. nieznany, XIX w.

drewno, wys. 22 cm

pochodzenie: woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1331

Chrystus Biczowany

39. obraz na szkle, Biczowaniewyk. Krzysztof Okoń, 1979 r.

szkło pęcherzykowe, farby olejne, tusz, wym. 40,5 x 31 cm



PME 43041

40. obraz, Biczowaniewyk. nieznany, XIX/XX w.




E-5510

46

41. rzeźba, Chrystus u słupa wyk. nieznany, XIX w.



MEK 63902

42. rzeźba, Chrystus u słupa

wyk. Roman Śledź, 1976 r.


pochodzenie: Malinówka, woj. lubelskie


PME 39662

Chrystus cierniem koronowany

43. obraz, Cierniem koronowanie

wyk. nieznany, XIX/XX w.




E-5511

ecce Homo

44. obraz, Ecce Homowyk. nieznany, poł. XIX w.


pochodzenie: Kęty, woj. małopolskie


MEK 35239

Chrystus u słupa

47

45. obraz na szkle, Ecce Homowyk. nieznany, XIX w.

szkło, farby olejne, wym. 36,5 x 28 cm



E-1425

48 Droga krzyżowa

46. obraz, Kalwaria Zebrzydowskawyk. nieznany, 1902 r.

litografia barwna, wym. 66 x 80 cm

pochodzenie: Opawa (Czechy)

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/2003

Chrystus niosący krzyż

47. rzeźba, Chrystus dźwigający krzyżwyk. Józef Zganiacz, 1982 r.


pochodzenie: Fałków, woj. świętokrzyskie


PME 44445

49

48. rzeźba, Chrystus upadający pod krzyżem

wyk. nieznany, kon. XIX w.


pochodzenie: Osiek, woj. małopolskie


MEK 35474

upadek pod krzyżem

50 49. rzeźba, Upadek Chrystusa pod krzyżem wyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Mników, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1257

50. płaskorzeźba, Jezus pierwszy raz upadawyk. Zdzisław Chojęta, 1982 r.


pochodzenie: Wrocław, woj. dolnośląskie


PME 44452

spotkanie z szymonem Cyrenejczykiem

51. rzeźba, Szymon Cyrenejczykwyk. Piotr Woliński, 1988 r.

drewno bejcowane, wys. 38,7 cm

pochodzenie: Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie


MOB/ES-86

Chusta św. Weroniki

52. obraz na szkle, Chusta św. Weronikiwyk. nieznany, XIX w.

szkło, farby olejne, wym. 36 x 28 cm

pochodzenie: Dłużec, woj. dolnośląskie


E-2721

53. obraz na szkle, Oblicze Pańskiewyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Dolny Śląsk,


E-272

5154. obraz, Stacja VI. Chusta św. Weronikiwyk. nieznany, XIX/XX w.




E-5512

55. obraz na blasze, Chusta św. Weronikiwyk. nieznany, XIX w.

blacha, farby olejne, wym. 42 x 32 cm

pochodzenie: Lądek Zdrój, woj. dolnośląskie


E-6164

56. płaskorzeźba, Głowa Chrystusa z chusty świętej Weroniki wyk. nieznany, XIX w.

drewno, wym. 15 x 11 cm

pochodzenie: Górny Śląsk

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/2919

upadek pod krzyżem

57. obraz, Jezus trzeci raz upada pod krzyżem, stacja IX

wyk. nieznany

płótno, deska, farby olejne, wym. 71,5 x 57 cm

pochodzenie: Sędziejowice, woj. świętokrzyskie


PME 34895

Chrystus Frasobliwy

58. rzeźba, Chrystus Frasobliwy wyk. nieznany, 1881 r.


pochodzenie: Jodłówka Tuchowska, woj. małopolskie


MEK 24439

52 59. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, poł. XIX w.


pochodzenie: Porąbka Uszewska, woj. małopolskie


MEK 31737

60. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Wysoka, woj. podkarpackie


MEK 48904

61. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, pocz. XX w.


pochodzenie: Lipienice, woj. pomorskie


MEK 50976

62. rzeźba, Chrystus Frasobliwy


piaskowiec, ślady polichromii, wys. 29 cm

pochodzenie: Chęciny, woj. świętokrzyskie


MEK 57430



pochodzenie: Rudno, woj. śląskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1296

54 64. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Bronowice, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1289



pochodzenie: Wilkowisko, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1284

66. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, 1838 r.


