ALICE MILLER

DRAMAT UDANEGO DZIECKAStudia nad powrotem do prawdziwego Ja

Tytu oryginau DAS DRAMA DES BEGABTEN KINDESWydanie polskie na podstawie nowej wersji ksiki z 1994 roku.

Przekad Natasza Szymaskapo osobistej adjustacji Autorki (serdecznie dzikujemy) opracowa Jacek Santorski

Obraz na okadce Alice Miller

Wydawnictwo Jacek Santorski & Co 1995

1

Spis treciI. DRAMAT UDANEGO DZIECKA JAK STALIMY SI PSYCHOTERAPEUTAMI Wszystko lepsze od prawdy Biedne bogate dziecko Utracony wiat uczu W poszukiwaniu prawdziwego Ja Sytuacja psychoterapeuty Zoty mzg II. DEPRESJA I MANIA WIELKOCI SKUTKI ODRZUCENIA BOLESNEJ PRAWDY Losy dziecicych potrzeb Zdrowy rozwj Zaburzenia Iluzja mioci Mania wielkoci jako forma samookamywania Depresja rewers manii wielkoci Depresja jako forma wyparcia prawdziwego Ja Depresyjne fazy w trakcie terapii Funkcja sygnalizacyjna Zamazywanie prawdy Emocjonalna cia Konfrontacja z rodzicami Wewntrzne wizienie Spoeczny aspekt depresji Legenda o Narcyzie 2

III.PIEKIELNE KOO POGARDY UPOKORZENIE, POGARDZANIE SABOCI I CO DALEJ? Przykady z codziennego ycia Pogarda w zwierciadle terapii Przymus powtarzania jako wyraz zaburzonej zdolnoci do penego wypowiadania si Ja Pogarda w perwersji i nerwicy natrctw Zepsucie modego Hermana Hessego jako forma realnego za, ktrego dowiadcza Pierwszy zwizek z matk jako matryca relacji spoecznych na reszt ycia Samotno pogardzajcego Wyzwolenie z pogardy Posowie Podzikowanie

3

Cz I

Dramat udanego dziecka i jak stalimy si psychoterapeutami

4

Wszystko lepsze od prawdyDowiadczenie uczy, e w walce z zaburzeniami psychicznymi na dusz met dysponujemy tylko jednym rodkiem: jest nim proces odkrywania emocjonalnej prawdy o jedynej, niepowtarzalnej historii naszego dziecistwa. Czy potrafimy kiedykolwiek w peni wyzwoli si od iluzji, ktrymi wypenione jest ycie kadego z nas, od zudze, ktre stworzylimy, poniewa prawda wydaje si nam zbyt okrutna. A jednak prawda ta jest tak niezbdna, e za jej utrat pacimy czsto powanymi problemami psychicznymi i zaburzeniami emocjonalnymi. Dlatego w psychoterapii prbujemy odkry nasz osobist prawd, zanim ofiaruje nam now, pen wolnoci przestrze przynosi bl. Chyba e zadowolimy si czysto intelektualnym wgldem. Wwczas jednak popadamy na nowo w sfer iluzji Nie potrafimy zmieni naszej przeszoci ani te wymaza ran zadanych nam w dziecistwie. Moemy jednak zmieni siebie, skorygowa postaw wobec siebie i ycia, moemy siebie naprawi odzyska nasz utracon integralno jeli tylko zdecydujemy si dokadniej przyjrze przeszoci zapisanej w naszym ciele. Z pewnoci nie jest to droga atwa, ale stwarza nam ona moliwo opuszczenia w kocu niewidzialnego wizienia naszego dziecistwa. W tej sposb z niewiadomej ofiary przeksztacamy si w odpowiedzialnych ludzi, ktrzy znaj swoj histori i potrafi z ni y. Wikszo osb unika tej drogi postpujc dokadnie na odwrt. Nie chc nic wiedzie na temat wasnej historii i dlatego nie zdaj sobie sprawy, e przeszo nimi rzdzi, e wci yj w swojej nierozwizanej, wypartej sytuacji z dziecistwa. Nie wiedz, e boj si, i omijaj niebezpieczestwa, ktre cho kiedy stanowiy zagroenie, od dawna jednak przestay by realne. Motorem ich dziaa s niewiadome lki oraz wyparte uczucia i potrzeby, ktre tak dugo dopki pozostaj nieuwiadomione i niewyjanione, decyduj prawie o wszystkim, co ludzie robi lub czego unikaj. Wyparcie dowiadczonych w przeszoci krzywd skania np. wielu ludzi do niszczenia zarwno ycia innych, jak i wasnego, do podpalania domw obcokrajowcw i innowiercw, do mciwych dziaa pod szyldem patriotyzmu, aby ukry rozpacz udrczonego dziecka. Inni zadaj tortury, ktrych sami byli ofiarami, jak np. w sektach biczownikw i wszelkich innych kultach cierpienia, gdzie praktyki sadomasochistyczne uznawane s za drog przynoszc wyzwolenie. S kobiety, ktre przekuwaj sobie brodawki piersiowe, wieszaj na nich kolczyki, pozwalaj si fotografowa prasie i opowiadaj z dum, e nie odczuwaj najmniejszego blu, e sprawia im to nawet przyjemno. Nie mona powtpiewa w szczero tych wypowiedzi, gdy kobiety te musiay bardzo wczenie nauczy si nie odczuwa blu. Dzi gotowe s na wszystko, byle tylko nie czu cierpienia maej dziewczynki, wykorzystywanej seksualnie przez ojca, ktra musiaa przekona sam siebie, e sprawia jej to przyjemno. Kobieta wykorzystywana seksualnie jako dziecko, ktra wypara swoj dziecic rzeczywisto i nauczya si nie odczuwa blu, nieustannie

5

ucieka przed tym, co si kiedy wydarzyo przy pomocy mczyzn, sukcesw, alkoholu, narkotykw itp. Stale potrzebuje silnych wrae, aby nie dopuci do pojawienia si nudy, aby nie pozwoli sobie nawet na sekund spokoju, w ktrej mogaby poczu palc samotno swej dziecicej rzeczywistoci, gdy obawia si tego uczucia bardziej ni mierci. Chyba e miaa szczcie i okazj nauczenia si, e wiadome przeycie dziecicych uczu nie zabija, lecz wyzwala. Wypieranie cierpienia dziecistwa determinuje nie tylko ycie jednostek, ale stanowi rwnie spoeczne tabu. Znakomicie ilustruj to popularne biografie. Kiedy czytamy yciorysy sawnych artystw. Odnosimy wraenie, e ich ycie zaczo si mniej wicej w okresie dojrzewania. Przedtem artysta mia szczliwe albo pogodne, albo beztroskie dziecistwo, lub te dziecistwo pene wyrzecze czy trudne, ale to, jak ono przebiegao, zdaje si nie mie najmniejszego znaczenia. A przecie w dziecistwie ukryte s korzenie caego pniejszego ycia. Podam prosty przykad: Rzebiarz Henry Moore napisa w swoich wspomnieniach, e kiedy by maym chopcem, wolno mu byo masowa matce plecy olejkiem przeciwreumatycznym. Kiedy to przeczytaam, zyskaam nagle wgld w jego twrczo. Wielkie lece kobiety z maymi gowami mogam teraz zobaczy matk oczami maego chopca: perspektywa pomniejsza jej gow, a znajdujce si blisko plecy wydaj si olbrzymie. Dla wielu krytykw sztuki to moe by cakowicie bez znaczenia. Dla mnie jednak ta historia jest dowodem na to, jak niezwykle ywotne s dziecice dowiadczenia przechowywane w niewiadomoci i jakie moliwoci wyrazu mog sobie znale, jeli dorosy pozwoli im otwarcie zaistnie. Wspomnienie Moorea byo niegrone, mogo wic przetrwa w jego obrazach. Traumatyczne dowiadczenia dziecistwa czsto jednak pozostaj ukryte w mroku. Tam wanie odnale moemy klucze zrozumienia caego pniejszego ycia czowieka.

Biedne bogate dziecko Czsto zadaj sobie pytanie, czy kiedykolwiek uda nam si poj rozmiary samotnoci i opuszczenia, na ktre bylimy skazani jako dzieci. Nie myl tu o dzieciach, ktre w oczywisty sposb s zaniedbywane i dorastaj zdajc sobie spraw ze swej niedoli. Ale istniej ludzie, ktrzy trafiaj na terapi wypenieni obrazami szczliwego i otoczonego troskliwoci dziecistwa. Ci pacjenci w dziecistwie dysponowali wieloma moliwociami, byli utalentowani i rozwinli pniej swoje zdolnoci, za ktre nierzadko ich chwalono i ktre stay si podstaw ich sukcesw. Wikszo ju w pierwszym roku ycia ukoczya trening czystoci, a wielu z nich midzy drugim a pitym rokiem ycia bardzo sprawnie pomagao opiekowa si modszym rodzestwem. Zgodnie z powszechnie panujcym przekonaniem tacy ludzie duma swoich rodzicw powinni posiada silne i stabilne poczucie wasnej wartoci. Jednak w rzeczywistoci jest dokadnie na odwrt. Wszystko, za co si bior, robi dobrze, a nawet doskonale, s podziwiani i budz zazdro, odnosz sukcesy we wszystkim, co wydaje im si tego warte ale na nic si to nie zdaje. W tle czai si depresja, uczucie pustki, wyobcowania, bezsensu istnienia, ktre pojawiaj si, gdy zabraknie

6

narkotyku zudzenia wielkoci, gdy nie s na szczycie, nie wiec najjaniej na firmamencie sukcesu. Kiedy nagle dopada ich uczucie, e nie mog sprosta idealnemu obrazowi siebie, pojawiaj si lki albo silne poczucie winy i wstydu. Jakie s przyczyny tych gbokich zaburze u osb tak bogato obdarowanych przez natur? Ju w trakcie pierwszej sesji komunikuj terapeucie, e mieli wyrozumiaych rodzicw, a przynajmniej jedno z nich takie byo, i e jeeli otoczenie nie potrafi ich zrozumie, to jest to wycznie ich wasna wina, gdy nie umiej dostatecznie jasno si wyrazi. Mwi o swoich najwczeniejszych wspomnieniach bez najmniejszego wspczucia dla dziecka, ktrym kiedy byli, co atwo zauway, gdy ci pacjenci posiadaj nie tylko zdolno introspekcji, ale potrafi stosunkowo atwo wczuwa si w innych ludzi. Ich stosunek do wiata uczu wasnego dziecistwa charakteryzuje jednak brak szacunku, potrzeba kontrolowania, manipulowanie i przymus odnoszenia sukcesw. Nierzadko przejawiaj wobec siebie lekcewaenie i ironi, ktre mog zmieni si nawet w pogard i cynizm. Brak prawdziwego, emocjonalnego zrozumienia i powanego traktowania wasnego dziecicego losu prowadzi w kocu do cakowitej nieznajomoci swoich prawdziwych potrzeb, ktre wykraczaj poza przymus osigania. Stumienie pierwotnego dramatu udao si tak doskonale, e mogli zachowa iluzj szczliwego dziecistwa. Aby opisa psychiczny klimat takiego dziecistwa, sformuuj najpierw kilka przesanek, na ktrych chc si oprze 1. Dziecko posiada wrodzon potrzeb, aby od chwili narodzin traktowa je z szacunkiem i powag jako t istot, ktr w danym momencie jest. 2. T istot, ktr w danym momencie jest oznacza: uczucia, wraenia i ich przejawy, i to ju u niemowlcia. 3. W atmosferze szacunku i tolerancji dla swoich impulsw i uczu, dziecko moe w fazie oddzielenia si zrezygnowa z symbiozy z matk i z czasem rozwin psychiczn samodzielno. 4. Aby umoliwi taki zdrowy rozwj, rodzice dziecka musieliby dorasta w podobnym klimacie. Tylko tacy rodzice mog przekaza dziecku poczucie bezpieczestwa i pewnoci, w ktrym rozwija si jego zaufanie*. 5. Rodzice, ktrych dziecistwo byo pozbawione takiego klimatu, maj niezaspokojon podstawow potrzeb: przez cae ycie poszukuj tego, czego w odpowiednim czasie nie znaleli w swoich rodzicach, istoty, ktra cakowicie otworzy si na nich, w peni ich zrozumie i bdzie powanie traktowa. 6. Te poszukiwania skazane s na niepowodzenie, gdy dotycz sytuacji nieodwoalnie minionej, mianowicie okresu bezporednio po urodzeniu. 7. Czowiek z niezaspokojon i niewiadom z powodu wyparcia potrzeb jest jednak uzaleniony od przymusu zaspokojenia tej potrzeby za wszelk cen za pomoc rodkw zastpczych tak dugo, dopki nie pozna swojej wypartej historii ycia. -------------------* Myl, e warunek ten speniaj rwnie rodzice, ktrzy terapeutycznie przepracowali swoje zranienia i scenariusze z dziecistwa (J.S.).

7

8. Takim rodkiem zastpczym s niestety czsto wasne dzieci. Noworodek jest w swym rozwoju cakowicie zdany na rodzicw. A poniewa jego istnienie zaley od ich yczliwoci, zrobi wszystko, aby jej nie utraci. Od pierwszego dnia zmobilizuje wszystkie moliwoci, jakimi dysponuje, tak jak moda rolinka, ktra zwraca si ku socu, aby przey. W cigu kilkudziesiciu lat pracy terapeutycznej wci miaam do czynienia z dziecicym losem, bardzo typowym dla osb wybierajcych zawd, ktry polega na pomaganiu innym. 1. Matce brak byo poczucia emocjonalnego bezpieczestwa i jej uczuciowa rwnowaga zaleaa od okrelonego zachowania i sposobu bycia dziecka. Niepewno czsto ukrywaa przed dzieckiem i reszt otoczenia za tward, autorytarn, wrcz totalitarn fasad. 2. Dziecko natomiast wykazywao zdumiewajc zdolno do intuicyjnego, a wic rwnie niewiadomego wyczuwania matki lub obojga rodzicw i odpowiadania na nie, tzn. przyjmowania niewiadomie przeznaczonej mu funkcji. 3. W ten sposb dziecko zapewniao sobie mio rodzicw. Czuo, e jest potrzebne, i to nadawao jego yciu sens. Nieustannie rozbudowujc i doskonalc umiejtno przystosowywania si, takie dzieci staj si w kocu nie tylko matkami (zaufanymi, pocieszycielami, doradcami i oparciem) swoich matek, ale przejmuj rwnie odpowiedzialno za rodzestwo i wyksztacaj w sobie szczegln wraliwo, dziki ktrej rozpoznaj potrzeby innych ludzi. Nie naley si wic dziwi, e pniej czsto obieraj zawd psychoterapeuty. Czy kto kto nie mia takiego dziecistwa, byby gotw przez cay dzie odgadywa, co rozgrywa si w niewiadomoci drugiego czowieka? W rozwijaniu i doskonaleniu tej zrnicowanej wraliwoci, ktra kiedy pomoga przey dziecku, i ktra skania dorosego do przyjmowania roli osoby pomagajcej, odnajdujemy rwnie rdo zaburzenia. Zaburzenie powoduje, e osoba pomagajca prbuje zaspokaja swoje niespenione dziecice potrzeby poprzez osoby zastpcze.