pochodzenie: Dąbrowa, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1521



pochodzenie: Parchocin, woj. świętokrzyskie

własność Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/2462



pochodzenie: Liszki, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1275



pochodzenie: Piekary Śląskie, woj. śląskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1274

5570. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. Stanisława Chociłowska, 1972 r.

drewno, wys. 25 cm

pochodzenie: Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie


MOB/ES-173

71. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. Czesław Wętkowski, lata 70. XX w.

drewno bejcowane, bursztyn, wys. 25 cm

pochodzenie: Trzemeszno, woj. wielkopolskie


MOB/ES-30

72. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. Stefan Boguszyński, 1986 r.

drewno bejcowane, pokost, wys. 51cm



MOB/ES-8

73. płaskorzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.

drewno polichromowane, wym. 38 x 14,5 cm

pochodzenie: nieznane

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1317

ukrzyżowanie Chrystus z Matką, św. Janem, Marią Magdaleną i łotrami

74. obraz, Chrystus Ukrzyżowany z Marią Magdalenąwarsztat małopolski, Małopolska, XIX w.


pochodzenie: Rokitno, woj. świętokrzyskie


PME 36135

56 75. rzeźba, Pasyjkawyk. Michał Gier, ok. 1920 r.




MEK 51334/1-3

76. rzeźba, Grupa Ukrzyżowaniawyk. Leon Katulski, 1947 r.

drewno polichromowane, bejcowane, wys. 87 cm

pochodzenie: Annowo, woj. kujawsko-pomorskie


MOB/ES-273

5777. rzeźba, Ukrzyżowaniewyk. Zygmunt Kędzierski, 1995 r.

drewno, płyta pilśniowa, farby akrylowe, wys. 82 cm

pochodzenie: Przymuszewo, woj. kujawsko-pomorskie


MOB/ES-278

78. płaskorzeźba, Pasjawyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Wielka Wieś, woj. małopolskie


MEK 50522

79. płaskorzeźba, Chrystus na krzyżuwyk. Antoni Baran, 1978 r.


pochodzenie: Opoczno, woj. łódzkie


PME 46411

80. płaskorzeźba, Ukrzyżowanie ze Stefatonem i Longinusemwyk. Władysława Adryanowa, 1970 r.

drewno, dykta, glina, wym. 39,7 x 29,6 cm



MOB/ES-177

81. drzeworyt, Ukrzyżowanieodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego, poł. XIX w.




MEK 30450

58 Krucyfiksy

Chrystus Kobylański, Chrystus Milatyński, Chrystus z narzędziami Męki Pańskiej arma Christi, Cud w Walldürn

82. obraz, Chrystus Milatyńskiwyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Kaszów, woj. małopolskie


MEK 46822

83. obraz, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: pow. Sucha Beskidzka, woj. małopolskie


MEK 44268

84. malowidło na blasze, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XX w.

blacha, farby olejne, wym. 98 x 85 cm

pochodzenie: Sieroty, woj. śląskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/968

85. obraz, Chrystus na krzyżuwyk. nieznany, XIX w.

blacha, farby olejne, wym. 24,5 x 17,5 cm

pochodzenie: Dzierawy, woj. wielkopolskie


MNPEsz-267

60 86. obraz, Ukrzyżowaniewyk. nieznany, XIX/XX w.




E-5513

87. rzeźba, Chrystus na krzyżuwyk. nieznany, pocz. XX w.


pochodzenie: Kaszów, woj. małopolskie


MEK 61825

88. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, przed 1946 r.



Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1368

89. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.



Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1252

90. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Koszęcin, woj. śląskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1234

91. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowany




Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/ 1363

61

92. rzeźba, Krucyfikswyk. Józef Chełmowski, 1982 r.


pochodzenie: Brusy, woj. pomorskie

Muzeum Okręgowe

im. Leona Wyczółkowskiego

w Bydgoszczy

MOB/ES-73

62

93. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. Paweł Bryliński, ok. 1860 r.


pochodzenie: Tomczyce/Grabów-Wójtowstwo

woj. wielkopolskie

Muzeum Narodowe w Poznaniu

Oddział Etnograficzny

MNPEsz-4090

6394. rzeźba, Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Czermna, woj. dolnośląskie


E-2510

95. drzeworyt, Chrystus Kobylańskiwyk. nieznany, ok. 1825 r.

papier ręcznie kolorowany, wym. 34, 5 x 28,5 cm

pochodzenie: Zarzyce Wielkie, woj. małopolskie


MEK 7792

96. drzeworyt, Chrystus Ukrzyżowanyodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego, poł. XIX w.

nowodruk na papierze, wym. 14,5 x 9 cm



MEK 7814

97. drzeworyt, Cud w Walldürn

odbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z 1831 r.




MEK 46134

64 zdjęcie z krzyża

98. rzeźba, Zdjęcie z krzyżawyk. Bolesław Parasion, 1995 r.


pochodzenie: Wólka Cycowska, woj. lubelskie


PME 52175

Pietà

99. obraz, Pietàwyk. nieznany, przed 1936 r.


pochodzenie: Kolbuszowa, woj. podkarpackie


MEK 46545

100. rzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.



MEK 48713



pochodzenie: Dolny Śląsk


PME 57355

102. rzeźba, Pietàwyk. Stanisława Chociłowska, 1977 r.

drewno, wys. 29 cm



MOB/ES-175

65103. rzeźba, Pietàwyk. Władysława Adryanowa, 1980 r.

glina malowana, wys. 18,5 cm



MOB/ES-607

104. rzeźba, Pietàwyk. Stefan Boguszyński, 1987 r.

drewno bejcowane, wys. 52 cm



MOB/ES-49

66 105. rzeźba, Pietàwyk. Piotr Woliński, 1988 r.

drewno bejcowane, wys. 53 cm



MOB/ES-87

106. rzeźba, Pietàwyk. Józef Piłat, 1965 r.


pochodzenie: Dębska Wola, woj. świętokrzyskie


MNPEsz-3523



pochodzenie: Krzeszówek, woj. dolnośląskie


E-1892

108. rzeźba, Pietà

wyk. nieznany, 1892 r.




E-4408





E-3937

110. płaskorzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Stary Sącz, woj. małopolskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1347

111. drzeworyt, Pietàodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z ok. 1830 r.




MEK 7797

68 112. drzeworyt, Pietàodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego, poł. XIX w.

Teka Łazarskiego, wym. 34 x 22 cm



PME 29007

Grób Pański

113. obraz, Chrystus w grobiewyk. nieznany, poł. XIX w.


pochodzenie: Łany Średnie, woj. śląskie


MEK 32334

114. obraz, Misericordia Domini lub Chrystus z kościoła Reformatów w Krakowie




MEK 26651

115. obraz na szkle, Chrystus w grobiewyk. nieznany, XIX w.




E-135

70 116. obraz na szkle, Grób Pańskiwyk. nieznany, XIX w.

szkło, tło lustrzane, farby olejne, wym. 35,5 X 27,5 cm



E-342

117. rzeźba, Chrystus w grobiewyk. nieznany, XIX w.



MEK 60342

118. płaskorzeźba, Chrystus w grobiewyk. Bolesław Suska, 1974 r.


pochodzenie: Budziska, woj. lubelskie


PME 37397

IV. Chrystus po zmartwychwstaniu

72 Chrystus zmartwychwstały

119. obraz na szkle, Zmartwychwstaniewyk. Ewelina Pęksowa, 2005 r.

szkło, farby olejne, złoto w płatkach, wym. 40 x 31 cm

pochodzenie: Zakopane, woj. małopolskie


PME 55499

120. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Kobryń, Białoruś


MEK 6670

121. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Ornontowice, woj. śląskie

Muzeum w Gliwicach

MGL/ET/1343

74 122. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XIX w.




E-5776

123. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XVIII/XIX w.


pochodzenie: okolice Głogowa, woj. dolnośląskie


E-5888

Wniebowstąpienie Chrystusa

124. płaskorzeźba, Wniebowstąpieniewyk. Piotr Woliński, 1989 r.

drewno bejcowane, wym. 62 x 25,7 cm



MOB/ES-88

V. Inne wyobrażenia Chrystusa

76 Chrystus Pantokrator

125. drzeworyt, Chrystus Tronującyodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z 1828 r.

nowodruk na papierze, wym. 31, 2 x 18 cm



MEK 30464

salvator Mundi

126. obraz, Salvator Mundiwarsztat częstochowski, ok. 1820 r.


pochodzenie: Sopotnia Wielka, woj. śląskie


MEK 40601

Kult Dzieciątka Jezus

127. obraz na szkle, Mały Jezus z kulą światawyk. nieznany, XIX w.

szkło, farby olejne, wym. 17,5 x 27,5 cm



E-1335

128. obraz, Dzieciątko Jezus pod krzyżemwyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Oława, woj. dolnośląskie


E-8564

77Jezus Dobry Pasterz

129. rzeźba, Chrystus Dobry Pasterzwyk. nieznany, XIX w.


pochodzenie: Kartuzy, woj. pomorskie


MEK 53376

Chrystus Boleściwy, tzw. Raciborski

130. obraz, Chrystus ukazujący rany (Raciborski)warsztat częstochowski (?), XIX w.