Utracony wiat uczu Wczesne przystosowanie si niemowlcia zmusza je do wyparcia swoich potrzeb: mioci, szacunku, echa, zrozumienia, uczestnictwa i odzwierciedlenia. To samo odnosi si do emocjonalnych reakcji na gbokie rozczarowania, skutkiem za jest niemono dowiadczania w dziecistwie, a pniej w wieku dorosym, okrelonych uczu (takich, jak np. zazdro, zawi, zo, poczucie opuszczenia, bezsilno, lk). Jest to tym bardziej tragiczne, e dotyczy ludzi, zdolnych do odczuwania zrnicowanych emocji. Zauwaamy to kiedy opisuj wolne od lku i blu dowiadczenia swego dziecistwa. Najczciej s one zwizane z przyrod: gdy tylko tu dzieci mog odczuwa nie ranic rodzicw, nie niepokojc ich, nie uszczuplajc ich wadzy ani nie naruszajc ich poczucia rwnowagi. Jednak te niesychanie uwane i wraliwe dzieci, ktre dokadnie pamitaj, jak np. w wieku czterech lat odkryy soneczne wiato odbijajce si w kropelkach rosy na trawie, jako omiolatki niczego nie zauwayy u swojej brzemiennej matki, a ci nie interesoway si w najmniejszym stopniu. W ogle nie byy zazdrosne o nowo

8

narodzone rodzestwo, a kiedy miay dwa lata, podczas okupacji, bez paczu, spokojnie i bardzo grzecznie zachowyway si podczas czstych rewizji w domu. Do perfekcji rozwiny niedopuszczania do siebie uczu; dziecko moe ich dowiadcza jedynie wwczas, kiedy w jego otoczeniu jest osoba, ktra akceptuje je wraz z jego uczuciami, rozumie je i chce mu towarzyszy. Jeeli takiej osoby nie ma, jeeli dziecko boi si, e moe utraci mio matki bd kogo, kto j zastpuje, to nie moe dowiadcza tych najbardziej naturalnych reakcji emocjonalnych dla samego siebie, w samotnoci, lecz musi je wyprze. Pozostaj one jednak zachowane jako informacje nagromadzone w ciele. Mog pojawia si jako echa przeszoci w cigu caego pniejszego ycia. Chocia pierwotne ich konteksty s niezrozumiae. Rozszyfrowanie znaczenia staje si moliwe dopiero wtedy, gdy uda si powiza sytuacj pierwotn z intensywnymi uczuciami dowiadczanymi w teraniejszoci. Na tej prawidowoci opieraj si nowe, odsaniajce metody terapii umoliwiajce nam czerpanie z niej powanych korzyci. Wemy jako przykad uczucie opuszczenia. Nie chodzi o uczucie dorosego czowieka, ktry czuje si samotny, yka wic piguki, zaywa narkotyki, chodzi wci do kina, odwiedza znajomych, wydzwania do kogo si da, aby w jaki sposb wydoby si z czarnej dziury. Chodzi mi tu o pierwotne uczucie maego dziecka, ktre nie dysponuje tymi wszystkimi sposobami odwracania uwagi, i ktrego komunikaty zarwno werbalne, jak i prewerbalne nie docieraj do rodzicw. Nie dlatego, e s to jacy wyjtkowo li rodzice, lecz poniewa oni sami maj niezaspokojone potrzeby, bdc w gruncie rzeczy wci dziemi poszukujcymi kogo, kim mogyby rozporzdza. A t potrzeb zaspokaja im oddwik ze strony dziecka. Dzieckiem mona dysponowa. Dziecko, podobnie jak oni kiedy, nie ma dokd uciec. Dziecko mona wychowa tak, ze stanie si w kocu dokadnie takim, jakie chcemy. Mona da od niego szacunku, oczekiwa, e bdzie mylao i czuo to samo co my, pawi si w jego mioci i podziwie, mona poczu si silnym w jego obecnoci, a jeli ma si go dosy, zostawi je obcym ludziom. Mona te by w centrum zainteresowania, gdy dziecice oczy podaj za matk nieustannie. Jeeli kobieta w relacji ze swoj matk musiaa tumi i wypiera te potrzeby, to w obecnoci wasnego dziecka wydobywaj si one z gbin niewiadomoci, domagajc si zaspokojenia, i nic nie pomoe najlepsze nawet teoretyczne przygotowanie. Dziecko czuje wyranie, o co chodzi, i szybko rezygnuje z wyraania wasnego cierpienia. Kiedy jednak pniej, podczas terapii, to uczucie opuszczenia pojawia si na nowo u dorosych ludzi, dzieje si to z tak intensywnoci, i cakowicie staje si dla nas jasne: wwczas w dziecistwie nie przeyliby oni tego blu; niezbdne byo do tego empatyczne otoczenie, ktrego zabrako. Dlatego musieli wszystko odrzuci. Jednak twierdzenie, e te uczucia w ogle nie istniay, oznaczaoby zakwestionowanie zdobytego dziki terapii dowiadczenia. Odrzucanie wczesnodziecicego uczucia opuszczenia opiera si na dziaaniu wielu mechanizmw. Oprcz prostego zaprzeczenia moemy napotka sta, wyczerpujc walk, o uzyskanie wypartych i wypaczonych potrzeb za pomoc zastpczych dziaa (naogw, grup, wszelkiego rodzaju kultw, perwersji). Czsto mamy do czynienia z prbami racjonalizowania, gdy stwarza ona siln ochron, ktra moe okaza si jednak grona w skutkach, jeeli tak jak si dzieje w przypadku cikich chorb ciao cakowicie przejmuje kierownictwo (por. tu moje

9

rozwaania na temat choroby Nietschego w Gemiedene Schlussel, 1988 i w Abbruch der Schweigemauer, 1990)*. Wszystkim tym mechanizmom obronnym towarzyszy wyparcie wspomnie pierwotnej sytuacji i towarzyszcych jej uczu. Przystosowanie si do potrzeb rodzicw prowadzi czsto do osobowoci jak gdyby (as if personality) lub tego, co okrelane jest jako faszywe ja. Czowiek wyksztaca w sobie postaw, dziki ktrej na zewntrz pokazuje jedynie to, czego si od niego oczekuje, i w kocu cakowicie si z tym stapia. Jego prawdziwe Ja nie moe si rozwija i rnicowa, gdy nie ma praca zaistnie. Nic dziwnego, e tacy pacjenci skar si na uczucie pustki, bezsensu, braku miejsca; albowiem pustka ta jest realna. Naprawd doszo do wydrenowania, zuboenia, czciowego zabicia wasnych moliwoci. Integralno dziecka zostaa gboko zraniona, a tym samym odcito to, co w nim ywe i spontaniczne. W dziecistwie takich ludzi pojawiaj si czasem sny, w ktrych dowiadczaj siebie jako czciowo martwych.Liza: moje modsze rodzestwo stoi na mocie wrzucajc do rzeki pudeko. Wiem, e to ja le w nim martwa, a mimo to sysz bicie mego serca i zawsze budz si w tym momencie.

Ten powtarzajcy si sen ukazuje w skondensowanej formie niewiadom agresj (zawi i zazdro) w stosunku modszego rodzestwa, wobec ktrego Liza zawsze bya troskliw matk, oraz zabijanie wasnych uczu, pragnie i oczekiwa za pomoc odpowiednich reakcji. Kurt: Widz zielon k, a na niej bia trumn. Boj si, e ley w niej moja mama, ale kiedy cigam wieko trumny, okazuje si, e na szczcie to nie moja mama, lecz ja jestem w rodku. Gdyby Kurt bdc dzieckiem mg wyrazi swoje rozczarowanie w stosunku do matki, tzn. gdyby wolno mu byo dowiadczy rwnie uczu gniewu i wciekoci, pozostaby ywy. Ale doprowadzioby to do utraty mioci matki, co dla dziecka jest rwnoznaczne ze mierci. Zabi wic swoj wcieko, a tym samym rwnie cz wasnej duszy, by mc zachowa matk. Efektem trudnoci w dowiadczaniu i rozwijaniu wasnych prawdziwych uczu jest powstanie wizi, ktra uniemoliwia oddzielenie. Rodzice odnaleli w faszywym ja dziecka poszukiwane przez siebie potwierdzenie, namiastk brakujcego bezpieczestwa, a dziecko, ktre nie mogo zbudowa wasnego poczucia bezpieczestwa, staje si, najpierw wiadomie, a pniej niewiadomie zalene od rodzicw. Nie moe zaufa wasnym uczuciom, gdy brak mu w tym dowiadczenia, nie zna swoich prawdziwych potrzeb i jest w najwyszym stopniu obce dla siebie samego. W tej sytuacji nie potrafi oddzieli si od rodzicw i rwnie jako dorosy pozostaje zaleny od potwierdzenia ze strony osb reprezentujcych rodzicw, takich jak partner, grupa, a przede wszystkim wasne dzieci. W spadku po rodzicach otrzymujemy niewiadome, wyparte wspomnienia, ktre zmuszaj nas do ukrywania przed sob prawdziwego ja. Tak oto samotno w domu rodzinnym zastpiona zostaje izolacj wewntrzn.--------------------* Druga z tych pozycji zostanie wkrtce wydana pod tytuem Gdy run mury milczenia (J.S.)

10

W poszukiwaniu prawdziwego Ja Jak psychoterapia moe tu pomc? Nie zwrci nam utraconego dziecistwa, nie zmieni ani nie wymae faktw. Iluzje nie pomog wyleczy ran. Nieosigalny jest raj preambiwalentnej harmonii, o ktrym marzy tak wiele osb zranionych w dziecistwie. Jednak dowiadczenie wasnej prawdy i postambiwalentna wiedza na jej temat umoliwiaj nam, na paszczynie dorosego, powrt do wasnego wiata uczu, ktry nie jest rajem, ale w ktrym jestemy zdolni do odczuwania alu przywracajcego nam nasz ywotno. Jednym z punktw zdrowotnych terapii jest emocjonalny wgld pacjentw, ujawniajcy, e caa mio, ktr z takim wysikiem i powiceniem zdobyli, nie dotyczya wcale tego, czym byli w rzeczywistoci; e podziw dla ich pikna i osigni przeznaczony by wanie dla pikna i osigni, a nie dla prawdziwego dziecka. W trakcie terapii budzi si mae, ukryte za wszystkimi swymi osigniciami samotne dziecko i pyta: Co by si stao, gdybym pojawia si przed wami za, brzydka, gniewna, zazdrosna, zagubiona? Co staoby si z wasz mioci? A przecie taka rwnie byam? Czy oznacza to, e kochalicie nie mnie, lecz jedynie to, co widzielicie? Porzdne, godne zaufania, wraliwe, pene zrozumienia, wygodne dziecko, ktre w gruncie rzeczy byo zupenie kim innym? Co stao si z moim dziecistwem? Czy nie okradziono mnie z niego? Nie ma ju powrotu. Nigdy ju tego nie nadrobi. Zawsze byam tylko ma doros. A moje zdolnoci czy nie wykorzystano ich niegodnie? Pytaniom tym towarzyszy bl, lecz skutkiem jest zawsze pojawienie si nowej wewntrznej instancji (niczym spadkobiercy matki, ktrej w rzeczywistoci nigdy nie byo) narodzonej z alu empatii z wasnym losem. Jeden z pacjentw ni, e przed trzydziestu laty zabi dziecko i nikt nie prbowa go ratowa. (Przed trzydziestu laty ludzie z jego otoczenia zauwayli, e sta si zamknity, uprzejmy i grzeczny, a przy tym przesta reagowa emocjonalnie). Okazuje si wic, e prawdziwe Ja po dziesitkach lat milczenia moe przebudzi si dziki nowo nabytej umiejtnoci odczuwania. Teraz nie bagatelizuje si takich manifestacji, nie wymiewa si ani nie szydzi z nich, cho wci niewiadomie si je pomija lub po prostu nie zwraca na nie uwagi. Odbywa si to w dokadnie taki sam subtelny sposb, w jaki kiedy rodzice postpowali z dzieckiem, jakby pozbawione ono byo jzyka dla wyraenia swoich potrzeb, nawet kiedy by ju duym dzieckiem, nie wolno mu byo powiedzie, ani nawet pomyle: Mog by smutny albo szczliwy, jeeli co mnie zasmuca bd uszczliwia, ale nie mam obowizku okazywania stale dobrego humoru i nie musze tumi moich trosk ani lku, ani adnych innych uczu, by zaspokoi potrzeby innych. Wolno mi by zym i nikt od tego nie umrze, wolno mi szale, kiedy wy, moi rodzice, mnie ranicie, i nie musz si ba, e strac was z tego powodu. W chwili, gdy dorosy jest w stanie powanie traktowa swoje uczucia, dostrzega, w jaki sposb obchodzi si z uczuciami i potrzebami w dziecistwie, i widzi, e bya to dla niego jedyna moliwo przetrwania. Czuje ulg, kiedy postrzega w sobie rzeczy, ktre do tej pory byy stamszone. Coraz wyraniej widzi, e aby je chroni, wci jeszcze artuje na temat swoich uczu, ironizuje, zaprzecza im, bagatelizuje,

11

nie dostrzega ich lub zauwaa dopiero po kilku dniach, gdy ju przemin. Stopniowo uwiadamia sobie, jak gwatownie poszukuje odskoczni, kiedy czuje si poruszony, wstrznity bd smutny. (Kiedy umara matka pewnego szecioletniego dziecka, jego ciotka powiedziaa: Trzeba by dzielnym i nie wolno paka. Id teraz do swojego pokoju i baw si tam grzecznie.) W wielu sytuacjach taki dorosy spoglda na siebie wci oczami innych, zadajc sobie pytanie, jakim w tej sytuacji powinien by, co powinien odczuwa. Jednak oglnie czuje si teraz nieco bardziej wolny. Naturalny proces terapeutyczny, gdy si ju rozpocz, stale posuwa si naprzd. Osoba cierpica zaczyna mwi o swoich uczuciach, traci sw potulno, lecz wci, na skutek dowiadcze z dziecistwa, nie potrafi uwierzy, e moe to robi bez naraenia swojej egzystencji. Jej dawne dowiadczenia ka oczekiwa odrzucenia, obawia si niechci i kary, gdy si broni i walczy o swoje prawa, lecz wci na nowo dowiadcza wyzwolenia, ktre przynosi podjcie ryzyka. Pocztek moe by cakowicie niewinny, nagle pojawiaj si uczucia, ktrych pacjent nie chciaby sobie w ogle uwiadamia, ale jest ju za pno: sta si wraliwy na swoje wasne impulsy i nie ma ju moliwoci odwrotu. W tym momencie to zastraszone i skazane kiedy na milczenie dziecko moe dowiadczy siebie samego w sposb, jaki do tej pory wydawa mu si niemoliwy. Mczyzn, ktry nigdy dotd nie stawia wymaga i niezmordowanie realizowa oczekiwania innych, ogarnia nagle wcieko, gdy terapeuta znowu idzie na urlop. Albo zoci si, kiedy spotyka u terapeuty nowych pacjentw. Co si dzieje? To przecie nie zazdro. On w ogle nie zna tego uczucia! A mimo to Czego oni tu chc? Czyby oprcz mnie przychodzili tu jeszcze inni ludzie? Nigdy dotd tego nie zamanifestowa. Zazdroni mogli by inni on nigdy. A teraz jego prawdziwe uczucia staj si silniejsze od zasad dobrego wychowania. Na szczcie. Jednak na pocztku nieatwo odkry prawdziwe przyczyny wciekoci, gdy kieruje si ona przeciw ludziom, ktrzy chc nam pomc, np. przeciwko terapeucie i wasnym dzieciom a wic ludziom, ktrzy budz w nas mao lku, dziki czemu atwiej skierowa na nich agresj, cho nie s jej przyczyn. Odkrycie, e jest si tylko dobrym, wyrozumiaym, wielkodusznym, opanowanym, a przede wszystkim pozbawionym potrzeb, pocztkowo rani, gdy do tej pory wycznie na tym opiera si szacunek do samego siebie. Lecz jeli naprawd chcemy sobie pomc, musimy wyj poza szace samozakamania. Nie zawsze jestemy naprawd tak winni, jak si czujemy, i nie zawsze tak niewinni, jakbymy chcieli wierzy. Dopki jestemy pozbawieni uczu i peni pomieszania, dopki dobrze nie znamy naszej wasnej historii, nie dowiemy si o tym niczego. Lecz konfrontacja z wasn rzeczywistoci pomaga usun iluzje znieksztacajce obraz przeszoci i uzyska wiksz jasno. Kiedy odkrywamy nasze rzeczywiste, teraniejsze przewinienia wobec wasnych dzieci, musimy je przeprosi. To nas wyzwala, umoliwiajc rozpuszczenie niewiadomego i bezzasadnego poczucia winy z dziecistwa. Chocia nie bylimy winni doznanych okruciestw, czujemy si za nie odpowiedzialni. To uporczywe, destrukcyjne i irracjonalne poczucie winy moemy przepracowa jedynie wwczas, kiedy nie bronimy si przed nim, tworzc nowe realne przewinienia w teraniejszoci. Wielu ludzi zadaje innym dowiadczony kiedy bl, aby w ten sposb zachowa wyidealizowany obraz rodzicw. Nawet w podeszym wieku pozostaj w gruncie rzeczy maymi, zalenymi dziemi. Nie wiedz, e gdyby pozwolili zaistnie dawnym, dziecicym uczuciom, mogliby sta si bardziej autentyczni i uczciwi w stosunku do siebie i innych. 12

Im bardziej pozwalamy zaistnie dawnym uczuciom, tym silniejsi i bardziej spjni si czujemy. Wwczas jestemy w stanie otworzy si na uczucia z najwczeniejszego dziecistwa i dowiadczy tamtej bezbronnoci, a to z kolei wzmacnia nasze bezpieczestwo. To s dwie rne sprawy: czy odczuwamy jako dorose osoby ambiwalentne uczucia wobec drugiego czowieka, czy te po dugotrwaej pracy rozpoznajemy si nagle jako dwuletnie dziecko karmione w kuchni przez gosposi, ktre z rozpacz myli: Dlaczego mamy nigdy nie ma? Dlaczego nie cieszy si mn? Co jest we mnie takiego, e woli odchodzi do innych ludzi? Co mog zrobi, eby zostaa? Tylko nie paka! Tylko nie paka! Wwczas dziecko nie umiao ubra swoich myli w sowa, ale teraz ten mczyzna by jednoczenie obojgiem: dorosym i dwuletnim dzieckiem i mg rozpaczliwie paka z powodu swojej tsknoty za matk. Tsknoty, ktrej nigdy dotd nie by w stanie odczu. Podczas nastpnych tygodni pacjent dowiadczy silnego alu dodatki, cenionej lekarki, pediatry, ktra nie potrafia zapewni swojemu dziecku cigoci wzajemnej relacji. Nienawidz tych wiecznie chorych bachorw, ktre mi ciebie, mamo, stale zabieray. Nienawidz ci, bo wolaa by z nimi ni ze mn. Mieszay si tu ze sob uczucie bezradnoci z dugo blokowan wciekoci na wiecznie nieobecn matk. Dziki temu przeyciu znikny symptomy, ktre od dawna mczyy pacjenta, i ktrych znaczenie z atwoci mona byo teraz rozszyfrowa. Jego relacje z kobietami utraciy silnie wadczy charakter, a z czasem znikn przymus zdobywania i opuszczania. Wszystkie uczucia niemocy, wciekoci i zdania na czyj ask w trakcie terapii s dowiadczane z intensywnoci, ktra przedtem byaby nie do pomylenia. Pacjenci powoli otwieraj zapiecztowan bram do wypartych wspomnie. Mona przypomnie sobie jedynie to, co zostao wiadomie przeyte. wiat uczu zranionego w swej integralnoci dziecka jest efektem selekcji, w czasie ktrej wszystko, co istotne, zostao odrzucone. Dopiero dziki terapii mona po raz pierwszy wiadomie dowiadczy tych wczesnych uczu maego dziecka, ktrym towarzyszy bl niemonoci zrozumienia tego, co si dzieje. Za kadym razem kiedy odkrywamy, e pomimo znieksztace, zakamania, wyobcowania Ja, przetrwao tak wiele wasnej prawdy, ktra ujawnia si, gdy pacjent znajduje dostp do swoich uczu, jest to niczym cud. Nie naley jednak sdzi, e wiadomie ukry on za fasad faszywej osobowoci swoje rozwinite, rzeczywiste Ja. Dziecko nie wie, co ukrywa. Kurt sformuowa to tak: yem w szklanym domu, do ktrego moja matka moga w kadej chwili zajrze. W domu ze szka nie mona niczego ukry, nie zdradzajc si z tym natychmiast. Jedyny pewny schowek jest pod podog. Ale wwczas samemu rwnie si tego nie widzi. Dorosy czowiek moe dowiadczy swoich uczu take jedynie wtedy, gdy dorasta w otoczeniu akceptujcych go prawdziwych bd zastpczych rodzicw. Wykorzystywanym w dziecistwie ludziom brakowao tego, adne niespodziewane uczucie nie moe ich wic zaskoczy, gdy dopuszczaj jedynie te uczucia, ktre przepuci spadkobierczyni rodzicw ich wewntrzna cenzura. Cen za t wewntrzn kontrol jest depresja, poczucie wewntrznej pustki. Prawdziwe Ja nie jest w stanie si przejawi, gdy pozostao w niewiadomym, a wic nierozwinitym stanie zamknite w wewntrznym wizieniu. Nieustanne za przebywanie w towarzystwie stranikw wiziennych nie sprzyja prawdziwemu rozwojowi. Dopiero po wyzwoleniu Ja zaczyna si uzewntrznia, rosn i twrczo rozwija. Tam, gdzie wczeniej odnale mona byo jedynie przeraajc pustk lub rwnie przeraajce 13

fantazje o wasnej wspaniaoci, nieoczekiwanie otwiera si bogactwo autentycznego ycia. Nie jest to powrt do domu, gdy dom ten nigdy przedtem nie istnia. Dorosy sam buduje sobie dom.

Sytuacja psychoterapeuty Czsto syszy si twierdzenie, e psychoterapeuci sami maj problemy emocjonalne. Celem mego dotychczasowego wywodu byo wykazanie, w jakim stopniu to twierdzenie opiera si na potwierdzonych dowiadczeniem faktach. Wraliwo terapeuty, jego umiejtno wczuwania si, ponadprzecitna ilo anten, w ktre jest wyposaony wszystko to wiadczy, e w dziecistwie doroli posugiwali si nim do zaspokajania swoich potrzeb, czsto rwnie go wykorzystujc. Oczywicie, teoretycznie istnieje moliwo, e dziecko dorastao z rodzicami, ktrzy nie musieli go wykorzystywa, tzn. postrzegali je takim, jakie naprawd byo, rozumieli je, akceptowali i szanowali jego uczucia. Takie dziecko rozwinoby zdrowe poczucie wasnej wartoci. Wwczas jednak mao prawdopodobne jest, e 1) pniej wybierze zawd psychoterapeuty, 2) wyksztaci i rozwinie odpowiedni wraliwo na innych, jak posiadaj uywane dzieci, 3) e na skutek wasnych przey bdzie w wystarczajcym stopniu rozumie, co to znaczy zdradzi swoje wasne Ja. Dlatego te sdz, ze wanie dziki osobistym bolesnym dowiadczeniom rozwinlimy umiejtnoci niezbdne do wykonywania zawodu psychoterapeuty. Konieczne jest jednak, abymy dziki wasnej terapii mogli y z prawd o przeszoci i zrezygnowa z czci iluzji. Oznacza to zaakceptowanie wiedzy o tym, e zmuszeni bylimy kosztem samorealizacji do zaspokajania niewiadomych potrzeb rodzicw po to, aby nie utraci tej odrobiny, ktr moglimy nazwa swoj. Oznacza to rwnie, e moemy dowiadczy buntu i alu, poniewa rodzice byli zamknici na nasze podstawowe potrzeby. Jeeli za nigdy nie przeylimy tego alu, a tym samym nigdy go nie przepracowalimy, to istnieje niebezpieczestwo przenoszenia nieuwiadomionej sytuacji wasnego dziecistwa na pacjentw. Wwczas gboko wyparte potrzeby terapeuty mogyby go skoni do podporzdkowania sobie sabszej istoty. Najatwiej daje si to zrobi z wasnymi dziemi, podwadnymi, a take pacjentami, ktrzy czasami staj si niczym dzieci zaleni od terapeuty. Pacjent wyposaony w anteny do odbioru niewiadomych potrzeb terapeuty zareaguje natychmiast: byskawicznie poczuje si w peni autonomiczny. Bdzie si tak zachowywa, jeli spostrzee, e terapeucie zaley, aby pacjenci stawali si szybko osobami pewnymi siebie. Pacjent to potrafi, potrafi dokona wszystkiego, czego si od niego oczekuje. Lecz ta autonomia, poniewa nie jest prawdziwa, koczy si depresj. Prawdziw autonomi poprzedza dowiadczenie zalenoci. Dopiero poza gboko ambiwalentnym uczuciem dziecicej zalenoci znajduje si prawdziwe wyzwolenie. Pacjent zaspokaja pragnienie terapeuty: potwierdzenia, echa, zrozumienia i powanego traktowania, przedstawiajc materia, ktry pasuje do uzyskanego przez terapeut arsenau rodkw, do jego koncepcji, a tym samym

14

do jego oczekiwa. Terapeuta stosuje wic ten sam sposb niewiadomej manipulacji, ktrej poddawany by jako dziecko. Prawdopodobnie dawno ju przejrza wiadom manipulacj i uwolni si od niej. Nauczy si rwnie broni i walczy o swoje pogldy. Jednak jako dziecko nie potrafi przejrze niewiadomej manipulacji. Jest ona powietrzem, ktrym oddycha, niczego innego nie zna, wic sdzi, e jest ona jedynym normalnym stanem istnienia. Co dzieje si, jeli jako terapeuci nie potrafimy rozpozna gronych waciwoci tego rodzaju powietrza? Zatrujemy nim innych twierdzc, e robimy to dla ich dobra. Rozmiar powstaych przy tym szkd bdzie zalea od naszej pozycji spoecznej, wykonywanych zawodw i autorytetu, jaki si nam przypisuje. Pisarz np. by moe bez trudu potrafi odkry bezmiary dziecicego cierpienia i szczegowo opisa, jak obudnymi metodami manipuluje si bezbronnymi istotami. O ile jednak nigdy nie zda sobie sprawy z oddziaywania takiej manipulacji na sobie, jeli sdzi, e przedstawiana w jego powieciach prawda nie ma z nim nic wsplnego, to jego odkrycia nikomu nie pomog w zrozumieniu wasnej przeszoci. Ale te nikomu nie zaszkodz. Decydujc si na zawd terapeuty nie moe my sobie ju pozwoli na tak wielk niewiadomo. Obowizkiem naszym jest rozpoznanie rozmiaru szkd, jakich doznalimy w dziecistwie na skutek manipulacji, aby niewiadomie nie wyrzdza ich pacjentom. Chcc pomc innym przej proces terapii, musimy jako terapeuci posiada pen wiadomo wasnej historii i zrozumie, w jaki sposb zostalimy przez ni uksztatowani. Niestety, jestemy bardzo dalecy od spenienia tych warunkw, czego dowodem s liczne tak obecnie modne, skrajnie manipulacyjne koncepcje manipulacyjne. Spiegel z 22 listopada 1993 roku poinformowa, e w Niemczech stosuje si ponad 500 form terapii, ktre obiecuj uwolnienie od symptomw za pomoc rnych manipulacyjnych trikw i lekw. Psycholodzy, psychiatrzy, terapeuci i doradcy s zafascynowani metodami, ktrych zakres rozciga si od prostego warunkowania behawioralnego a do neurolingwistycznych cudw. Dlaczego specjalici tak chtnie sigaj po te techniki, cho powinni wiedzie, e w najlepszym przypadku ich skuteczno jest bardzo krtkotrwaa? Czyby nie zdawali sobie sprawy, e jeeli w ogle nastpuj jakie zmiany, to s one skutkiem sugestii? Czyby nie wiedzieli, e silne przeniesienie oszukanego niegdy dziecka na uzdrowiciela nie ma nic wsplnego z prawdziwym ozdrowieniem? Albo inaczej: czyby nie wiedzieli, e uzdrowienie prawdziwe uzdrowienie jest naprawd moliwe? Po prostu rodzice tych ekspertw myleli w taki sam sposb jak wczeniej z kolei ich rodzice. Nie chcieli dzieci, ktre ujawniayby wasne potrzeby i uczucia. Pragnli mie po prostu grzecznego chopca i miej dziewczynki, i osignli to, czego chcieli. A kiedy ci grzeczni chopcy i mie dziewczynki staj si pniej terapeutami i doradcami, decydujce znaczenie ma to, aby nie robili niewiadomie innym tego, co kiedy uczynili im ich rodzice, i eby nie nazywali tego pomaganiem. Musz jasno zda sobie spraw z ceny, jak zapacili za swoje szczcie, z wytumienia i wyparcia wasnych potrzeb, wasnej osobowoci i wasnej historii. Kiedy odkryj, e zostali kiedy oszukani i w jaki sposb si to odbyo (wiadomie czy niewiadomie, skutki byy takie same), przestan nalega na uszczliwianie innych za pomoc rnych trikw. Im gbiej udaje mi si wnikn w problem niewiadomego manipulowania dziemi przez rodzicw i pacjentami przez terapeutw, tym waniejsze wydaje mi si 15

rozpuszczanie wyparcia. Nie tylko jako rodzice, lecz rwnie jako terapeuci musimy emocjonalnie pozna nasz przeszo. Musimy si nauczy dowiadcza naszych dziecicych uczu i obj je uwag, abymy nie manipulowali niewiadomie pacjentami za pomoc naszych teorii i pozwolili sta si im takimi, jacy s w rzeczywistoci. Dopiero dowiadczenie i zaakceptowanie wasnej prawdy uwalnia nas od nadziei, e mimo wszystko odnajdziemy rozumiejcych i penych empatii rodzicw by moe w pacjentach ktrymi bdziemy mogli dysponowa dziki inteligentnym interpretacjom. Tej pokusy nie wolno lekceway. Z tak uwag, z jak czyni to zazwyczaj pacjenci, nasi rodzice przysuchiwali si nam nad wyraz rzadko, a moe i nigdy; nigdy te nie obnaali przed nami swego wntrza tak uczciwie i w tak zrozumiay dla nas sposb, jak robi to czasem pacjenci. Jednak przeyty wiadomie al z tego powodu pomoe nam nie ulec iluzji. Rodzicw takich, jakich tak bardzo kiedy potrzebowalimy empatycznych i otwartych, rozumiejcych i zrozumiaych, bdcych do naszej dyspozycji i przydatnych, przejrzystych, jasnych, wolnych od niepojtych sprzecznoci i bez zatrwaajcych masek takich rodzicw nie mielimy. Kada matka i ojciec mog by empatyczni tylko w tym obszarze, w ktrym uwolnili si od swego dziecistwa, i musz reagowa brakiem empatii, jeli na skutek wyparcia swego losu dwigaj niewidzialne acuchy. Istniej jednak takie dzieci: inteligentne, czujne, uwane, wraliwe i cakowicie ukierunkowane na dobro swoich rodzicw, podporzdkowane, przydatne, a przede wszystkim w peni przejrzyste, jasne, przewidywalne i dajce sob manipulowa tak dugo, dopki ich prawdziwe Ja (ich wiat uczu) pozostaje w piwnicy szklanego domu, w ktrym musz mieszka czasami a do okresu dojrzewania, a nierzadko dopty, dopki sami nie stan si rodzicami. Robert, 31 lat, jako dziecko nie mg by smutny ani paka, nie czujc przy tym jednoczenie, e unieszczliwia to i niepokoi jego ukochan mam, gdy wesoo bya cech, ktra w swoim czasie uratowaa jej dziecice ycie. zy w oczach dzieci zagraay jej poczuciu rwnowagi. Jednak niezmiernie wraliwe dziecko czuo w sobie cae odrzucane wewntrzne pieko matki, ktra w dziecistwie spdzia w obozie koncentracyjnym i nigdy o tym nie wspominaa. Dopiero kiedy syn sta si dorosy i mg zadawa jej pytania, wyznaa, e bya jednym z osiemdziesiciorga dzieci, ktre musiay przyglda si, jak ich rodzice wchodzili do komr gazowych. adne z tych dzieci nie pakao! Syn przez cae swoje dziecistwo prbowa by wesoy i mg dowiadcza swego prawdziwego Ja, swoich uczu i przeczu jedynie w formie przymusowych perwersji, ktre a do podjcia terapii wydaway mu si obce, zawstydzajce i niezrozumiae. Wobec tego rodzaju manipulacji jestemy cakowicie bezbronni w dziecistwie. Tragiczne jest, e rwnie rodzice wydani s na jej pastw, dopki nie potrafi si przyjrze wasnej historii. Jeeli wyparcie nie zostanie rozpuszczone, to tragedia dziecistwa rodzicw kontynuowana jest niewiadomie w relacji z wasnymi dziemi. Inny przykad zilustruje to jeszcze dokadniej: ojciec, ktrego w dziecistwie przeraay czste ataki lku schizofrenicznej matki i ktremu nikt niczego nie chcia wyjani, lubi opowiada ukochanej creczce straszne historie. mia si z jej strachu, uspokajajc j zawsze na koniec: To tylko wymylona historia, nie musisz si niczego ba, jestem przy tobie. W ten sposb mg manipulowa lkiem dziecka i czu si silnym. wiadomie chcia da dziecku co dobrego, co, czego jemu brakowao uspokojenie, ochron, wyjanienia. Niewiadomie przekazywa jednak 16

przy tym rwnie lk wasnego dziecistwa, oczekiwanie na pojawienie si nieszczcia i pytanie (rwnie z jego dziecistwa), na ktre brak odpowiedzi: dlaczego czowiek, ktrego kocham sprawia, e tak bardzo si boj? Kady czowiek ma w swoim wntrzu mniej lub bardziej ukryt komrk, w ktrej znajduj si rekwizyty dramatu jego dziecistwa. Osobami, ktre na pewno zyskaj do niej dostp, s jego wasne dzieci. Wraz z nimi do komrki dociera nowe ycie i dramat mona kontynuowa. Lecz dziecko nie moe swobodnie bawi si tymi rekwizytami, jego rola stopia si w jedno z yciem; adne wspomnienie tej gry nie przeniknie do jego pniejszego ycia, chyba e rozpocznie terapi, w ktrej zakwestionuje swoj rol. Co prawda rekwizyty budziy w nim czasem lk, gdy nie potrafio powiza ich z matk lub ojcem. Stworzyo wic objawy. A potem, w trakcie terapii, dorosy moe je rozpuci, jeli do wiadomoci dotr skrywajce si za objawami uczucia: przeraenia, rozpaczy i buntu, nieufnoci i bezsilnej wciekoci. Nie istnieje ubezpieczenie dla pacjentw na wypadek niewiadomej manipulacji ze strony terapeutw. Rwnie aden z terapeutw nie jest raz na zawsze uodporniony na niewiadom potrzeb manipulowania. Jednak kiedy pacjent rozpozna manipulacj, moe o tym powiedzie terapeucie lub opuci go, jeli terapeuta pozostanie lepy i usztywni si w poczuciu wasnej nieomylnoci. Rwnie terapeuci kierujcy si moimi wskazwkami nie s zwolnieni od koniecznoci superwizji i weryfikacji stosowanych metod. Im lepiej znamy histori naszego ycia, tym atwiej bdzie rozpozna manipulacje tam, gdzie si one pojawiaj. To nasze dziecistwo zazwyczaj nam w tym przeszkadza. To nasza dawna, nie przeyta w peni tsknota za dobrymi, odwanymi, mdrymi, wiadomymi rodzicami moe nas skoni do nie dostrzegania nieuczciwoci lub braku wiadomoci terapeutw. Istnieje niebezpieczestwo, ze zgodzimy si zbyt dugo tolerowa manipulacje, jeeli nieuczciwi terapeuci zaprezentuj si nam jako wiarygodni i roztropni fachowcy. Im bardziej ta iluzja odpowiada naszym potrzebom i cierpieniom, tym duej trwa, zanim j rozszyfrujemy. Ale dopki w peni wadamy naszymi uczuciami, wczeniej czy pniej bdzie ona musiaa ustpi pola uzdrawiajcej prawdzie.

Zoty mzg W Lettres de Mon Moulin Alfonsa Daudeta znalazam opowiadanie, ktre brzmi moe nieco osobliwie, lecz ma wiele wsplnego z omawianymi tu problemami. Na zakoczenie rozdziau o wykorzystywanym dziecku chc pokrtce przedstawi jego tre. yo kiedy dziecko, ktre miao zoty mzg. Rodzice dowiedzieli si przypadkiem, kiedy zranio si w gow i zamiast krwi z rany popyno zoto. Zaczli je wwczas starannie chroni i zabronili mu kontaktw z innymi dziemi, aby nie zostao okradzione. Kiedy chopiec dors, chcia wyruszy w wiat, lecz matka powiedziaa: Tyle dla ciebie zrobilimy, czy nie naley nam si udzia w twoim bogactwie. Wwczas syn wyj wielki kawa zota ze swego mzgu i wrczy go matce. Zamieszka z przyjacielem i radonie korzysta ze swego bogactwa, lecz pewnej nocy przyjaciel go okrad i uciek. Wtedy mczyzna postanowi chroni swoj tajemnic i zacz pracowa, gdy zapasy staway si coraz skromniejsze. Pewnego dnia

17

zakocha si w piknej dziewczynie, ktra te go kochaa, tak samo jak pikne suknie, ktrymi j obdarza. Oeni si z ni i by szczliwy, ale po dwch latach jego ona umara i na jej pogrzeb, ktry musia by wspaniay, wyda reszt swego majtku. Pewnego dnia przemyka ulicami, biedny, saby i nieszczliwy. Nagle w witrynie sklepowej ujrza pikne buciki, ktre doskonale pasowayby na stopy jego ony. Zapomnia, e ona ju nie yje by moe dlatego, e jego oprniony mzg nie potrafi ju pracowa i wszed do sklepu aby kupi buciki. Lecz w tej samej chwili upad i sprzedawca zobaczy na pododze martwego mczyzn. Daudet, ktry mia umrze na chorob szpiku kostnego, tak zakoczy opowiadanie: Ta historia wydaje si zmylona, ale jest prawdziwa od pocztku do koca. S ludzie, ktrzy za najdrobniejsze rzeczy w yciu musz paci swoj substancj i swoim szpikiem kostnym. Oznacza to dla nich wci powracajcy bl. A potem, kiedy ju zmcz si swoim cierpieniem Czy matczyna mio nie naley do tych najdrobniejszych, ale te i najbardziej niezbdnych rzeczy w yciu, za ktre wielu ludzi, paradoksalnie, musi zapaci rezygnacj ze swej ywotnoci?

18

Cz II

Depresja i mania wielkoci skutki odrzucenia bolesnej prawdy

19

Losy dziecicych potrzebKade dziecko potrzebuje, by matka je dostrzegaa, rozumiaa, traktowaa powanie i szanowaa; ma do tego pene prawo. W pierwszych tygodniach i miesicach ycia musi mie moliwo dysponowania matk, uywania jej i przegldania si w niej. Jest na to skazane. Najlepiej ujmuje to Winnicott: matka spoglda na trzymane w ramionach dziecko, ono za patrzy w matczyn twarz i odnajduje w niej siebie jeli matka naprawd widzi t ma, niepowtarzaln, bezbronn istot, a nie projektuje na dziecko wasnych oczekiwa, lkw, planw na przyszo. Wwczas bowiem dziecko nie odnajdzie w obliczu matki siebie, lecz jej potrzeby i cierpienie. Pozbawione lustra, przez cae swoje pniejsze ycie bdzie na prno go poszukiwa*.

Zdrowy rozwj Noworodek moe otrzyma od swojej matki bardzo duo, moe ona wyposay go na cae ycie, jeli nie zostanie oddzielony od niej zaraz po urodzeniu. Natychmiast po porodzi organizm matki zaczyna produkowa hormony, ktre budz i karmi jej instynkt macierzyski. Proces ten, dziki coraz gbszej wizi z dzieckiem rozwija si przez nastpne dni i tygodnie. Jeeli dziecko zostanie oddzielone od matki, co do niedawna byo regu waciwie we wszystkich klinikach pooniczych, a i obecnie jest praktykowane z wygodnictwa i ignorancji przez wikszo szpitali na caym wiecie, to ta wielka szansa zostaje zaprzepaszczona. Bonding (wi oparta na wzrokowym i fizycznym kontakcie) pomidzy matk a niemowlciem po porodzi tworzy w obojgu poczucie wzajemnej zalenoci, bycia jednym, uczucie, ktre w idealnym przypadku istnieje ju w momencie zapodnienia i rozwija si wraz z dzieckiem. Dziecku stwarza ono poczucie bezpieczestwa, niezbdne, by mogo zaufa matce. Jej za przekazuje instynktown pewno, umoliwiajc zrozumienie sygnaw dziecka i odpowiednie reagowanie na nie. Tak wiele zaley od tego pierwotnego zaufania, ktrego braku nigdy pniej nie mona cakowicie nadrobi. Dopiero od niedawna znamy ogromne znaczenie bondingu. Wierz, e nie tylko poonicy i poone w wyspecjalizowanych klinikach prywatnych potraktuj powanie t wiedz, lecz rwnie personel wielkich szpitali, tak e ju wkrtce bdzie moga ona suy wielu ludziom. Kobieta, ktra dowiadczy tak gbokiego kontaktu ze swoim dzieckiem, mniej bdzie skonna do zncania si nad nim i lepiej bdzie umiaa chroni je przed wykorzystywaniem przez ojca. --------------------* Zobacz w jzyku polskim D.W. Winnicott Dziecko jego rodzina i wiat, JS&Co 1994 oraz WAB 1995

20

Kobieta, ktra z powodu swojej wasnej wypartej historii nie nawizaa tej gbokiej wizi ze swoim dzieckiem, rwnie moe pniej pomc mu poradzi sobie z tym brakiem, jeeli wie dziki terapii, jak wielkie ma on znaczenie. Bdzie moga rwnie zrwnoway skutki cikiego porodu, jeli nie zbagatelizuje tego, wiadoma, e dziecko, ktre u zarania ycia doznao cikiego urazu, potrzebuje szczeglnie wiele uwagi i mioci, by sobie z nim poradzi. Dziecko, ktre ma szczcie dorasta przy odzwierciedlajcej, dyspozycyjnej matce, to znaczy wspierajcej je w procesie rozwoju, moe budowa stopniowo umiejtno zdrowego poczucia wasnej wartoci. W optymalnym przypadku to matka jest osob, ktra stwarza mu przyjazny klimat emocjonalny i rozumie jego potrzeby. Lecz rwnie niezbyt serdeczne matki mog umoliwi ten rozwj wystarczy, e nie przeszkadzaj. Wwczas dziecko moe wzi sobie od innych osb to, czego nie dostaje od matki. Najrniejsze badania dowodz, e dziecko ma niewiarygodn wprost zdolno wykorzystywania kadego, najbardziej nawet skpego poywienia afektywnego, kadego bodca pyncego z otoczenia. Zdrowe poczucie wasnej wartoci oznacza, w moim rozumieniu, niepodwaaln pewno, e doznawane uczucie i pragnienia nale do wasnego Ja. Ta pewno nie jest efektem przemyle i rozwaa, jest czym tak naturalnym, jak ttno, na ktre nie zwracamy uwagi, dopki jest w porzdku. Wanie w tym oczywistym i naturalnym dostpie do wasnych uczu i pragnie czowiek odnajduje swoj si i szacunek do siebie. Wolno mu by smutnym, zrozpaczonym lub bezradnym i nie obawia si, e kogo wyprowadzi to z rwnowagi. Wolno mu ba si, kiedy czuje si zagroony, wolno mu odczuwa zo, kiedy nie moe zaspokoi swoich pragnie. Nie tylko wie, czego nie chce, ale rwnie czego chce, i wyraa to niezalenie od tego, czy jest za to kochany czy nienawidzony.

Zaburzenia Co si dzieje, kiedy matka nie jest w stanie pomc swemu dziecku? Co si dzieje, kiedy nie tylko nie potrafi rozpozna jego potrzeb, ale sama, jak to si bardzo czsto zdarza, ma niezaspokojone potrzeby? Wwczas niewiadomie bdzie prbowaa realizowa je przez dziecko. Nie wyklucza to istnienia wizi emocjonalnej. Jednak w tego rodzaju relacji brakuje tak istotnych skadnikw, jak zaufanie, cigo i stao, a przede wszystkim brakuje przestrzeni, w ktrej dziecko mogoby dowiadcza swoich wasnych uczu. Dziecko rozwija w sobie to, czego potrzebuje matka, i mimo e w danym momencie ratuje mu to ycie (zapewniajc mio matki lub ojca), jednak w przyszoci moe uniemoliwi bycie sob. W takim przypadku dziecko nie moe zintegrowa swoich naturalnych potrzeb zwizanych z rozwojem, wic odcina je lub wypiera. Pniej taki czowiek bdzie y w niewoli swojej przeszoci, nie zdajc sobie z tego sprawy. Wikszo ludzi zwracajcych si do mnie o pomoc z powodu depresji miaa matki, ktrym czsto brakowao pewnoci siebie, i ktre czsto same cierpiay na depresj. Dziecko, z reguy jedyne lub pierwsze, uwaay za swoj wasno. To, czego matka nie otrzymaa we waciwym czasie od swoich rodzicw, teraz znajduje u dziecka: jest ono dyspozycyjne, moe go uywa jako echa, mona je kontrolowa,

21

jest cakowicie skoncentrowane na niej, nigdy jej nie opuszcza, ofiarowuje jej swoj uwag i podziw. Jeeli czuje si przeciona potrzebami dziecka ( tak jak kiedy jej wasna matka), to nie jest ju taka bezbronna, nie pozwala si tyranizowa, moe wychowywa dziecko tak, aby nie krzyczao i nie przeszkadzao. Moe zdoby sobie wreszcie szacunek i da, aby liczono si z jej potrzebami i samopoczuciem, czego odmawiali jej rodzice. Zilustruj to przykadem: Barbara, 35 lat, dopiero w trakcie terapii dowiadczya swoich wypieranych do tej pory lkw, ktre skupiay si wok jednego tematu. Jako dziesicioletnia dziewczynka wrcia pewnego dnia ze szkoy, by to dzie urodzin matki, i znalaza j lec na pododze z zamknitymi oczami. Dziecko byo przekonane, e matka nie yje, i zaczo rozpaczliwie krzycze. Wtedy matka otworzya oczy i powiedziaa z zachwytem: To najpikniejszy prezent urodzinowy, o jakim mogam marzy, teraz wiem, e kto mnie kocha. Wspczucie dla matki sprawio, e crka przez cae lata nie bya w stanie poczu, i takie zachowanie byo okrutne. Dopiero podczas terapii moga zareagowa adekwatnie wciekoci i oburzeniem. Barbara, ktra sama ma czworo dzieci, zachowaa niewiele wspomnie o wasnej matce. Pamitaa jednak, e nieustannie jej wspczua. Pocztkowo opisywaa j jako pen uczu ciep kobiet, ktra ju bardzo wczenie otwarcie opowiadaa jej o swoich kopotach, bardzo troszczya si o dzieci i powicaa dal rodziny. We wsplnocie religijnej, do ktrej naleaa rodzina, czsto si jej radzono. Barbara opowiadaa, e matka bya z niej szczeglnie dumna. Teraz bya ju stara i krucha i Barbar bardzo martwi stan jej zdrowia czsto budzia si przeraona, gdy nio jej si, e matce co si przytrafio. Uczucia, ktre ujawniy si podczas terapii, zmieniy obraz matki. Barbara dowiadczya j teraz jako dominujc, wymagajc, kontrolujc, manipulujc, zimn, maostkow, przymuszajc, obraajc si, egzaltowan, nieautentyczn. Dowiadczenie i ujawnienie dugo powstrzymywanej wciekoci przywrciy crce wspomnienia z dziecistwa, ktre rzeczywicie wskazyway na takie cechy matki. Barbara moga wreszcie pozwoli sobie odkry rzeczywisto i bya w stanie sprawdzi, czy jej wcieko ma realne podstawy. Dosza do wniosku, e ilekro matka czua si wobec niej niepewnie, stawaa si zimna i za. Matka, ktra w dziecistwie doznaa wielu upokorze, u wasnej crki szukaa zadouczynienia za dawne deficyty w krzywdy. Stopniowo poszczeglne obrazy matki uoyy si w wizerunek osoby, ktre z powodu wasnej saboci, braku pewnoci siebie i lku podporzdkowaa sobie dziecko. W gruncie rzeczy ta tak dobrze funkcjonujca na zewntrz matka w relacji z crk pozostawaa dzieckiem. Dziecko natomiast przejo pen zrozumienia i troski rol, a wreszcie, posiadajc ju wasne dzieci, Barbara odkrya swoje pomijane do tej pory potrzeby, ktre teraz z kolei prbowaa zaspokoi za ich porednictwem.

Iluzja mioci Sprbuj przedstawi teraz kilka przemyle, ktre pojawiy si w efekcie wielu lat pracy terapeutycznej. Ta dziaalno obejmowaa rwnie wiele krtkich spotka z ludmi, ktrzy rozmawiali ze mn tylko godzin czy dwie. Wanie w tych krtkich spotkaniach tragizm pojedynczych losw ujawnia si szczeglnie ostro. To, co 22

okrelamy jako depresj bd pustk, bezsens istnienia, lk przed bied i samotnoci, wci na nowo ukazuje mi si jako tragedia utraty siebie lub rezygnacji z siebie, ktrych pocztki tkwi w dziecistwie. Napotykamy najrniejsze mieszane formy i odcienie tego zaburzenia. Tu jednak, dla zachowania jasnoci wywodu opisz dwie skrajne jego postaci, przy czym obie traktuj jako kracowe aspekty tego samego problemu: s to mania wielkoci i depresja. Za manifestowan potrzeb wielkoci nieustannie czai si depresja, a mrok depresji skrywa czsto odrzucane przeczucia na temat wasnej, tragicznej historii. Potrzeba wielkoci stanowi waciwie obron przed gbokim blem zwizanym z utrat siebie, ktra jest rezultatem mitologizacji rzeczywistoci.

Mania wielkoci jako forma samookamywania Wszyscy podziwiaj wielkiego czowieka, a on sam potrzebuje podziwu; nie moe bez niego istnie. Wszystko, czego si podejmuje, musi i potrafi robi doskonale (po prostu inne zadania go nie interesuj). Rwnie on sam jest peen podziwu dla siebie moe by dumny ze swej urody, mdroci, uzdolnie, sukcesw i osigni. Lecz w tle zawsze czai si gboka depresja w oczekiwaniu na chwil, kiedy co si nie uda. Uwaamy za naturalne, e starzy bd chorzy ludzie, ktrzy wiele utracili, albo te np. kobiety w okresie klimakterium, cierpi na depresj. Zapominamy przy tym, e istniej osobowoci, ktre potrafi znie utrat pikna, modoci, zdrowia czy ukochanej osoby, nie ulegajc depresji, cho odczuwaj gboki smutek. I odwrotnie: s wielce utalentowani ludzie, cierpicy na depresje w rnych okresach ycia. Dlaczego? Poniewa na depresj nie ma miejsca tam, gdzie poczucie wasnej wartoci oparte jest na prawdziwych uczuciach a nie na posiadaniu okrelonych waciwoci. Zaamanie si poczucia wasnej wartoci u wielkociowego czowieka pokazuje z ca ostroci, e w rzeczywistoci jest ono zawieszone w powietrzu: przyczepione do balonika (sen jednej z pacjentek), przy sprzyjajcym wietrze unosi si w gr, ale nagle przekute, gwatownie spada na ziemi, by lee tam teraz niczym maleki, ndzny strzpek. Taki czowiek nie rozwija w sobie niczego naprawd wasnego, na czym mgby si pniej oprze, albowiem niebezpiecznie blisko dumy z udanego dziecka skrywa wstyd za nie, jeli nie speni ono stawianych mu oczekiwa*.--------------------* W 1954 roku przebadano w Chestnut Lodge rodowisko rodzinne 12 pacjentw z psychoz maniakalno-depresyjn. Wyniki tych bada w znacznym stopniu potwierdzaj moj wasn diagnoz etiologii depresji, uzyskan w cakowicie odmienny sposb. Wszyscy pacjenci pochodzili z rodzin, ktre uwaay si za wyizolowane spoecznie i lekcewaone przez otoczenie, dlatego za pomoc konformizmu i wyjtkowych osigni walczyy o podniesienie prestiu u ssiadw. W tym deniu szczegln rol miao odegra dziecko, ktre pniej zachorowao. Miao by gwarantem rodzinnej dumy i byo kochane jedynie w takim zakresie, w jakim, dziki szczeglnym zdolnociom, umiejtnociom, urodzie itd. (podkrelenie moje A.M.), mogo spenia idealne wymagania rodziny. Jeeli zawiodo te oczekiwania, karane byo cakowitym chodem emocjonalnym, wyczeniem ze zwizku rodzinnego i wiadomoci, e sprowadzio gbok hab na swoich bliskich (cytat wg M. Eicke-Spengler, 1977, str. 1104). Fakt spoecznej izolacji rodziny stwierdziam rwnie u moich pacjentw, jednak nie bya ona przyczyn, lecz konsekwencj depresji rodzicw.

23

Bez terapii osoba wielkociowa nie potrafi zrezygnowa z tragicznego zudzenia, e podziw jest rwnoznaczny z mioci. Czsto cae swoje ycie powica tej namiastce. Dopki nie uwiadomi sobie prawdziwych potrzeb szacunku, zrozumienia, wyraania siebie i powanego traktowania, ktre odczuwaa jako dziecko i dopki nie bdzie moga przey ich wiadomie, nie zrezygnuje z walki o zewntrzne symbole mioci. Jedna z pacjentek powiedziaa pewnego razu, e zawsze musiaa chodzi na szczudach. Czy czowiek, ktry stale uywa szczude, nie zazdroci tym, ktrzy chodz na wasnych nogach, nawet jeli wydaj mu si mniejsi i bardziej przecitni od niego? I czy nie nosi w sobie nagromadzonej wciekoci na tych, ktrzy spowodowali, e nie umie ju porusza si bez szczude? W gruncie rzeczy zazdroci zdrowemu, ktry nie musi si tak nieustannie wysila, aby zasuy na podziw, nie musi nic robi, aby wydawa si takim czy innym, lecz moe po prostu by taki, jaki jest. Czowiek wielkociowy nigdy nie jest naprawd wolny, cakowicie bowiem zaley od podziwu innych, a podziw ten zwizany jest z waciwociami, funkcjami i osigniciami, ktre mog si w kadej chwili zaama.

Depresja rewers manii wielkoci U pacjentw, z ktrymi miaam do czynienia, depresja w najrniejszy sposb zwizana bya ze skonnociami wielkociowymi. 1. Czasami depresja pojawiaa si wwczas, gdy na skutek cikich chorb, kalectwa lub starzenia si zaamywaa si wielko. Na przykad pewna niezamna, starzejca si kobieta powoli tracia rdo zewntrznych sukcesw. Rozpacz, jak wywoywa proces starzenia si, zwizana bya przede wszystkim z koniecznoci rezygnacji z kontaktw seksualnych, w gbi jednak odzyway si wczesne lki przed opuszczeniem, ktrym nie moga ju przeciwdziaa za pomoc nowych zdobyczy. Potuky si wszystkie jej zastpcze lustra i znowu staa si bezbronna i zdezorientowana, jak wtedy, kiedy bya ma dziewczynk, ktra w twarzy matki nie moga odnale siebie, a jedynie jej pomieszanie. Rwnie mczyni mog podobnie przeywa proces starzenia si, nawet jeli romanse na jaki czas przywracaj im iluzj modoci, co moe wprowadzi faz maniakaln do rozpoczynajcej si starczej depresji. 2. W fazowym nastpowaniu po sobie poczucia wielkoci i depresji ujawnia si ich pokrewiestwo. Mamy do czynienia z dwiema stronami tego samego medalu, ktry moemy nazwa faszywym ja i ktry kiedy zosta przyznany za okrelone osignicia. Aktor np. moe przeglda si w oczach zachwyconej publicznoci po udanym spektaklu i przeywa uczucia boskiej wielkoci i wszechmocy. A mimo to nastpnego ranka pojawiaj si uczucia pustki, bezsensu, a nawet wstydu i zoci, jeeli rdem doznanego poprzedniego wieczora szczcia bya nie tyle twrcza dziaalno, ile przede wszystkim zastpcze zaspokojenie starych potrzeb oddwiku, odzwierciedlenia, bycia widzianym i rozumianym. Jeeli jego twrczo jest w znacznym stopniu wolna od tych potrzeb, wwczas aktor nastpnego dnia nie wpadnie w depresj, lecz peen energii zajmie si nowymi zadaniami. Jeli jednak sukces poprzedniego wieczoru potrzebny by, aby odeprze wspomnienie wypartej w dziecistwie frustracji, to jak kada namiastka przynosi jedynie chwilowe zaspokojenie. Czas, w ktrym mogo nastpi prawdziwe nasycenie, min ju 24

bezpowrotnie. Tamtego dziecka ju nie ma i nie ma ju tamtych rodzicw. Jeli jeszcze yj, zestarzeli si i uzalenili, nie maj ju wadzy nad synem i by moe ciesz si z jego sukcesw i rzadkich odwiedzin. W teraniejszoci istniej sukcesy i podziw, ale nie mog by niczym wicej, nie mog wypeni starej dziury. Dawna rana za nie moe si zagoi, dopki wiadomo jej istnienia wypierana jest przez sodkie odurzenie sukcesem. Depresja zblia do rany, ale dopiero smutek i al z powodu tego, czego zabrako, czego zabrako w decydujcym momencie, prowadzi do jej zablinienia*. 3. Zdarza si, e udaje si ludziom podtrzymywa iluzj mioci rodzicw i ich dyspozycyjnoci (ktrych brak w dziecistwie wypieraj podobnie jak i swoje reakcje emocjonalne) przez nieustanne odnoszenie niewiarygodnych sukcesw. Ci ludzie najczciej zapobiegaj nadcigajcej depresji, zwikszajc w takim momencie swoj byskotliwo i zaskakujc ni otoczenie i siebie samych. Nierzadko jednak wybieraj sobie maonka, ktry jest silnie depresyjny bd przejmuje w trakcie maestwa depresyjny aspekt wielkociowego partnera, jakby w jego imieniu. W ten sposb depresja przeniesiona zostaje na zewntrz. Mona troszczy si o biednego partnera, chroni go niczym dziecko, czu si silnym i niezastpionym i uzyska dodatkowy wspornik w tej pozbawionej fundamentw konstrukcji, jak jest wasna osobowo, cakowicie zalena od podprek z odnoszonych sukcesw, osigni, siy, a przede wszystkim od mechanizmw wyparcia wasnego dziecicego wiata uczu. Mimo e zewntrznie depresja cakowicie rni si od manii wielkoci i chocia blisza jest swoim nastrojem tragedii utraty siebie, to maj one jednak wiele cech wsplnych: faszywe ja, ktre doprowadzio do utraty prawdziwego Ja; ogromnie kruche poczucie wasnej wartoci, zakorzenione nie w pewnoci co do wasnych odczu i pragnie, lecz w moliwoci realizacji faszywego ja; perfekcjonizm; wypieranie pogardzanych uczu; eksploatatorskie relacje; lk przed utrat mioci i bdca przystosowania si za wszelk cen; odcita agresja; -------------------* Przykadem udanego przepracowania smutku i alu moe by ponisza wypowied Igora Strawiskiego: Jestem przekonany, e cae moje nieszczcie wynikao z faktu, i mj ojciec by mi wewntrznie obcy, a rwnie moja matka mnie nie kochaa. Kiedy nieoczekiwanie umar mj najstarszy brat, a moja mama nie przeniosa swoich uczu od niego na mnie, ojciec za dalej by wobec mnie cakowicie obojtny, postanowiem, e ja im wszystkim pewnego dnia poka, na co mnie sta. C, ten dzie nastpi, a potem przemin i tylko ja o tym wiem. Cakowitym jego przeciwiestwem jest wypowied Samuela Becketta: Mona powiedzie, e miaem szczliwe dziecistwo mimo e nie posiadaem zbyt wielkiego talentu do szczcia. Moi rodzice zrobili wszystko, co mona, aby uszczliwi dziecko. Mimo to do czsto czuem si samotny. (Oba cytaty zaczerpnam z artykuu H. Muller- Braunschweig, 1974). W tym przypadku dziecicy dramat zosta cakowicie wyparty, a idealizacj rodzicw podtrzymuje przekamanie rzeczywistoci. Jednak nieskoczone osamotnienie z dziecistwa znalazo swoje odzwierciedlenie w dramatach Becketta.

jego

skutkiem

gotowo

do

25

skonno do chorb; skonno do uczu wstydu i winy; wewntrzny niepokj.

Depresja jako forma wyparcia prawdziwego Ja Depresj moemy wic zrozumie jako bezporedni sygna utraty siebie, polegajcy na wyparciu wasnych reakcji emocjonalnych i odczu. Pocztkowo celem tego wyparcia byo niezbdne dla zachowania ycia przystosowanie, wynikajce z lku przed utrat mioci w dziecistwie. Depresja wskazuje na wczesne zranienie. Ju w okresie niemowlcym miaa miejsce utrata okrelonych obszarw afektywnych, niezbdnych dla rozwoju stabilnego poczucia wasnego Ja. Istniej dzieci, ktre nie mogy swobodnie dowiadczy nawet najwczeniejszych wrae, takich jak np. niezadowolenie, gniew, zo, bl, rado z wasnego ciaa czy nawet gd. Czasami syszymy, jak matki z dum opowiadaj, e nauczyy swoje niemowl tumi gd i spokojnie czeka na por karmienia. Znaam dorosych, ktrzy w listach opisywali tego rodzaju dowiadczenia z okresu najwczeniejszego dziecistwa: nigdy nie wiedzieli na pewno czy s godni czy tez to sobie tylko wmawiaj, ale cierpieli ze strachu, e mog zemdle z godu. Naleaa do nich rwnie Beatrice. Niezadowolenie bd gniew dziecka budziy w jej matce niepewno, czy dobrze wypenia swoj rol, na fizyczny bl dzieci reagowaa lkiem, a ich rado i zabawy z ciaem byy powodem zawici i wstydu przed innymi. Lki matki cakowicie uwarunkoway emocjonalne ycie dziecka. Beatrice nauczya si bardzo wczenie, czego nie wolno byo jej odczuwa, jeli nie chciaa utraci jej mioci. Jeli wyrzucilimy klucze do zrozumienia naszego ycia, to przyczyny depresji, cierpienia, choroby i sposb uleczenia musz pozosta tajemnic. Pewien psychiatra, ktrego ksik przysa mi jeden z czytelnikw twierdzi z caym przekonaniem, e wykorzystywanie, maltretowanie i zaniedbywanie doznane w dziecistwie nie tumacz wystarczajcego pojawienia si w pniejszym okresie choroby psychicznej. Jest przekonany, e musz istnie inne, irracjonalne powody tego, e jaka osoba unika katastrofalnych skutkw maltretowania lub szybciej powraca do zdrowia ni inni. Sdzi, e dziaa tu aska. Przytacza histori pacjenta, ktry pierwszy rok ycia spdzi w skrajnej ndzy wraz ze swoj samotn matk, ktrej go nastpnie odebrano. Chopiec rozpocz niekoczc si wdrwk po domach dziecka i rodzinach zastpczych, wszdzie doznajc najciszych upokorze. Jednak kiedy zosta pacjentem psychiatrycznym, jego stan polepsza si o wiele szybciej w porwnaniu z innymi pacjentami, ktrych historie ycia nie byy tak wypenione cierpieniem. Dlaczego ten mczyzna, ktry w dziecistwie i modoci dowiadczy tylu okruciestw, zdoa tak szybko uwolni si od symptomw. Czy bya to rzeczywicie sprawa Boej aski? Wielu ludzi siga chtnie po takie wyjanienie, unikajc najwaniejszych pyta. Czy jednak nie powinnimy najpierw zapyta, dlaczego Bg nie by skonny pomc innym pacjentom tego psychiatry i dlaczego nie zechcia zaingerowa, kiedy tak

26

brutalnie bito owego mczyzn w dziecistwie? Czy naprawd wspomoga go Boa aska, czy te moe potrafimy znale o wiele prostsze wyjanienie? Jeeli mimo ndzy, w ktrej ya, matka tego mczyzny umiaa ofiarowa mu prawdziw mio, poczucie bezpieczestwa i pewnoci w jego pierwszym, decydujcym roku ycia, to mia wiksz szans przepracowa doznane pniej cierpienie ni ten, ktrego integralno raniona bya od chwili narodzin, kto nie mia prawa do wasnego ycia i od samego pocztku musia si nauczy, e jedynym sensem jego istnienia jest uszczliwianie matki. Taki by los mojej pacjentki Beatrice. Nie zncano si nad ni brutalnie, ale jako niemowl musiaa si nauczy, e aby matka bya szczliwa nie wolno jej paka, odczuwa godu ani mie wasnych pragnie. Pocztkowo cierpiaa na anoreksj, a nastpnie, przez cae pniejsze ycie na cik depresj. Bezkrytyczne trzymanie si tradycyjnych wyobrae na temat mioci i moralnoci znakomicie pomaga przekamywa bd wypiera realne fakty wasnej historii. Jednak pozbawiajc si swobodnego do nich dostpu, tracimy jednoczenie dostp do rde prawdziwej mioci. Nie powinno wic dziwi, e wszystkie apele o pene mioci, wielkoduszne i wybaczajce traktowanie si nawzajem pozostaj cakowicie bezowocne. Nie moemy naprawd kocha, jeeli nie wolno nam zobaczy naszej prawdy: prawdy o rodzicach i nauczycielach i o nas samych. Moemy tylko udawa mio, lecz takie obudne zachowanie stanowi zaprzeczenie istoty mioci. Wprowadza w pomieszanie i oszukuje, a przede wszystkim wywouje u drugiego zrozumia nieufno i zo, ktre musi wypiera, i ktrych nie wolno mu nigdy wiadomie odczu; dlatego staj si destrukcyjne, szczeglnie wtedy, gdy dany czowiek zmuszany jest do wiary w t faszyw mio. Ludzie mogliby sta si bardziej szczerzy, a to oznacza, e zarazem mniej destrukcyjni, gdyby religijni przywdcy zaakceptowali zasady, ktrymi rzdzi si psychika. Zamiast je ignorowa, powinni po prostu nieco lepiej przyjrze si ludziom, aby zobaczy, ile szkd powoduje obuda w rodzinach, w yciu publicznym, w caym spoeczestwie. List Very, ktrego fragment przytaczam tu zgodnie z jej yczeniem, jasno opisuje pomieszanie, jakie wywouje obuda. Historia Mai, przedstawiona jako nastpna, ukazuje z kolei pojawienie si spontanicznej mioci do wasnego dziecka, kiedy udao si jej rozpuci wyparcie swojej przeszoci. Vera, 52 lata, napisaa:Przez cae lata byam uzaleniona od alkoholu i uwolniam si od niego dziki grupom AA. Byam tak wdziczna za to wyzwolenie, e przez 11 lat uczestniczyam we wszystkich spotkaniach, ignorujc pojawiajce si krytyczne myli. Nie chciaam rwnie dostrzec pocztkw nadcigajcej choroby, zwanej stwardnieniem rozsianym, ani nasilania si nastrojw depresyjnych. Teraz, po trzech latach terapii, wiem ju, jak doszo do pojawienia si tych niepokojcych symptomw. By moe, musiay si one pojawi, abym wreszcie potraktowaa powanie swoje spostrzeenia i sygnay. Na spotkaniach grupowych zawsze czuam zo, kiedy mwiono o bezwarunkowej mioci, ktr, jak twierdzono, obdarzaj si wszyscy czonkowie grupy. T zo tumaczyam tym, e nie dowiadczyam nigdy prawdziwej mioci, bo nigdy nie dostaam jej jako dziecko i nie mogam w zwizku z tym uwierzy, e w ogle istnieje. Tak przynajmniej nas uczono. Chciaam wierzy tym zapewnieniom, poniewa straszliwie tskniam do mioci. I mogam w to uwierzy, gdy obuda bya chlebem powszednim, ktrym karmia mnie moje matka, i niczego innego nie znaam. Lecz teraz wiem ju z ca pewnoci: jedynie dziecko

27

koniecznie potrzebuje bezwarunkowej mioci. I tylko dzieciom moemy i powinnimy ja dawa. Oznacza to, e kochamy i akceptujemy dziecko, ktrym si opiekujemy, niezalenie od tego, co robi czy bdzie to krzyk, czy te radosny miech. Kocha dorosego w sposb nie uwarunkowany, niezalenie od jego postpowania oznaczaoby, e bdziemy si stara pokocha wielokrotnego morderc czy notorycznego garza, gdy wstpi donaszaj grupy. Czy jestemy do tego zdolni? I czy powinnimy to robi? Po co? Komu miaoby to pomc? Jeeli twierdzimy, e kochamy jakiego dorosego w nie uwarunkowany sposb, to wiadczy to jedynie o naszym zalepieniu i zakamaniu o niczym wicej.

Vera ma racj. Jako doroli nie potrzebujemy ju bezwarunkowej mioci, nie potrzebujemy jej rwnie od naszego terapeuty. Jest to dziecica potrzeba, ktrej ju nigdy pniej nie mona zrealizowa. Dorosy, ktry nie paka nad jej brakiem w dziecistwie, bawi si iluzjami. Od terapeuty potrzebujemy uczciwoci, szacunku, zaufania, empatii, zrozumienia i umiejtnoci obejmowania uwag, a take radzenia sobie z wasnymi uczuciami, tak aby nas nimi nie obcia. To wanie moemy otrzyma. Powinnimy jednak mie si na bacznoci przed kim, kto obiecuje nas kocha bezwarunkowo. Vera odnalaza w cigu trzech lat to, czego nie udao jej si odkry wczeniej, mimo trwajcych cae lata poszukiwa, a zawdzicza to swemu pragnieniu odkrycia prawdy i odrzuceniu dotychczasowych kamstw. Dowiadczenia z wasnym ciaem wspieray j na drodze. Maja, 38 lat, przysza do mnie kilka tygodni po narodzinach swego trzeciego dziecka i opowiedziaa, jak wolna i pena ycia czuje si z niemowlciem. Byo to cakiem inne dowiadczenie ni to, ktre przeywaa przy poprzednich dwojgu dzieciach. Wwczas czua si nieustannie przeciona, uwiziona, wykorzystywana przez dziecko. Buntowaa si przeciwko jego naturalnym potrzebom, dowiadczajc przy tym siebie jako zej i jak w depresji oddzielonej od siebie. Podejrzewaa, e mg to by bunt przeciwko roszczeniom jej matki, ktry ujawnia si jedynie wobec wasnych dzieci. Ale teraz niczego ju takiego nie ma. Mio, o ktr tak kiedy zabiegaa u matki, przypyna do niej cakiem samoistnie i teraz moe cieszy si swoj jednoci z dzieckiem i z sob samByam per w koronie mojej matki. Mawiaa zawsze: na Mai mona polega, ona wszystko zrobi jak naley. I rzeczywicie to robiam, wychowywaam jej modsze dzieci, aby moga zajmowa si swoj karier zawodow. A ona stawaa si coraz bardziej sawna, ale nigdy nie widziaam jej szczliwej. Jake czsto tskniam za ni wieczorami: maluchy pakay, pocieszaam je, lecz sama nigdy nie pakaam. Komu potrzebne jest paczliwe dziecko? Mio mojej matki mogam zdoby jedynie bdc pracowit, wyrozumia, opanowan, nigdy niekrytykujc jej postpowania, niepokazujc po sobie, jak bardzo za ni tskni, albowiem to wszystko mogoby ograniczy jej wolno, o ktr tak walczya. A wwczas odwrciaby si ode mnie. Nikomu nie przyszoby na myl, e ta pracowita, spokojna, pogodna Maja bya straszliwie samotna i cierpica. C mi pozostao oprcz dumy z matki i pomagania jej? Pery w koronie matki musz by tym wiksze, im gbsza jest pustka w jej sercu. Moja matka potrzebowaa pere, caa bowiem jej aktywno suya waciwie tumieniu czego w sobie, by moe jakiej tsknoty, nie wiem By moe, gdyby miaa wicej szczcia, odkryaby, co to znaczy by matk nie tylko w biologicznym sensie. Pozornie bardzo si staraa i bya taka obowizkowa. Ale rado spontanicznej mioci nigdy nie staa si jej udziaem. I jak si to wszystko powtrzyo z tymi perami! Ile ponurych godzin moje dziecko spdzio z gosposi po to, bym moga zrobi dyplom, ktry tylko jeszcze bardziej oddzieli mnie od samej siebie i od niego. Jak czsto je opuszczaam, nie widzc, e bardzo je krzywdz, poniewa nigdy nie wolno mi byo dowiadczy mego wasnego opuszczenia!

28

Dopiero teraz zaczynam przeczuwa, czym moe by macierzystwo bez korony, bez pere, bez nimbu witoci.

W pewnym niemieckim czasopimie kobiecym, ktre w latach siedemdziesitych prbowao ujawni zakazane prawdy, znajdujemy list czytelniczki, ktra cakowicie otwarcie przedstawia tragiczn histori swego macierzystwa. Koczy nastpujcymi zdaniami:A potem to cae karmienie piersi! Niemowl zostao nieprawidowo przystawione i natychmiast pogryzo mi brodawki. Boe, jakie to byo nieprzyjemne, a za dwie godziny przynios je znowu; jeszcze tylko godzina jeszcze chwila A kiedy ju byo przy mnie i ssao, pakaam i klam. To byo takie okropne, e nie mogam nic je i dostawaam gorczki. Pozwolono mi je wtedy odstawi od piersi i natychmiast poczuam si lepiej. Jako dugo nie mogam odnale w sobie uczu matczynych. Nie miaabym nic przeciwko temu, aby dziecko umaro. A wszyscy oczekiwali, e bd teraz szczliwa. Przyjacika, do ktrej zrozpaczona zadzwoniam, powiedziaa, e mio do dziecka przychodzi z czasem, kiedy czowiek przez cay czas si nim zajmuje, gdy ono zawsze jest blisko. To te nie jest tak. Sympati do niego poczuam dopiero wwczas, kiedy znowu mogam pj do pracy, a po powrocie do domu czekao na mnie, jako co w rodzaju rozrywki czy zabawki. Ale szczerze mwic, pies byby rwnie dobry. Teraz, kiedy powoli staje si wikszy i widz, e mog go wychowa, e jest do mnie przywizany i tak dobrze go znam, stopniowo nawizuje si pomidzy nami czua wi i ciesz si, e istnieje. (Podkrelenia moje, A.M.) Opisaam wam to wszystko, gdy moim zdaniem, trzeba wreszcie powiedzie o tym, e nie istnieje co takiego, jak instynkt macierzyski czy matczyna mio. (por. Emma, lipiec 1977).

Zgodnie z natur problemu, autorka listu nie potrafia wejrze w gb tragicznej historii, rozgrywajcej si pomidzy ni a dzieckiem, gdy to jej wasne, niedostpne emocjonalnie dziecistwo leao u podstaw caej sytuacji. Dlatego te jej pene pesymizmu stwierdzenia s nieadekwatne. W rzeczywistoci istnieje co takiego jak instynkt macierzyski i matczyna mio. Moemy zaobserwowa je u zwierzt yjcych w naturalnych warunkach. Rwnie kobiety rodz si z instynktownym programem, ktry umoliwia im kochanie swoich dzieci, ochranianie ich, wspieranie, karmienie czerpanie z tego wszystkiego radoci. Jednak czsto ju bardzo wczenie jestemy ograbione z tych instynktownych umiejtnoci, a dzieje si tak, gdy w dziecistwie rodzice wykorzystywali nas do zaspokojenia swoich pragnie. Na szczcie moemy odzyska te umiejtnoci, jeli zdecydujemy otworzy si naprawd. Przykadem moe by historia Joanny. Dwudziestosiedmioletnia Joanna rozpocza terapi na krtko przed zajciem w ci. Dobrze przygotowaa si do porodu, czua si szczliwa, nawizujc fizyczny i wzrokowy kontakt z noworodkiem (bonding), i cieszya si, e moe karmi dziecko piersi. Jednak nagle, bez adnego widocznego powodu, jej piersi stwardniay i zaczy bole. Pojawia si te wysoka gorczka, leaa wic w ku, przygldajc si, jak pielgniarka karmi dziecko z butelki. Przez cay ten czas, nkana gorczk, miaa koszmary senne. Wci na nowo przeywaa w nich z najdrobniejszymi szczegami sceny, w ktrych jako trzymiesiczne niemowl bya wykorzystywana seksualnie przez oboje rodzicw i ich ssiadw. Wiek niemowlcia dao si ustali z du dokadnoci, gdy potem rodzina przeprowadzia si. Joanna, ktra dziki terapii nawizaa ju kontakt z wasnymi uczuciami, moga w peni dowiadczy blu z powodu zdrady i oburzenia z powodu gwatu, ktrego doznaa tak wczenie. Najbardziej wzburzaa j teraz wiadomo, e jej zdolno podania za instynktem zostaa tak ciko uszkodzona. Pniej powiedziaa: Obrabowali mnie z moich macierzyskich uczu,

29

kiedy miaam trzy miesice. Pocztkowo w ogle nie mogam karmi mojego dziecka, mimo e tak bardzo tego pragnam. Mino wiele czasu, zanim Joanna potrafia wyrazi nagromadzone w ciele oburzenie i przepracowa gwat. Ale zanim ten proces w ogle mg si rozpocz, jej gotowo do zaakceptowania prawdy doprowadzia do obnienia gorczki i wyzdrowienia piersi. Bya w stanie sama karmi dziecko, ktre bardzo szybko zrezygnowao z butelki, mimo e zdaniem pielgniarki byo to cakowicie niemoliwe. Joanna rozkoszowaa si macierzystwem. Bya szczliwa, mogc kocha niewinn istot, ochrania j, karmi, uspokaja, troszczy si o ni i odgadywa jej potrzeby. Jednak okresy zwtpienia wci na nowo zaburzay to szczcie. Pojawia si lk, e robi wszystko le, e wszystko le si skoczy i e by moe nie wolno tak si oddawa radoci. Wczeniej studiowaa psychologi, podejrzewaa wic, e z egoizmu niebezpiecznie rozpieszcza swoje dziecko lub e cierpi na rne przymusy itd. T drczc samokrytyk wzmacniay dodatkowo rady przyjaci, ktrzy uwaali, e naley od samego pocztku wyznacza dziecku wyrane granice, gdy inaczej wyronie na maego tyrana. Mimo e Joanna intelektualnie ju dawno odrzucia takie pogldy, to nie udao jej si unikn wszystkich tych wtpliwoci po urodzeniu wasnego dziecka. Terapia pomagaa jej wci na nowo odzyskiwa jasno widzenia i wci na nowo odkrywaa, jak wane byo dla niej to, e moe okazywa swoj mio bez obawy, e ta mio zostanie wykorzystana, oszukana, zgwacona. Stwarzao to w niej poczucie, e znowu jest caoci, ktr bya, zanim j zraniono. W swoich wewntrznych konfrontacjach z rodzicami powtarzaa im czsto:Kocham Michaa i chc go kocha. Moja dusza potrzebuje tej mioci, tak jak moje ciao potrzebuje powietrza. Ale tak czsto bliska jestem stumienia w sobie tego pragnienia, angauj ca energi i intelekt, by uwolni si od tej mioci, bojc si, e jest nieprawidowa. Dlaczego? Jak udao wam si doprowadzi mnie do tego? Tak wczenie wpoilicie mi, e mae dziecko nie zasuguje na szacunek, e nie jest osob, a co najwyej zabawk, ktr mona si bawi, ale take straszy, wykorzystywa i nad ktr mona si bezkarnie znca bez ponoszenia najmniejszej odpowiedzialnoci. To wanie wasz przekaz pozbawia mnie pewnoci, powoduje, e czuj si przeciona i zestresowana i wci jeszcze zdarza si, e brak mi odwagi, aby poczu moj wcieko na was, wic kieruj j na dziecko. Tak atwo jest myle, e Micha ogranicza moje ycie, moj wolno, gdy przecie potrzebuje mnie nieustannie. Ale to nie on. Wystarczy, e spojrz mu w oczy, e zobacz w nich niewinno i uczciwo i wiem: znowu prbowaam wykorzysta go jako koza ofiarnego. Dziecko, ktre jest kochane, od samego pocztku uczy si, czym jest mio. Zaniedbywane, lekcewaone i wykorzystywane dziecko nigdy nie miao szansy nauczenia si tego. Ja jednak chc si tego nauczy i ucz si przy Michale powoli, codziennie od nowa. Wiem, e pewnego dnia z ca moc uwierz, e jestem zdolna do mioci.

Walka Joanny o swoje prawdziwe uczucia uratowaa nie tylko przyszo jej dziecka, lecz rwnie jej wasn. Z kolei historia Anny pokazuje, co moe sta si z czowiekiem wykorzystywanym seksualnie we wczesnym dziecistwie, jeli nie podejmie on tej walki (terapii). Anna, pidziesicioletnia kobieta, napisaa do mnie na kilka dni przed mierci:Dzisiaj odwiedziy mnie moje dorose dzieci i po raz pierwszy w yciu poczuam, e mnie kochaj i e nigdy, a do dzisiejszego dnia, nie wiedziaam o tym. Czsto opuszczaam dzieci, wic si z rnymi mczyznami, waciwie stale uciekaam przed swoj mioci

30

do dzieci, przed prawdziwymi uczuciami w seksualne zwizki z mczyznami, ktrzy zadali mi tyle blu i nigdy nie dawali tego, czego naprawd potrzebowaam: mioci, zrozumienia, akceptacji. Jako niemowl zostaam uwarunkowana przez mojego ojca do poszukiwania namitnoci zwizanej z blem i wciekoci, lku i wypierania tsknoty za prawdziw mioci, a to oznaczao unikanie ludzi naprawd zdolnych do mioci. Czy nie bya to perwersja? Przez cae ycie nie udao mi si przed ni uciec. A teraz, kiedy zrozumiaam to wszystko, jest ju za pno.

Byo za pno, gdy Anna moga co prawda dowiadcza wciekoci i oburzenia, ale jedynie wobec swoich partnerw. Kiedy pisaa do mnie, wci kochaa i szanowaa swego ojca.

Depresyjne fazy w trakcie terapii Czowiek o wielkociowej osobowoci podejmie terapi jedynie wwczas, gdy pojawi si depresyjne nastroje. Dopki funkcjonuj wielkociowe mechanizmy obronne, to ta forma zaburzenia nie wie si z adnym dostrzegalnym cierpieniem, ktre zmuszaoby do szukania pomocy. To czonkowie rodziny (maonkowie i dzieci) cierpicy na depresj i zaburzenia psychosomatyczne decyduj si na terapi. W pracy terapeutycznej napotykamy mani wielkoci jedynie w formie mieszanej w poczeniu z depresj; depresj natomiast moemy spotka u prawie kadego pacjenta, czy to w formie manifestujcej si choroby, czy te w poszczeglnych fazach zaburzenia depresyjnego. Te fazy mog spenia najrniejsze funkcje. Wsplne jest dla nich wszystkich to, e rozpuszczaj si, jeeli przeczuwane uczucia i dawne sytuacje zostan dowiadczone i wyjanione.

Funkcja sygnalizacyjna Zdarza si, e pacjentka cierpica na depresj w czasie sesji terapeutycznej wybucha zami. Po tym wybuchu opuszcza gabinet czujc ulg bdc w dobrym stanie. By moe, dowiadczya wciekoci od dawna nagromadzonej w ciele albo te udao jej si w kocu wyrazi nieufno wobec matki, albo po raz pierwszy odczua smutek, e tyle lat ycia spdzia wegetujc. Mg to te by wyraz zoci z powodu urlopu terapeutki i rozstania z ni. Niewane, jakiego rodzaju s te uczucia, istotne jest, e mog by dowiadczone, a dziki temu umoliwiaj dostp do wypartych wspomnie. Depresja informuje o tym, e uczucia s blisko, ale wiadczy rwnie o ich wyparciu. Jaka przyczyna tkwica w teraniejszoci umoliwia ujawnienie si tych uczu, w efekcie czego znika depresja. Taki nastrj moe sygnalizowa, e wyparte czci Ja (uczucia, fantazje, pragnienia, lki) staj si coraz silniejsze i nie szukaj zudnego uwolnienia w realizacji potrzeby wielkoci.

Zamazywanie prawdy Istniej gboko zranieni ludzie, ktrzy gdy zbliaj si do wasnego wntrza, zaczynaj czu si dobrze, zaczynaj czu si zrozumiani, natychmiast organizuj 31

przyjcie lub co podobnego, co cakowicie w danym momencie im obojtnego, co wprowadza ich w nastrj osamotnienia i zmczenia. Po kilku dniach skar si na poczucie oddzielenia od wasnego Ja, pustk i czuj niejasno, e utracili dostp do swego wntrza. Niewiadomie stworzyli warunki, ktre s powtrzeniem tego, co przydarzyo si dziecku: kiedy bawic si czuo, e jest sob, doroli natychmiast przerywali zabaw, nakazujc zajcie si czym bardziej sensownym; tworzony przez dziecko wasny wiat ulega zniszczeniu. Ci pacjenci prawdopodobnie ju jako dzieci reagowali nastrojami depresyjnymi, obawiajc si ryzyka zwizanego z normalnymi reakcjami, co w tym przypadku mogo oznacza wcieko. Jeeli dorosy potrafi otworzy si na te przeczucia i odway si przepracowa je w teraniejszoci, to dziki dorosym uczuciom moe nastpi przewrt emocjonalny i dawno wyparta potrzeba (pozostania przy sobie) ujawni si. Depresja znika wwczas w zasadzie automatycznie: zbdna staje si jej funkcja obronna. Rwnie przedsiwzicia niepotrzebne trac w tym momencie swoj funkcj, poniewa wiedza o rzeczywistej potrzebie nie jest ju zakazana. W tym przypadku jest to by moe skupienie si na sobie, a nie rozpraszanie si i ucieczka od siebie w tum i zgiek przyj.

Emocjonalna cia Zanim silne emocje zdoaj si przebi, depresyjne fazy mog trwa czasami cae tygodnie. To tak, jakby depresja powstrzymywaa te emocje. Kiedy wreszcie ich dowiadczymy, znowu czujemy si peni ycia, a kolejna faza depresji zapowie pojawienie si czego nowego. Oto opisy takich stanw: Nie czuj ju samego siebie, jak mogo si sta, e znowu utraciem siebie? Nie mam adnego kontaktu ze swoim wntrzem. Wszystko jest beznadziejne Nigdy nie bdzie lepiej. Nic nie ma ju sensu. Boe, jak ja pragn poczu si znowu ywy. Potem moe nastpi wybuch wciekoci, poczony z oskareniami i zarzutami. Jeeli te oskarenia maj realne podstawy, to ich wypowiedzenie daje wielk ulg. Jeli natomiast s nieuzasadnione, poniewa zostay przeniesione na osoby, ktre w niczym nie zawiniy, to depresja bdzie si utrzymywa, dopki nie nastpi wyjanienie i uwolnienie we waciwym kierunku.

Konfrontacja z rodzicami Nastroje depresyjne mog pojawi si rwnie w chwili, gdy zaczniemy przeciwstawia si do tej pory wypieranym do podwiadomoci daniom naszych rodzicw, np. daniom osigania znakomitych wynikw itd., chocia jeszcze nie uwolnilimy si od nich naprawd. Wwczas ponownie wpadamy w lep uliczk bezsensownego narzucania sobie nadmiernych wymaga, a depresja informuje nas o tym. Moe to wyglda np., tak: Przedwczoraj czuem si taki szczliwy, nie miaem adnych problemw z prac, przerobiem znacznie wicej materiau do egzaminu ni zakada mj plan na ten tydzie. Pomylaem wic, e warto wykorzysta dobry nastrj i przeczyta jeszcze jeden rozdzia. Pracowaem cay wieczr, ale ju bez przyjemnoci, a nastpnego dnia nic ju nie byem w stanie zrobi, czuem si jak ostatni tpak, niczego nie mogem zapamita. Nie miaem 32

ochoty nikogo widzie, wszystko byo tak, jak przy wczeniejszych depresjach. Przyjrzaem si wic temu dokadnie i odnalazem moment, w ktrym si to wszystko zaczo. Popsuem sobie ca rado, kiedy dooyem sobie dodatkowe zadania. Dlaczego to zrobiem? Przypomniaem sobie, jak moja matka mwia: Doskonale to zrobie, moe by jeszcze. Poczuem wcieko i odoyem ksiki na bok. Nagle uwiadomiem sobie, e z ca pewnoci zauwa, kiedy bd mia znowu ch pracowa. I oczywicie zauwayem to. Ale depresja znikna wczeniej wtedy, gdy dostrzegem, e znowu skrzywdziem samego siebie.

Wewntrzne wizienie Nastrj depresyjny, ktry moe si rwnie przejawia lub ewentualnie ukrywa w chorobach psychosomatycznych, kady zna prawdopodobnie z wasnego dowiadczenia. Jeeli zwrcimy na to uwag, nietrudno bdzie zaobserwowa, e pojawia si stosunkowo regularnie, ograniczajc spontaniczn ywotno, kiedy stumiony zostaje wewntrzny impuls lub niepodane silne uczucie. Jeeli np. dorosy czowiek nie pozwala sobie na przeycie gbokiego alu po utracie bliskiego czowieka, stara si zapomnie o swym cierpieniu za pomoc rnych rozpraszajcych dziaa, lub jeli z lku przed utrat przyjani tumi swoje oburzenie z powodu postpowania idealizowanego przyjaciela, musi liczy si wwczas z pojawieniem depresji Chyba e potrafi nieustannie korzysta wielkociowego mechanizmu obronnego). Obecna sytuacja przypomina mu bowiem wczeniejsz zaleno, ktr stale stara si wypiera. Kiedy zacznie zwraca uwag na te konteksty, moe odnie korzy ze swojej depresji, bo dziki niej pozna prawd o sobie samym. Dziecko nie ma takiej moliwoci. Po pierwsze, nie potrafi zrozumie mechanizmu samookamywania, a po drugie, jego sytuacja rni si od sytuacji dorosego tym, e jeli nie otacza go wspierajce, empatyczne otoczenie, to jego wasne intensywne uczucia stanowi dla niego realne zagroenie. Lecz rwnie dorosy podobnie jak dziecko moe ba si swoich uczu, gdy nie uwiadomi sobie przyczyn swojego lku. W rzeczywistoci tak ogromna intensywno uczu wystpuje jedynie w dziecistwie i okresie dojrzewania. Najczciej jednak o wiele lepiej pamitamy cierpienia okresu dojrzewania, niemono zrozumienia i uporzdkowania wasnych impulsw anieli pierwsze urazy, ktre przesania zazwyczaj obraz idyllicznego dziecistwa lub cakowita czsto amnezja dotyczca tego okresu. By moe wanie dlatego doroli ludzie o wiele rzadziej wspominaj z nostalgi okres dojrzewania ni dziecistwo. W mieszaninie znanych z najgbszej przeszoci uczu tsknoty, oczekiwa i lku przed rozczarowaniem, ktrych wiele osb doznaje w czasie wit, odzwierciedla si prawdopodobnie pragnienie odnalezienia intensywnoci uczu wasnego dziecistwa. Lecz wanie ta intensywno dziecicych uczu sprawia, e skutki ich tumienia s niezmiernie gbokie. Im silniejszy jest wizie, tym grubsze mury trzeba wznosi wok niego, a te utrudniaj bd wrcz uniemoliwiaj pniejszy rozwj emocjonalny. Jeeli kilkakrotnie dowiadczymy, e dugotrwaa depresja znika, kiedy uda si przebi do wiadomoci intensywnym wczesnodziecicym uczuciom, w ktrych powtarza si specyficzny motyw niezrozumienia, to czasem zmienia si nasz sposb postpowania z tymi nie chcianymi uczuciami, a przede wszystkim z blem. 33

Odkrywamy, e nie musimy powtarza w nieskoczono dawnego schematu (rozczarowanie tumienie blu depresja), gdy mamy teraz now moliwo obchodzenia si z porakami, a mianowicie, moemy dowiadczy blu. Dopiero w ten sposb uzyskujemy dostp do naszych wczeniejszych dowiadcze, tzn. do ukrytych a do tej pory czci naszego Ja i naszego losu. Jeden z pacjentw w nastpujcy sposb opisa kocow faz swojej terapii:To nie pikne i przyjemne uczucia dostarczay mi nowych wgldw, lecz te, przed ktrymi najbardziej si broniem: uczucia, w ktrych dowiadczaem siebie jako maego, zego, bezradnego, zawstydzonego, penego bezzasadnych oczekiwa, czepiajcego si czy zmieszanego. A przede wszystkim smutnego i osamotnionego. Ale wanie dziki tym dowiadczeniom, ktrych tak dugo unikaem, mogem co w yciu zrozumie, co, czego nie znalazbym w adnej ksice.

Pacjent ten opisa proces emocjonalnego poznania. Interpretacje terapeutw, ktrzy nigdy nie odkryli wasnego dziecistwa, mog go zaburza, opnia, powstrzymywa, a nawet uniemoliwi czy ograniczy do czysto intelektualnej wiedzy. Pacjent bardzo szybko jest gotw zrezygnowa z radoci, jak przynosi odkrywanie wasnych prawd i ich wyraanie, i dostosowuje si do koncepcji terapeuty z obawy, e utraci jego sympati, zrozumienie i empati, na co czeka przecie przez cae swoje ycie. Poniewa tego wanie dowiadczy ze strony rodzicw, nie potrafi uwierzy, e nie musi tak by. Jednak jeli poddaje si temu lkowi i prbuje przystosowa, to caa terapia kieruje si na faszywe ja, prawdziwe Ja natomiast wci pozostaje ukryte i nierozwinite. Dlatego ogromnie wane jest, aby terapeuta nie tworzy uwarunkowanych wasnymi potrzebami koncepcji i interpretacji, kiedy pacjent dziki swym emocjom zaczyna wanie odkrywa rne powizania w swojej historii. Terapeuta, ktry tak postpuje, jest jak przyjaciel, ktry przynosi winiowi smaczny posiek w chwili, gdy ten odkry moliwo opuszczenia swojej celi i spdzenia pierwszej nocy na wolnoci, by moe bez ochrony i bez jedzenia, ale wolny. Poniewa ten krok w nieznane wymaga wielkiej odwagi, moe si zdarzy, e wizie zrezygnuje ze swojej szansy i pozostanie w wizieniu, pocieszajc si smacznym posikiem i poczuciem bezpieczestwa. Jeeli jednak uszanujemy potrzeb pacjenta i pozwolimy mu samodzielnie odkrywa prawd, moe on po raz pierwszy wiadomie dowiadczy dawnych, zapomnianych sytuacji, odczu ich tragizm i w kocu si od nich uwolni po przejciu procesu alu i smutku. Takie dowiadczenia pomagaj odnale swoje prawdziwe Ja, s wrcz tego nieodzownym warunkiem. Jak ju wspominaam, przeciwiestwem depresji w obrbie tego samego zaburzenia jest wielkociowo. Dlatego pacjent moe przejciowo uwolni si od depresji, jeeli terapeuci lub grupa terapeutyczna pozwalaj mu uczestniczy ich wasnym poczuciu wielkoci, tzn. jeeli toruj pacjentowi jako ich czci drog do poczucia si wielkim i silnym. Zaburzenie zmienia co prawda na jaki czas swe oblicze, jednak nie znika. Uwolnienie od obu form zaburzenia waciwie nie jest moliwe bez dowiadczenia gbokiego smutku z powodu dawnej, traumatycznej sytuacji w dziecistwie. Zdolno do odczuwania alu i smutku przywraca osobie cierpicej na depresj ywotno i zdolno twrczego dziaania, a osoba wielkociowa moe uwolni si od przymusu nieustannego wysiku i osigania wci nowych sukcesw. Czowiek, ktry w trakcie dugotrwaego procesu terapeutycznego zaczyna dostrzega, e nigdy nie kochano go