MEK 61911

78

131. rzeźba, Chrystus ukazujący rany (Raciborski)wyk. nieznany, 1852 r.


pochodzenie: okolice Kcyni, woj. kujawsko-pomorskie


E-5887

79serce Pana Jezusa

132. rzeźba, Serce Jezusawyk. nieznany, pocz. XIX w.


pochodzenie: Goślice, woj. mazowieckie


MEK 57509

Jezus Miłosierny

133. rzeźba, Jezus (Miłosierny)wyk. Stanisław Suska, 1989 r.


pochodzenie: Sztutowo, woj. pomorskie


PME 50517

Chrystus Król

134. rzeźba, Chrystus Królwyk. Bronisław Chojęta, 1982 r.


pochodzenie: Adamów, woj. mazowieckie


PME 44433

80

135. rzeźba, Chrystus Królwyk. nieznany


ze zbiorów zastanych w 1945 r.

Muzeum Narodowe w Poznaniu,

Oddział Etnograficzny

MNPEsz-54

81artyści reprezentowani na wystawie

Władysława Adryanowa (1915-1997), Kruchowo, woj. wielkopolskie

Antoni Baran (ur. 1930), Opoczno, woj. łódzkie

Bronisław Bednarz (1927-2007), Skrzypne, woj. małopolskie

Stefan Boguszyński (1916-1996), Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie

Paweł Bryliński (1813-1886), Tomczyce, woj. wielkopolskie

Józef Chełmowski (ur. 1934), Brusy, woj. pomorskie

Stanisława Chociłowska (1911-199?), Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie

Bronisław Chojęta (1922-1991), Adamów, woj. lubelskie

Zdzisław Chojęta (ur. 1952), Wrocław, woj. dolnośląskie

Wincenty Chrząszczkiewicz (1821-1889), Żywiec, woj. śląskie

Antoni Chynek (1892-1997), Gniewkowo, kujawsko-pomorskie

Michał Gier (1853-1929), Rybna, woj. małopolskie

Leon Katulski (1905-1970), Annowo, woj. kujawsko-pomorskie

Zygmunt Kędzierski (ur. 1949), Przymuszewo, woj. kujawsko-pomorskie

Krzysztof Okoń (ur. 1939), Kraków, woj. małopolskie

Bolesław Parasion (ur. 1950), Wólka Cycowska, woj. lubelskie

Ewelina Pęksowa (ur. 1923), Zakopane, woj. małopolskie

Józef Piłat (1900-1971), Dębska Wola, woj. świętokrzyskie

Adam Słowiński (1931-2006), Zakopane, woj. małopolskie

Antoni Sołtys, Sułkowice, woj. kujawsko-pomorskie

Bolesław Suska (1919-2005), Budziska, woj. lubelskie

Stanisław Suska (ur. 1954), Sztutowo, woj. pomorskie

Wacław Suska (1922-1999), Dąbrówka, woj. lubelskie

Roman Śledź (ur. 1948), Malinówka, woj. lubelskie

Czesław Wętkowski (1893-1981), Skubarczewo, woj. wielkopolskie

Piotr Woliński (ur. 1951), Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie

Józef Zganiacz (1904-1996), Fałków, woj. świętokrzyskie

82 Wybrana bibliografia

Biernacka Małgorzata, Ikonografia publicznej działalności Chrystusa w polskiej sztuce nowożytnej, Warszawa 2003.Błachowski Aleksander, Malarstwo na szkle. Tradycje i współczesność polskiej sztuki ludowej, t. 1, Lublin – Toruń 2004.Chrzanowski Tadeusz, Piwocki Ksawery, Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej, Wrocław 1981.Czachowski Hubert, Gruszczyńska Hanna, W niebie i na ziemi. Oblicza religijności ludowej, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń 1999.Dobrowolski Tadeusz, Polska rzeźba ludowa, Lwów 1933.Fryś-Pietraszkowa Ewa, Kunczyńska-Iracka Anna, Pokropek Marian, Sztuka ludowa w Polsce, Warszawa 1988.Grabowski Józef, Dawna polska rzeźba ludowa, Warszawa 1968.Grabowski Józef, Ludowe obrazy drzeworytnicze, Warszawa 1970.Grabowski Józef, Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce, Warszawa 1967.Grabowski Józef, Sztuka ludowa, charakterystyki – porównania – odrębności, Warszawa 1977.Graff Grzegorz, Mosio Grażyna, Skoczeń-Marchewka Beata, Dawna sztuka ludowa. Twórcy i odbiorcy, Polska kultura ludowa, Przewodnik po wystawie stałej Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Kraków 2007.Jabłońska Teresa, Tradycja gotycka w polskiej rzeźbie ludowej, Polska Sztuka Ludowa, R. XXVI, 1972, nr 2, s. 83-96.Jacher-Tyszkowa Aleksandra, Polski drzeworyt ludowy, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Biuro Wystaw Artystycznych w Olsztynie, Olsztyn 1971.Jackowski Aleksander, Obrazy ludowe, Lublin 1998.Jackowski Aleksander, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.Jackowski Aleksander, Jarnuszkiewiczowa Jadwiga, Sztuka ludu polskiego, Warszawa 1967.Kośko Maria Magdalena, Tajemne przestrzenie świętości, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny, Poznań 1999.Krzysztofowicz Stefania, O sztuce ludowej w Polsce, Warszawa 1972.Krzysztofowicz Stefania, Upadek Chrystusa pod krzyżem, Polska Sztuka Ludowa,R. XXIV, 1970, nr 2, s. 81-90.Kubit Bożena, Ukrzyżowanie, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2000.Kunczyńska-Iracka Anna, Chrystus Frasobliwy i Jego miejsce w tradycyjnej religijności ludowej, Polska Sztuka Ludowa, R. XXXIV,1980, nr 3-4, s. 143-152.Mironiuk-Nikolska Alicja, Za grzech świata... Tematy pasyjne w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Warszawa 2003.Murawiec Wiesław, Kalwaria Zebrzydowska. Informator – przewodnik po zabytkach sztuki i architektury sakralnej, Kalwaria Zebrzydowska 2005.O polskiej sztuce religijnej, red. Jerzy Langman, Katowice 1932.Pierzynowska Gertruda, Kapliczki i krzyże przydrożne Kociewia, t. 2, Tczew – Pelplin 2005.Pokropek Marian, Pasja Jesu Krysta, Dom Pracy Twórczej w Radziejowicach, Radziejowice 2000.Pokropek Marian, Polskie drzeworyty ludowe i współczesna grafika, Muzeum Sztuki – Czerniowice, Muzeum Sztuki Ludowej w Otrębusach, Otrębusy 2008.Powiłańska-Mazur Danuta, Frasobliwy, Muzeum Lubelskie, Lublin 1998.Rataj Andrzej, Oblicza Boga, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Kraków 1999.Reinfuss Roman, Malarstwo ludowe, Kraków 1962.Reinfuss Roman, Świderski Jan, Sztuka ludowa w Polsce, Kraków 1960.Ricciotti Giuseppe, Życie Jezusa Chrystusa, Warszawa 1954.Ripa Cesare, Ikonologia, Kraków 2002.Sala Giuseppe, Zanchi Giuliano, Oblicze do kontemplacji, Kielce 2003.Seweryn Tadeusz, O Chrystusie Frasobliwym. Figurki – legendy – świątkarze, Kraków 1926.Seweryn Tadeusz, Polskie malarstwo ludowe, Kraków 1937.Seweryn Tadeusz, Sztuka ludowa w Polsce, Kraków 1948.Słomska Halina, Malarstwo na szkle. XVIII– i XIX–wieczne ludowe malarstwo na szkle w zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2009.Tkacz Violetta, Ja sam i mój dom służyć chcemy Panu. Tradycje religijności ludowej na Pomorzu, Muzeum Wsi Słowiańskiej w Klukach Oddział Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Kluki 2000.White Ellen G., Życie Jezusa, Warszawa 1988.Zieliński Chwalisław, Sztuka sakralna, Poznań 1959.Zięba Dorota, Frasobliwy, Twórczość Ludowa, R. IV, 1989, nr 2, s. 3-6.

Patronat medialny

Opieka medialna

Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce...

Documents

Transcript of Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce...