1

ALICE MILLER

DRAMAT UDANEGO DZIECKA Studia nad powrotem do prawdziwego Ja

Tytuł oryginału

DAS DRAMA DES BEGABTEN KINDES

Wydanie polskie na podstawie nowej wersji ksiąŜki z 1994 roku.

Przekład

Natasza Szymańska

po osobistej adjustacji Autorki (serdecznie dziękujemy) opracował Jacek Santorski

Obraz na okładce

Alice Miller

Wydawnictwo

Jacek Santorski & Co

1995

2

Spis tre ści

I. DRAMAT UDANEGO DZIECKA -

JAK STALIŚMY SIĘ PSYCHOTERAPEUTAMI

Wszystko lepsze od prawdy

Biedne bogate dziecko

Utracony świat uczuć

W poszukiwaniu prawdziwego Ja

Sytuacja psychoterapeuty

Złoty mózg

II. DEPRESJA I MANIA WIELKOŚCI –

SKUTKI ODRZUCENIA BOLESNEJ PRAWDY

Losy dziecięcych potrzeb

Zdrowy rozwój

Zaburzenia

Iluzja miłości

Mania wielkości jako forma samookłamywania

Depresja – rewers manii wielkości

Depresja jako forma wyparcia prawdziwego Ja

Depresyjne fazy w trakcie terapii

Funkcja sygnalizacyjna

„Zamazywanie” prawdy

Emocjonalna „ciąŜa”

Konfrontacja z rodzicami

Wewnętrzne więzienie

Społeczny aspekt depresji

Legenda o Narcyzie

3

III.PIEKIELNE KOŁO POGARDY

UPOKORZENIE, POGARDZANIE SŁABOŚCIĄ

I CO DALEJ?

Przykłady z codziennego Ŝycia

Pogarda w zwierciadle terapii

Przymus powtarzania jako wyraz zaburzonej zdolności

do pełnego wypowiadania się Ja

Pogarda w perwersji i nerwicy natręctw

„Zepsucie” młodego Hermana Hessego jako forma

realnego „zła”, którego doświadczał

Pierwszy związek z matką jako matryca relacji

społecznych na resztę Ŝycia

Samotność pogardzającego

Wyzwolenie z pogardy

Posłowie

Podziękowanie

4

Część I

Dramat udanego dziecka i…

jak stali śmy si ę psychoterapeutami

5

Wszystko lepsze od prawdy

Doświadczenie uczy, Ŝe w walce z zaburzeniami psychicznymi na dłuŜszą metę dysponujemy tylko jednym środkiem: jest nim proces odkrywania emocjonalnej prawdy o jedynej, niepowtarzalnej historii naszego dzieciństwa. Czy potrafimy kiedykolwiek w pełni wyzwolić się od iluzji, którymi wypełnione jest Ŝycie kaŜdego z nas, od złudzeń, które stworzyliśmy, poniewaŜ prawda wydaje się nam zbyt okrutna. A jednak prawda ta jest tak niezbędna, Ŝe za jej utratę płacimy często powaŜnymi problemami psychicznymi i zaburzeniami emocjonalnymi. Dlatego w psychoterapii próbujemy odkryć naszą osobistą prawdę, zanim ofiaruje nam nową, pełną wolności przestrzeń – przynosi ból. Chyba Ŝe zadowolimy się czysto intelektualnym wglądem. Wówczas jednak popadamy na nowo w sferę iluzji…

Nie potrafimy zmienić naszej przeszłości ani teŜ wymazać ran zadanych nam w dzieciństwie. MoŜemy jednak zmienić siebie, skorygować postawę wobec siebie i Ŝycia, moŜemy siebie „naprawić” odzyskać naszą utraconą integralność – jeśli tylko zdecydujemy się dokładniej przyjrzeć przeszłości zapisanej w naszym ciele. Z pewnością nie jest to droga łatwa, ale stwarza nam ona moŜliwość opuszczenia w końcu niewidzialnego więzienia naszego dzieciństwa. W tej sposób z nieświadomej ofiary przekształcamy się w odpowiedzialnych ludzi, którzy znają swoją historię i potrafią z nią Ŝyć.

Większość osób unika tej drogi postępując dokładnie na odwrót. Nie chcą nic wiedzieć na temat własnej historii i dlatego nie zdają sobie sprawy, Ŝe przeszłość nimi rządzi, Ŝe wciąŜ Ŝyją w swojej nierozwiązanej, wypartej sytuacji z dzieciństwa. Nie wiedzą, Ŝe boją się, i omijają niebezpieczeństwa, które choć kiedyś stanowiły zagroŜenie, od dawna jednak przestały być realne. Motorem ich działań są nieświadome lęki oraz wyparte uczucia i potrzeby, które tak długo dopóki pozostają nieuświadomione i niewyjaśnione, decydują prawie o wszystkim, co ludzie robią lub czego unikają.

Wyparcie doświadczonych w przeszłości krzywd skłania np. wielu ludzi do niszczenia zarówno Ŝycia innych, jak i własnego, do podpalania domów obcokrajowców i innowierców, do mściwych działań pod szyldem „patriotyzmu”, aby ukryć rozpacz udręczonego dziecka. Inni zadają tortury, których sami byli ofiarami, jak np. w sektach biczowników i wszelkich innych kultach cierpienia, gdzie praktyki sadomasochistyczne uznawane są za drogę przynoszącą wyzwolenie. Są kobiety, które przekłuwają sobie brodawki piersiowe, wieszają na nich kolczyki, pozwalają się fotografować prasie i opowiadają z dumą, Ŝe nie odczuwają najmniejszego bólu, Ŝe sprawia im to nawet przyjemność. Nie moŜna powątpiewać w szczerość tych wypowiedzi, gdyŜ kobiety te musiały bardzo wcześnie nauczyć się nie odczuwać bólu. Dziś gotowe są na wszystko, byle tylko nie czuć cierpienia małej dziewczynki, wykorzystywanej seksualnie przez ojca, która musiała przekonać samą siebie, Ŝe sprawia jej to przyjemność. Kobieta wykorzystywana seksualnie jako dziecko, która wyparła swoją dziecięcą rzeczywistość i nauczyła się nie odczuwać bólu, nieustannie

6

ucieka przed tym, co się kiedyś wydarzyło – przy pomocy męŜczyzn, sukcesów, alkoholu, narkotyków itp. Stale potrzebuje „silnych wraŜeń”, aby nie dopuścić do pojawienia się „nudy”, aby nie pozwolić sobie nawet na sekundę spokoju, w której mogłaby poczuć palącą samotność swej dziecięcej rzeczywistości, gdyŜ obawia się tego uczucia bardziej niŜ śmierci. Chyba Ŝe miała szczęście i okazję nauczenia się, Ŝe świadome przeŜycie dziecięcych uczuć nie zabija, lecz wyzwala.

Wypieranie cierpienia dzieciństwa determinuje nie tylko Ŝycie jednostek, ale stanowi równieŜ społeczne tabu. Znakomicie ilustrują to popularne biografie. Kiedy czytamy Ŝyciorysy sławnych artystów. Odnosimy wraŜenie, Ŝe ich Ŝycie zaczęło się mniej więcej w okresie dojrzewania. Przedtem artysta miał szczęśliwe albo „pogodne”, albo beztroskie dzieciństwo, lub teŜ dzieciństwo pełne wyrzeczeń czy „trudne”, ale to, jak ono przebiegało, zdaje się nie mieć najmniejszego znaczenia. A przecieŜ w dzieciństwie ukryte są korzenie całego późniejszego Ŝycia. Podam prosty przykład:

Rzeźbiarz Henry Moore napisał w swoich wspomnieniach, Ŝe kiedy był małym chłopcem, wolno mu było masować matce plecy olejkiem przeciwreumatycznym. Kiedy to przeczytałam, zyskałam nagle wgląd w jego twórczość. Wielkie leŜące kobiety z małymi głowami – mogłam teraz zobaczyć matkę oczami małego chłopca: perspektywa pomniejsza jej głowę, a znajdujące się blisko plecy wydają się olbrzymie. Dla wielu krytyków sztuki to moŜe być całkowicie bez znaczenia. Dla mnie jednak ta historia jest dowodem na to, jak niezwykle Ŝywotne są dziecięce doświadczenia przechowywane w nieświadomości i jakie moŜliwości wyrazu mogą sobie znaleźć, jeśli dorosły pozwoli im otwarcie zaistnieć.

Wspomnienie Moore’a było niegroźne, mogło więc przetrwać w jego obrazach. Traumatyczne doświadczenia dzieciństwa często jednak pozostają ukryte w mroku. Tam właśnie odnaleźć moŜemy klucze zrozumienia całego późniejszego Ŝycia człowieka.

Biedne bogate dziecko

Często zadaję sobie pytanie, czy kiedykolwiek uda nam się pojąć rozmiary samotności i opuszczenia, na które byliśmy skazani jako dzieci. Nie myślę tu o dzieciach, które w oczywisty sposób są zaniedbywane i dorastają zdając sobie sprawę ze swej niedoli. Ale istnieją ludzie, którzy trafiają na terapię wypełnieni obrazami szczęśliwego i otoczonego troskliwością dzieciństwa. Ci pacjenci w dzieciństwie dysponowali wieloma moŜliwościami, byli utalentowani i rozwinęli później swoje zdolności, za które nierzadko ich chwalono i które stały się podstawą ich sukcesów. Większość juŜ w pierwszym roku Ŝycia ukończyła trening czystości, a wielu z nich między drugim a piątym rokiem Ŝycia bardzo sprawnie pomagało opiekować się młodszym rodzeństwem.

Zgodnie z powszechnie panującym przekonaniem tacy ludzie – duma swoich rodziców – powinni posiadać silne i stabilne poczucie własnej wartości. Jednak w rzeczywistości jest dokładnie na odwrót. Wszystko, za co się biorą, robią dobrze, a nawet doskonale, są podziwiani i budzą zazdrość, odnoszą sukcesy we wszystkim, co wydaje im się tego warte – ale na nic się to nie zdaje. W tle czai się depresja, uczucie pustki, wyobcowania, bezsensu istnienia, które pojawiają się, gdy zabraknie

7

narkotyku złudzenia wielkości, gdy nie są „na szczycie”, nie świecą najjaśniej na firmamencie sukcesu. Kiedy nagle dopada ich uczucie, Ŝe nie mogą sprostać idealnemu obrazowi siebie, pojawiają się lęki albo silne poczucie winy i wstydu. Jakie są przyczyny tych głębokich zaburzeń u osób tak bogato obdarowanych przez naturę?

JuŜ w trakcie pierwszej sesji komunikują terapeucie, Ŝe mieli wyrozumiałych rodziców, a przynajmniej jedno z nich takie było, i Ŝe jeŜeli otoczenie nie potrafi ich zrozumieć, to jest to wyłącznie ich własna wina, gdyŜ nie umieją dostatecznie jasno się wyrazić. Mówią o swoich najwcześniejszych wspomnieniach bez najmniejszego współczucia dla dziecka, którym kiedyś byli, co łatwo zauwaŜyć, gdyŜ ci pacjenci posiadają nie tylko zdolność introspekcji, ale potrafią stosunkowo łatwo wczuwać się w innych ludzi. Ich stosunek do świata uczuć własnego dzieciństwa charakteryzuje jednak brak szacunku, potrzeba kontrolowania, manipulowanie i przymus odnoszenia sukcesów. Nierzadko przejawiają wobec siebie lekcewaŜenie i ironię, które mogą zmienić się nawet w pogardę i cynizm. Brak prawdziwego, emocjonalnego zrozumienia i powaŜnego traktowania własnego dziecięcego losu prowadzi w końcu do całkowitej nieznajomości swoich prawdziwych potrzeb, które wykraczają poza przymus osiągania. Stłumienie pierwotnego dramatu udało się tak doskonale, Ŝe mogli zachować iluzję szczęśliwego dzieciństwa.

Aby opisać psychiczny klimat takiego dzieciństwa, sformułuję najpierw kilka przesłanek, na których chcę się oprzeć

1. Dziecko posiada wrodzoną potrzebę, aby od chwili narodzin traktować je z szacunkiem i powagą jako tę istotę, którą w danym momencie jest.

2. „Tę istotę, którą w danym momencie jest” oznacza: uczucia, wraŜenia i ich przejawy, i to juŜ u niemowlęcia.

3. W atmosferze szacunku i tolerancji dla swoich impulsów i uczuć, dziecko moŜe w fazie oddzielenia się zrezygnować z symbiozy z matką i z czasem rozwinąć psychiczną samodzielność.

4. Aby umoŜliwić taki zdrowy rozwój, rodzice dziecka musieliby dorastać w podobnym klimacie. Tylko tacy rodzice mogą przekazać dziecku poczucie bezpieczeństwa i pewności, w którym rozwija się jego zaufanie*.

5. Rodzice, których dzieciństwo było pozbawione takiego klimatu, mają niezaspokojoną podstawową potrzebę: przez całe Ŝycie poszukują tego, czego w odpowiednim czasie nie znaleźli w swoich rodzicach, istoty, która całkowicie otworzy się na nich, w pełni ich zrozumie i będzie powaŜnie traktować.

6. Te poszukiwania skazane są na niepowodzenie, gdyŜ dotyczą sytuacji nieodwołalnie minionej, mianowicie okresu bezpośrednio po urodzeniu.

7. Człowiek z niezaspokojoną i nieświadomą – z powodu wyparcia – potrzebą jest jednak uzaleŜniony od przymusu zaspokojenia tej potrzeby za wszelką cenę za pomocą środków zastępczych – tak długo, dopóki nie pozna swojej wypartej historii Ŝycia.

--------------------

* Myślę, Ŝe warunek ten spełniają równieŜ rodzice, którzy terapeutycznie przepracowali swoje zranienia i scenariusze z dzieciństwa (J.S.).

8

8. Takim środkiem zastępczym są niestety często własne dzieci. Noworodek jest w swym rozwoju całkowicie zdany na rodziców. A poniewaŜ jego istnienie zaleŜy od ich Ŝyczliwości, zrobi wszystko, aby jej nie utracić. Od pierwszego dnia zmobilizuje wszystkie moŜliwości, jakimi dysponuje, tak jak młoda roślinka, która zwraca się ku słońcu, aby przeŜyć.

W ciągu kilkudziesięciu lat pracy terapeutycznej wciąŜ miałam do czynienia z dziecięcym losem, bardzo typowym dla osób wybierających zawód, który polega na pomaganiu innym.

1. Matce brak było poczucia emocjonalnego bezpieczeństwa i jej uczuciowa równowaga zaleŜała od określonego zachowania i sposobu bycia dziecka. Niepewność często ukrywała przed dzieckiem i resztą otoczenia za twardą, autorytarną, wręcz totalitarną fasadą.

2. Dziecko natomiast wykazywało zdumiewającą zdolność do intuicyjnego, a więc równieŜ nieświadomego wyczuwania matki lub obojga rodziców i odpowiadania na nie, tzn. przyjmowania nieświadomie przeznaczonej mu funkcji.

3. W ten sposób dziecko zapewniało sobie „miłość” rodziców. Czuło, Ŝe jest potrzebne, i to nadawało jego Ŝyciu sens. Nieustannie rozbudowując i doskonaląc umiejętność przystosowywania się, takie dzieci stają się w końcu nie tylko matkami (zaufanymi, pocieszycielami, doradcami i oparciem) swoich matek, ale przejmują równieŜ odpowiedzialność za rodzeństwo i wykształcają w sobie szczególną wraŜliwość, dzięki której rozpoznają potrzeby innych ludzi. Nie naleŜy się więc dziwić, Ŝe później często obierają zawód psychoterapeuty. Czy ktoś kto nie miał takiego dzieciństwa, byłby gotów przez cały dzień odgadywać, co rozgrywa się w nieświadomości drugiego człowieka? W rozwijaniu i doskonaleniu tej zróŜnicowanej wraŜliwości, która kiedyś pomogła przeŜyć dziecku, i która skłania dorosłego do przyjmowania roli osoby pomagającej, odnajdujemy równieŜ źródło zaburzenia. Zaburzenie powoduje, Ŝe osoba pomagająca próbuje zaspokajać swoje niespełnione dziecięce potrzeby poprzez osoby zastępcze.

Utracony świat uczu ć

Wczesne przystosowanie się niemowlęcia zmusza je do wyparcia swoich potrzeb: miłości, szacunku, echa, zrozumienia, uczestnictwa i odzwierciedlenia. To samo odnosi się do emocjonalnych reakcji na głębokie rozczarowania, skutkiem zaś jest niemoŜność doświadczania w dzieciństwie, a później w wieku dorosłym, określonych uczuć (takich, jak np. zazdrość, zawiść, złość, poczucie opuszczenia, bezsilność, lęk). Jest to tym bardziej tragiczne, Ŝe dotyczy ludzi, zdolnych do odczuwania zróŜnicowanych emocji. ZauwaŜamy to kiedy opisują wolne od lęku i bólu doświadczenia swego dzieciństwa. Najczęściej są one związane z przyrodą: gdyŜ tylko tu dzieci mogą odczuwać nie raniąc rodziców, nie niepokojąc ich, nie uszczuplając ich władzy ani nie naruszając ich poczucia równowagi. Jednak te niesłychanie uwaŜne i wraŜliwe dzieci, które dokładnie pamiętają, jak np. w wieku czterech lat odkryły słoneczne światło odbijające się w kropelkach rosy na trawie, jako ośmiolatki niczego nie zauwaŜyły u swojej brzemiennej matki, a ciąŜą nie interesowały się w najmniejszym stopniu. W ogóle nie były zazdrosne o nowo

9

narodzone rodzeństwo, a kiedy miały dwa lata, podczas okupacji, bez płaczu, spokojnie i bardzo grzecznie zachowywały się podczas częstych rewizji w domu. Do perfekcji rozwinęły niedopuszczania do siebie uczuć; dziecko moŜe ich doświadczać jedynie wówczas, kiedy w jego otoczeniu jest osoba, która akceptuje je wraz z jego uczuciami, rozumie je i chce mu towarzyszyć. JeŜeli takiej osoby nie ma, jeŜeli dziecko boi się, Ŝe moŜe utracić miłość matki bądź kogoś, kto ją zastępuje, to nie moŜe doświadczać tych najbardziej naturalnych reakcji emocjonalnych „dla samego siebie”, w samotności, lecz musi je wyprzeć. Pozostają one jednak zachowane jako informacje nagromadzone w ciele.

Mogą pojawiać się jako echa przeszłości w ciągu całego późniejszego Ŝycia. ChociaŜ pierwotne ich konteksty są niezrozumiałe. Rozszyfrowanie znaczenia staje się moŜliwe dopiero wtedy, gdy uda się powiązać sytuację pierwotną z intensywnymi uczuciami doświadczanymi w teraźniejszości. Na tej prawidłowości opierają się nowe, odsłaniające metody terapii umoŜliwiające nam czerpanie z niej powaŜnych korzyści.

Weźmy jako przykład uczucie opuszczenia. Nie chodzi o uczucie dorosłego człowieka, który czuje się samotny, łyka więc pigułki, zaŜywa narkotyki, chodzi wciąŜ do kina, odwiedza znajomych, wydzwania do kogo się da, aby w jakiś sposób wydobyć się z „czarnej dziury”. Chodzi mi tu o pierwotne uczucie małego dziecka, które nie dysponuje tymi wszystkimi sposobami odwracania uwagi, i którego komunikaty zarówno werbalne, jak i prewerbalne – nie docierają do rodziców. Nie dlatego, Ŝe są to jacyś wyjątkowo źli rodzice, lecz poniewaŜ oni sami mają niezaspokojone potrzeby, będąc w gruncie rzeczy wciąŜ dziećmi poszukującymi kogoś, kim mogłyby rozporządzać. A tę potrzebę zaspokaja im oddźwięk ze strony dziecka. Dzieckiem moŜna dysponować. Dziecko, podobnie jak oni kiedyś, nie ma dokąd uciec. Dziecko moŜna wychować tak, ze stanie się w końcu dokładnie takim, jakie chcemy. MoŜna Ŝądać od niego szacunku, oczekiwać, Ŝe będzie myślało i czuło to samo co my, pławić się w jego miłości i podziwie, moŜna poczuć się silnym w jego obecności, a jeśli ma się go dosyć, zostawić je obcym ludziom. MoŜna teŜ być w centrum zainteresowania, gdyŜ dziecięce oczy podąŜają za matką nieustannie. JeŜeli kobieta w relacji ze swoją matką musiała tłumić i wypierać te potrzeby, to w obecności własnego dziecka wydobywają się one z głębin nieświadomości, domagając się zaspokojenia, i nic nie pomoŜe najlepsze nawet teoretyczne przygotowanie. Dziecko czuje wyraźnie, o co chodzi, i szybko rezygnuje z wyraŜania własnego cierpienia.

Kiedy jednak później, podczas terapii, to uczucie opuszczenia pojawia się na nowo u dorosłych ludzi, dzieje się to z taką intensywnością, iŜ całkowicie staje się dla nas jasne: wówczas w dzieciństwie nie przeŜyliby oni tego bólu; niezbędne było do tego empatyczne otoczenie, którego zabrakło. Dlatego musieli wszystko odrzucić. Jednak twierdzenie, Ŝe te uczucia w ogóle nie istniały, oznaczałoby zakwestionowanie zdobytego dzięki terapii doświadczenia.

Odrzucanie wczesnodziecięcego uczucia opuszczenia opiera się na działaniu wielu mechanizmów. Oprócz prostego zaprzeczenia moŜemy napotkać stałą, wyczerpującą walkę, o uzyskanie wypartych i wypaczonych potrzeb za pomocą zastępczych działań (nałogów, grup, wszelkiego rodzaju kultów, perwersji). Często mamy do czynienia z próbami racjonalizowania, gdyŜ stwarza ona silną ochronę, która moŜe okazać się jednak groźna w skutkach, jeŜeli – tak jak się dzieje w przypadku cięŜkich chorób – ciało całkowicie przejmuje kierownictwo (por. tu moje

10

rozwaŜania na temat choroby Nietschego w Gemiedene Schlussel, 1988 i w Abbruch der Schweigemauer, 1990)*.

Wszystkim tym mechanizmom obronnym towarzyszy wyparcie wspomnień pierwotnej sytuacji i towarzyszących jej uczuć.

Przystosowanie się do potrzeb rodziców prowadzi często do osobowości „jak gdyby” (as if personality) lub tego, co określane jest jako fałszywe ja. Człowiek wykształca w sobie postawę, dzięki której na zewnątrz pokazuje jedynie to, czego się od niego oczekuje, i w końcu całkowicie się z tym stapia. Jego prawdziwe Ja nie moŜe się rozwijać i róŜnicować, gdyŜ nie ma praca zaistnieć. Nic dziwnego, Ŝe tacy pacjenci skarŜą się na uczucie pustki, bezsensu, braku miejsca; albowiem pustka ta jest realna. Naprawdę doszło do wydrenowania, zuboŜenia, częściowego zabicia własnych moŜliwości. Integralność dziecka została głęboko zraniona, a tym samym odcięto to, co w nim Ŝywe i spontaniczne.

W dzieciństwie takich ludzi pojawiają się czasem sny, w których doświadczają siebie jako częściowo martwych.

Liza: moje młodsze rodzeństwo stoi na moście – wrzucając do rzeki pudełko. Wiem, Ŝe to ja leŜę w nim martwa, a mimo to słyszę bicie mego serca i zawsze budzę się w tym momencie.

Ten powtarzający się sen ukazuje w skondensowanej formie nieświadomą agresję (zawiść i zazdrość) w stosunku młodszego rodzeństwa, wobec którego Liza zawsze była troskliwą „matką”, oraz zabijanie własnych uczuć, pragnień i oczekiwań za pomocą odpowiednich reakcji.

Kurt: Widzę zieloną łąkę, a na niej białą trumnę. Boję się, Ŝe leŜy w niej moja mama, ale kiedy ściągam wieko trumny, okazuje się, Ŝe na szczęście to nie moja mama, lecz ja jestem w środku.

Gdyby Kurt będąc dzieckiem mógł wyrazić swoje rozczarowanie w stosunku do matki, tzn. gdyby wolno mu było doświadczyć równieŜ uczuć gniewu i wściekłości, pozostałby Ŝywy. Ale doprowadziłoby to do utraty miłości matki, co dla dziecka jest równoznaczne ze śmiercią. Zabił więc swoją wściekłość, a tym samym równieŜ część własnej duszy, by móc zachować matkę.

Efektem trudności w doświadczaniu i rozwijaniu własnych prawdziwych uczuć jest powstanie więzi, która uniemoŜliwia oddzielenie. Rodzice odnaleźli w fałszywym ja dziecka poszukiwane przez siebie potwierdzenie, namiastkę brakującego bezpieczeństwa, a dziecko, które nie mogło zbudować własnego poczucia bezpieczeństwa, staje się, najpierw świadomie, a później nieświadomie zaleŜne od rodziców. Nie moŜe zaufać własnym uczuciom, gdyŜ brak mu w tym doświadczenia, nie zna swoich prawdziwych potrzeb i jest w najwyŜszym stopniu obce dla siebie samego. W tej sytuacji nie potrafi oddzielić się od rodziców i równieŜ jako dorosły pozostaje zaleŜny od potwierdzenia ze strony osób reprezentujących rodziców, takich jak partner, grupa, a przede wszystkim własne dzieci. W spadku po rodzicach otrzymujemy nieświadome, wyparte wspomnienia, które zmuszają nas do ukrywania przed sobą prawdziwego ja. Tak oto samotność w domu rodzinnym zastąpiona zostaje izolacją wewnętrzną.

---------------------

* Druga z tych pozycji zostanie wkrótce wydana pod tytułem Gdy runą mury milczenia (J.S.)

11

W poszukiwaniu prawdziwego Ja

Jak psychoterapia moŜe tu pomóc? Nie zwróci nam utraconego dzieciństwa, nie zmieni ani nie wymaŜe faktów. Iluzje nie pomogą wyleczyć ran. Nieosiągalny jest raj preambiwalentnej harmonii, o którym marzy tak wiele osób zranionych w dzieciństwie. Jednak doświadczenie własnej prawdy i postambiwalentna wiedza na jej temat umoŜliwiają nam, na płaszczyźnie dorosłego, powrót do własnego świata uczuć, który nie jest rajem, ale w którym jesteśmy zdolni do odczuwania Ŝalu przywracającego nam naszą Ŝywotność.

Jednym z punktów zdrowotnych terapii jest emocjonalny wgląd pacjentów, ujawniający, Ŝe cała „miłość”, którą z takim wysiłkiem i poświęceniem zdobyli, nie dotyczyła wcale tego, czym byli w rzeczywistości; Ŝe podziw dla ich piękna i osiągnięć przeznaczony był właśnie dla piękna i osiągnięć, a nie dla prawdziwego dziecka. W trakcie terapii budzi się małe, ukryte za wszystkimi swymi osiągnięciami samotne dziecko i pyta: Co by się stało, gdybym pojawiła się przed wami zła, brzydka, gniewna, zazdrosna, zagubiona? Co stałoby się z waszą miłością? A przecieŜ taka równieŜ byłam? Czy oznacza to, Ŝe kochaliście nie mnie, lecz jedynie to, co widzieliście? Porządne, godne zaufania, wraŜliwe, pełne zrozumienia, wygodne dziecko, które w gruncie rzeczy było zupełnie kim innym? Co stało się z moim dzieciństwem? Czy nie okradziono mnie z niego? Nie ma juŜ powrotu. Nigdy juŜ tego nie nadrobię. Zawsze byłam tylko małą dorosłą. A moje zdolności – czyŜ nie wykorzystano ich niegodnie?

Pytaniom tym towarzyszy ból, lecz skutkiem jest zawsze pojawienie się nowej wewnętrznej instancji (niczym spadkobiercy matki, której w rzeczywistości nigdy nie było) – narodzonej z Ŝalu empatii z własnym losem. Jeden z pacjentów śnił, Ŝe przed trzydziestu laty zabił dziecko i nikt nie próbował go ratować. (Przed trzydziestu laty ludzie z jego otoczenia zauwaŜyli, Ŝe stał się zamknięty, uprzejmy i grzeczny, a przy tym przestał reagować emocjonalnie).

Okazuje się więc, Ŝe prawdziwe Ja po dziesiątkach lat milczenia moŜe przebudzić się dzięki nowo nabytej umiejętności odczuwania.

Teraz nie bagatelizuje się takich manifestacji, nie wyśmiewa się ani nie szydzi z nich, choć wciąŜ nieświadomie się je pomija lub po prostu nie zwraca na nie uwagi. Odbywa się to w dokładnie taki sam subtelny sposób, w jaki kiedyś rodzice postępowali z dzieckiem, jakby pozbawione ono było języka dla wyraŜenia swoich potrzeb, nawet kiedy był juŜ duŜym dzieckiem, nie wolno mu było powiedzieć, ani nawet – pomyśleć: Mogę być smutny albo szczęśliwy, jeŜeli coś mnie zasmuca bądź uszczęśliwia, ale nie mam obowiązku okazywania stale dobrego humoru i nie musze tłumić moich trosk ani lęku, ani Ŝadnych innych uczuć, by zaspokoić potrzeby innych. Wolno mi być złym i nikt od tego nie umrze, wolno mi szaleć, kiedy wy, moi rodzice, mnie ranicie, i nie muszę się bać, Ŝe stracę was z tego powodu.

W chwili, gdy dorosły jest w stanie powaŜnie traktować swoje uczucia, dostrzega, w jaki sposób obchodził się z uczuciami i potrzebami w dzieciństwie, i widzi, Ŝe była to dla niego jedyna moŜliwość przetrwania. Czuje ulgę, kiedy postrzega w sobie rzeczy, które do tej pory były stłamszone. Coraz wyraźniej widzi, Ŝe aby je chronić, wciąŜ jeszcze Ŝartuje na temat swoich uczuć, ironizuje, zaprzecza im, bagatelizuje,

12

nie dostrzega ich lub zauwaŜa dopiero po kilku dniach, gdy juŜ przeminą. Stopniowo uświadamia sobie, jak gwałtownie poszukuje „odskoczni”, kiedy czuje się poruszony, wstrząśnięty bądź smutny. (Kiedy umarła matka pewnego sześcioletniego dziecka, jego ciotka powiedziała: Trzeba być dzielnym i nie wolno płakać. Idź teraz do swojego pokoju i baw się tam grzecznie.) W wielu sytuacjach taki dorosły spogląda na siebie wciąŜ oczami innych, zadając sobie pytanie, jakim w tej sytuacji powinien być, co powinien odczuwać. Jednak ogólnie czuje się teraz nieco bardziej wolny.

Naturalny proces terapeutyczny, gdy się juŜ rozpoczął, stale posuwa się naprzód. Osoba cierpiąca zaczyna mówić o swoich uczuciach, traci swą potulność, lecz wciąŜ, na skutek doświadczeń z dzieciństwa, nie potrafi uwierzyć, Ŝe moŜe to robić bez naraŜenia swojej egzystencji. Jej dawne doświadczenia kaŜą oczekiwać odrzucenia, obawiać się niechęci i kary, gdy się broni i walczy o swoje prawa, lecz wciąŜ na nowo doświadcza wyzwolenia, które przynosi podjęcie ryzyka. Początek moŜe być całkowicie niewinny, nagle pojawiają się uczucia, których pacjent nie chciałby sobie w ogóle uświadamiać, ale jest juŜ za późno: stał się wraŜliwy na swoje własne impulsy i nie ma juŜ moŜliwości odwrotu. W tym momencie to zastraszone i skazane kiedyś na milczenie dziecko moŜe doświadczyć siebie samego w sposób, jaki do tej pory wydawał mu się niemoŜliwy.

MęŜczyznę, który nigdy dotąd nie stawiał wymagań i niezmordowanie realizował oczekiwania innych, ogarnia nagle wściekłość, gdy terapeuta „znowu” idzie na urlop. Albo złości się, kiedy spotyka u terapeuty nowych pacjentów. Co się dzieje? To przecieŜ nie zazdrość. On w ogóle nie zna tego uczucia! A mimo to… Czego oni tu chcą? CzyŜby oprócz mnie przychodzili tu jeszcze inni ludzie? Nigdy dotąd tego nie zamanifestował. Zazdrośni mogli być inni – on nigdy. A teraz jego prawdziwe uczucia stają się silniejsze od zasad dobrego wychowania. Na szczęście. Jednak na początku niełatwo odkryć prawdziwe przyczyny wściekłości, gdyŜ kieruje się ona przeciw ludziom, którzy chcą nam pomóc, np. przeciwko terapeucie i własnym dzieciom – a więc ludziom, którzy budzą w nas mało lęku, dzięki czemu łatwiej skierować na nich agresję, choć nie są jej przyczyną.

Odkrycie, Ŝe jest się tylko dobrym, wyrozumiałym, wielkodusznym, opanowanym, a przede wszystkim pozbawionym potrzeb, początkowo rani, gdyŜ do tej pory wyłącznie na tym opierał się szacunek do samego siebie. Lecz jeśli naprawdę chcemy sobie pomóc, musimy wyjść poza szańce samozakłamania. Nie zawsze jesteśmy naprawdę tak winni, jak się czujemy, i nie zawsze tak niewinni, jakbyśmy chcieli wierzyć. Dopóki jesteśmy pozbawieni uczuć i pełni pomieszania, dopóki dobrze nie znamy naszej własnej historii, nie dowiemy się o tym niczego. Lecz konfrontacja z własną rzeczywistością pomaga usunąć iluzje zniekształcające obraz przeszłości i uzyskać większą jasność. Kiedy odkrywamy nasze rzeczywiste, teraźniejsze przewinienia wobec własnych dzieci, musimy je przeprosić. To nas wyzwala, umoŜliwiając rozpuszczenie nieświadomego i bezzasadnego poczucia winy z dzieciństwa. ChociaŜ nie byliśmy winni doznanych okrucieństw, czujemy się za nie odpowiedzialni. To uporczywe, destrukcyjne i irracjonalne poczucie winy moŜemy przepracować jedynie wówczas, kiedy nie bronimy się przed nim, tworząc nowe realne przewinienia w teraźniejszości.

Wielu ludzi zadaje innym doświadczony kiedyś ból, aby w ten sposób zachować wyidealizowany obraz rodziców. Nawet w podeszłym wieku pozostają w gruncie rzeczy małymi, zaleŜnymi dziećmi. Nie wiedzą, Ŝe gdyby pozwolili zaistnieć dawnym, dziecięcym uczuciom, mogliby stać się bardziej autentyczni i uczciwi w stosunku do siebie i innych.

13

Im bardziej pozwalamy zaistnieć dawnym uczuciom, tym silniejsi i bardziej spójni się czujemy. Wówczas jesteśmy w stanie otworzyć się na uczucia z najwcześniejszego dzieciństwa i doświadczyć tamtej bezbronności, a to z kolei wzmacnia nasze bezpieczeństwo.

To są dwie róŜne sprawy: czy odczuwamy jako dorosłe osoby ambiwalentne uczucia wobec drugiego człowieka, czy teŜ – po długotrwałej pracy – rozpoznajemy się nagle jako dwuletnie dziecko karmione w kuchni przez gosposię, które z rozpaczą myśli: Dlaczego mamy nigdy nie ma? Dlaczego nie cieszy się mną? Co jest we mnie takiego, Ŝe woli odchodzić do innych ludzi? Co mogę zrobić, Ŝeby została? Tylko nie płakać! Tylko nie płakać!”

Wówczas dziecko nie umiało ubrać swoich myśli w słowa, ale teraz ten męŜczyzna był jednocześnie obojgiem: dorosłym i dwuletnim dzieckiem i mógł rozpaczliwie płakać z powodu swojej tęsknoty za matką. Tęsknoty, której nigdy dotąd nie był w stanie odczuć. Podczas następnych tygodni pacjent doświadczył silnego Ŝalu dodatki, cenionej lekarki, pediatry, która nie potrafiła zapewnić swojemu dziecku ciągłości wzajemnej relacji. „Nienawidzę tych wiecznie chorych bachorów, które mi ciebie, mamo, stale zabierały. Nienawidzę cię, bo wolałaś być z nimi niŜ ze mną”. Mieszały się tu ze sobą uczucie bezradności z długo blokowaną wściekłością na wiecznie nieobecną matkę. Dzięki temu przeŜyciu zniknęły symptomy, które od dawna męczyły pacjenta, i których znaczenie z łatwością moŜna było teraz rozszyfrować. Jego relacje z kobietami utraciły silnie władczy charakter, a z czasem zniknął przymus zdobywania i opuszczania.

Wszystkie uczucia niemocy, wściekłości i zdania na czyjąś łaskę w trakcie terapii są doświadczane z intensywnością, która przedtem byłaby nie do pomyślenia. Pacjenci powoli otwierają zapieczętowaną bramę do wypartych wspomnień. MoŜna przypomnieć sobie jedynie to, co zostało świadomie przeŜyte. Świat uczuć zranionego w swej integralności dziecka jest efektem selekcji, w czasie której wszystko, co istotne, zostało odrzucone. Dopiero dzięki terapii moŜna po raz pierwszy świadomie doświadczyć tych wczesnych uczuć małego dziecka, którym towarzyszy ból niemoŜności zrozumienia tego, co się dzieje. Za kaŜdym razem kiedy odkrywamy, Ŝe pomimo zniekształceń, zakłamania, wyobcowania Ja, przetrwało tak wiele własnej prawdy, która ujawniła się, gdy pacjent znajduje dostęp do swoich uczuć, jest to niczym cud. Nie naleŜy jednak sądzić, Ŝe świadomie ukrył on za fasadą fałszywej osobowości swoje rozwinięte, rzeczywiste Ja. Dziecko nie wie, co ukrywa. Kurt sformułował to tak: śyłem w szklanym domu, do którego moja matka mogła w kaŜdej chwili zajrzeć. W domu ze szkła nie moŜna niczego ukryć, nie zdradzając się z tym natychmiast. Jedyny pewny schowek jest pod podłogą. Ale wówczas samemu równieŜ się tego nie widzi.

Dorosły człowiek moŜe doświadczyć swoich uczuć takŜe jedynie wtedy, gdy dorastał w otoczeniu akceptujących go prawdziwych bądź zastępczych rodziców. Wykorzystywanym w dzieciństwie ludziom brakowało tego, Ŝadne niespodziewane uczucie nie moŜe ich więc zaskoczyć, gdyŜ dopuszczają jedynie te uczucia, które przepuści spadkobierczyni rodziców – ich wewnętrzna cenzura. Ceną za tę wewnętrzną kontrolę jest depresja, poczucie wewnętrznej pustki. Prawdziwe Ja nie jest w stanie się przejawić, gdyŜ pozostało w nieświadomym, a więc nierozwiniętym stanie – zamknięte w wewnętrznym więzieniu. Nieustanne zaś przebywanie w towarzystwie straŜników więziennych nie sprzyja prawdziwemu rozwojowi. Dopiero po wyzwoleniu Ja zaczyna się uzewnętrzniać, rosnąć i twórczo rozwijać. Tam, gdzie wcześniej odnaleźć moŜna było jedynie przeraŜającą pustkę lub równie przeraŜające

14

fantazje o własnej wspaniałości, nieoczekiwanie otwiera się bogactwo autentycznego Ŝycia. Nie jest to powrót do domu, gdyŜ dom ten nigdy przedtem nie istniał. Dorosły sam buduje sobie dom.

Sytuacja psychoterapeuty

Często słyszy się twierdzenie, Ŝe psychoterapeuci sami mają problemy emocjonalne. Celem mego dotychczasowego wywodu było wykazanie, w jakim stopniu to twierdzenie opiera się na potwierdzonych doświadczeniem faktach. WraŜliwość terapeuty, jego umiejętność wczuwania się, ponadprzeciętna ilość „anten”, w które jest wyposaŜony – wszystko to świadczy, Ŝe w dzieciństwie dorośli posługiwali się nim do zaspokajania swoich potrzeb, często równieŜ go wykorzystując.

Oczywiście, teoretycznie istnieje moŜliwość, Ŝe dziecko dorastało z rodzicami, którzy nie musieli go wykorzystywać, tzn. postrzegali je takim, jakie naprawdę było, rozumieli je, akceptowali i szanowali jego uczucia. Takie dziecko rozwinęłoby zdrowe poczucie własnej wartości. Wówczas jednak mało prawdopodobne jest, Ŝe

1) później wybierze zawód psychoterapeuty,

2) wykształci i rozwinie odpowiednią wraŜliwość na innych, jaką posiadają „uŜywane” dzieci,

3) Ŝe na skutek własnych przeŜyć będzie w wystarczającym stopniu rozumieć, co to znaczy „zdradzić” swoje własne Ja.

Dlatego teŜ sądzę, ze właśnie dzięki osobistym bolesnym doświadczeniom rozwinęliśmy umiejętności niezbędne do wykonywania zawodu psychoterapeuty. Konieczne jest jednak, abyśmy dzięki własnej terapii mogli Ŝyć z prawdą o przeszłości i zrezygnować z części iluzji. Oznacza to zaakceptowanie wiedzy o tym, Ŝe zmuszeni byliśmy kosztem samorealizacji do zaspokajania nieświadomych potrzeb rodziców po to, aby nie utracić tej odrobiny, którą mogliśmy nazwać swoją. Oznacza to równieŜ, Ŝe moŜemy doświadczyć buntu i Ŝalu, poniewaŜ rodzice byli zamknięci na nasze podstawowe potrzeby. JeŜeli zaś nigdy nie przeŜyliśmy tego Ŝalu, a tym samym nigdy go nie przepracowaliśmy, to istnieje niebezpieczeństwo przenoszenia nieuświadomionej sytuacji własnego dzieciństwa na pacjentów. Wówczas głęboko wyparte potrzeby terapeuty mogłyby go skłonić do podporządkowania sobie słabszej istoty. Najłatwiej daje się to zrobić z własnymi dziećmi, podwładnymi, a takŜe pacjentami, którzy czasami stają się niczym dzieci zaleŜni od terapeuty.

Pacjent wyposaŜony w „anteny” do odbioru nieświadomych potrzeb terapeuty zareaguje natychmiast: błyskawicznie poczuje się w pełni „autonomiczny”. Będzie się tak zachowywał, jeśli spostrzeŜe, Ŝe terapeucie zaleŜy, aby pacjenci stawali się szybko osobami pewnymi siebie. Pacjent to potrafi, potrafi dokonać wszystkiego, czego się od niego oczekuje. Lecz ta autonomia, poniewaŜ nie jest prawdziwa, kończy się depresją. Prawdziwą autonomię poprzedza doświadczenie zaleŜności. Dopiero poza głęboko ambiwalentnym uczuciem dziecięcej zaleŜności znajduje się prawdziwe wyzwolenie. Pacjent zaspokaja pragnienie terapeuty: potwierdzenia, echa, zrozumienia i powaŜnego traktowania, przedstawiając „materiał”, który pasuje do uzyskanego przez terapeutę arsenału środków, do jego koncepcji, a tym samym

15

do jego oczekiwań. Terapeuta stosuje więc ten sam sposób nieświadomej manipulacji, której poddawany był jako dziecko. Prawdopodobnie dawno juŜ przejrzał świadomą manipulację i uwolnił się od niej. Nauczył się równieŜ bronić i walczyć o swoje poglądy. Jednak jako dziecko nie potrafił przejrzeć nieświadomej manipulacji. Jest ona powietrzem, którym oddycha, niczego innego nie zna, więc sądzi, Ŝe jest ona jedynym normalnym stanem istnienia.

Co dzieje się, jeśli jako terapeuci nie potrafimy rozpoznać groźnych właściwości tego rodzaju powietrza? Zatrujemy nim innych twierdząc, Ŝe robimy to dla ich dobra.

Rozmiar powstałych przy tym szkód będzie zaleŜał od naszej pozycji społecznej, wykonywanych zawodów i autorytetu, jaki się nam przypisuje. Pisarz np. być moŜe bez trudu potrafi odkryć bezmiary dziecięcego cierpienia i szczegółowo opisać, jak obłudnymi metodami manipuluje się bezbronnymi istotami. O ile jednak nigdy nie zdał sobie sprawy z oddziaływania takiej manipulacji na sobie, jeśli sądzi, Ŝe przedstawiana w jego powieściach prawda nie ma z nim nic wspólnego, to jego odkrycia nikomu nie pomogą w zrozumieniu własnej przeszłości. Ale teŜ nikomu nie zaszkodzą.

Decydując się na zawód terapeuty nie moŜe my sobie juŜ pozwolić na tak wielką nieświadomość. Obowiązkiem naszym jest rozpoznanie rozmiaru szkód, jakich doznaliśmy w dzieciństwie na skutek manipulacji, aby nieświadomie nie wyrządzać ich pacjentom. Chcąc pomóc innym przejść proces terapii, musimy jako terapeuci posiadać pełną świadomość własnej historii i zrozumieć, w jaki sposób zostaliśmy przez nią ukształtowani.

Niestety, jesteśmy bardzo dalecy od spełnienia tych warunków, czego dowodem są liczne tak obecnie modne, skrajnie manipulacyjne „koncepcje manipulacyjne”. „Spiegel” z 22 listopada 1993 roku poinformował, Ŝe w Niemczech stosuje się ponad 500 form terapii, które obiecują uwolnienie od symptomów za pomocą róŜnych manipulacyjnych trików i leków. Psycholodzy, psychiatrzy, terapeuci i doradcy są zafascynowani metodami, których zakres rozciąga się od prostego warunkowania behawioralnego aŜ do neurolingwistycznych cudów. Dlaczego specjaliści tak chętnie sięgają po te techniki, choć powinni wiedzieć, Ŝe w najlepszym przypadku ich skuteczność jest bardzo krótkotrwała? CzyŜby nie zdawali sobie sprawy, Ŝe jeŜeli w ogóle następują jakieś zmiany, to są one skutkiem sugestii? CzyŜby nie wiedzieli, Ŝe silne przeniesienie oszukanego niegdyś dziecka na „uzdrowiciela” nie ma nic wspólnego z prawdziwym ozdrowieniem? Albo inaczej: czyŜby nie wiedzieli, Ŝe uzdrowienie – prawdziwe uzdrowienie – jest naprawdę moŜliwe?

Po prostu rodzice tych ekspertów myśleli w taki sam sposób jak wcześniej z kolei ich rodzice. Nie chcieli dzieci, które ujawniałyby własne potrzeby i uczucia. Pragnęli mieć po prostu grzecznego chłopca i miłej dziewczynki, i osiągnęli to, czego chcieli. A kiedy ci grzeczni chłopcy i miłe dziewczynki stają się później terapeutami i doradcami, decydujące znaczenie ma to, aby nie robili nieświadomie innym tego, co kiedyś uczynili im ich rodzice, i Ŝeby nie nazywali tego pomaganiem. Muszą jasno zdać sobie sprawę z ceny, jaką zapłacili za swoje „szczęście”, z wytłumienia i wyparcia własnych potrzeb, własnej osobowości i własnej historii. Kiedy odkryją, Ŝe zostali kiedyś oszukani i w jaki sposób się to odbyło (świadomie czy nieświadomie, skutki były takie same), przestaną nalegać na „uszczęśliwianie” innych za pomocą róŜnych trików.

Im głębiej udaje mi się wniknąć w problem nieświadomego manipulowania dziećmi przez rodziców i pacjentami przez terapeutów, tym waŜniejsze wydaje mi się

16

rozpuszczanie wyparcia. Nie tylko jako rodzice, lecz równieŜ jako terapeuci musimy emocjonalnie poznać naszą przeszłość. Musimy się nauczyć doświadczać naszych dziecięcych uczuć i objąć je uwagą, abyśmy nie manipulowali nieświadomie pacjentami za pomocą naszych teorii i pozwolili stać się im takimi, jacy są w rzeczywistości. Dopiero doświadczenie i zaakceptowanie własnej prawdy uwalnia nas od nadziei, Ŝe mimo wszystko odnajdziemy rozumiejących i pełnych empatii rodziców – być moŜe w pacjentach – którymi będziemy mogli dysponować dzięki inteligentnym interpretacjom.

Tej pokusy nie wolno lekcewaŜyć. Z taką uwagą, z jaką czynią to zazwyczaj pacjenci, nasi rodzice przysłuchiwali się nam nad wyraz rzadko, a moŜe i nigdy; nigdy teŜ nie obnaŜali przed nami swego wnętrza tak uczciwie i w tak zrozumiały dla nas sposób, jak robią to czasem pacjenci. Jednak przeŜyty świadomie Ŝal z tego powodu pomoŜe nam nie ulec iluzji. Rodziców takich, jakich tak bardzo kiedyś potrzebowaliśmy – empatycznych i otwartych, rozumiejących i zrozumiałych, będących do naszej dyspozycji i przydatnych, przejrzystych, jasnych, wolnych od niepojętych sprzeczności i bez zatrwaŜających masek – takich rodziców nie mieliśmy. KaŜda matka i ojciec mogą być empatyczni tylko w tym obszarze, w którym uwolnili się od swego dzieciństwa, i muszą reagować brakiem empatii, jeśli na skutek wyparcia swego losu dźwigają niewidzialne łańcuchy.

Istnieją jednak takie dzieci: inteligentne, czujne, uwaŜne, wraŜliwe i całkowicie ukierunkowane na dobro swoich rodziców, podporządkowane, przydatne, a przede wszystkim w pełni przejrzyste, jasne, przewidywalne i dające sobą manipulować – tak długo, dopóki ich prawdziwe Ja (ich świat uczuć) pozostaje w piwnicy szklanego domu, w którym muszą mieszkać… czasami aŜ do okresu dojrzewania, a nierzadko dopóty, dopóki sami nie staną się rodzicami.

Robert, 31 lat, jako dziecko nie mógł być smutny ani płakać, nie czując przy tym jednocześnie, Ŝe unieszczęśliwia to i niepokoi jego ukochaną mamę, gdyŜ „wesołość” była cechą, która w swoim czasie uratowała jej dziecięce Ŝycie. Łzy w oczach dzieci zagraŜały jej poczuciu równowagi. Jednak niezmiernie wraŜliwe dziecko czuło w sobie całe odrzucane wewnętrzne piekło matki, która w dzieciństwie spędziła w obozie koncentracyjnym i nigdy o tym nie wspominała. Dopiero kiedy syn stał się dorosły i mógł zadawać jej pytania, wyznała, Ŝe była jednym z osiemdziesięciorga dzieci, które musiały przyglądać się, jak ich rodzice wchodzili do komór gazowych. śadne z tych dzieci nie płakało!

Syn przez całe swoje dzieciństwo próbował być wesoły i mógł doświadczać swego prawdziwego Ja, swoich uczuć i przeczuć jedynie w formie przymusowych perwersji, które aŜ do podjęcia terapii wydawały mu się obce, zawstydzające i niezrozumiałe.

Wobec tego rodzaju manipulacji jesteśmy całkowicie bezbronni w dzieciństwie. Tragiczne jest, Ŝe równieŜ rodzice wydani są na jej pastwę, dopóki nie potrafią się przyjrzeć własnej historii. JeŜeli wyparcie nie zostanie rozpuszczone, to tragedia dzieciństwa rodziców kontynuowana jest nieświadomie w relacji z własnymi dziećmi.

Inny przykład zilustruje to jeszcze dokładniej: ojciec, którego w dzieciństwie przeraŜały częste ataki lęku schizofrenicznej matki i któremu nikt niczego nie chciał wyjaśnić, lubił opowiadać ukochanej córeczce straszne historie. Śmiał się z jej strachu, uspokajając ją zawsze na koniec: To tylko wymyślona historia, nie musisz się niczego bać, jestem przy tobie. W ten sposób mógł manipulować lękiem dziecka i czuć się silnym. Świadomie chciał dać dziecku coś dobrego, coś, czego jemu brakowało – uspokojenie, ochronę, wyjaśnienia. Nieświadomie przekazywał jednak

17

przy tym równieŜ lęk własnego dzieciństwa, oczekiwanie na pojawienie się nieszczęścia i pytanie (równieŜ z jego dzieciństwa), na które brak odpowiedzi: dlaczego człowiek, którego kocham sprawia, Ŝe tak bardzo się boję?

KaŜdy człowiek ma w swoim wnętrzu mniej lub bardziej ukrytą komórkę, w której znajdują się rekwizyty dramatu jego dzieciństwa. Osobami, które na pewno zyskają do niej dostęp, są jego własne dzieci. Wraz z nimi do komórki dociera nowe Ŝycie i dramat moŜna kontynuować. Lecz dziecko nie moŜe swobodnie bawić się tymi rekwizytami, jego rola stopiła się w jedno z Ŝyciem; Ŝadne wspomnienie tej „gry” nie przeniknie do jego późniejszego Ŝycia, chyba Ŝe rozpocznie terapię, w której zakwestionuje swoją rolę. Co prawda rekwizyty budziły w nim czasem lęk, gdyŜ nie potrafiło powiązać ich z matką lub ojcem. Stworzyło więc objawy. A potem, w trakcie terapii, dorosły moŜe je rozpuścić, jeśli do świadomości dotrą skrywające się za objawami uczucia: przeraŜenia, rozpaczy i buntu, nieufności i bezsilnej wściekłości.

Nie istnieje ubezpieczenie dla pacjentów na wypadek nieświadomej manipulacji ze strony terapeutów. RównieŜ Ŝaden z terapeutów nie jest raz na zawsze uodporniony na nieświadomą potrzebę manipulowania. Jednak kiedy pacjent rozpozna manipulację, moŜe o tym powiedzieć terapeucie lub opuścić go, jeśli terapeuta pozostanie ślepy i usztywni się w poczuciu własnej nieomylności. RównieŜ terapeuci kierujący się moimi wskazówkami nie są zwolnieni od konieczności superwizji i weryfikacji stosowanych metod.

Im lepiej znamy historię naszego Ŝycia, tym łatwiej będzie rozpoznać manipulacje tam, gdzie się one pojawiają. To nasze dzieciństwo zazwyczaj nam w tym przeszkadza. To nasza dawna, nie przeŜyta w pełni tęsknota za dobrymi, odwaŜnymi, mądrymi, świadomymi rodzicami moŜe nas skłonić do nie dostrzegania nieuczciwości lub braku świadomości terapeutów. Istnieje niebezpieczeństwo, ze zgodzimy się zbyt długo tolerować manipulacje, jeŜeli nieuczciwi terapeuci zaprezentują się nam jako wiarygodni i roztropni fachowcy. Im bardziej ta iluzja odpowiada naszym potrzebom i cierpieniom, tym dłuŜej trwa, zanim ją rozszyfrujemy. Ale dopóki w pełni władamy naszymi uczuciami, wcześniej czy później będzie ona musiała ustąpić pola uzdrawiającej prawdzie.

Złoty mózg

W „Lettres de Mon Moulin” Alfonsa Daudeta znalazłam opowiadanie, które brzmi moŜe nieco osobliwie, lecz ma wiele wspólnego z omawianymi tu problemami. Na zakończenie rozdziału o wykorzystywanym dziecku chcę pokrótce przedstawić jego treść.

śyło kiedyś dziecko, które miało złoty mózg. Rodzice dowiedzieli się przypadkiem, kiedy zraniło się w głowę i zamiast krwi z rany popłynęło złoto. Zaczęli je wówczas starannie chronić i zabronili mu kontaktów z innymi dziećmi, aby nie zostało okradzione. Kiedy chłopiec dorósł, chciał wyruszyć w świat, lecz matka powiedziała: Tyle dla ciebie zrobiliśmy, czy nie naleŜy nam się udział w twoim bogactwie. Wówczas syn wyjął wielki kawał złota ze swego mózgu i wręczył go matce. Zamieszkał z przyjacielem i radośnie korzystał ze swego bogactwa, lecz pewnej nocy przyjaciel go okradł i uciekł. Wtedy męŜczyzna postanowił chronić swoją tajemnicę i zaczął pracować, gdyŜ zapasy stawały się coraz skromniejsze. Pewnego dnia

18

zakochał się w pięknej dziewczynie, która teŜ go kochała, tak samo jak piękne suknie, którymi ją obdarzał. OŜenił się z nią i był szczęśliwy, ale po dwóch latach jego Ŝona umarła i na jej pogrzeb, który musiał być wspaniały, wydał resztę swego majątku. Pewnego dnia przemykał ulicami, biedny, słaby i nieszczęśliwy. Nagle w witrynie sklepowej ujrzał piękne buciki, które doskonale pasowałyby na stopy jego Ŝony. Zapomniał, Ŝe ona juŜ nie Ŝyje – być moŜe dlatego, Ŝe jego opróŜniony mózg nie potrafił juŜ pracować – i wszedł do sklepu aby kupić buciki. Lecz w tej samej chwili upadł i sprzedawca zobaczył na podłodze martwego męŜczyzną. Daudet, który miał umrzeć na chorobę szpiku kostnego, tak zakończył opowiadanie: Ta historia wydaje się zmyślona, ale jest prawdziwa od początku do końca. Są ludzie, którzy za najdrobniejsze rzeczy w Ŝyciu muszą płacić swoją substancją i swoim szpikiem kostnym. Oznacza to dla nich wciąŜ powracający ból. A potem, kiedy juŜ zmęczą się swoim cierpieniem…

Czy matczyna miłość nie naleŜy do tych najdrobniejszych, ale teŜ i najbardziej niezbędnych rzeczy w Ŝyciu, za które wielu ludzi, paradoksalnie, musi zapłacić rezygnacją ze swej Ŝywotności?

19

Część II

Depresja i mania wielko ści –

skutki odrzucenia bolesnej prawdy

20

Losy dzieci ęcych potrzeb

KaŜde dziecko potrzebuje, by matka je dostrzegała, rozumiała, traktowała powaŜnie i szanowała; ma do tego pełne prawo. W pierwszych tygodniach i miesiącach Ŝycia musi mieć moŜliwość dysponowania matką, uŜywania jej i przeglądania się w niej. Jest na to skazane. Najlepiej ujmuje to Winnicott: matka spogląda na trzymane w ramionach dziecko, ono zaś patrzy w matczyną twarz i odnajduje w niej siebie… jeśli matka naprawdę widzi tę małą, niepowtarzalną, bezbronną istotę, a nie projektuje na dziecko własnych oczekiwań, lęków, planów na przyszłość. Wówczas bowiem dziecko nie odnajdzie w obliczu matki siebie, lecz jej potrzeby i cierpienie. Pozbawione lustra, przez całe swoje późniejsze Ŝycie będzie na próŜno go poszukiwać*.

Zdrowy rozwój

Noworodek moŜe otrzymać od swojej matki bardzo duŜo, moŜe ona wyposaŜyć go na całe Ŝycie, jeśli nie zostanie oddzielony od niej zaraz po urodzeniu. Natychmiast po porodzi organizm matki zaczyna produkować hormony, które budzą i „karmią” jej instynkt macierzyński. Proces ten, dzięki coraz głębszej więzi z dzieckiem rozwija się przez następne dni i tygodnie. JeŜeli dziecko zostanie oddzielone od matki, co do niedawna było regułą właściwie we wszystkich klinikach połoŜniczych, a i obecnie jest praktykowane z wygodnictwa i ignorancji przez większość szpitali na całym świecie, to ta wielka szansa zostaje zaprzepaszczona.

Bonding (więź oparta na wzrokowym i fizycznym kontakcie) pomiędzy matką a niemowlęciem po porodzi tworzy w obojgu poczucie wzajemnej zaleŜności, bycia jednym, uczucie, które w idealnym przypadku istnieje juŜ w momencie zapłodnienia i rozwija się wraz z dzieckiem. Dziecku stwarza ono poczucie bezpieczeństwa, niezbędne, by mogło zaufać matce. Jej zaś przekazuje instynktowną pewność, umoŜliwiającą zrozumienie sygnałów dziecka i odpowiednie reagowanie na nie. Tak wiele zaleŜy od tego pierwotnego zaufania, którego braku nigdy później nie moŜna całkowicie nadrobić.

Dopiero od niedawna znamy ogromne znaczenie bondingu. Wierzę, Ŝe nie tylko połoŜnicy i połoŜne w wyspecjalizowanych klinikach prywatnych potraktują powaŜnie tę wiedzę, lecz równieŜ personel wielkich szpitali, tak Ŝe juŜ wkrótce będzie mogła ona słuŜyć wielu ludziom. Kobieta, która doświadczy tak głębokiego kontaktu ze swoim dzieckiem, mniej będzie skłonna do znęcania się nad nim i lepiej będzie umiała chronić je przed wykorzystywaniem przez ojca.

---------------------

* Zobacz w języku polskim D.W. Winnicott „Dziecko jego rodzina i świat”, JS&Co 1994 oraz WAB 1995

21

Kobieta, która z powodu swojej własnej wypartej historii nie nawiązała tej głębokiej więzi ze swoim dzieckiem, równieŜ moŜe później pomóc mu poradzić sobie z tym brakiem, jeŜeli wie dzięki terapii, jak wielkie ma on znaczenie. Będzie mogła równieŜ zrównowaŜyć skutki cięŜkiego porodu, jeśli nie zbagatelizuje tego, świadoma, Ŝe dziecko, które u zarania Ŝycia doznało cięŜkiego urazu, potrzebuje szczególnie wiele uwagi i miłości, by sobie z nim poradzić.

Dziecko, które ma szczęście dorastać przy odzwierciedlającej, dyspozycyjnej matce, to znaczy wspierającej je w procesie rozwoju, moŜe budować stopniowo umiejętność zdrowego poczucia własnej wartości. W optymalnym przypadku to matka jest osobą, która stwarza mu przyjazny klimat emocjonalny i rozumie jego potrzeby. Lecz równieŜ niezbyt serdeczne matki mogą umoŜliwić ten rozwój – wystarczy, Ŝe nie przeszkadzają. Wówczas dziecko moŜe wziąć sobie od innych osób to, czego nie dostaje od matki. NajróŜniejsze badania dowodzą, Ŝe dziecko ma niewiarygodną wprost zdolność wykorzystywania kaŜdego, najbardziej nawet skąpego „poŜywienia” afektywnego, kaŜdego bodźca płynącego z otoczenia.

Zdrowe poczucie własnej wartości oznacza, w moim rozumieniu, niepodwaŜalną pewność, Ŝe doznawane uczucie i pragnienia naleŜą do własnego Ja. Ta pewność nie jest efektem przemyśleń i rozwaŜań, jest czymś tak naturalnym, jak tętno, na które nie zwracamy uwagi, dopóki jest w porządku.

Właśnie w tym oczywistym i naturalnym dostępie do własnych uczuć i pragnień człowiek odnajduje swoją siłę i szacunek do siebie. Wolno mu być smutnym, zrozpaczonym lub bezradnym i nie obawiać się, Ŝe kogoś wyprowadzi to z równowagi. Wolno mu bać się, kiedy czuje się zagroŜony, wolno mu odczuwać złość, kiedy nie moŜe zaspokoić swoich pragnień. Nie tylko wie, czego nie chce, ale równieŜ czego chce, i wyraŜa to niezaleŜnie od tego, czy jest za to kochany czy nienawidzony.

Zaburzenia

Co się dzieje, kiedy matka nie jest w stanie pomóc swemu dziecku? Co się dzieje, kiedy nie tylko nie potrafi rozpoznać jego potrzeb, ale sama, jak to się bardzo często zdarza, ma niezaspokojone potrzeby? Wówczas nieświadomie będzie próbowała realizować je przez dziecko. Nie wyklucza to istnienia więzi emocjonalnej. Jednak w tego rodzaju relacji brakuje tak istotnych składników, jak zaufanie, ciągłość i stałość, a przede wszystkim brakuje przestrzeni, w której dziecko mogłoby doświadczać swoich własnych uczuć. Dziecko rozwija w sobie to, czego potrzebuje matka, i mimo Ŝe w danym momencie ratuje mu to Ŝycie (zapewniając „miłość” matki lub ojca), jednak w przyszłości moŜe uniemoŜliwić bycie sobą. W takim przypadku dziecko nie moŜe zintegrować swoich naturalnych potrzeb związanych z rozwojem, więc odcina je lub wypiera. Później taki człowiek będzie Ŝył w niewoli swojej przeszłości, nie zdając sobie z tego sprawy.

Większość ludzi zwracających się do mnie o pomoc z powodu depresji miała matki, którym często brakowało pewności siebie, i które często same cierpiały na depresję. Dziecko, z reguły jedyne lub pierwsze, uwaŜały za swoją własność. To, czego matka nie otrzymała we właściwym czasie od swoich rodziców, teraz znajduje u dziecka: jest ono dyspozycyjne, moŜe go uŜywać jako echa, moŜna je kontrolować,

22

jest całkowicie skoncentrowane na niej, nigdy jej nie opuszcza, ofiarowuje jej swoją uwagę i podziw. JeŜeli czuje się przeciąŜona potrzebami dziecka ( tak jak kiedyś jej własna matka), to nie jest juŜ taka bezbronna, nie pozwala się tyranizować, moŜe wychowywać dziecko tak, aby nie krzyczało i nie przeszkadzało. MoŜe zdobyć sobie wreszcie szacunek i Ŝądać, aby liczono się z jej potrzebami i samopoczuciem, czego odmawiali jej rodzice. Zilustruję to przykładem:

Barbara, 35 lat, dopiero w trakcie terapii doświadczyła swoich wypieranych do tej pory lęków, które skupiały się wokół jednego tematu. Jako dziesięcioletnia dziewczynka wróciła pewnego dnia ze szkoły, był to dzień urodzin matki, i znalazła ją leŜącą na podłodze z zamkniętymi oczami. Dziecko było przekonane, Ŝe matka nie Ŝyje, i zaczęło rozpaczliwie krzyczeć. Wtedy matka otworzyła oczy i powiedziała z zachwytem: To najpiękniejszy prezent urodzinowy, o jakim mogłam marzyć, teraz wiem, Ŝe ktoś mnie kocha. Współczucie dla matki sprawiło, Ŝe córka przez całe lata nie była w stanie poczuć, iŜ takie zachowanie było okrutne. Dopiero podczas terapii mogła zareagować adekwatnie – wściekłością i oburzeniem.

Barbara, która sama ma czworo dzieci, zachowała niewiele wspomnień o własnej matce. Pamiętała jednak, Ŝe nieustannie jej współczuła. Początkowo opisywała ją jako pełną uczuć ciepłą kobietę, która juŜ bardzo wcześnie „otwarcie opowiadała jej o swoich kłopotach”, bardzo troszczyła się o dzieci i poświęcała dal rodziny. We wspólnocie religijnej, do której naleŜała rodzina, często się jej radzono. Barbara opowiadała, Ŝe matka była z niej szczególnie dumna. Teraz była juŜ stara i krucha i Barbarę bardzo martwił stan jej zdrowia – często budziła się przeraŜona, gdyŜ śniło jej się, Ŝe matce coś się przytrafiło.

Uczucia, które ujawniły się podczas terapii, zmieniły obraz matki. Barbara doświadczyła ją teraz jako dominującą, wymagającą, kontrolującą, manipulującą, zimną, małostkową, przymuszającą, obraŜającą się, egzaltowaną, nieautentyczną. Doświadczenie i ujawnienie długo powstrzymywanej wściekłości przywróciły córce wspomnienia z dzieciństwa, które rzeczywiście wskazywały na takie cechy matki. Barbara mogła wreszcie pozwolić sobie odkryć rzeczywistość i była w stanie sprawdzić, czy jej wściekłość ma realne podstawy. Doszła do wniosku, Ŝe ilekroć matka czuła się wobec niej niepewnie, stawała się zimna i zła.

Matka, która w dzieciństwie doznała wielu upokorzeń, u własnej córki szukała zadośćuczynienia za dawne deficyty w krzywdy.

Stopniowo poszczególne obrazy matki ułoŜyły się w wizerunek osoby, które z powodu własnej słabości, braku pewności siebie i lęku podporządkowała sobie dziecko. W gruncie rzeczy ta tak dobrze funkcjonująca na zewnątrz matka w relacji z córką pozostawała dzieckiem. Dziecko natomiast przejęło pełną zrozumienia i troski rolę, aŜ wreszcie, posiadając juŜ własne dzieci, Barbara odkryła swoje pomijane do tej pory potrzeby, które teraz z kolei próbowała zaspokoić za ich pośrednictwem.

Iluzja miło ści

Spróbuję przedstawić teraz kilka przemyśleń, które pojawiły się w efekcie wielu lat pracy terapeutycznej. Ta działalność obejmowała równieŜ wiele krótkich spotkań z ludźmi, którzy rozmawiali ze mną tylko godzinę czy dwie. Właśnie w tych krótkich spotkaniach tragizm pojedynczych losów ujawnia się szczególnie ostro. To, co

23

określamy jako depresję bądź pustkę, bezsens istnienia, lęk przed biedą i samotnością, wciąŜ na nowo ukazuje mi się jako tragedia utraty siebie lub rezygnacji z siebie, których początki tkwią w dzieciństwie.

Napotykamy najróŜniejsze mieszane formy i odcienie tego zaburzenia. Tu jednak, dla zachowania jasności wywodu opiszę dwie skrajne jego postaci, przy czym obie traktuję jako krańcowe aspekty tego samego problemu: są to mania wielkości i depresja. Za manifestowaną potrzebą wielkości nieustannie czai się depresja, a mrok depresji skrywa często odrzucane przeczucia na temat własnej, tragicznej historii. Potrzeba wielkości stanowi właściwie obronę przed głębokim bólem związanym z utratą siebie, która jest rezultatem mitologizacji rzeczywistości.

Mania wielko ści jako forma samookłamywania

Wszyscy podziwiają „wielkiego” człowieka, a on sam potrzebuje podziwu; nie moŜe bez niego istnieć. Wszystko, czego się podejmuje, musi – i potrafi – robić doskonale (po prostu inne zadania go nie interesują). RównieŜ on sam jest pełen podziwu dla siebie – moŜe być dumny ze swej urody, mądrości, uzdolnień, sukcesów i osiągnięć. Lecz w tle zawsze czai się głęboka depresja w oczekiwaniu na chwilę, kiedy coś się nie uda. UwaŜamy za naturalne, Ŝe starzy bądź chorzy ludzie, którzy wiele utracili, albo teŜ np. kobiety w okresie klimakterium, cierpią na depresję. Zapominamy przy tym, Ŝe istnieją osobowości, które potrafią znieść utratę piękna, młodości, zdrowia czy ukochanej osoby, nie ulegając depresji, choć odczuwają głęboki smutek. I odwrotnie: są wielce utalentowani ludzie, cierpiący na depresje w róŜnych okresach Ŝycia. Dlaczego? PoniewaŜ na depresję nie ma miejsca tam, gdzie poczucie własnej wartości oparte jest na prawdziwych uczuciach a nie na posiadaniu określonych właściwości.

Załamanie się poczucia własnej wartości u wielkościowego człowieka pokazuje z całą ostrością, Ŝe w rzeczywistości jest ono zawieszone w powietrzu: „przyczepione do balonika” (sen jednej z pacjentek), przy sprzyjającym wietrze unosi się w górę, ale nagle przekłute, gwałtownie spada na ziemię, by leŜeć tam teraz niczym maleńki, nędzny strzępek. Taki człowiek nie rozwija w sobie niczego naprawdę własnego, na czym mógłby się później oprzeć, albowiem niebezpiecznie blisko dumy z udanego dziecka skrywa wstyd za nie, jeśli nie spełni ono stawianych mu oczekiwań*.

---------------------

* W 1954 roku przebadano w Chestnut Lodge środowisko rodzinne 12 pacjentów z psychozą maniakalno-depresyjną. Wyniki tych badań w znacznym stopniu potwierdzają moją własną diagnozę etiologii depresji, uzyskaną w całkowicie odmienny sposób. „Wszyscy pacjenci pochodzili z rodzin, które uwaŜały się za wyizolowane społecznie i lekcewaŜone przez otoczenie, dlatego za pomocą konformizmu i wyjątkowych osiągnięć walczyły o podniesienie prestiŜu u sąsiadów. W tym dąŜeniu szczególną rolę miało odegrać dziecko, które później zachorowało. Miało być gwarantem rodzinnej dumy i było kochane jedynie w takim zakresie, w jakim, dzięki szczególnym zdolnościom, umiejętnościom, urodzie itd. (podkreślenie moje – A.M.), mogło spełniać idealne wymagania rodziny. JeŜeli zawiodło te oczekiwania, karane było całkowitym chłodem emocjonalnym, wyłączeniem ze związku rodzinnego i świadomością, Ŝe sprowadziło głęboką hańbę na swoich bliskich” (cytat wg M. Eicke-Spengler, 1977, str. 1104). Fakt społecznej izolacji rodziny stwierdziłam równieŜ u moich pacjentów, jednak nie była ona przyczyną, lecz konsekwencją depresji rodziców.

24

Bez terapii osoba wielkościowa nie potrafi zrezygnować z tragicznego złudzenia, Ŝe podziw jest równoznaczny z miłością. Często całe swoje Ŝycie poświęca tej namiastce. Dopóki nie uświadomi sobie prawdziwych potrzeb szacunku, zrozumienia, wyraŜania siebie i powaŜnego traktowania, które odczuwała jako dziecko i dopóki nie będzie mogła przeŜyć ich świadomie, nie zrezygnuje z walki o zewnętrzne symbole miłości. Jedna z pacjentek powiedziała pewnego razu, Ŝe zawsze musiała „chodzić na szczudłach”. Czy człowiek, który stale uŜywa szczudeł, nie zazdrości tym, którzy chodzą na własnych nogach, nawet jeśli wydają mu się mniejsi i „bardziej przeciętni” od niego? I czy nie nosi w sobie nagromadzonej wściekłości na tych, którzy spowodowali, Ŝe nie umie juŜ poruszać się bez szczudeł? W gruncie rzeczy zazdrości zdrowemu, który nie musi się tak nieustannie wysilać, aby zasłuŜyć na podziw, nie musi nic robić, aby wydawać się takim czy innym, lecz moŜe po prostu być taki, jaki jest.

Człowiek wielkościowy nigdy nie jest naprawdę wolny, całkowicie bowiem zaleŜy od podziwu innych, a podziw ten związany jest z właściwościami, funkcjami i osiągnięciami, które mogą się w kaŜdej chwili załamać.

Depresja – rewers manii wielko ści

U pacjentów, z którymi miałam do czynienia, depresja w najróŜniejszy sposób związana była ze skłonnościami wielkościowymi.

1. Czasami depresja pojawiała się wówczas, gdy na skutek cięŜkich chorób, kalectwa lub starzenia się załamywała się „wielkość”. Na przykład pewna niezamęŜna, starzejąca się kobieta powoli traciła źródło zewnętrznych sukcesów. Rozpacz, jaką wywoływał proces starzenia się, związana była przede wszystkim z koniecznością rezygnacji z kontaktów seksualnych, w głębi jednak odzywały się wczesne lęki przed opuszczeniem, którym nie mogła juŜ przeciwdziałać za pomocą nowych zdobyczy. Potłukły się wszystkie jej zastępcze lustra i znowu stała się bezbronna i zdezorientowana, jak wtedy, kiedy była małą dziewczynką, która w twarzy matki nie mogła odnaleźć siebie, a jedynie jej pomieszanie. RównieŜ męŜczyźni mogą podobnie przeŜywać proces starzenia się, nawet jeśli romanse na jakiś czas przywracają im iluzję młodości, co moŜe wprowadzić fazę maniakalną do rozpoczynającej się starczej depresji.

2. W fazowym następowaniu po sobie poczucia wielkości i depresji ujawnia się ich pokrewieństwo. Mamy do czynienia z dwiema stronami tego samego medalu, który moŜemy nazwać fałszywym ja i który kiedyś został przyznany za określone osiągnięcia. Aktor np. moŜe przeglądać się w oczach zachwyconej publiczności po udanym spektaklu i przeŜywać uczucia boskiej wielkości i wszechmocy. A mimo to następnego ranka pojawiają się uczucia pustki, bezsensu, a nawet wstydu i złości, jeŜeli źródłem doznanego poprzedniego wieczora szczęścia była nie tyle twórcza działalność, ile przede wszystkim zastępcze zaspokojenie starych potrzeb oddźwięku, odzwierciedlenia, bycia widzianym i rozumianym. JeŜeli jego twórczość jest w znacznym stopniu wolna od tych potrzeb, wówczas aktor następnego dnia nie wpadnie w depresję, lecz pełen energii zajmie się nowymi zadaniami. Jeśli jednak sukces poprzedniego wieczoru potrzebny był, aby odeprzeć wspomnienie wypartej w dzieciństwie frustracji, to – jak kaŜda namiastka – przynosi jedynie chwilowe zaspokojenie. Czas, w którym mogło nastąpić prawdziwe nasycenie, minął juŜ

25

bezpowrotnie. Tamtego dziecka juŜ nie ma i nie ma juŜ tamtych rodziców. Jeśli jeszcze Ŝyją, zestarzeli się i uzaleŜnili, nie mają juŜ władzy nad synem i być moŜe cieszą się z jego sukcesów i rzadkich odwiedzin. W teraźniejszości istnieją sukcesy i podziw, ale nie mogą być niczym więcej, nie mogą wypełnić starej dziury. Dawna rana zaś nie moŜe się zagoić, dopóki świadomość jej istnienia wypierana jest przez słodkie odurzenie sukcesem. Depresja zbliŜa do rany, ale dopiero smutek i Ŝal z powodu tego, czego zabrakło, czego zabrakło w decydującym momencie, prowadzi do jej zabliźnienia*.

3. Zdarza się, Ŝe udaje się ludziom podtrzymywać iluzję miłości rodziców i ich dyspozycyjności (których brak w dzieciństwie wypierają podobnie jak i swoje reakcje emocjonalne) przez nieustanne odnoszenie niewiarygodnych sukcesów. Ci ludzie najczęściej zapobiegają nadciągającej depresji, zwiększając w takim momencie swoją błyskotliwość i zaskakując nią otoczenie i siebie samych. Nierzadko jednak wybierają sobie małŜonka, który jest silnie depresyjny bądź przejmuje w trakcie małŜeństwa depresyjny aspekt wielkościowego partnera, jakby w jego imieniu. W ten sposób depresja przeniesiona zostaje na zewnątrz. MoŜna troszczyć się o „biednego” partnera, chronić go niczym dziecko, czuć się silnym i niezastąpionym i uzyskać dodatkowy wspornik w tej pozbawionej fundamentów konstrukcji, jaką jest własna osobowość, całkowicie zaleŜna od podpórek z odnoszonych sukcesów, osiągnięć, „siły”, a przede wszystkim od mechanizmów wyparcia własnego dziecięcego świata uczuć.

Mimo Ŝe zewnętrznie depresja całkowicie róŜni się od manii wielkości i chociaŜ bliŜsza jest swoim nastrojem tragedii utraty siebie, to mają one jednak wiele cech wspólnych:

� fałszywe ja, które doprowadziło do utraty prawdziwego Ja;

� ogromnie kruche poczucie własnej wartości, zakorzenione nie w pewności co do własnych odczuć i pragnień, lecz w moŜliwości realizacji fałszywego ja;

� perfekcjonizm;

� wypieranie pogardzanych uczuć;

� eksploatatorskie relacje;

� lęk przed utratą miłości i będąca jego skutkiem gotowość do przystosowania się za wszelką cenę;

� odcięta agresja;

--------------------

* Przykładem udanego przepracowania smutku i Ŝalu moŜe być poniŜsza wypowiedź Igora Strawińskiego: „Jestem przekonany, Ŝe całe moje nieszczęście wynikało z faktu, iŜ mój ojciec był mi wewnętrznie obcy, a równieŜ moja matka mnie nie kochała. Kiedy nieoczekiwanie umarł mój najstarszy brat, a moja mama nie przeniosła swoich uczuć od niego na mnie, ojciec zaś dalej był wobec mnie całkowicie obojętny, postanowiłem, Ŝe ja im wszystkim pewnego dnia pokaŜę, na co mnie stać. CóŜ, ten dzień nastąpił, a potem przeminął – i tylko ja o tym wiem.” Całkowitym jego przeciwieństwem jest wypowiedź Samuela Becketta: „MoŜna powiedzieć, Ŝe miałem szczęśliwe dzieciństwo… mimo Ŝe nie posiadałem zbyt wielkiego talentu do szczęścia. Moi rodzice zrobili wszystko, co moŜna, aby uszczęśliwić dziecko. Mimo to dość często czułem się samotny.” (Oba cytaty zaczerpnęłam z artykułu H. Muller- Braunschweig, 1974). W tym przypadku dziecięcy dramat został całkowicie wyparty, a idealizację rodziców podtrzymuje przekłamanie rzeczywistości. Jednak nieskończone osamotnienie z dzieciństwa znalazło swoje odzwierciedlenie w dramatach Becketta.

26

� skłonność do chorób;

� skłonność do uczuć wstydu i winy;

� wewnętrzny niepokój.

Depresja jako forma wyparcia prawdziwego Ja

Depresję moŜemy więc zrozumieć jako bezpośredni sygnał utraty siebie, polegający na wyparciu własnych reakcji emocjonalnych i odczuć. Początkowo celem tego wyparcia było niezbędne dla zachowania Ŝycia przystosowanie, wynikające z lęku przed utratą miłości w dzieciństwie. Depresja wskazuje na wczesne zranienie. JuŜ w okresie niemowlęcym miała miejsce utrata określonych obszarów afektywnych, niezbędnych dla rozwoju stabilnego poczucia własnego Ja. Istnieją dzieci, które nie mogły swobodnie doświadczyć nawet najwcześniejszych wraŜeń, takich jak np. niezadowolenie, gniew, złość, ból, radość z własnego ciała czy nawet głód. Czasami słyszymy, jak matki z dumą opowiadają, Ŝe nauczyły swoje niemowlę tłumić głód i spokojnie czekać na porę karmienia.

Znałam dorosłych, którzy w listach opisywali tego rodzaju doświadczenia z okresu najwcześniejszego dzieciństwa: nigdy nie wiedzieli na pewno czy są głodni czy tez to sobie „tylko wmawiają”, ale cierpieli ze strachu, Ŝe mogą zemdleć z głodu. NaleŜała do nich równieŜ Beatrice. Niezadowolenie bądź gniew dziecka budziły w jej matce niepewność, czy dobrze wypełnia swoją rolę, na fizyczny ból dzieci reagowała lękiem, a ich radość i zabawy z ciałem były powodem zawiści i wstydu „przed innymi”. Lęki matki całkowicie uwarunkowały emocjonalne Ŝycie dziecka. Beatrice nauczyła się bardzo wcześnie, czego nie wolno było jej odczuwać, jeśli nie chciała utracić jej „miłości”.

Jeśli wyrzuciliśmy klucze do zrozumienia naszego Ŝycia, to przyczyny depresji, cierpienia, choroby i sposób uleczenia muszą pozostać tajemnicą.

Pewien psychiatra, którego ksiąŜkę przysłał mi jeden z czytelników twierdzi z całym przekonaniem, Ŝe wykorzystywanie, maltretowanie i zaniedbywanie doznane w dzieciństwie nie tłumaczą wystarczającego pojawienia się w późniejszym okresie choroby psychicznej. Jest przekonany, Ŝe muszą istnieć inne, irracjonalne powody tego, Ŝe jakaś osoba unika katastrofalnych skutków maltretowania lub szybciej powraca do zdrowia niŜ inni. Sądzi, Ŝe działa tu „łaska”.

Przytacza historię pacjenta, który pierwszy rok Ŝycia spędził w skrajnej nędzy wraz ze swoją samotną matką, której go następnie odebrano. Chłopiec rozpoczął niekończącą się wędrówkę po domach dziecka i rodzinach zastępczych, wszędzie doznając najcięŜszych upokorzeń. Jednak kiedy został pacjentem psychiatrycznym, jego stan polepszał się o wiele szybciej w porównaniu z innymi pacjentami, których historie Ŝycia nie były tak wypełnione cierpieniem. Dlaczego ten męŜczyzna, który w dzieciństwie i młodości doświadczył tylu okrucieństw, zdołał tak szybko uwolnić się od symptomów. Czy była to rzeczywiście sprawa BoŜej łaski?

Wielu ludzi sięga chętnie po takie wyjaśnienie, unikając najwaŜniejszych pytań. Czy jednak nie powinniśmy najpierw zapytać, dlaczego Bóg nie był skłonny pomóc innym pacjentom tego psychiatry i dlaczego nie zechciał zaingerować, kiedy tak

27

brutalnie bito owego męŜczyznę w dzieciństwie? Czy naprawdę wspomogła go BoŜa łaska, czy teŜ moŜe potrafimy znaleźć o wiele prostsze wyjaśnienie?

JeŜeli mimo nędzy, w której Ŝyła, matka tego męŜczyzny umiała ofiarować mu prawdziwą miłość, poczucie bezpieczeństwa i pewności w jego pierwszym, decydującym roku Ŝycia, to miał większą szansę przepracować doznane później cierpienie niŜ ten, którego integralność raniona była od chwili narodzin, kto nie miał prawa do własnego Ŝycia i od samego początku musiał się nauczyć, Ŝe jedynym sensem jego istnienia jest „uszczęśliwianie” matki.

Taki był los mojej pacjentki Beatrice. Nie znęcano się nad nią brutalnie, ale jako niemowlę musiała się nauczyć, Ŝe aby matka „była szczęśliwa” nie wolno jej płakać, odczuwać głodu ani mieć własnych pragnień. Początkowo cierpiała na anoreksję, a następnie, przez całe późniejsze Ŝycie na cięŜką depresję.

Bezkrytyczne trzymanie się tradycyjnych wyobraŜeń na temat miłości i moralności znakomicie pomaga przekłamywać bądź wypierać realne fakty własnej historii. Jednak pozbawiając się swobodnego do nich dostępu, tracimy jednocześnie dostęp do źródeł prawdziwej miłości. Nie powinno więc dziwić, Ŝe wszystkie apele o pełne miłości, wielkoduszne i wybaczające traktowanie się nawzajem pozostają całkowicie bezowocne. Nie moŜemy naprawdę kochać, jeŜeli nie wolno nam zobaczyć naszej prawdy: prawdy o rodzicach i nauczycielach i o nas samych. MoŜemy tylko udawać miłość, lecz takie obłudne zachowanie stanowi zaprzeczenie istoty miłości. Wprowadza w pomieszanie i oszukuje, a przede wszystkim wywołuje u drugiego zrozumiałą nieufność i złość, które musi wypierać, i których nie wolno mu nigdy świadomie odczuć; dlatego stają się destrukcyjne, szczególnie wtedy, gdy dany człowiek zmuszany jest do wiary w tę fałszywą miłość.

Ludzie mogliby stać się bardziej szczerzy, a to oznacza, Ŝe zarazem mniej destrukcyjni, gdyby religijni przywódcy zaakceptowali zasady, którymi rządzi się psychika. Zamiast je ignorować, powinni po prostu nieco lepiej przyjrzeć się ludziom, aby zobaczyć, ile szkód powoduje obłuda w rodzinach, w Ŝyciu publicznym, w całym społeczeństwie.

List Very, którego fragment przytaczam tu zgodnie z jej Ŝyczeniem, jasno opisuje pomieszanie, jakie wywołuje obłuda. Historia Mai, przedstawiona jako następna, ukazuje z kolei pojawienie się spontanicznej miłości do własnego dziecka, kiedy udało się jej rozpuścić wyparcie swojej przeszłości.

Vera, 52 lata, napisała:

Przez całe lata byłam uzaleŜniona od alkoholu i uwolniłam się od niego dzięki grupom AA. Byłam tak wdzięczna za to wyzwolenie, Ŝe przez 11 lat uczestniczyłam we wszystkich spotkaniach, ignorując pojawiające się krytyczne myśli. Nie chciałam równieŜ dostrzec początków nadciągającej choroby, zwanej stwardnieniem rozsianym, ani nasilania się nastrojów depresyjnych. Teraz, po trzech latach terapii, wiem juŜ, jak doszło do pojawienia się tych niepokojących symptomów. Być moŜe, musiały się one pojawić, abym wreszcie potraktowała powaŜnie swoje spostrzeŜenia i sygnały.

Na spotkaniach grupowych zawsze czułam złość, kiedy mówiono o „bezwarunkowej” miłości, którą, jak twierdzono, obdarzają się wszyscy członkowie grupy. Tę złość tłumaczyłam tym, Ŝe nie doświadczyłam nigdy prawdziwej miłości, bo nigdy nie dostałam jej jako dziecko i nie mogłam w związku z tym uwierzyć, Ŝe w ogóle istnieje. Tak przynajmniej nas uczono. Chciałam wierzyć tym zapewnieniom, poniewaŜ straszliwie tęskniłam do miłości. I mogłam w to uwierzyć, gdyŜ obłuda była chlebem powszednim, którym karmiła mnie moje matka, i niczego innego nie znałam. Lecz teraz wiem juŜ z całą pewnością: jedynie dziecko

28

koniecznie potrzebuje bezwarunkowej miłości. I tylko dzieciom moŜemy i powinniśmy ja dawać. Oznacza to, Ŝe kochamy i akceptujemy dziecko, którym się opiekujemy, niezaleŜnie od tego, co robi – czy będzie to krzyk, czy teŜ radosny śmiech. Kochać dorosłego w sposób nie uwarunkowany, niezaleŜnie od jego postępowania oznaczałoby, Ŝe będziemy się starać pokochać wielokrotnego mordercę czy notorycznego łgarza, gdy wstąpią donaszaj grupy. Czy jesteśmy do tego zdolni? I czy powinniśmy to robić? Po co? Komu miałoby to pomóc? JeŜeli twierdzimy, Ŝe kochamy jakiegoś dorosłego w nie uwarunkowany sposób, to świadczy to jedynie o naszym zaślepieniu i zakłamaniu – o niczym więcej.

Vera ma rację. Jako dorośli nie potrzebujemy juŜ bezwarunkowej miłości, nie potrzebujemy jej równieŜ od naszego terapeuty. Jest to dziecięca potrzeba, której juŜ nigdy później nie moŜna zrealizować. Dorosły, który nie płakał nad jej brakiem w dzieciństwie, bawi się iluzjami. Od terapeuty potrzebujemy uczciwości, szacunku, zaufania, empatii, zrozumienia i umiejętności obejmowania uwagą, a takŜe radzenia sobie z własnymi uczuciami, tak aby nas nimi nie obciąŜał. To właśnie moŜemy otrzymać. Powinniśmy jednak mieć się na baczności przed kimś, kto obiecuje nas kochać „bezwarunkowo”. Vera odnalazła w ciągu trzech lat to, czego nie udało jej się odkryć wcześniej, mimo trwających całe lata poszukiwań, a zawdzięcza to swemu pragnieniu odkrycia prawdy i odrzuceniu dotychczasowych kłamstw. Doświadczenia z własnym ciałem wspierały ją na drodze.

Maja, 38 lat, przyszła do mnie kilka tygodni po narodzinach swego trzeciego dziecka i opowiedziała, jak wolna i pełna Ŝycia czuje się z niemowlęciem. Było to całkiem inne doświadczenie niŜ to, które przeŜywała przy poprzednich dwojgu dzieciach. Wówczas czuła się nieustannie przeciąŜona, uwięziona, „wykorzystywana” przez dziecko. Buntowała się przeciwko jego naturalnym potrzebom, doświadczając przy tym siebie jako złej – i jak w depresji – oddzielonej od siebie. Podejrzewała, Ŝe mógł to być bunt przeciwko roszczeniom jej matki, który ujawniał się jedynie wobec własnych dzieci. Ale teraz niczego juŜ takiego nie ma. Miłość, o którą tak kiedyś zabiegała u matki, przypłynęła do niej całkiem samoistnie i teraz moŜe cieszyć się swoją jednością z dzieckiem i z sobą samą

„Byłam perłą w koronie” mojej matki. Mawiała zawsze: na Mai moŜna polegać, ona wszystko zrobi jak naleŜy. I rzeczywiście to robiłam, wychowywałam jej młodsze dzieci, aby mogła zajmować się swoją karierą zawodową. A ona stawała się coraz bardziej sławna, ale nigdy nie widziałam jej szczęśliwej. JakŜe często tęskniłam za nią wieczorami: maluchy płakały, pocieszałam je, lecz sama nigdy nie płakałam. Komu potrzebne jest płaczliwe dziecko? „Miłość” mojej matki mogłam zdobyć jedynie będąc pracowitą, wyrozumiałą, opanowaną, nigdy niekrytykującą jej postępowania, niepokazującą po sobie, jak bardzo za nią tęsknię, albowiem to wszystko mogłoby ograniczyć jej wolność, o którą tak walczyła. A wówczas odwróciłaby się ode mnie. Nikomu nie przyszłoby na myśl, Ŝe ta pracowita, spokojna, pogodna Maja była straszliwie samotna i cierpiąca. CóŜ mi pozostało oprócz dumy z matki i pomagania jej?

Perły w koronie matki muszą być tym większe, im głębsza jest pustka w jej sercu. Moja matka potrzebowała pereł, cała bowiem jej aktywność słuŜyła właściwie tłumieniu czegoś w sobie, być moŜe jakiejś tęsknoty, nie wiem… Być moŜe, gdyby miała więcej szczęścia, odkryłaby, co to znaczy być matką nie tylko w biologicznym sensie. Pozornie bardzo się starała i była taka obowiązkowa. Ale radość spontanicznej miłości nigdy nie stała się jej udziałem.

I jak się to wszystko powtórzyło z tymi perłami! IleŜ ponurych godzin moje dziecko spędziło z gosposią po to, bym mogła zrobić dyplom, który tylko jeszcze bardziej oddzielił mnie od samej siebie i od niego. Jak często je opuszczałam, nie widząc, Ŝe bardzo je krzywdzę, poniewaŜ nigdy nie wolno mi było doświadczyć mego własnego opuszczenia!

29

Dopiero teraz zaczynam przeczuwać, czym moŜe być macierzyństwo bez korony, bez pereł, bez nimbu świętości.”

W pewnym niemieckim czasopiśmie kobiecym, które w latach siedemdziesiątych próbowało ujawnić zakazane prawdy, znajdujemy list czytelniczki, która całkowicie otwarcie przedstawia tragiczną historię swego macierzyństwa. Kończy następującymi zdaniami:

A potem to całe karmienie piersią! Niemowlę zostało nieprawidłowo przystawione i natychmiast pogryzło mi brodawki. BoŜe, jakie to było nieprzyjemne, a za dwie godziny przyniosą je znowu; jeszcze tylko godzina… jeszcze chwila… A kiedy juŜ było przy mnie i ssało, płakałam i klęłam. To było takie okropne, Ŝe nie mogłam nic jeść i dostawałam gorączki. Pozwolono mi je wtedy odstawić od piersi i natychmiast poczułam się lepiej. Jakoś długo nie mogłam odnaleźć w sobie uczuć matczynych. Nie miałabym nic przeciwko temu, aby dziecko umarło. A wszyscy oczekiwali, Ŝe będę teraz szczęśliwa. Przyjaciółka, do której zrozpaczona zadzwoniłam, powiedziała, Ŝe miłość do dziecka przychodzi z czasem, kiedy człowiek przez cały czas się nim zajmuje, gdy ono zawsze jest blisko. To teŜ nie jest tak. Sympatię do niego poczułam dopiero wówczas, kiedy znowu mogłam pójść do pracy, a po powrocie do domu czekało na mnie, jako coś w rodzaju rozrywki czy zabawki. Ale szczerze mówiąc, pies byłby równie dobry. Teraz, kiedy powoli staje się większy i widzę, Ŝe mogę go wychować, Ŝe jest do mnie przywiązany i tak dobrze go znam, stopniowo nawiązuje się pomiędzy nami czuła więź i cieszę się, Ŝe istnieje. (Podkreślenia moje, A.M.) Opisałam wam to wszystko, gdyŜ moim zdaniem, trzeba wreszcie powiedzieć o tym, Ŝe nie istnieje coś takiego, jak instynkt macierzyński czy matczyna miłość. (por. „Emma”, lipiec 1977).

Zgodnie z naturą problemu, autorka listu nie potrafiła wejrzeć w głąb tragicznej historii, rozgrywającej się pomiędzy nią a dzieckiem, gdyŜ to jej własne, niedostępne emocjonalnie dzieciństwo leŜało u podstaw całej sytuacji. Dlatego teŜ jej pełne pesymizmu stwierdzenia są nieadekwatne. W rzeczywistości istnieje coś takiego jak „instynkt macierzyński” i „matczyna miłość”. MoŜemy zaobserwować je u zwierząt Ŝyjących w naturalnych warunkach. RównieŜ kobiety rodzą się z instynktownym „programem”, który umoŜliwia im kochanie swoich dzieci, ochranianie ich, wspieranie, karmienie czerpanie z tego wszystkiego radości. Jednak często juŜ bardzo wcześnie jesteśmy ograbione z tych instynktownych umiejętności, a dzieje się tak, gdy w dzieciństwie rodzice wykorzystywali nas do zaspokojenia swoich pragnień. Na szczęście moŜemy odzyskać te umiejętności, jeśli zdecydujemy otworzyć się naprawdę. Przykładem moŜe być historia Joanny.

Dwudziestosiedmioletnia Joanna rozpoczęła terapię na krótko przed zajściem w ciąŜę. Dobrze przygotowała się do porodu, czuła się szczęśliwa, nawiązując fizyczny i wzrokowy kontakt z noworodkiem (bonding), i cieszyła się, Ŝe moŜe karmić dziecko piersią. Jednak nagle, bez Ŝadnego widocznego powodu, jej piersi stwardniały i zaczęły boleć. Pojawiła się teŜ wysoka gorączka, leŜała więc w łóŜku, przyglądając się, jak pielęgniarka karmi dziecko z butelki.

Przez cały ten czas, nękana gorączką, miała koszmary senne. WciąŜ na nowo przeŜywała w nich z najdrobniejszymi szczegółami sceny, w których jako trzymiesięczne niemowlę była wykorzystywana seksualnie przez oboje rodziców i ich sąsiadów. Wiek niemowlęcia dało się ustalić z duŜą dokładnością, gdyŜ potem rodzina przeprowadziła się. Joanna, która dzięki terapii nawiązała juŜ kontakt z własnymi uczuciami, mogła w pełni doświadczyć bólu z powodu zdrady i oburzenia z powodu gwałtu, którego doznała tak wcześnie. Najbardziej wzburzała ją teraz świadomość, Ŝe jej zdolność podąŜania za instynktem została tak cięŜko uszkodzona. Później powiedziała: Obrabowali mnie z moich macierzyńskich uczuć,

30

kiedy miałam trzy miesiące. Początkowo w ogóle nie mogłam karmić mojego dziecka, mimo Ŝe tak bardzo tego pragnęłam.

Minęło wiele czasu, zanim Joanna potrafiła wyrazić nagromadzone w ciele oburzenie i przepracować gwałt. Ale zanim ten proces w ogóle mógł się rozpocząć, jej gotowość do zaakceptowania prawdy doprowadziła do obniŜenia gorączki i wyzdrowienia piersi. Była w stanie sama karmić dziecko, które bardzo szybko zrezygnowało z butelki, mimo Ŝe zdaniem pielęgniarki „było to całkowicie niemoŜliwe”.

Joanna rozkoszowała się macierzyństwem. Była szczęśliwa, mogąc kochać niewinną istotę, ochraniać ją, karmić, uspokajać, troszczyć się o nią i odgadywać jej potrzeby. Jednak okresy zwątpienia wciąŜ na nowo zaburzały to szczęście. Pojawiał się lęk, Ŝe robi wszystko źle, Ŝe wszystko źle się skończy i Ŝe być moŜe nie wolno tak się „oddawać” radości. Wcześniej studiowała psychologię, podejrzewała więc, Ŝe z egoizmu niebezpiecznie rozpieszcza swoje dziecko lub Ŝe cierpi na róŜne przymusy itd. Tę dręczącą samokrytykę wzmacniały dodatkowo rady przyjaciół, którzy uwaŜali, Ŝe naleŜy od samego początku wyznaczać dziecku wyraźne granice, gdyŜ inaczej wyrośnie na małego tyrana. Mimo Ŝe Joanna intelektualnie juŜ dawno odrzuciła takie poglądy, to nie udało jej się uniknąć wszystkich tych wątpliwości po urodzeniu własnego dziecka.

Terapia pomagała jej wciąŜ na nowo odzyskiwać jasność widzenia i wciąŜ na nowo odkrywała, jak waŜne było dla niej to, Ŝe moŜe okazywać swoją miłość bez obawy, Ŝe ta miłość zostanie wykorzystana, oszukana, zgwałcona. Stwarzało to w niej poczucie, Ŝe znowu jest całością, którą była, zanim ją zraniono. W swoich wewnętrznych konfrontacjach z rodzicami powtarzała im często:

Kocham Michała i chcę go kochać. Moja dusza potrzebuje tej miłości, tak jak moje ciało potrzebuje powietrza. Ale tak często bliska jestem stłumienia w sobie tego pragnienia, angaŜuję całą energię i intelekt, by „uwolnić” się od tej miłości, bojąc się, Ŝe jest „nieprawidłowa”. Dlaczego? Jak udało wam się doprowadzić mnie do tego? Tak wcześnie wpoiliście mi, Ŝe małe dziecko nie zasługuje na szacunek, Ŝe nie jest osobą, a co najwyŜej zabawką, którą moŜna się bawić, ale takŜe straszyć, wykorzystywać i nad którą moŜna się bezkarnie znęcać bez ponoszenia najmniejszej odpowiedzialności. To właśnie wasz przekaz pozbawia mnie pewności, powoduje, Ŝe czuję się przeciąŜona i zestresowana i wciąŜ jeszcze zdarza się, Ŝe brak mi odwagi, aby poczuć moją wściekłość na was, więc kieruję ją na dziecko. Tak łatwo jest myśleć, Ŝe Michał ogranicza moje Ŝycie, moją wolność, gdyŜ przecieŜ potrzebuje mnie nieustannie. Ale to nie on. Wystarczy, Ŝe spojrzę mu w oczy, Ŝe zobaczę w nich niewinność i uczciwość i wiem: znowu próbowałam wykorzystać go jako kozła ofiarnego. Dziecko, które jest kochane, od samego początku uczy się, czym jest miłość. Zaniedbywane, lekcewaŜone i wykorzystywane dziecko nigdy nie miało szansy nauczenia się tego. Ja jednak chcę się tego nauczyć i uczę się przy Michale – powoli, codziennie od nowa. Wiem, Ŝe pewnego dnia z całą mocą uwierzę, Ŝe jestem zdolna do miłości.

Walka Joanny o swoje prawdziwe uczucia uratowała nie tylko przyszłość jej dziecka, lecz równieŜ jej własną. Z kolei historia Anny pokazuje, co moŜe stać się z człowiekiem wykorzystywanym seksualnie we wczesnym dzieciństwie, jeśli nie podejmie on tej walki (terapii). Anna, pięćdziesięcioletnia kobieta, napisała do mnie na kilka dni przed śmiercią:

Dzisiaj odwiedziły mnie moje dorosłe dzieci i po raz pierwszy w Ŝyciu poczułam, Ŝe mnie kochają i Ŝe nigdy, aŜ do dzisiejszego dnia, nie wiedziałam o tym. Często opuszczałam dzieci, wiąŜąc się z róŜnymi męŜczyznami, właściwie stale uciekałam przed swoją miłością

31

do dzieci, przed prawdziwymi uczuciami w seksualne związki z męŜczyznami, którzy zadali mi tyle bólu i nigdy nie dawali tego, czego naprawdę potrzebowałam: miłości, zrozumienia, akceptacji. Jako niemowlę zostałam uwarunkowana przez mojego ojca do poszukiwania namiętności związanej z bólem i wściekłością, lęku i wypierania tęsknoty za prawdziwą miłością, a to oznaczało unikanie ludzi naprawdę zdolnych do miłości. Czy nie była to perwersja? Przez całe Ŝycie nie udało mi się przed nią uciec. A teraz, kiedy zrozumiałam to wszystko, jest juŜ za późno.

Było za późno, gdyŜ Anna mogła co prawda doświadczać wściekłości i oburzenia, ale jedynie wobec swoich partnerów. Kiedy pisała do mnie, wciąŜ „kochała” i szanowała swego ojca.

Depresyjne fazy w trakcie terapii

Człowiek o wielkościowej osobowości podejmie terapię jedynie wówczas, gdy pojawią się depresyjne nastroje. Dopóki funkcjonują wielkościowe mechanizmy obronne, to ta forma zaburzenia nie wiąŜe się z Ŝadnym dostrzegalnym cierpieniem, które zmuszałoby do szukania pomocy. To członkowie rodziny (małŜonkowie i dzieci) cierpiący na depresję i zaburzenia psychosomatyczne decydują się na terapię. W pracy terapeutycznej napotykamy manię wielkości jedynie w formie mieszanej – w połączeniu z depresją; depresję natomiast moŜemy spotkać u prawie kaŜdego pacjenta, czy to w formie manifestującej się choroby, czy teŜ w poszczególnych fazach zaburzenia depresyjnego. Te fazy mogą spełniać najróŜniejsze funkcje. Wspólne jest dla nich wszystkich to, Ŝe rozpuszczają się, jeŜeli przeczuwane uczucia i dawne sytuacje zostaną doświadczone i wyjaśnione.

Funkcja sygnalizacyjna

Zdarza się, Ŝe pacjentka cierpiąca na depresję w czasie sesji terapeutycznej wybucha łzami. Po tym wybuchu opuszcza gabinet czując ulgę będąc w dobrym stanie. Być moŜe, doświadczyła wściekłości od dawna nagromadzonej w ciele albo teŜ udało jej się w końcu wyrazić nieufność wobec matki, albo po raz pierwszy odczuła smutek, Ŝe tyle lat Ŝycia spędziła wegetując. Mógł to teŜ być wyraz złości z powodu urlopu terapeutki i rozstania z nią. NiewaŜne, jakiego rodzaju są te uczucia, istotne jest, Ŝe mogą być doświadczone, a dzięki temu umoŜliwiają dostęp do wypartych wspomnień. Depresja informuje o tym, Ŝe uczucia są blisko, ale świadczy równieŜ o ich wyparciu. Jakaś przyczyna tkwiąca w teraźniejszości umoŜliwia ujawnienie się tych uczuć, w efekcie czego znika depresja. Taki nastrój moŜe sygnalizować, Ŝe wyparte części Ja (uczucia, fantazje, pragnienia, lęki) stają się coraz silniejsze i nie szukają złudnego „uwolnienia” w realizacji potrzeby wielkości.

„Zamazywanie” prawdy

Istnieją głęboko zranieni ludzie, którzy gdy zbliŜają się do własnego wnętrza, zaczynają czuć się dobrze, zaczynają czuć się zrozumiani, natychmiast organizują

32

przyjęcie lub coś podobnego, coś całkowicie w danym momencie im obojętnego, co wprowadza ich w nastrój osamotnienia i zmęczenia. Po kilku dniach skarŜą się na poczucie oddzielenia od własnego Ja, pustkę i czują niejasno, Ŝe utracili dostęp do swego wnętrza. Nieświadomie stworzyli warunki, które są powtórzeniem tego, co przydarzyło się dziecku: kiedy bawiąc się czuło, Ŝe jest sobą, dorośli natychmiast przerywali zabawę, nakazując zajęcie się czymś „bardziej sensownym”; tworzony przez dziecko własny świat ulegał zniszczeniu. Ci pacjenci prawdopodobnie juŜ jako dzieci reagowali nastrojami depresyjnymi, obawiając się ryzyka związanego z normalnymi reakcjami, co w tym przypadku mogło oznaczać wściekłość. JeŜeli dorosły potrafi otworzyć się na te przeczucia i odwaŜy się przepracować je w teraźniejszości, to dzięki dorosłym uczuciom moŜe nastąpić przewrót emocjonalny i dawno wyparta potrzeba (pozostania przy sobie) ujawni się. Depresja znika wówczas w zasadzie automatycznie: zbędna staje się jej funkcja obronna. RównieŜ przedsięwzięcia niepotrzebne tracą w tym momencie swoją funkcję, poniewaŜ wiedza o rzeczywistej potrzebie nie jest juŜ zakazana. W tym przypadku jest to być moŜe skupienie się na sobie, a nie rozpraszanie się i ucieczka od siebie w tłum i zgiełk przyjęć.

Emocjonalna „ci ąŜa”

Zanim silne emocje zdołają się przebić, depresyjne fazy mogą trwać czasami całe tygodnie. To tak, jakby depresja powstrzymywała te emocje. Kiedy wreszcie ich doświadczymy, znowu czujemy się pełni Ŝycia, aŜ kolejna faza depresji zapowie pojawienie się czegoś nowego. Oto opisy takich stanów: „Nie czuję juŜ samego siebie, jak mogło się stać, Ŝe znowu utraciłem siebie? Nie mam Ŝadnego kontaktu ze swoim wnętrzem. Wszystko jest beznadziejne… Nigdy nie będzie lepiej. Nic nie ma juŜ sensu. BoŜe, jak ja pragnę poczuć się znowu Ŝywy.” Potem moŜe nastąpić wybuch wściekłości, połączony z oskarŜeniami i zarzutami. JeŜeli te oskarŜenia mają realne podstawy, to ich wypowiedzenie daje wielką ulgę. Jeśli natomiast są nieuzasadnione, poniewaŜ zostały przeniesione na osoby, które w niczym nie zawiniły, to depresja będzie się utrzymywać, dopóki nie nastąpi wyjaśnienie i uwolnienie we właściwym kierunku.

Konfrontacja z rodzicami

Nastroje depresyjne mogą pojawić się równieŜ w chwili, gdy zaczniemy przeciwstawiać się do tej pory wypieranym do podświadomości Ŝądaniom naszych rodziców, np. Ŝądaniom osiągania znakomitych wyników itd., chociaŜ jeszcze nie uwolniliśmy się od nich naprawdę. Wówczas ponownie wpadamy w ślepą uliczkę bezsensownego narzucania sobie nadmiernych wymagań, a depresja informuje nas o tym. MoŜe to wyglądać np., tak: „Przedwczoraj czułem się taki szczęśliwy, nie miałem Ŝadnych problemów z pracą, przerobiłem znacznie więcej materiału do egzaminu niŜ zakładał mój plan na ten tydzień. Pomyślałem więc, Ŝe warto wykorzystać dobry nastrój i przeczytać jeszcze jeden rozdział. Pracowałem cały wieczór, ale juŜ bez przyjemności, a następnego dnia nic juŜ nie byłem w stanie zrobić, czułem się jak ostatni tępak, niczego nie mogłem zapamiętać. Nie miałem

33

ochoty nikogo widzieć, wszystko było tak, jak przy wcześniejszych depresjach. Przyjrzałem się więc temu dokładnie i odnalazłem moment, w którym się to wszystko zaczęło. Popsułem sobie całą radość, kiedy dołoŜyłem sobie dodatkowe zadania. Dlaczego to zrobiłem? Przypomniałem sobie, jak moja matka mówiła: „Doskonale to zrobiłeś, moŜe byś jeszcze…”. Poczułem wściekłość i odłoŜyłem ksiąŜki na bok. Nagle uświadomiłem sobie, Ŝe z całą pewnością zauwaŜę, kiedy będę miał znowu chęć pracować. I oczywiście zauwaŜyłem to. Ale depresja zniknęła wcześniej – wtedy, gdy dostrzegłem, Ŝe znowu skrzywdziłem samego siebie.

Wewnętrzne wi ęzienie

Nastrój depresyjny, który moŜe się równieŜ przejawiać lub ewentualnie ukrywać w chorobach psychosomatycznych, kaŜdy zna prawdopodobnie z własnego doświadczenia. JeŜeli zwrócimy na to uwagę, nietrudno będzie zaobserwować, Ŝe pojawia się stosunkowo regularnie, ograniczając spontaniczną Ŝywotność, kiedy stłumiony zostaje wewnętrzny impuls lub niepoŜądane silne uczucie. JeŜeli np. dorosły człowiek nie pozwala sobie na przeŜycie głębokiego Ŝalu po utracie bliskiego człowieka, stara się zapomnieć o swym cierpieniu za pomocą róŜnych rozpraszających działań, lub jeśli z lęku przed utratą przyjaźni tłumi swoje oburzenie z powodu postępowania idealizowanego przyjaciela, musi liczyć się wówczas z pojawieniem depresji Chyba Ŝe potrafi nieustannie korzystać wielkościowego mechanizmu obronnego). Obecna sytuacja przypomina mu bowiem wcześniejszą zaleŜność, którą stale stara się wypierać. Kiedy zacznie zwracać uwagę na te konteksty, moŜe odnieść korzyść ze swojej depresji, bo dzięki niej pozna prawdę o sobie samym.

Dziecko nie ma takiej moŜliwości. Po pierwsze, nie potrafi zrozumieć mechanizmu samookłamywania, a po drugie, jego sytuacja róŜni się od sytuacji dorosłego tym, Ŝe jeśli nie otacza go wspierające, empatyczne otoczenie, to jego własne intensywne uczucia stanowią dla niego realne zagroŜenie. Lecz równieŜ dorosły podobnie jak dziecko moŜe bać się swoich uczuć, gdy nie uświadomi sobie przyczyn swojego lęku. W rzeczywistości tak ogromna intensywność uczuć występuje jedynie w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Najczęściej jednak o wiele lepiej pamiętamy cierpienia okresu dojrzewania, niemoŜność zrozumienia i uporządkowania własnych impulsów aniŜeli pierwsze urazy, które przesłania zazwyczaj obraz idyllicznego dzieciństwa lub całkowita często amnezja dotycząca tego okresu.

Być moŜe właśnie dlatego dorośli ludzie o wiele rzadziej wspominają z nostalgią okres dojrzewania niŜ dzieciństwo. W mieszaninie znanych z najgłębszej przeszłości uczuć tęsknoty, oczekiwań i lęku przed rozczarowaniem, których wiele osób doznaje w czasie świąt, odzwierciedla się prawdopodobnie pragnienie odnalezienia intensywności uczuć własnego dzieciństwa. Lecz właśnie ta intensywność dziecięcych uczuć sprawia, Ŝe skutki ich tłumienia są niezmiernie głębokie. Im silniejszy jest więzień, tym grubsze mury trzeba wznosić wokół niego, a te utrudniają bądź wręcz uniemoŜliwiają późniejszy rozwój emocjonalny.

JeŜeli kilkakrotnie doświadczymy, Ŝe długotrwała depresja znika, kiedy uda się przebić do świadomości intensywnym wczesnodziecięcym uczuciom, w których powtarza się specyficzny motyw niezrozumienia, to czasem zmienia się nasz sposób postępowania z tymi nie chcianymi uczuciami, a przede wszystkim z bólem.

34

Odkrywamy, Ŝe nie musimy powtarzać w nieskończoność dawnego schematu (rozczarowanie – tłumienie bólu – depresja), gdyŜ mamy teraz nową moŜliwość obchodzenia się z poraŜkami, a mianowicie, moŜemy doświadczyć bólu. Dopiero w ten sposób uzyskujemy dostęp do naszych wcześniejszych doświadczeń, tzn. do ukrytych aŜ do tej pory części naszego Ja i naszego losu. Jeden z pacjentów w następujący sposób opisał końcową fazę swojej terapii:

To nie piękne i przyjemne uczucia dostarczały mi nowych wglądów, lecz te, przed którymi najbardziej się broniłem: uczucia, w których doświadczałem siebie jako małego, złego, bezradnego, zawstydzonego, pełnego bezzasadnych oczekiwań, czepiającego się czy zmieszanego. A przede wszystkim smutnego i osamotnionego. Ale właśnie dzięki tym doświadczeniom, których tak długo unikałem, mogłem coś w Ŝyciu zrozumieć, coś, czego nie znalazłbym w Ŝadnej ksiąŜce.

Pacjent ten opisał proces emocjonalnego poznania. Interpretacje terapeutów, którzy nigdy nie odkryli własnego dzieciństwa, mogą go zaburzać, opóźniać, powstrzymywać, a nawet uniemoŜliwić czy ograniczyć do czysto intelektualnej wiedzy. Pacjent bardzo szybko jest gotów zrezygnować z radości, jaką przynosi odkrywanie własnych prawd i ich wyraŜanie, i dostosowuje się do koncepcji terapeuty z obawy, Ŝe utraci jego sympatię, zrozumienie i empatię, na co czekał przecieŜ przez całe swoje Ŝycie. PoniewaŜ tego właśnie doświadczył ze strony rodziców, nie potrafi uwierzyć, Ŝe nie musi tak być. Jednak jeśli poddaje się temu lękowi i próbuje przystosować, to cała terapia kieruje się na fałszywe ja, prawdziwe Ja natomiast wciąŜ pozostaje ukryte i nierozwinięte. Dlatego ogromnie waŜne jest, aby terapeuta nie tworzył uwarunkowanych własnymi potrzebami koncepcji i interpretacji, kiedy pacjent dzięki swym emocjom zaczyna właśnie odkrywać róŜne powiązania w swojej historii. Terapeuta, który tak postępuje, jest jak przyjaciel, który przynosi więźniowi smaczny posiłek w chwili, gdy ten odkrył moŜliwość opuszczenia swojej celi i spędzenia pierwszej nocy na wolności, być moŜe bez ochrony i bez jedzenia, ale wolny. PoniewaŜ ten krok w nieznane wymaga wielkiej odwagi, moŜe się zdarzyć, Ŝe więzień zrezygnuje ze swojej szansy i pozostanie w więzieniu, pocieszając się smacznym posiłkiem i „poczuciem bezpieczeństwa”. JeŜeli jednak uszanujemy potrzebę pacjenta i pozwolimy mu samodzielnie odkrywać prawdę, moŜe on po raz pierwszy świadomie doświadczyć dawnych, zapomnianych sytuacji, odczuć ich tragizm i w końcu się od nich uwolnić po przejściu procesu Ŝalu i smutku. Takie doświadczenia pomagają odnaleźć swoje prawdziwe Ja, są wręcz tego nieodzownym warunkiem.

Jak juŜ wspominałam, przeciwieństwem depresji w obrębie tego samego zaburzenia jest wielkościowość. Dlatego pacjent moŜe przejściowo uwolnić się od depresji, jeŜeli terapeuci lub grupa terapeutyczna pozwalają mu uczestniczyć ich własnym poczuciu wielkości, tzn. jeŜeli torują pacjentowi jako ich części drogę do poczucia się wielkim i silnym. Zaburzenie zmienia co prawda na jakiś czas swe oblicze, jednak nie znika. Uwolnienie od obu form zaburzenia właściwie nie jest moŜliwe bez doświadczenia głębokiego smutku z powodu dawnej, traumatycznej sytuacji w dzieciństwie.

Zdolność do odczuwania Ŝalu i smutku przywraca osobie cierpiącej na depresję Ŝywotność i zdolność twórczego działania, a osoba wielkościowa moŜe uwolnić się od przymusu nieustannego wysiłku i osiągania wciąŜ nowych sukcesów. Człowiek, który w trakcie długotrwałego procesu terapeutycznego zaczyna dostrzegać, Ŝe nigdy nie kochano go w dzieciństwie takim jaki był, a jedynie za jego osiągnięcia, sukcesy i określone cechy charakteru, Ŝe poświęcił swoje dzieciństwo w imię fałszywej

35

„miłości”, doświadcza głębokiego bólu i Ŝalu, ale pewnego dnia przestanie mu zaleŜeć na nieustannym reklamowaniu siebie. Odkryje w sobie potrzebę odnalezienia swego prawdziwego Ja i nie będzie juŜ chciał nieustannie walczyć o miłość – „miłość”, która w gruncie rzeczy pozostawia pustkę, albowiem dotyczy fałszywego ja, a którego zaczął rezygnować.

Uwolnienie od depresji nie oznacza nieustającej wesołości czy całkowitego braku cierpienia, lecz Ŝywotność, tzn. wolność spontanicznego doświadczania pojawiających się uczuć. A Ŝycie pełne jest najróŜniejszych uczuć, nie tylko radosnych, wzniosłych i pozytywnych – zawiera całą ich ludzką skalę: zawiść, zazdrość, wściekłość, oburzenie, rozpacz, tęsknotę czy smutek. Tracimy umiejętność odczuwania pełnej gamy tych uczuć, jeśli ich korzenie zostały odcięte w dzieciństwie. Dlatego dostęp do prawdziwego Ja uzyskujemy dopiero wówczas, kiedy powrócimy doń jako dorośli, przestaje być dla nas obcy i zagraŜający, uczymy się w nim poruszać i czuć bezpiecznie i nie musimy juŜ odgradzać się od niego murem iluzji. Wiemy, co wprowadziło nas w pomieszanie i wiedza ta nas wyzwala. W ostatecznym rozrachunku moŜemy uwolnić się równieŜ od dawnego bólu.

Wiele porad dotyczących „postępowania” z pacjentami depresyjnymi ma charakter wyraźnie manipulacyjny. Niektórzy psychiatrzy sądzą, Ŝe trzeba pokazać pacjentowi, iŜ jego poczucie beznadziejności nie jest racjonalne lub teŜ naleŜy uświadomić mu jego nadwraŜliwość. Moim zdaniem, takie postępowanie wspiera jedynie fałszywe ja przystosowanie emocjonalne, a więc w gruncie rzeczy równieŜ depresję. Jeśli tego nie chcemy, musimy powaŜnie traktować wszystkie uczucia pacjenta. Właśnie jego nadwraŜliwość, jego wstyd, obwinianie siebie (jakŜe często pacjent depresyjny wie, Ŝe reaguje nadwraŜliwie, i jak bardzo się za to oskarŜa!) tworzą szlak prowadzący ku dawnym uczuciom i prawdziwej, ukrytej skardze, mimo Ŝe on jeszcze sam nie rozumie, do czego naprawdę się odnoszą. Uczucie beznadziejności często pasuje dokładnie do realnej dziecięcej sytuacji.

Im mniej realne są te uczucia, im mniej pasują do obecnej rzeczywistości, tym wyraźniej pokazują, Ŝe są reakcją na nieznane sytuacje, które naleŜy dopiero odkryć. JeŜeli jednak nie wolno pacjentowi doświadczyć w pełni tego uczucia, lecz zostaje mu ono wyperswadowane, to nie moŜe on dokonać Ŝadnych odkryć, a depresja świętuje swój prawdziwy triumf.

40-letnia Pia, okrutnie wykorzystywana w dzieciństwie, po długiej fazie depresji, której towarzyszyły myśli samobójcze, mogła wreszcie doświadczyć swojej gwałtownej, długo tłumionej wściekłości na ojca, nie oskarŜając się przy tym za to uczucie. Początkowo zamiast ulgi nastąpił okres pełen smutku i łez. Pod koniec tej fazy powiedziała:

Świat się nie zmienił, wokół mnie jest tyle agresji i podłości – i dostrzegam to jeszcze wyraźniej niŜ kiedyś. A mimo to – po raz pierwszy czuję, Ŝe Ŝycie warte jest tego, by je przeŜywać. Być moŜe dlatego, Ŝe Ŝyję wreszcie moim własnym Ŝyciem. I jest to wspaniała przygoda. Ale rozumiem teraz lepiej moje myśli samobójcze, szczególnie te z okresu młodości. Nie miałam ochoty dalej istnieć… przede wszystkim dlatego, Ŝe w jakiś sposób Ŝyłam cudzym Ŝyciem, którego wcale nie chciałam i które bez trudu mogłam odrzucić.

36

Społeczny aspekt depresji

MoŜemy w tym miejscu zapytać: czy przystosowanie zawsze musi prowadzić do depresji? Czy nie zdarza się i czy nie ma na to przykładów, Ŝe przystosowani emocjonalnie ludzie Ŝyją w zadowoleniu i szczęściu? Być moŜe, w przeszłości zdarzały się takie przypadki. W kulturach, które funkcjonowały w chronionym przed wpływami zewnętrznymi systemie wartości, przystosowany człowiek nie dysponował autonomią, nie posiadał równieŜ indywidualnego poczucia toŜsamości, w którym mógłby znaleźć oparcie – tę funkcję pełniła grupa. Oczywiście, równieŜ i tu istniały wyjątki – ludzie, którym to nie wystarczało i którzy byli dostatecznie silni, aby wyłamać się z grupy. Jednak współcześnie takie odgrodzenie się jakiejś grupy od innych, wyznających odmienną hierarchię wartości, jest raczej niemoŜliwe z wyjątkiem przypadków sekt. Oznacza to, Ŝe jednostka musi odnaleźć oparcie w sobie, jeśli nie chce stać się piłką w grze najróŜniejszych grup interesów i ideologii.

Istnieją obecnie co prawda liczne grupy, które nazywają się treningowymi i uwaŜają owo wzmacnianie poszczególnych jej uczestników za swoje zadanie terapeutyczne. W ten sposób moŜe dojść nawet do nałogu uczestnictwa w grupach, gdyŜ przekazują one uczucie, Ŝe jest się podtrzymywanym, i wspierają iluzję, Ŝe wyparte dziecięce potrzeby miłości, zrozumienia i bezpieczeństwa mogą wciąŜ jeszcze zostać zaspokojone przez grupę. Lecz i ten „narkotyk” nie jest w stanie naprawdę rozpuścić depresji, dopóki dziecięce uczucia wciąŜ są tłumione. Oparcie we własnym Ja, tzn. w dostępie do rzeczywistych potrzeb i uczuć, i moŜliwość artykułowania ich, jest niezbędna kaŜdemu, kto pragnie Ŝyć bez depresji i nałogów.

RównieŜ w wytresowanym dziecku drzemią siły, które stawiają opór przystosowaniu. W okresie dojrzewania niektórzy młodzi ludzie wybierają wartości przeciwstawne wartościom rodziców, tworzą więc nowe ideały i próbują je realizować. Jednak jeśli te poszukiwania nie są zakorzenione w odczuwaniu własnych rzeczywistych uczuć i potrzeb, to młody człowiek uzaleŜni się w podobny sposób od swoich nowych ideałów jak kiedyś od rodziców. Ponownie wyprze się własnego Ja, aby być zaakceptowanym i kochanym przez grupę rówieśników bądź przez partnera. Ale to wszystko nie moŜe pomóc naprawdę uniknąć depresji, gdyŜ równieŜ jako dorosły, ten człowiek nie jest sobą, nie zna samego siebie ani siebie nie kocha; robi wszystko, aby ktoś pokochał go tak, jak tego potrzebował jako dziecko. I wciąŜ ma nadzieję, Ŝe uda mu się uzyskać tę miłość dzięki przystosowaniu do kogoś. Oba poniŜsze przykłady przybliŜą nam taki rozwój:

1. Paula, 28 lat, pragnęła wyzwolić się ze swojej patriarchalnej rodziny, w której matka całkowicie podporządkowała się ojcu. Wyszła za mąŜ za uległego męŜczyznę i pozornie robiła wszystko inaczej niŜ matka. MąŜ nie reagował, kiedy Paula sypiała w ich wspólnym mieszkaniu z innymi męŜczyznami. Ona sama nie pozwalała sobie na uczucia zazdrości i czułości i chciała utrzymywać seksualne kontakty z wieloma partnerami, nie wiąŜąc się z Ŝadnym emocjonalnie, aby czuć się równie samodzielną i niezaleŜną jak męŜczyzna. Jej potrzeba „bycia nowoczesną” sięgała jednak tak daleko, Ŝe pozwalała kochankom, aby ja poniŜali i znęcali się nad nią, gdy mieli na to ochotę. Tłumiła przy tym wszelkie uczucia urazy i upokorzenia, sądząc Ŝe jest to oznaka wolności od przesądów i nowoczesności. W rzeczywistości wnosiła w te relacje swoje dziecięce posłuszeństwo oraz przejętą nieświadomie od matki uległość. Cierpiąc z powodu cięŜkiej depresji i uzaleŜnień zdecydowała się rozpocząć terapię, która pozwoliła jej poczuć, w jaki sposób uległość jej matki znalazła w niej swoje

37

odzwierciedlenie. Te bezpośrednie konfrontacje z matką umoŜliwiły jej z biegiem czasu uwolnienie się od przymusowego i nieświadomego przejmowania postawy matki we własnych związkach partnerskich i pozwoliły kochać wreszcie tych ludzi, którzy byli warci jej uczucia.

2. Amara, czterdziestolatka pochodzącego z afrykańskiej rodziny, wychowywała tylko matka. Ojciec umarł, kiedy Amar był jeszcze bardzo mały. Matka uporczywie wymagała przestrzegania określonych form i nie pozwalała dziecku na odczuwanie i artykułowanie potrzeb. Z drugiej strony, aŜ do okresu dojrzewania regularnie masowała Amarowi penis, twierdząc, ze poradzili jej to lekarze. Syn, kiedy dorósł, rozstał się z matką i jej światem i oŜenił się z Europejką, naleŜącą do całkowicie odmiennej warstwy społecznej niŜ jego rodzice. Wybór kobiety, która go dręczyła, poniŜała i pozbawiała pewności siebie i której nie potrafił się ani przeciwstawić, ani opuścić, nie był przypadkowy, lecz wypływał z zachowanej w ciele, lecz całkowicie nieuświadomionej historii dzieciństwa. To pełne udręk małŜeństwo, podobnie jak opisane wyŜej, było próbą wyrwania się ze społecznego układu rodziców za pomocą innego układu. Dorosły męŜczyzna mógł co prawda uwolnić się od prawdziwej matki, lecz emocjonalnie pozostał związany z nieświadomym obrazem matki swego dzieciństwa. Tę rolę spełniała jego Ŝona tak długo, dopóki nie był w stanie doświadczyć świadomie swych dziecięcych uczuć. Podczas terapii doświadczył wiele bólu uświadamiając sobie stopniowo, jak bardzo podziwiał swoją matkę, kiedy był dzieckiem, czując się jednocześnie wykorzystywany i bezbronny, jak bardzo ją kochał i nienawidził zarazem, będąc całkowicie od niej zaleŜny. Jednak doświadczenie tych uczuć spowodowało, Ŝe przestał bać się swojej Ŝony i po raz pierwszy odwaŜył się zobaczyć ją taką, jaka była naprawdę. Dziecko musi się przystosować, aby zachować iluzję miłości, akceptacji i dobra. Dorosły nie potrzebuje juŜ tej iluzji, by przeŜyć. MoŜe zdjąć klapki z oczu, by widząc jasno, decydować o swoim działaniu.

Zarówno człowiek cierpiący na manię wielkości, jak i cierpiący na depresję, całkowicie odrzuca rzeczywistość swego dzieciństwa, Ŝyjąc tak, jakby wciąŜ moŜna było zdobyć miłość rodziców: pierwszy – podtrzymując iluzję sukcesów, drugi zaś doświadczając nieustannie lęku, Ŝe z własnej winy utraci ich sympatię. Jednak ani jeden, ani drugi, nie jest w stanie zaakceptować prawdy, ze w przeszłości nie było Ŝadnej miłości, i Ŝe największe nawet wysiłki tego nie zmienią.

Legenda o Narcyzie

Legenda o Narcyzie opowiada o tragedii utraty siebie, o tak zwanym zaburzeniu narcystycznym. Przeglądający się w wodzie Narcyz zakochuje się w swym pięknym obliczu, które z pewnością napawało dumą jego matkę. Nimfa Echo odpowiada na wołanie młodzieńca, którego piękno ją zauroczyło. Słowa Echo wprowadzają Narcyza w błąd. Oszukuje go takŜe własne odbicie w wodzie, ukazując jedynie doskonałą, wspaniałą część jego osoby, skrywając jednak przed nim pozostałe jej aspekty. Na przykład, jego plecy i cień są przed nim ukryte, nie naleŜą do ukochanego obrazu, zostają wyparte.

Ten etap samozachwytu moŜemy porównać z fazą manii wielkości, a następny – z niszczącą tęsknotą za sobą samym – z depresją. Narcyz pragnął być jedynie pięknym młodzieńcem, całkowicie odrzucił swoje prawdziwe Ja, chciał stopić się z

38

cudownym obrazem. Prowadzi to do rezygnacji z siebie, do śmierci lub jak u Owidiusza – do przemiany w kwiat. Śmierć jest logiczną konsekwencją fiksacji na fałszywym ja. Same piękne i przyjemne uczucia nie wystarczają, aby utrzymać nas przy Ŝyciu, by uczynić nasze istnienie głębokim, cennym i pełnym decydujących wglądów. Często to właśnie te niewygodne, nieprzystosowane uczucia, przed którymi najchętniej byśmy uciekli – niemoc, wstyd, zawiść, zazdrość, pomieszanie, wściekłość, smutek – mają dla Ŝycia decydujące znaczenie. W relacji terapeutycznej moŜemy doświadczyć tych uczuć, zrozumieć je i uporządkować. W tym sensie przestrzeń, jaka wyznacza sytuacja terapeutyczna jest zwierciadłem naszego wewnętrznego świata, o ileŜ bogatszego od pięknego oblicza Narcyza. Narcyz jest zakochany w swoim wyidealizowanym obrazie, ale ani wielkościowy, ani depresyjny „Narcyz” nie potrafi pokochać siebie naprawdę. Jego zachwycenie własnym fałszywym ja udaremnia nie tylko pokochanie innych, ale na przekór wszelkim pozorom – równieŜ miłość do najbliŜszej istoty – do samego siebie.

39

Część III

Piekielne koło pogardy.

Upokorzenie,

pogardzanie słabo ścią

i co dalej?

40

Przykłady z codziennego Ŝycia

W czasie jednego z moich urlopów nieustannie krąŜyłam myślami wokół pogardy, czytałam więc róŜne swoje wcześniejsze notatki na ten temat. Dzięki temu o wiele silniej niŜ zazwyczaj przeŜyłam banalną, pozbawioną jakichkolwiek spektakularnych zdarzeń scenę. Rozpocznę moje rozwaŜania jej opisem, gdyŜ bez obawy popełnienia niedyskrecji pomoŜe mi zilustrować wglądy, jakie uzyskałam w mojej pracy.

Byłam na spacerze, kiedy moją uwagę zwróciło na siebie idące przede mną młode małŜeństwo z dwuletnim chłopcem, który bez przerwy marudził. (Przyzwyczajeni jesteśmy postrzegać zazwyczaj takie sytuacje z pozycji osoby dorosłej, ale tu spróbuję przedstawić ją z punktu widzenia dziecka.) Oboje kupili sobie właśnie lody na patyku i ze smakiem je lizali. Chłopczyk teŜ chciał dostać takiego loda. Matka powiedziała do niego czule: „Chodź, moŜesz ugryźć kawałek mojego, całego loda nie dostaniesz – jest dla ciebie za zimny”. Dziecko nie chciało odgryźć kawałka, wyciągnęło rączkę, aby wziąć całego, ale matka odsunęła się. Chłopiec rozpłakał się rozpaczliwie i teraz sytuacja powtórzyła się z ojcem: „No, myszeczko”, powiedział czule ojciec, „moŜesz odgryźć kawałek mojego”. „Nie chcę”, zawołał chłopczyk, zaczął biegać, próbował zająć się czym innym, ale wciąŜ na nowo powracał, patrzył zazdrośnie i smutno w górę, gdzie zadowoleni dorośli, solidarnie rozkoszowali się swoimi lodami. WciąŜ na nowo jedno z rodziców proponowało dziecku „gryza”, a ono wyciągało w odpowiedzi rączkę po całego loda, na co dorośli wycofywali rękę trzymającą skarb.

Im głośniej dziecko płakało, tym bardziej śmieszyło to rodziców. Śmiali się, próbując rozweselić w ten sposób syna: „Zrozum, to nie jest takie waŜne, przestań się wreszcie wygłupiać”. Za którymś razem dziecko usiadło na ziemi, plecami do rodziców i zaczęło rzucać drobne kamyki do tyłu w kierunku matki, potem nagle wstało i spojrzało z niepokojem na rodziców, chcąc się upewnić, czy aby sobie nie poszli. Kiedy ojciec skończył loda i dokładnie wylizał patyczek, dał go dziecku i poszedł dalej. Chłopiec z nadzieją spróbował oblizać drewienko, przyjrzał mu się i wyrzucił je, następnie chciał z powrotem podnieść. W końcu zrezygnował i głębokie, podobne do szlochu pojedyncze westchnienie wstrząsnęło jego ciałem. Potem posłusznie powlókł się za rodzicami.

Jestem przekonana, Ŝe przyczyną stresu dziecka nie była niemoŜność zaspokojenia „instynktownej potrzeby oralnej”, gdyŜ mógłby kilkakrotnie odgryźć kawałek loda, lecz to, Ŝe było nieustannie poniŜane i frustrowane. Rodzice nie rozumieli, Ŝe chłopczyk chciał tak samo jak oni trzymać w ręce patyczek z lodem, więcej – wyśmiano jego pragnienia. Stał naprzeciwko dwojga olbrzymów, którzy, dumni ze swego konsekwentnego postępowania wspierali się wzajemnie, podczas gdy on był całkowicie sam ze swym bólem, nie mogąc powiedzieć niczego oprócz „nie” i nie mogąc wyjaśnić im niczego gestami (które były bardzo wymowne). Nie miał nikogo, kto broniłby jego racji. JakŜe niesprawiedliwa jest sytuacja, w której dziecko stoi naprzeciwko dwojga dorosłych niczym przed niedostępnym murem. Nazywamy to „konsekwentnym wychowywaniem”, kiedy nie pozwalamy dziecku, aby poskarŜyło się jednemu z rodziców na drugiego.

41

MoŜna by zapytać, dlaczego ci rodzice zachowali się w taki pozbawiony empatii sposób? Dlaczego Ŝadne nie wpadło na pomysł, aby szybciej zjeść lub wyrzucić połowę loda, aby dać dziecku patyczek z odrobiną smakołyka do wylizania? Dlaczego stali oboje nad nim, jedząc powoli swoje lody, całkowicie nieporuszeni rozpaczą swojego dziecka, na dodatek wyśmiewając się z niego? Nie byli to źli czy oziębli rodzice; ojciec przemawiał do dziecka z wielką czułością. A mimo to wykazali całkowity brak empatii, przynajmniej w tym momencie.

MoŜemy wyjaśnić tę zagadkę jedynie wówczas, gdy spróbujemy ujrzeć równieŜ w nich pozbawione pewności siebie dzieci, które wreszcie znalazły słabszą istotę i przy niej mogą poczuć się silne. Które dziecko nie doświadczyło tego, Ŝe wyśmiewa się jego najgorętsze pragnienia, mówiąc np. „PrzecieŜ czegoś takiego nie potrzebujesz”. Dziecko czuje się wówczas zdezorientowane, zawstydzone i lekcewaŜone i przy najbliŜszej okazji przeniesie to uczucie na jeszcze mniejsze dziecko.

Takie doświadczenia występują w najprzeróŜniejszych odcieniach i niuansach. Wszystkie łączy to, Ŝe lęk słabego i bezbronnego dziecka daje dorosłemu poczucie siły i moŜliwość manipulowanie potrzebami i lękami innych – mimo Ŝe nie potrafi poradzić sobie z własnymi.

Bez wątpienia równieŜ nasz mały chłopiec za dwadzieścia lat – lub wcześniej z rodzeństwem – jeszcze raz odegra historię z lodami, ale tym razem to on będzie je trzymał w ręku, a kto inny stanie się tym bezbronnym, zazdrosnym, słabym, małym stworzeniem. Będzie to chwila, kiedy wreszcie odetnie się od tych wszystkich uczuć, lokując je na zewnątrz, w kim innym.

Pogarda dla mniejszego i słabszego jest najlepszą obroną przed ujawnieniem własnego poczucia niemocy, jest przejawem odciętej słabości. Ten, kto jest naprawdę silny, zna swoje poczucie słabości i nie musi demonstrować mocy przez upokarzanie innych.

Wielu dorosłych doświadcza niemocy, zazdrości i poczucia opuszczenia dopiero wówczas, gdy obcują ze swoimi dziećmi, gdyŜ we własnym dzieciństwie nigdy nie dano im szansy przeŜycia tych uczuć świadomie. Opisałam wcześniej pacjenta, który tak długo miał przymus zdobywania, uwodzenia i opuszczania kobiet, aŜ nie doświadczył w końcu uczuć związanych z nieustannym opuszczaniem go przez matkę. Przypomniał sobie wówczas, Ŝe często był wyśmiewany, i po raz pierwszy przeŜył uczucia upokorzenia i poniŜenia z tamtego okresu. AŜ do tej pory wszystko to było dla niego tajemnicą. Bólu, przez który nie moŜemy świadomie przejść, pozbywamy się, delegując go na własne dziecko, tak jak na przykład wydarzyło się to w opisanej powyŜej scenie z lodami: „Widzisz, my jesteśmy duzi, nam wolno, a dla ciebie lody są „za zimne”. Dopiero kiedy sam staniesz się duŜy, będziesz mógł rozkoszować się nimi jak teraz my”.

To nie odmowa zaspokojenia popędu poniŜa dziecko, lecz lekcewaŜenie jego osoby. PoniewaŜ rodzice nieświadomie mszczą się na dziecku za własne upokorzenia demonstracyjnym podkreśleniem swojej „dorosłości”, cierpienie dziecka nieustannie się nasila. Rodzice w pełnych zaciekawienia oczach dziecka odnajdują własną pełną upokorzeń przeszłość, muszą więc za pomocą uzyskanej teraz władzy bronić się przed nią. Mimo najlepszych chęci nie potrafimy wyzwolić się ze schematów zachowania, którymi w najwcześniejszym dzieciństwie obciąŜyli nas rodzice. Dopiero gdy pozwolimy sobie poczuć i doświadczyć w pełni cierpienie, jakiego doznaliśmy w ramach tych scenariuszy, moŜemy odzyskać swobodę. Wtedy teŜ tylko jesteśmy w stanie zrozumieć, jak bardzo były i są destrukcyjne.

42

Wiele społeczeństw dyskryminuje małe dziewczynki z powodu ich płci. Lecz kiedy stają się kobietami i uzyskują całkowitą władzę nad noworodkiem i niemowlęciem, te byłe dziewczynki przekazują doznaną pogardę swemu dziecku, i to właśnie wówczas, kiedy jest najwraŜliwsze i najbardziej otwarte. Dorosły męŜczyzna idealizuje swoją matkę, gdyŜ kaŜdy człowiek przywiązany jest do wyobraŜenia, Ŝe był naprawdę kochany, i gardzi wszystkimi innymi kobietami, biorąc na nich odwet za cierpienie doznane od matki. Kobiety z kolei, dorosłe juŜ i w dalszym ciągu upokarzane, przewaŜnie nie mają Ŝadnej innej moŜliwości pozbycia się swoich cięŜarów, jak tylko przerzucanie ich na dzieci. Wszystko jest dozwolone: dziecko nikomu nic nie opowie, chyba Ŝe kiedyś w formie perwersji lub nerwicy natręctw, ale ten język jest tak zaszyfrowany, Ŝe czyny matki pozostają ukryte.

Pogarda jest bronią słabych, która chroni przed uczuciami przypominającymi własną historię. A u źródeł kaŜdej pogardy, kaŜdej dyskryminacji odnaleźć moŜemy mniej lub bardziej świadomą, nie kontrolowaną, ukrytą i tolerowaną (poza przypadkami zabójstwa i najcięŜszego okaleczenia) władzę dorosłego nad dzieckiem. To, co dorosły robi z duszą swego dziecka, jest wyłącznie jego sprawą, traktuje ją niczym swoją własność, podobnie jak kliki sprawujące władzę postępują z obywatelami państw totalitarnych. Ale dorosły nigdy nie jest tak całkowicie bezbronny, jak niemowlę wydane na pastwę rodziców, którzy lekcewaŜą jego prawa. Dopóki nie uwraŜliwimy się na cierpienia małych dzieci, pozostaniemy obojętni na te naduŜycia władzy i będziemy je bagatelizować twierdząc, Ŝe przecieŜ chodzi „jedynie o dzieci”. Ale te dzieci za dwadzieścia lat staną się dorosłe i zaczną odpłacać za wszystkie doznane upokorzenia własnym dzieciom. Być moŜe nawet świadomie zaczną walczyć przeciwko okrucieństwom popełnianym na świecie, lecz mimo to nieświadomie będą zadawać cierpienia swoim najbliŜszym, nosząc w sobie wiedzę doznanych okrucieństwach, do której brak im dostępu – wiedzę skrywaną za wyidealizowanym obrazem dzieciństwa i popychającą do destrukcyjnych działań.

Musimy wreszcie rozpuścić te destrukcyjne wzorce zachowania, uświadamiając sobie emocjonalnie to „dziedzictwo” przekazywane z pokolenia na pokolenie. Człowiek, który policzkuje, bije czy świadomie obraŜa innych, wie, Ŝe zadaje im ból, nawet jeśli nie rozumie, dlaczego to robi. Lecz jakŜe często naszym rodzicom i nam samym brakowało świadomości, jak bardzo boleśnie, głęboko i trwale raniliśmy kształtujące się Ja naszych dzieci. Mamy szczęście, jeśli nasze dzieci potrafią to zauwaŜyć i powiedzieć nam o tym, jeśli dają nam szansę zauwaŜenia błędów i zaniedbań, i przeproszenia ich za nie. Będą mogły wówczas zerwać przekazywane od wieków pęta władzy, dyskryminacji i pogardy. Jeśli świadomie przeŜyją swoją wczesną niemoc i złość, nie będą musiały z nimi walczyć, naduŜywając swojej władzy.

W większości przypadków jednak cierpienie doznane w dzieciństwie zostaje emocjonalnie odcięte, tworząc ukryte źródło nowych, czasem bardzo subtelnych upokorzeń w następnym pokoleniu. Dysponujemy tu najprzeróŜniejszymi mechanizmami obronnymi, takimi jak wyparcie (np. własnego cierpienia), racjonalizacja („moim obowiązkiem jest wychować dziecko”), przeniesienie („to nie ojciec, ale mój syn mnie zranił”), idealizacja („ojciec bił mnie tylko dla mojego dobra”) itd., a przede wszystkim mechanizmem przemiany biernego cierpienia w aktywne formy zachowania. PoniŜsze przykłady ilustrują, jak zadziwiająco podobne strategie stosują ludzie, aby obronić się przed swoją historią, choć mogą się róŜnić zarówno pochodzeniem, strukturą osobowości, jak i poziomem wykształcenia.

43

Trzydziestoletni syn greckich chłopów, właściciel niewielkiej restauracji w zachodniej Europie, opowiada z dumą, Ŝe nie pije alkoholu i Ŝe tę wstrzemięźliwość zawdzięcza ojcu. Kiedy pewnego razu mając 15 lat wrócił pijany do domu, ojciec zbił go tak, Ŝe przez tydzień musiał leŜeć w łóŜku. Od tej pory nabrał takiego wstrętu do alkoholu, Ŝe nie wziął juŜ nigdy nawet kropli do ust, chociaŜ w jego zawodzie bez przerwy ma z nim do czynienia. Kiedy usłyszałam, ze zamierza się wkrótce oŜenić, zapytałam go, czy będzie bił równieŜ własne dzieci.

„Oczywiście”, odpowiedział, „tylko biciem moŜna dobrze wychować dzieci; to najlepsza metoda, aby zdobyć sobie u nich szacunek. Ja np. nigdy bym się nie odwaŜył zapalić w obecności mojego starego ojca, chociaŜ on sam pali – tak wyraŜam mój szacunek do niego”. Ten człowiek nie był ani głupi, ani antypatyczny. MoŜna było tworzyć sobie złudne nadzieje, Ŝe jego przekonania są wynikiem braku odpowiedniego wykształcenia i Ŝe intelektualna wiedza mogłaby przeciwdziałać procesowi psychicznej destrukcji.

CóŜ jednak począć z tą iluzją, znając poniŜszy przykład, opisujący wykształconego człowieka?

Pewien utalentowany czeski pisarz miał w latach siedemdziesiątych odczyt w jednym z miast Republiki Federalnej Niemiec. Po odczycie publiczność zaczęła zadawać mu najróŜniejsze pytania, na które bez najmniejszych zahamowań udzielał odpowiedzi. Opowiadał, Ŝe chociaŜ w swoim czasie czynnie uczestniczył w Praskiej Wiośnie, to teraz dysponuje całkowitą swobodą i moŜe często wyjeŜdŜać na Zachód. Przedstawił chronologicznie rozwój sytuacji w swoim kraju w ciągu ostatnich kilku lat. Potem na pytanie o dzieciństwo opowiedział z błyszczącymi entuzjastycznie oczami o swoim wszechstronnie utalentowanym ojcu, który wspierał jego duchowy rozwój i zawsze był prawdziwym przyjacielem. Jedynie ojcu mógł pokazać swoje pierwsze opowiadania. Ojciec był z niego bardzo dumny i nawet kiedy go bił, co robił zawsze, kiedy matka skarŜyła się na zachowanie syna, był dumny, jeśli syn zdołał powstrzymać się od płaczu. PoniewaŜ za łzy dziecko otrzymywało dodatkowe lanie, szybko się nauczyło je tłumić i w końcu samo się tym szczyciło, uwaŜając to za dar ofiarowywany podziwianemu ojcu.

MęŜczyzna opowiadał o tym, jak go bito, jakby to była najnormalniejsza rzecz pod słońcem (i dla niego taka była), a potem dodał: „To było dla mnie dobre, lania przygotowały mnie do Ŝycia, stałem się twardy, nauczyłem się zaciskać zęby. Dlatego mogłem skutecznie rozwijać mój talent”. A my moglibyśmy dodać, Ŝe dlatego teŜ tak dobrze mógł się przystosować do komunistycznych rządów.

Zupełnie inaczej o swoim dzieciństwie mówił w programie telewizyjnym reŜyser filmowy Ingmar Bergmann. W pełni świadomie i z o wiele większym (choć jedynie intelektualnym) zrozumieniem związków przyczynowych opowiadał, Ŝe było jednym wielkim pasmem upokorzeń. Upokorzenie było podstawową metodą wychowawczą w jego rodzinie. Jeśli np. zmoczył spodnie, przez cały dzień musiał nosić czerwoną sukienkę, Ŝeby wszyscy wiedzieli, co mu się przydarzyło, i Ŝeby musiał się wstydzić. Był młodszym z dwóch synów protestanckiego pastora. Opisał scenę, która często powtarzała się w jego dzieciństwie: ojciec bije jego brata po plecach, matka wyciera watą krwawiące plecy, a on sam siedzi i przygląda się.

Tę scenę Bergmann opowiadał bardzo spokojnie, wręcz zimno. MoŜemy wyobrazić go sobie jako dziecko, jak siedzi nieruchomo i obserwuje. Z pewnością nie uciekał, nie zamykał oczu, nie krzyczał. Odnosimy wraŜenie, Ŝe ta scena jest

44

prawdziwa, lecz jednocześnie stanowi pokrywkę dla tego, co przydarzyło się jemu samemu. Trudno bowiem uwierzyć, Ŝe ojciec bił tylko starszego syna.

Wielu ludzi bardzo długo wierzy, Ŝe to jedynie ich rodzeństwo było upokarzane. Dopiero w trakcie odkrywającej terapii wraz z pojawieniem się uczuć wściekłości i niemocy, ale teŜ złości i oburzenia, pojawia się doświadczenie upokorzenia i osamotnienia, które czuli, kiedy ich ukochany ojciec znęcał się nad nimi.

Bergmann mógł nie tylko wypierać bądź przenosić swoje cierpienie – robił filmy i delegował odrzucone uczucia na widza. Być moŜe jako widzowie w kinie mamy kontakt z uczuciami, których nie mógł, będąc dzieckiem takiego ojca, otwarcie kiedyś przeŜywać, lecz które przetrwały w jego wnętrzu. Siedzimy przed ekranem i tak jak kiedyś ten mały chłopiec jesteśmy konfrontowani z okrucieństwem zadawanym „naszemu bratu” i właściwie nie potrafimy ani nie chcemy zareagować autentycznymi uczuciami na tę brutalność. Bronimy się przed swymi uczuciami. Kiedy Bergmann z Ŝalem opowiada, Ŝe aŜ do 1945 roku nie potrafił prawidłowo ocenić narodowego socjalizmu, mimo Ŝe często przyjeŜdŜał do Niemiec w okresie rządów Hitlera, to moim zdaniem, jest to bezpośredni skutek doświadczeń dzieciństwa. Okrucieństwo było w powietrzu, którym codziennie oddychał. Jak mógłby uznać je za coś nienormalnego?

Dlaczego opisałam tu historie trzech męŜczyzn, których bito w dzieciństwie? Czy nie są to aby sytuacje graniczne? Czy chcę napisać rozprawę o skutkach bicia? Nie, nie tylko o to tu chodzi. MoŜemy przyjąć, Ŝe są to rzeczywiście skrajne przypadki. Wybrałam te przypadki po części dlatego, Ŝe nie były mi one powierzone w zaufaniu, lecz opowiedziane publicznie, ale przede wszystkim dlatego, by pokazać, Ŝe doznania związane nawet z najokrutniejszym znęcaniem się pozostają ukryte w efekcie działania silnej potrzeby idealizowania, jaką ma kaŜde dziecko. Nikt nikogo nie sądzi, Ŝaden prokurator nie wnosi oskarŜenia, nie ma wyroku, wszystko pozostaje ukryte w mrokach przeszłości, a jeśli dowiadujemy się o jakichś faktach, to przedstawia się je nam jako dobrodziejstwo. Skoro dzieje się tak w przypadkach najokrutniejszych fizycznych tortur, to jak moŜna odkryć niezliczone fakty psychicznego znęcania się, które jest o wiele mniej widoczne i wcale nie uwaŜa się go jednoznacznie za godne potępienia. KtóŜ potraktuje powaŜnie te wszystkie subtelne poniŜenia, jak te, które zaobserwowałam w historii z lodami? W kaŜdej, dosłownie kaŜdej terapii dorosłych, kiedy pacjenci przestaną wypierać własne uczucia, mamy do czynienia z doznaniami pogardy. Wykorzystywanie dzieci przez rodziców przybiera wszelkie moŜliwe formy seksualnego i nieseksualnego znęcania się i upokarzania, co dziecko później, jako dorosły (często juŜ matka lub ojciec) z trudem odkrywa w procesie terapeutycznym.

Ojciec, który wyrósł w purytańskim otoczeniu, moŜe być bardzo zahamowany w małŜeńskich kontaktach seksualnych i dopiero np. kąpiąc maleńką dziewczynkę odwaŜa się po raz pierwszy dokładnie przyjrzeć się Ŝeńskim narządom płciowym i bawić się nimi, czując przy tym podniecenie. Matka, która była wykorzystywana seksualnie w dzieciństwie i którą wzwiedziony penis przeraŜał i poniŜał, boi się go. Zdarza się, Ŝe taka matka opanowuje swój lęk dopiero w kontakcie z maleńkim synkiem. MoŜe np. w taki sposób wycierać dziecko po kąpieli, Ŝe ma ono erekcję, co juŜ nie będzie budzić w niej przeraŜenia ani jej zagraŜać. MoŜe teŜ aŜ do okresu dojrzewania masować penis chłopca, by „usunąć” stulejkę (zwęŜenie napletka)”. Chroniona przez miłość, jaką kaŜde dziecko czuje do matki, moŜe teraz bezpiecznie odkrywać seksualność.

45

Co oznacza dla dziecka wykorzystywanie go przez zahamowanych seksualnie rodziców? KaŜde dziecko potrzebuje czułych dotknięć i jest szczęśliwe, otrzymując pieszczoty. Lecz jeśli budzą one w nim uczucia, które na tym etapie rozwoju nie występują spontanicznie, pojawia się w nim niepokój. Niepokój ten zwykle wzmacniany jest dodatkowo przez zakazujące słowa lub pogardliwe spojrzenia, jakimi rodzice reagują na jego własne autoerotyczne czynności.

Oprócz seksualnych istnieją teŜ inne formy gwałtów zadawanych dzieciom, np. indoktrynacja leŜąca u podstaw zarówno „antyautorytarnego”, jak i „porządnego wychowania”. Obie metody wychowawcze całkowicie lekcewaŜą prawdziwe potrzeby dziecka na danym etapie rozwoju. Kiedy rodzice zaczynają postrzegać dziecko jako swoją własność i sądzą, Ŝe mogą nim dysponować, jego naturalny rozwój zostaje gwałtownie przerwany.

Paradoksem jest fakt, Ŝe najpierw odcinamy dziecku korzenie, a później próbujemy zastąpić mu naturalne funkcje w sztuczny sposób. Tak np. tłumi się naturalną ciekawość dziecka („pewnych pytań nie naleŜy zadawać”), a później, kiedy dziecko utraci naturalny impuls uczenia się, proponuje się mu korepetycje, by przezwycięŜyło trudności w szkole. Podobne zachowania występują w uzaleŜnieniach. Ludzie, którzy w dzieciństwie musieli silnie tłumić swoje uczucia, próbują często za pomocą narkotyków bądź alkoholu odzyskać przynajmniej na krótko, utraconą intensywność uczuć (por. A.M.: Am Anfang war Erziehung, str. 133-168)*.

Aby zaprzestać nieświadomej dyskryminacji i przemocy wobec dzieci, najpierw musimy uświadomić sobie jej istnienie. Tylko wtedy, gdy uwraŜliwimy się na subtelne i wyrafinowane sposoby poniŜania dziecka, moŜemy rozwinąć w sobie szacunek, którego ono potrzebuje od pierwszego dnia Ŝycia, aby rozwijać się duchowo. Istnieją róŜne drogi osiągnięcia tej wraŜliwości: moŜemy np. obserwować obce dzieci i próbować wczuć się w nie albo teŜ, i to przede wszystkim, rozwijać w sobie empatię wobec własnego losu.

---------------------

* „Na początku było wychowanie…”. Planujemy wydanie tej znanej na całym świecie ksiąŜki Alice Miller w 1996 roku (J.S.).

Pogarda w zwierciadle terapii

Czy moŜna opowiedzieć historię, której się nie zna? Choć wydaje się to niemoŜliwe – zdarza się nieustannie, często w formie ślepego działania i całkowicie bezskutecznie. Ta historia moŜe jednak zostać zrozumiana i przepracowana. Odnajdujemy ją kawałek po kawałku w doświadczaniu własnych uczuć i potrzeb, jeśli potrafimy je zaakceptować, uszanować i uznać za uzasadnione

Dotyczy to równieŜ terapeutów. Czasami ludzi pytają mnie podczas seminariów bądź superwizji, jak naleŜy postępować z „niepoŜądanymi” uczuciami, np. gniewem, który pacjent budzi czasem w terapeucie. WraŜliwy terapeuta naturalnie poczuje gniew. Pytanie brzmi: Czy powinien go stłumić, aby nie odrzucić pacjenta? Lecz pacjent wyczuwa ten tłumiony gniew i budzi to w nim niepokój. To moŜe terapeuta powinien go wyrazić? Ale to z kolei moŜe przestraszyć pacjenta…

46

Przestajemy pytać o sposób postępowania z gniewem i innymi niepoŜądanymi uczuciami, jeśli załoŜymy, Ŝe wszystkie uczucia, które pacjent budzi w osobie pomagającej, są elementem nieświadomej próby opowiedzenia swojej historii i jednocześnie ukrycia jej, tzn. chronienia siebie. Nie ma po prostu innej moŜliwości. W tym sensie wszystkie pojawiające się w terapeucie uczucia naleŜą do tej zaszyfrowanej historii i nie naleŜy ich odrzucać. Terapeuta musi umieć dopuścić do siebie te uczucia i wyjaśnić je sobie. Wówczas będzie mógł ustalić, w jakim stopniu pochodzą one ze świata pacjenta, a w jakim przypominają mu własną historię – i przepracować tę część własnej historii w sobie. Dotyczy to równieŜ doradców, którzy pracują z uzaleŜnionymi i ofiarami seksualnych i psychicznych naduŜyć w dzieciństwie. Niestety, osoby zajmujące się pomaganiem próbują abstrakcyjnymi teoriami, ideologiami lub teŜ bagatelizowaniem czy autorytarnym zachowaniem szczelnie przykryć pojawiające się lęki.

Przymus powtarzania jako wyraz zaburzonej zdolno ści do pełnego wypowiadania si ę Ja

Kiedy pacjent zaczyna akceptować pojawiające się uczucia, ujawniają się dawno wyparte potrzeby i pragnienia, których nie moŜe początkowo realizować bez jednoczesnego przymusu samoukarania, lub które w ogóle nie mogą zostać zaspokojone, jako Ŝe dotyczą dawno minionej sytuacji. Do tej ostatniej kategorii potrzeb naleŜy np. pragnienie posiadania całkowicie dyspozycyjnej matki. Są jednak potrzeby, które moŜna i naleŜy zaspokoić w teraźniejszości i które regularnie ujawniają się w trakcie terapii. NaleŜy do nich np. centralna u kaŜdego człowieka potrzeba swobodnego wypowiadania się, tzn. występowania na zewnątrz takim jakim jest – w słowach, gestach, zachowaniu, w sztuce, w kaŜdym autentycznym przejawie siebie, i to od chwili wydania z siebie pierwszego krzyku. Ludzie, którzy jako dzieci musieli skrywać swoje prawdziwe Ja przed innymi i przed sobą, czują silne pragnienie zrzucenia ograniczeń, nawet jeśli początkowo związane jest z ogromnym lękiem.

Pierwsze próby nie zawsze prowadzą do wolności. Często najpierw powracają lęki dzieciństwa, a więc uczucia dręczącego wstydu i bolesnego obnaŜania się, towarzyszące „pokazywaniu siebie”. Ich korzenie sięgają najwcześniejszego dzieciństwa. Kiedy lęki zostaną doświadczone, zrozumiane w kontekście wcześniejszych sytuacji i dzięki temu wyjaśnione, widzimy, jak bardzo były wówczas uzasadnione. Jeśli jednak zabraknie wewnętrznej pracy, pacjent niczym w lunatycznym transie z całą pewnością wyszuka sobie ludzi, którzy podobnie jak rodzice (choć z całkiem odmiennych powodów) nie będą w stanie go zrozumieć. Skoncentruje wszystkie swoje wysiłki na próbach nawiązania z nimi porozumienia, pragnąc mimo wszystko uczynić niemoŜliwe moŜliwym.

Na pewnym etapie terapii Linda, 42 lata, zakochała się w starszym, inteligentnym i wraŜliwym człowieku, który jednak oprócz erotyki odrzucał wszystko, czego nie mógł pojąć intelektualnie. Do niego pisała długie listy, w których próbowała wyjaśnić drogę przebytą w terapii. Udało jej się przeoczyć wszystkie sygnały braku zrozumienia i podwoiła wysiłki, aŜ wreszcie musiała przyznać, Ŝe znowu znalazła sobie zastępczego ojca, podtrzymując w ten sposób nadzieję, Ŝe w końcu zostanie zrozumiana. Przebudzenie przyniosło początkowo męczące, głębokie uczucie

47

wstydu, utrzymujące się przez dłuŜszy czas. Pewnego razu powiedziała: „Wydaję się sobie śmieszna, tak jakbym przemawiała do ściany, oczekując Ŝe mi odpowie; zupełnie jak jakieś głupie dziecko”. Zapytałam: „Czy Pani śmiałaby się, widząc dziecko, które musi powierzać swoje smutki ścianie, gdyŜ nikt inny nie chce go wysłuchać?”. Rozpaczliwy płacz w odpowiedzi na moje pytanie, otworzył pacjentce dostęp do fragmentu minionej rzeczywistości, pełnej nieskończonej samotności. Jednocześnie uwolniła się w końcu od męczącego, destrukcyjnego uczucia wstydu.

Dopiero o wiele lat później Linda mogła pozwolić sobie na zrozumienie związku pomiędzy doświadczaniem „ściany” a własną historią Ŝycia. Ta kobieta, która zazwyczaj wyraŜała się bardzo jasno, przez jakiś czas opowiadała wszystko w tak skomplikowany i chaotyczny sposób, Ŝe nie miałam najmniejszej szansy zrozumienia jej. Prawdopodobnie tak samo było kiedyś z rodzicami. Doświadczała momentów nagłej wściekłości i nienawiści i zarzucała mi obojętność i brak zrozumienia. Prawie mnie nie poznawała, mimo Ŝe pozostałam ta sama. Przez trudności w kontakcie ze mną ujawniła i miała szansę uświadomić sobie poczucie obcości ze strony matki, która pierwszy rok Ŝycia spędziła w sierocińcu i nie potrafiła stworzyć swoim dzieciom klimatu bliskości.

Córka od dawna wiedziała o tych okolicznościach, lecz była to czysto intelektualna wiedza. RównieŜ współczucie dla matki uniemoŜliwiało jej postrzeŜenie i odczucie własnego cierpienia. Obraz „biednej matki” całkowicie zablokował jej dostęp do własnych uczuć. Dopiero wraz z zarzutami, które kierowała najpierw do mnie, a potem do niej, zbliŜyła się do swej bezgranicznej rozpaczy, którą pozostawiła w niej nigdy nie spełniona tęsknota za intymnym kontaktem. Wyparte wspomnienia odległej, broniącej się przed kontaktem matki, podtrzymywały w córce uczucie ściany, boleśnie oddzielającej ją od innych ludzi. Dopiero kiedy stawiając mi gwałtowne zarzuty mogła nawiązać kontakt ze swym cierpieniem, zniknął przymus powtarzania, polegający na szukaniu nierozumiejących jej partnerów i całkowitym uzaleŜnianiu się od nich.

Pogarda w perwersji i nerwicy natr ęctw

JeŜeli uznamy, Ŝe cały emocjonalny rozwój człowieka (i wynikająca z niego równowaga psychiczna) zaleŜy od tego, w jaki sposób rodzice juŜ w pierwszych dniach Ŝycia reagowali na jego komunikaty i jak odpowiadali na jego potrzeby, to musimy stwierdzić równieŜ, Ŝe właśnie wtedy powstają podwaliny późniejszych tragedii. JeŜeli matka nie potrafiła być dla dziecka zwierciadłem, nie cieszyła się z jego istnienia, lecz oczekiwała określonych zachowań, następowała pierwsza selekcja: podział na „dobre” i „złe”, „wstrętne” i „piękne”, „poprawne” i „błędne” – i podział ten dziecko wchłonęło do swego wnętrza. W ślad za tą podstawową selekcją dziecko przejmuje kolejne systemy wartości rodziców.

Niemowlę doświadcza, Ŝe ma w sobie coś, czego matka nie chce. Często np. oczekuje się od dzieci, aby jak najszybciej opanowały funkcje ciała, pozornie po to, by mogło sprostać oczekiwaniom społecznym. Prawdziwym powodem jest jednak strach rodziców przed ujawnieniem własnych wypartych emocji, gdyŜ jako dzieci sami przeszli ostry trening czystości, który pozostawił w nich wiele wypartych lęków.

48

Maria Hesse, matka wybitnego poety i pisarza Hermanna Hesse, opisuje w swych dziennikach, jak łamano jej wolę, kiedy miała cztery lata. Kiedy z kolei syn miał cztery lata, cierpiała szczególnie mocno z powodu jego przekory i zwalczała ją z róŜnym skutkiem. Mając 15 lat Hermann Hesse został oddany do zakładu dla umysłowo chorych i epileptyków, aby tam „wreszcie poradzono sobie z jego krnąbrnością”. We wstrząsającym, pełnym złości liście z zakładu Hermann Hesse pisał do swoich rodziców: „Gdybym był świętoszkiem, a nie zwykłym człowiekiem, to być moŜe mógłbym Ŝywić nadzieję, Ŝe mnie zrozumiecie”. Rodzice postawili mu jasny warunek: tylko jeśli się „poprawi”, będzie mógł opuścić zakład, tak więc chłopiec „poprawił” się. W późniejszym, poświęconym rodzicom wierszu, wyraźnie widać wyparcie i idealizację; Hesse oskarŜa siebie za to, Ŝe przysporzył rodzicom tyle kłopotów „swoim charakterem”.

To poczucie winy, cięŜar nie spełnienia oczekiwań rodziców wielu ludzi nosi w sobie przez całe Ŝycie. Jest on o wiele silniejszy od kaŜdego wglądu intelektualnego, Ŝe zadaniem dziecka nie jest zaspokajanie potrzeb rodziców. śadne argumenty nie usuną poczucia winy, które powstało w najwcześniejszym okresie Ŝycia i stamtąd czerpie swoją intensywność i uporczywość.

Ta największa rana – Ŝe takim, jakim się było, nie zasługiwało się na miłość – nie zabliźni się bez pracy nad smutkiem i Ŝalem. MoŜna mniej lub bardziej skutecznie bronić się świadomością, Ŝe istnieje (jak dzieje się to np. w manii wielkości bądź depresji), albo teŜ w przymusie powtarzania jątrzyć ją wciąŜ na nowo. Z tą moŜliwością mamy do czynienia w nerwicy natręctw i w perwersjach. Pełne pogardy reakcje rodziców na zachowanie dziecka są rejestrowane przez jego ciało i przechowywane w nim. Najbardziej naturalne impulsy dziecka, np. autoerotyka, odkrywanie własnego ciała, moczenie się, defekacja, ciekawość lub np. złość w przypadku poraŜki czy rozczarowania, mogą budzić w matce oburzenie, poczucie obcości, niechęć i obrzydzenie, lęk i panikę. Później wszystkie te doświadczenia związane są wewnętrznie z obrazem przeraŜonych lub oburzonych oczu matki, ale uczucia przenosi się na inne osoby. W przymusowych działaniach i perwersji moŜna w końcu odtwarzać dokładnie wcześniejsze traumatyczne sytuacji, mimo Ŝe się ich nie rozpoznaje.

Pacjent cierpi straszne tortury, wyznając terapeucie swoje dotychczas skrywane lub inne seksualne sposoby zaspokajania. Naturalnie moŜe to zrobić równieŜ całkowicie bez uczuć, przekazując czystą informację, tak jakby opowiadał o jakiejś obcej osobie. Ale wówczas nie będzie mógł przełamać swojej samotności i nie odnajdzie drogi do rzeczywistości swego dzieciństwa. Dopiero kiedy gotów jest otworzyć się na uczucia wstydu i lęku i przeŜyć je, dowiaduje się, co działo się z nim, kiedy był dzieckiem. Z powodu najbardziej niewinnych czynności musiał czuć się podły, brudny lub był niszczony. Sam się dziwi, jak długo przetrwało to wyparte uczucie wstydu, ile czasu towarzyszyło ono jego świadomym liberalnym i tolerancyjnym poglądom na seksualność. Dopiero te doświadczenia pokazują pacjentowi, Ŝe jego wczesne przystosowanie poprzez odcięcie fragmentów swego Ja nie było aktem tchórzostwa, lecz stanowiło jedyną szansę przeŜycia, jedyną moŜliwość ucieczki od lęku przed zagładą.

Czy matka moŜe być do tego stopnia groźna? Tak, jeśli jest kobietą, która zawsze szczyciła się tym, Ŝe była grzeczną, kochaną córeczką swojej matki i mając sześć miesięcy nie moczyła juŜ pieluszek, w rok po urodzeniu wypróŜniała się do nocnika, mając trzy lata była „mamusią” dla najmłodszego rodzeństwa itd. Własne niemowlę uosabia dla niej nigdy nie doświadczoną, odciętą część własnego Ja, której przebicia

49

się do świadomości obawia się bardziej niŜ czegokolwiek innego, a jednocześnie uosabia rodzeństwo, którym musiała się tak wcześnie zająć. Dopiero teraz moŜe sobie pozwolić na zazdrość i złość, zaczyna więc tresować swoje dziecko wzrokiem.

Dziecko podrasta i nie chce zrezygnować z wyraŜania własnej prawdy, próbuje przynajmniej wyraŜać ją skrycie. Spotykamy ludzi, którzy całkowicie przystosowali się do wymagań otoczenia, tworząc fałszywe ja, jednak w perwersji lub nerwicy natręctw pozwalają – mimo udręki – istnieć części swego prawdziwego Ja. Lecz „Ŝyje” ono wciąŜ w takim samym otoczeniu czy warunkach jak kiedyś dziecko przy oburzonej matce, której obraz został juŜ całkowicie wyparty. Perwersja i natręctwa tworzą stale ten sam dramat: tylko istnienie oburzonej matki umoŜliwia zaspokojenie impulsu, tzn. wyłącznie w klimacie poniŜenia, skrajnej pogardy dla siebie moŜliwe jest uzyskanie orgazmu, np. za pomocą fetysza, tylko w pozornie absurdalnych, budzących lęk przymusowych wyobraŜeniach moŜe ujawnić się negatywizm.

Nic nie wprowadzi nas lepiej w cichą tragedię nieświadomej, pozbawionej bondingu relacji między dzieckiem a matką niŜ przyjrzenie się niszczącej mocy przymusu powtarzania i otwarcie się na bezgłośny, nieświadomy komunikat, zawarty w nieustannym odnawianiu starego dramatu.

Michał, lat 32, cierpiący z powodu swoich silnych skłonności do szokujących, perwersyjnych zachowań, nosił w sobie nieświadome wspomnienie odrzucenia przez matkę i bał się nieustannie takiego samego odrzucenia przez innych, chociaŜ nie wiedział dlaczego. Robił rzeczy potępiane i wyśmiewane przez otoczenie i przez społeczeństwo i bał się kary. Gdyby społeczeństwo nagle zaakceptowało ten rodzaj perwersji (jak dzieje się to w pewnych kręgach), Michał nie poczułby się wówczas wolny, lecz prawdopodobnie zmieniłby formę przymusów. Szukał bowiem za pomocą prowokacji nie akceptacji dla tego czy innego fetysza, lecz odrzucających, oburzonych oczu. Udało mu się osiągnąć ten cel równieŜ u swego terapeuty. Prowokował go za pomocą wszelkich dostępnych środków, obawiając się jednocześnie, Ŝe wywoła wstręt, poczucie obcości i obrzydzenia. Robił to wszystko, bo nie potrafił opowiedzieć słowami, co przydarzyło mu się u zarania Ŝycia.

Jednak próby komunikowanie się przez prowokację niczego nie przyniosły, dopóki zablokowane były jego dziecięce uczucia i dopóki nie zrozumiał istniejących powiązań. Dopiero, gdy doświadczył wypartych uczuć, kiedy pozwolił ujawnić się tragicznym wspomnieniom, mógł zrezygnować ze ślepego, autodestrukcyjnego działania i stworzyć w ten sposób miejsce dla prawdziwego i głębokiego uczucia Ŝalu i smutku. Kiedy bezpośrednio doświadczył swego zranienia, nagle przestał potrzebować dziwnych sytuacji. Widzimy tu wyraźnie, jak beznadziejną drogę obieramy, próbując wyjaśnić konflikty popędowe pacjentowi, którego od najwcześniejszego dzieciństwa tresowano oduczając odczuwania. Jak moŜna dotrzeć do impulsów i konfliktów popędowych, nie odczuwając niczego? Co znaczą one bez towarzyszących im uczuć złości, opuszczenia, zazdrości, samotności, zakochania?

W ciągu ostatnich dziesięciu lat otrzymałam wiele listów od czytelników, którzy pisali, Ŝe jako młodzi ludzie byli uwiedzeni i wykorzystani seksualnie i emocjonalnie przez dorosłych męŜczyzn, jednak nigdy nie rozumieli, co się wówczas naprawdę zdarzyło. Wyparte wspomnienia z dzieciństwa całkowicie pozbawiły ich zdolności rozróŜniania. Dopiero lektura ksiąŜki Du sollst nicht merken („Pamięć wyzwolona” JS&Co 1995) rozbudziła ich wątpliwości i pojawiło się „podejrzenie”. Po raz pierwszy w Ŝyciu odwaŜyli się zakwestionować postępowanie i charakter sprawców. Nigdy

50

wcześniej nie przyszło im na myśl, Ŝe zostali oszukani, Ŝe wykorzystano ich tęsknotę za miłością i bliskością, gdyŜ nie byli w stanie poczuć wyrządzanej im krzywdy – oduczyli się tego w dzieciństwie. Jedyne co im pozostało, to idealizacja uwodziciela, tego wielkiego przyjaciela, wybawcy, nauczyciela, mistrza, i uzaleŜnienie od określonych form zachowań seksualnych lub narkotyku albo teŜ od jednego i drugiego. RównieŜ walka o społeczną akceptację określonych nałogów, czy to seksualnych, czy nieseksualnych, jest jedną w z wielu dróg często wybieranych w celu uniknięcia konfrontacji z własną historią.

Potrzeby ochrony, opieki, czułości, tęsknota za miłością w dzieciństwie wielu osób bardzo wcześnie powiązane zostały z seksualnością. śyją one z najróŜniejszymi formami seksualnej fiksacji, nigdy przy tym nie podejmując próby przyjrzenia się swojej historii. Przyłączają się do róŜnych grup, bezkrytycznie akceptują najróŜniejsze teorie, które potwierdzają ich fiksacje i są przekonane, Ŝe dzielą z innymi uzasadnioną wiedzę*, podczas gdy w rzeczywistości nieświadomie tworzą ornamenty wokół swej wypartej historii. Dopóki tak postępują, krzywdzą innych w taki sam sposób, w jaki kiedyś sami zostali skrzywdzeni, nie odczuwając przy tym Ŝadnych skrupułów.

* Autorka ma prawdopodobnie na myśli rozpowszechnione na Zachodzie kluby dla osób ze skłonnościami sadomasochistycznymi, które to skłonności próbuje się uzasadnić genetycznie.

Sądzę, Ŝe kaŜda ideologia zagraŜa przyszłości (terapii) tych ludzi i ich ofiar. Lepiej by było, gdyby dowiedziały się, Ŝe moŜna odkryć własną historię, przepracować ją i uwolnić się od fiksacji, które są destrukcyjne zarówno dla nich samych, jak i dla innych. Niewiarygodnie często cała ta pseudopopędowa seksualna aktywność załamuje się, kiedy pacjent zaczyna doświadczać swoich uczuć i postrzegać swoje prawdziwe instynktowne potrzeby.

W reportaŜu ze świata domów publicznych i prostytucji w dzielnicy Hamburga St. Pauli, zamieszczonym w „Sternie” z 8.06.1978 roku, odnalazłam następujące zdanie: „Odczujesz to tak uwodzicielskie i absurdalne męskie pragnienie, aby być rozpieszczanym przez kobietę jak niemowlę, a mimo to panować nad nią niczym pasza”. To „marzenie męŜczyzny” nie tylko nie jest absurdalne, lecz wypływa z jak najprawdziwszej i całkowicie uprawnionej potrzeby niemowlęcia. Nasz świat z pewnością wyglądałby inaczej, gdyby kaŜde niemowlę mogło dysponować swoją matką niczym pasza i było przez nią rozpieszczane, nie musząc się zbyt wcześnie troszczyć o jej potrzeby.

Autor reportaŜu zapytał stałych klientów domów publicznych, co sprawia im największą przyjemność w takich miejscach i podsumowuje odpowiedzi w następujących słowach: „Dyspozycyjność, całkowite oddanie dziewcząt: to, Ŝe nie trzeba zapewniać ich o swojej miłości, czego wymagają przyjaciółki. Oraz to, Ŝe nie pozostają Ŝadne zobowiązania, dramaty duszy czy wyrzuty sumienia, kiedy namiętność mija: <<Płacisz i jesteś wolny!>> Nawet (albo właśnie) poniŜenie związane z takim kontaktem moŜe zwiększyć podniecenie – jednak o tym nie opowiada się juŜ zbyt chętnie”. (Podkreślenie moje – A.M.)

PoniŜenie, pogarda dla siebie i poczucie wyobcowania przypominają pogardę sytuacji pierwotnej i odtwarzają w przymusie powtarzania te same tragiczne warunki zaspokajania potrzeby przyjemności. W tym sensie przymus powtarzania stanowi pewną szansę. MoŜe zostać rozpuszczony, jeśli pacjent dostrzeŜe to podobieństwo i przepracuje je. Jeśli nie wykorzysta szansy i zignoruje wymowę przymusu

51

powtarzania, to przez całe Ŝycie moŜe powtarzać swoją patologiczną sytuację w najróŜniejszych wariantach.

Tego, co nieświadome, nie moŜna usunąć za pomocą proklamacji czy zakazów. MoŜemy jedynie uwraŜliwić się, aby móc je rozpoznać, doświadczyć świadomie i w ten sposób uzyskać nad nim kontrolę. Matka nie będzie traktować swego dziecka z szacunkiem, dopóki nie zacznie dostrzegać, Ŝe aby np. skryć własną niepewność, zawstydza swoje dziecko ironiczną uwagą. Ale nigdy nie zauwaŜy, jak bardzo dziecko czuje się upokorzone, lekcewaŜone i niedoceniane, jeŜeli nie nawiąŜe świadomie kontaktu z tymi uczuciami zamiast bronić się przed nimi ironią.

Podobne zjawisko moŜemy zaobserwować u większości psychiatrów, psychologów klinicznych i terapeutów. Nie uŜywają co prawda słów „zły”, „brudny”, „niedobry”, „egoistyczny”, „zepsuty”, ale rozmawiają między sobą o pacjentach „narcystycznych”, „ekshibicjonistycznych”, „destrukcyjnych”, „regresyjnych” czy „borderline”, nie zauwaŜając, Ŝe nadają tym słowom pejoratywne znaczenie. Być moŜe, ich abstrakcyjne słownictwo, ich obiektywna postawa, a nawet tworzone przez nich teorie i namiętne diagnozowanie maja coś wspólnego z pełnym pogardy wzrokiem matki skierowanym na trzyletnich chłopców i dziewczynki, którymi kiedyś byli.

Nierzadko lekcewaŜąca postawa pacjenta skłania terapeutę do próby wzmocnienia swojej przewagi za pomocą teoretyzowania. Jednak prawdziwe Ja pacjenta nie odnajdzie go za tymi murami obronnymi. Będzie ukrywać się przed terapeutą podobnie jak przed pełnymi oburzenia oczami matki. JeŜeli będziemy umieli dostrzegać za kaŜdym przejawem lekcewaŜenia kontynuację historii lekcewaŜonego dziecka, to nie poczujemy się zaatakowani i nie będziemy zmuszeni do wewnętrznego okopywania się za najróŜniejszymi teoriami. Znajomość teorii jest bardzo waŜna, ale teoria nie powinna pełnić funkcji obronnych u terapeuty, ani stać się narzędziem autorytetu przejmującego funkcję surowych, kontrolujących rodziców.

„Zepsucie” młodego Hermanna Hessego jako forma real nego „zła”, którego doświadczał

Niełatwo jest opisać, w jaki sposób człowiek postępuje z doznaną w dzieciństwie pogardą, a szczególnie pogardą dla jego zmysłowości i radości Ŝycia, nie podając konkretnych przykładów. Oczywiście, moŜna by skorzystać z róŜnych modeli teoretycznych, aby przedstawić „odrzucanie afektywności”, ale nie przekaŜe to emocjonalnego klimatu. Dopiero ten klimat pozwoli nam wzuć się w owo cierpienie, tzn. umoŜliwi czytelnikowi empatię. Natomiast nie angaŜujemy się w czysto teoretyczne rozwaŜania – pozostajemy na zewnątrz. MoŜemy rozmawiać o innych, grupując ich, przyporządkowując, klasyfikując, etykietując, diagnozując i dyskutując w specjalistycznym Ŝargonie, którego nie rozumieją. JeŜeli odrzucimy ten język, potrzebne nam będą Ŝywe przykłady.

Tylko prawdziwe Ŝycie pokazuje, jak człowiek doświadcza realnego zła, które go spotkało w dzieciństwie, jako „zła istniejącego w nim”. Tylko indywidualna historia czyjegoś Ŝycia pozwala nam poczuć, Ŝe dla dziecka dostrzeŜenie i zrozumienie przymusów rodziców jest właściwie niemoŜliwe i Ŝe ta ślepota moŜe czasem trwać

52

całe Ŝycie, nawet gdy wciąŜ podejmowane są próby wyrwania się z tego wewnętrznego więzienia.

Zdecydowałam się opisać te skomplikowane procesy na przykładzie Ŝycia Hermanna Hessego. Po pierwsze, koleje jego losu są powszechnie znane, a po drugie, to on sam je opisał.

Na początku powieści Demian Hermann Hesse opisuje dobro i czystość panujące w rodzinnym domu, w którym nie ma miejsca ani zrozumienia dla zrodzonego z konieczności kłamstwa dziecka. (Bez trudu moŜna rozpoznać, a autor potwierdza to pośrednio, jego własny dom.) Dziecko musi nosić samotnie swój grzech i czuje się zepsute, złe i odrzucone, mimo Ŝe nikt na nie nie krzyczy, lecz wszyscy (nie wiedząc o „okropności”) są wobec niego mili i przyjaźni.

Wielu ludzi zna tę sytuację. RównieŜ ten wyidealizowany sposób opisywania swego „czystego” domu nie jest nam obcy i odzwierciedla zarówno dziecięcą perspektywę, jak i ukryte okrucieństwo tak dobrze znanego stylu wychowania.

„Podobnie jak niemal wszyscy rodzice”, pisze Hesse w Demianie, „moi równieŜ nie wspomagali budzących się instynktów, ‘o których się nie mówiło’. Pomagali jedynie z niewyczerpaną troskliwością, przy moich beznadziejnych próbach negowania rzeczywistości i przebywania nadal w dziecięcym świecie, który z kaŜdą chwilą stawał się bardziej zakłamany i nierealny. Nie wiem, czy rodzice mogą wiele dokonać w tej dziedzinie, więc nie czynię im z tego powodu wyrzutów. Moja to była sprawa poradzić sobie z samym sobą i wywiązałem się z tego zadania źle, jak większość tych, których dobrze wychowano”.* (Podkreślenie moje – A.M.)

Temu dziecku rodzice wydawali się wolni od jakichkolwiek popędów, gdyŜ dysponowali środkami i moŜliwościami, aby ukryć swoją seksualną aktywność, podczas gdy dziecko podlegało pełnej kontroli.**

Wydaje mi się, Ŝe bez trudu moŜna wczuć się w pierwszą część Demiana, nawet jeśli wyrośliśmy w odmiennych warunkach. To, co utrudnia mi dalsze czytanie tej ksiąŜki, to bardzo specyficzna ocena zdarzeń. Prawdopodobnie Hesse przejął te poglądy od swoich rodziców i dziadków, którzy byli misjonarzami. Takie nieświadome, dziwaczne oceny pojawiają się w wielu jego opowiadaniach, najwyraźniej jednak widać je w Demianie.

Mimo Ŝe Sinclair doświadczył juŜ okrucieństwa (szantaŜ ze strony starszych chłopców), to doświadczenie niczego mu nie pokazuje, nie staje się kluczem do lepszego zrozumienia świata. „Złem” jest dla niego (zgodnie z językiem uŜywanym przez misjonarzy) „zepsucie”. To nie nienawiść, nie okrucieństwo reprezentują dla niego zło, lecz dziwaczne błahostki, jak np. picie w knajpie.

Te specyficzne wyobraŜenia na temat zła mały Hesse nabył w rodzinnym domu. Dlatego wszystko, co rozgrywa się po wprowadzeniu boga Abraxasa, który ma „jednoczyć to, co boskie, i to, co diabelskie” brzmi obco i nie porusza nas.

---------------------

* Cytat ten, jak i następne wg tłumaczenia Marii Kureckiej, Demian, dzieje Emila Sinclaira, Wydawnictwo Głodnych Duchów, Warszawa 1990 (przypis tłumacza).

** Hesse pisze w swoim opowiadaniu Dusza dziecka: „Dorośli zachowywali się tak, jakby świat był doskonały, a oni boscy, my zaś – chłopcy – tego świata wrzodami i brudem”… „JuŜ po kilku dniach, godzinach, zdarzało się coś, co nie powinno się zdarzyć, coś niskiego, ponurego i zawstydzającego. WciąŜ na nowo spadaliśmy, mimo najbardziej twardych i szlachetnych postanowień i ślubów nagle w grzech i występki, w codzienność i nawyki!... Dlaczego tak się działo? Czy nie mogło być inaczej?”

53

Zło zostaje sztucznie połączone z dobrem, a my odnosimy wraŜenie, Ŝe dla chłopca jest ono czymś obcym, zagraŜającym, a przede wszystkim nieznanym, od czego nie moŜe się uwolnić, gdyŜ „zepsucie” sprzęgnięte z lękiem i poczuciem winy wywołuje w nim silne emocje. Pragnie „zabić” je w sobie.

„Znowu przecieŜ, pełen najszczerszych chęci, usiłowałem ze szczątków zrujnowanego juŜ okresu Ŝycia zbudować sobie „jasny świat”, znów cały Ŝyłem jednym tylko pragnieniem wyrzeczenia się wszystkiego, co złe i mroczne we mnie, i przebywania jedynie wśród światłości, na kolanach przed obliczem bogów”. (Podkreślenie moje – A.M.)

W 1977 roku zobaczyłam w Zurychu, na wystawie poświęconej Hessemu obraz, który wisząc nad łóŜkiem towarzyszył mu przez całe dzieciństwo. Prawa strona przedstawiała „dobrą” drogę do nieba, pełną cierni, nieprzyjemności, cierpienia. Po lewej przyjemna, nasycona namiętnościami droga wiodąca do piekła. Istotną rolę odgrywają knajpy – to chyba kobiety strasząc piekłem chciały odciągać męŜów i synów od przybytków rozpusty. Odgrywają one równieŜ waŜną rolę w Demianie. Jest to o tyle groteskowe, Ŝe marzeniem Hessego nigdy nie było upijanie się w gospodach. Pragnął jedynie wyrwać się z rodzicielskiego systemu wartości. To było jego „grzechem”.

KaŜde dziecko początkowo tworzy swoje wyobraŜenia na temat zła zgodnie z zakazami, tabu i lękami domu rodzinnego. Musi przejść długą drogę, zanim się od nich uwolni, zanim odkryje własne „zło” w sobie, przestając doświadczać je jako „zepsucie” i „bezwstyd”, identyfikowane z popędami, i dostrzeŜe, Ŝe stanowi ono ukrytą reakcję na zranienia, których doświadczył w dzieciństwie. Będąc dorosłym moŜe odkryć te rany, uwalniając się jednocześnie od przymusowych, nieświadomych reakcji na nie.

Jak silnie próby Hessego odnalezienia własnego Ja zagroŜone były utratą „miłości” rodziców, unaocznia następujący fragment Demiana:

Ale tam, gdzie nie z nawyku, lecz z najszczerszych własnych chęci przejawialiśmy miłość i szacunek, gdzie z głębi własnego serca stawaliśmy się uczniami lub przyjaciółmi – tam gorzka i straszliwa staje się chwila, w której nagle wydaje nam się, Ŝe dostrzegamy, jak rwący prąd płynący w nas samych – chce odwieść nas od ukochanej istoty. Wtedy kaŜda myśl, odtrącająca przyjaciela czy nauczyciela, jadowitym kolcem zwraca się przeciw własnemu naszemu sercu, a kaŜdy obronny cios trafia prosto we własną naszą twarz. Wtedy człowiekowi, który sądzi, iŜ sam posiada powszechnie obowiązującą moralność, nazwy takie jak „niewierność” lub „niewdzięczność” wydają się haniebnymi okrzykami, wypalonymi piętnami, a przeraŜone serce ucieka wtedy trwoŜnie od pięknych cnót dziecięcych, nie mogąc uwierzyć, Ŝe i ten przełom musi się dokonać, Ŝe i te więzy trzeba rozciąć.

W „Duszy dziecka” zaś czytamy:

Gdybym miał sprowadzić wszystkie te uczucia i ich pełną udręki walkę do jakiegoś podstawowego uczucia i nazwać je jednym jedynym słowem, nie znalazłbym innego jak: lęk. To był lęk, lęk i niepewność, które odczuwałem we wszystkich godzinach zaburzonego dziecięcego szczęścia: lęk przed karą, lęk przed własnym sumieniem, lęk przed porywami duszy, które odczuwałem jako zakazane i przestępcze. (Podkreślenia moje – A.M.)

W opowiadaniu Dusza dziecka Hesse z ogromną czułością opisuje uczucia jedenastoletniego chłopca, który ukradł z pokoju ukochanego ojca kilka wyschniętych

54

fig, aby mieć stale przy sobie coś, co naleŜało do niego. Poczucie winy, lęk i rozpacz miotają osamotnionym chłopcem, zastąpione w końcu przez najgłębsze upokorzenie i wstyd, kiedy ów „niegodny czyn” został odkryty. Siła uczuć zawarta w tym opisie pozwala nam na przypuszczenie, Ŝe chodzi tu o realne zdarzenie z dzieciństwa Hessego. A przypuszczenie staje się pewnością, kiedy czytamy w dzienniku matki Hessego pod datą 11 listopada 1889 roku: „Odkryłam, Ŝe Hermann ukradł figi!” (Podkreślenia moje – A.M.)

Dziennik matki Hessego i obszerna korespondencja rodziców z róŜnymi członkami rodziny, opublikowana w 1966 roku, pozwalają nam prześledzić pełną cierpienia drogę chłopca. Jak często dzieje się to z podobnymi mu – rodzicom trudno było znieść chłopca nie pomimo, lecz z powodu jego wewnętrznego bogactwa. Często zdarza się, Ŝe zdolności dziecka (intensywność uczuć, głębia doznań, ciekawość, inteligencja przytomność, która zawiera w sobie równieŜ uzasadnioną krytykę) konfrontują rodziców z konfliktami, przed którymi chronią się przeróŜnymi normami i przepisami. W takiej sytuacji przepisy muszą zostać ocalone kosztem rozwoju dziecka. Prowadzi to do jedynie paradoksalnej sytuacji, Ŝe równieŜ rodzice dumni ze swego utalentowanego dziecka, podziwiający je nawet, z powodu własnego cierpienia odrzucają, tłumią lub wręcz niszczą to, co w nim najlepsze, albowiem najbardziej autentyczne. Dwie wypowiedzi matki Hermanna Hessego znakomicie ilustrują, jak moŜna pogodzić dzieło zniszczenia z pozornie pełną miłości troską:

1. (1881): „Hermann poszedł do szkoły wstępnej; jego gwałtowny temperament przysparza nam wiele kłopotów” (1966, str. 10). Chłopiec miał wówczas trzy lata.

2. (1884): „Hermanem, którego wychowanie sprawiło nam tyle kłopotów i trudu, sprawuje się obecnie znacznie lepiej. Od 21 stycznia do 5 czerwca przebywał cały czas w internacie dla chłopców, spędzając z nami jedynie niedziele. Zachowywał się tam grzecznie, ale do domu powracał blady, wychudzony i zgarbiony. Skutki są zdecydowanie pozytywne i zdrowe. Teraz jest nam z nim o wiele łatwiej”. (Podkreślenia moje – A.M.) (1966, str. 13/14). Dziecko miało wówczas siedem lat.

Jeszcze wcześniej (14 listopada 1883 roku) ojciec, Johanes Hesse pisał: „Hermann, uznawany w internacie prawie Ŝe za wzór cnót, czasami jest trudny w prowadzeniu. Choć byłoby to dla nas upokarzające (podkreślenia – A.M.), zastanawiam się powaŜnie, czy nie oddać go do zakładu lub obcego domu. Jesteśmy zbyt nerwowi, zbyt słabi w stosunku do niego, a nasz dom zbyt mało zdyscyplinowany i systematyczny. Zdaje się, Ŝe w kaŜdej dziedzinie został obdarowany: obserwuje księŜyc i chmury, fantazjuje na harmonii, maluje ołówkiem i piórkiem przepiękne obrazki, śpiewa, jeśli chce, całkiem porządnie i nigdy nie brakuje mu rymów. (Podkreślenia – A.M.) (Por. Hermann Hesse, Kindheit und Jugend, 1966, str. 13)

Hermann Hesse odwrócił się od oryginalnego, buntującego się „trudnego”, niewygodnego dla rodziców dziecka, jakim kiedyś był, tworząc silnie wyidealizowany obraz swego dzieciństwa i rodziców, który przedstawia w Hermanie Lauscher* nigdy ta waŜna część jego Ja nie zadomowiła się w nim na stałe i w końcu została wypędzona. A wielka, autentyczna tęsknota Hessego za prawdziwym Ja nigdy nie znalazła spełnienia.

Ani odwagi, ani talentu, ani teŜ głębi przeŜyć nie brakowało Hessemu, o czym świadczą jego dzieła i niektóre listy, a przede wszystkim wspomniany juŜ pełen gniewu list wysłany przez piętnastolatka z zakładu dla umysłowo chorych. Jednak odpowiedź ojca (por. 1966), zapiski matki i zacytowane wyŜej fragmenty Demiana i

55

Duszy dziecka ujawniają, jak wielkim cięŜarem był dla niego wyparty dziecięcy los. Mimo wielkiej popularności, jaką cieszyły się jego ksiąŜki, ogromnych sukcesów i Nagrody Nobla, Hesse, będąc dojrzałym człowiekiem, cierpiał z powodu tragicznego stanu oddzielenia od swego prawdziwego Ja, który lekarze określają jako depresję.

* Kiedy czasem dzieciństwo powraca do mego serca, to jako nasycony, obramowany złotem obraz pełen kasztanów i olch opromienionych nieopisanie cudownym porannym słonecznym światłem, dla których tłem jest wspaniałe pasmo górskie. Całą słodycz godzin, w których obdarowany zostałem krótką, szybko przez świat zapomnianą sławą, wszystkich samotnych wędrówek, wszystkich chwil, w których nieoczekiwane maleńkie szczęście bądź czysta miłość kazały zapomnieć mi o dniu wczorajszym i jutrzejszym, mogę wyrazić jedynie porównując je do tego zielonego obrazu mego najwcześniejszego Ŝycia. (Ges. Werke, 1970, str. 218).

Pierwszy zwi ązek z matk ą jako matryc ą relacji na reszt ę Ŝycia

Niewiele pomoŜemy cierpiącemu człowiekowi, próbując mu wyjaśnić, ze jego perwersja w innym społeczeństwie nie byłaby problemem, gdyŜ to nasze społeczeństwo jest chore, ograniczające i pełne przymusów. Jako niepowtarzalna, wyjątkowa osoba, istniejąca w określonym czasie i miejscu, poczułby się prawdopodobnie zlekcewaŜony i niezrozumiany. Jego rzeczywista osobista tragedia, która ujawnia się w przymusie powtarzania*, zostałaby przez takie „wyjaśnienia” zbagatelizowana. Z pewnością współokreślały ją nakazy społeczne, nie funkcjonują one jednak w psychice jako abstrakcyjna wiedza, lecz utrwaliły się w niej w wyniku najwcześniejszych kontaktów emocjonalnych z rodzicami. Dlatego słowa nie mogą ich rozpuścić, trzeba ich w pełni doświadczyć, i to nie w „dorosły”, korygujący sposób, lecz jako bardzo wczesnego, dziecięcego lęku przed pogardą ze strony ukochanych rodziców i następującym po nim oburzeniu, smutku i Ŝalu. Same słowa, nawet najbłyskotliwsze interpretacje, pozostawiają w stanie nienaruszonym rozłam pomiędzy intelektualnymi spekulacjami a wiedzą ciała.

Z tego powodu trudno będzie uwolnić uzaleŜnioną osobę od nałogu, wyjaśniając jedynie, Ŝe nałóg ten stanowi reakcję na chore społeczeństwo. Chętnie przyjmie takie wytłumaczenie i uwierzy w nie, gdyŜ oszczędza ono bólu prawdy. Dopiero prawdziwe zrozumienie uwarunkowań z dzieciństwa moŜe uzdrowić, pozwalając odczuć oburzenie, złość, smutek czy niemoc. To, czego nie potrafimy dostrzec, a więc przymusy całych sekwencji zachowań społecznych, których scenariusze wchłonęliśmy za pośrednictwem rodziców i których nie pozbędziemy się za pomocą lektury czy zdobywania wiedzy, są prawdziwą przyczyną naszych chorób. Jest to nieświadoma pamięć o przymusowych scenariuszach rodziców.

---------------------

* Autorka często odwołuje się do tego odkrytego przez Freuda mechanizmu. Polega on na nieświadomym dąŜeniu do tego aby jeszcze raz znaleźć się w sytuacji upokorzenia, zagroŜenia, wykorzystania, która była naszym udziałem w przeszłości. Osoba skrzywdzona ma skłonność do wchodzenia w rolę ofiary, raz doprowadzona do utraty kontroli i agresywnego zachowania szuka osób i sytuacji, które znów skrajnie ją sprowokują, opuszczona emocjonalnie przez któreś rodziców „szuka” w przyszłych związkach kogoś, kto ją porzuci itp. Precyzyjne definicje terminów psychoanalitycznych, którymi posługuje się autorka, znaleźć moŜna w Słowniku Psychoanalizy, J.S&Co, Warszawa 1995 (J.S.).

56

Mówiąc inaczej: wielu ludzi poszukujących pomocy jest bardzo inteligentnych, czytają w gazetach i ksiąŜkach o szaleństwie zbrojeń, o niszczeniu naszej planety, zakłamaniu dyplomacji, arogancji i manipulacji władzy, przystosowaniu słabych, niemocy jednostki i zastanawiają się nad tym. Nie widzą jednak, nie mogą zobaczyć, jak pełne przemocy i zakłamania było postępowanie ich własnych rodziców wobec nich w dzieciństwie.

Tłumienie potrzeby wolności i przymus przystosowania nie zaczynają się w biurze, fabryce czy partii, lecz juŜ w pierwszych tygodniach Ŝycia. Przymus zostaje później wyparty i dlatego staje się niedostępny wszelkim argumentom. Z kolei przystosowanie czy totalne posłuszeństwo nie zmieniają swej istoty, jeśli zmianie ulega jedynie przedmiot.

ZaangaŜowanie w działalność polityczną moŜe czerpać siłę napędową z nieświadomej złości wykorzystywanego, ograniczanego, tresowanego dziecka. W walce z politycznymi przeciwnikami moŜna np. częściowo rozładować tę złość, nie rezygnując z idealizowania rodziców i wczesnego dzieciństwa, a dawne posłuszeństwo moŜe być przeniesione na przywódców lub grupę.

Człowiek, który przejdzie przez proces utraty iluzji i przeŜyje Ŝal i smutek, przed którymi iluzje te chroniły, nie musi rezygnować z wybranego społecznego czy politycznego zaangaŜowania, jednak jego działanie stanie się wolne od przymusu powtarzania. Oznacza to, Ŝe będzie działał bardziej świadomie, w bardziej ukierunkowany sposób i lepiej rozumiejąc motywy, a przy tym nie będzie sam sobie szkodził.

Wewnętrzna potrzeba tworzenia ciągle nowych iluzji i przekłamań, które mają chronić przed własną prawdą, znika, kiedy choć raz doświadczy się tej prawdy. Widzimy wówczas, Ŝe przez całe Ŝycie baliśmy się czegoś i broniliśmy się przed czymś, co juŜ się wydarzyło, i to u zarania naszego Ŝycia, kiedy byliśmy całkowicie bezbronni.

MoŜna co prawda uzyskać terapeutyczny efekt w formie przejściowego polepszenia stanu pacjenta, jeŜeli przejmie on od terapeuty bądź grupy sensowny system wartości i przekonań. Ale celem terapii nie jest korygowanie losu pacjenta, lecz umoŜliwienie mu spotkania się ze sobą jako dzieckiem, doświadczenia Ŝalu nad swym losem, uświadomienia sobie nowych moŜliwości dorosłego. Pacjent musi odnaleźć swoje wczesne wyparte uczucia i świadomie doświadczy ć nieświadomej manipulacji i pogardy rodziców, aby móc się od nich uwolnić. Dopóki zaleŜy od terapeuty lub grupy, mimo całej teoretycznej wiedzy jego nieświadomość i ciało wciąŜ przechowywać będą pełne pogardy spojrzenia. WciąŜ będą przejawiać się w relacjach pacjenta z innymi ludźmi i w jego stosunku do siebie, przysparzając mu nowych cierpień, ale pozostaną przy tym całkowicie niedostępne. Nieświadome treści rządzą bez końca i niezmiennie – dopiero świadome nawiązanie kontaktu z ukrytymi dotąd emocjami moŜe stać się zaląŜkiem radykalnej zmiany.

Samotno ść pogardzaj ącego

Pogarda, jaką okazuje pacjent, stanowi kontynuację wielu wcześniejszych doświadczeń w jego Ŝyciu i spełnia funkcję obrony przed niechcianymi uczuciami. Znika, jeśli zostaną one doświadczone, np. rozpacz i wstyd dziecka, którego miłość

57

nie była odwzajemniona. Dopóki sami pogardzamy innymi i przeceniamy znaczenie osiągnięć, moŜemy wymykać się uczuciu Ŝalu, Ŝe nie kochano nas, kiedy nie odnosiliśmy sukcesów. Poczucie wielkości gwarantuje utrzymanie iluzji: byłem kochany. Jednak uciekając przed Ŝalem i smutkiem w głębi duszy wciąŜ czujemy się przedmiotem upokorzenia. Musimy bowiem gardzić wówczas tym wszystkim w sobie, co nie jest wspaniałe, dobre i mądre. W ten sposób wciąŜ przebywamy w samotności naszego dzieciństwa: pogardzam niemocą, słabością, niepewnością, krótko mówiąc – bezbronnym dzieckiem we mnie i innych. Gardzimy tym małym bezbronnym, zaleŜnym od innych, ale równieŜ niewygodnym czy trudnym dzieckiem. Zilustruje to wyraźnie seria snów jednego z moich pacjentów.

Czterdziestopięcioletni Hans, który z powodu męczących go natręctw leczył się u dwóch terapeutów, wciąŜ widział się w swoich snach na wieŜy widokowej, stojącej na przedmieściach jego ukochanego miasta. Wokół wieŜy rozciągały się bagna. Stojąc na jej szczycie rozkoszował się widokiem miasta, jednocześnie jednak czuł się smutny i opuszczony. W wieŜy była winda i we śnie często miał problemy z dostaniem biletu, aby wjechać na górę. Czasami po drodze pojawiały się inne przeszkody. W rzeczywistości w mieście Hansa nie ma takiej wieŜy, ale poniewaŜ naleŜała ona do krainy snu, Hans dobrze ją znał. Ten sen powtarzał się bardzo często i towarzyszyło mu zawsze uczucie osamotnienia. W trakcie terapii sen ulegał głębokim przemianom. Po raz pierwszy Hans się zdziwił, kiedy pewnego razu przyśniło mu się, Ŝe co prawda posiada bilet wstępu, ale wieŜę rozebrano, co oznaczało, Ŝe utracił moŜność oglądania wszystkiego z góry. Zamiast wieŜy we śnie pojawił się most łączący bagna z miastem. Mógł więc pójść na piechotę do miasta i obejrzeć wprawdzie „nie wszystko”, ale „wiele z bliska”. Hans, który czuł paniczny lęk przed jazdą windą, odczuł ulgę, gdyŜ wjeŜdŜanie na szczyt wieŜy przysparzało mu za kaŜdym razem problemów. Skomentował ten sen stwierdzając, Ŝe być moŜe nie jest juŜ skazany na to, aby zawsze nad wszystkim panować, być na szczycie, wszystko kontrolować, być mądrzejszym od innych itd. Mógł teraz całkiem zwyczajnie chodzić na piechotę.

Poczuł się więc tym bardziej zaskoczony, kiedy przyśniło mu się później, Ŝe znajduje się w windzie. Teraz jednak nie bał się juŜ. Rozkoszował się jazdą, wysiadł na górze i poczuł się bardzo dziwnie, gdyŜ okazało się, Ŝe znajduje się na wyŜynie, z której widać dolinę, ale tam, w górze teŜ było miasto z barwnym targiem, szkołą, w której dzieci uczyły się baletu, a on mógł się do nich przyłączyć (było to marzenie jego dzieciństwa). Napotkał równieŜ grupę dyskutujących ludzi, przysiadł się do nich i wziął udział w rozmowie. Czuł, Ŝe ta grupa przyjęła go takiego, jaki jest. Mimo Ŝe sen wyraŜał raczej jego pragnienia niŜ rzeczywistość, odegrał waŜną rolę, ujawniając jego prawdziwe potrzeby: potrzebę kontaktu, komunikacji, potrzebę kochania i bycia kochanym – wszystko to poza wszelkim osiąganiem i pogonią za sukcesem.

Ten sen wywarł ogromne wraŜenie na Hansie, który powiedział:

Wszystkie wcześniejsze sny o wieŜy mówiły zawsze o mojej samotności i izolacji. W domu, jako najstarszy, zawsze wyprzedzałem rodzeństwo, moi rodzice nie dorównywali mi intelektualnie, byłem więc sam z mymi duchowymi potrzebami. Z jednej strony musiałem nieustannie demonstrować swoją wiedzę, aby traktowano mnie powaŜnie, z drugiej – ukrywałem ją, aby rodzice nie powiedzieli: „Studia uderzyły ci do głowy, czy uwaŜasz, ze jesteś lepszy od innych, bo mogłeś studiować? Gdyby nie ofiarność matki i cięŜka fizyczna praca ojca, nigdy by ci się to nie udało”. Wywoływało to we mnie poczucie winy i chciałem ukryć swoją inność, moje zainteresowania, talent. Chciałem być taki jak wszyscy. Ale wówczas musiałbym siebie zdradzić.

58

Hans szukał więc swojej wieŜy, walczył z przeciwnościami (trudna droga, bilet wstępu, lęk, itd.), a kiedy docierał na górę, czuł się samotny i opuszczony.

Postawa rodziców Hansa naleŜy do bardzo typowych, sprzecznych wewnętrznie postaw wobec dzieci: z jednej strony niechęć i poczucie rywalizacji, z drugiej – zachęcanie do jak największego wysiłku i duma z sukcesów. Hans musiał stworzyć swoją wieŜę i walczyć z przeciwnościami. W końcu zbuntował się przeciwko przymusowi osiągania i stresowi – i wieŜa zniknęła w pierwszym z przedstawionych snów. Mógł zrezygnować z wielkościowej fantazji patrzenia na wszystko z góry i zbliŜyć się do spraw „swego miasta” (swego Ja).

Dopiero teraz Hans zrozumiał, jak bardzo odgradzał się od innych, przyjmując postawę pogardy, będąc jednocześnie oddzielony od swego prawdziwego Ja, od tej bezbronnej, niepewnej części w sobie.

Wraz z pojawieniem się smutku i Ŝalu z powodu tego, co nieodwracalne, pogarda odchodzi. RównieŜ ona na swój sposób słuŜy zafałszowaniu rzeczywistości. W końcu o wiele mniej cierpimy, kiedy jesteśmy przekonani, Ŝe to nasza wina, iŜ nikt nas nie rozumie. MoŜemy wówczas próbować wyjaśniać innym, o co nam chodzi, podtrzymując w ten sposób iluzję porozumienia („gdybym tylko potrafił to odpowiednio wyrazić”)*.

Kiedy rezygnujemy z tych wysiłków, doświadczamy, Ŝe zrozumienie nigdy nie było moŜliwe, gdyŜ wyparcie własnego dziecięcego losu przez rodziców czyniło ich ślepymi na potrzeby dzieci. RównieŜ świadomi rodzice nie zawsze rozumieją potrzeby swych dzieci. Jednak będą szanować uczucia dziecka takŜe wtedy, gdy będą one dla nich niezrozumiałe. W takiej sytuacji dziecko nie musi szukać w pogardzie schronienia przed bolesną prawdą, co zdarza się niestety bardzo często.

Nacjonalizm, nienawiść do innowierców, faszyzm w gruncie rzeczy są niczym innym jak tylko ideologicznymi fasadami takiej ucieczki: ucieczki przed dręczącymi, wypieranymi wspomnieniami doświadczonej kiedyś pogardy, z której czyni się program Ŝycia. Okrucieństwa zadane kiedyś potajemnie dziecku manifestują się w agresywnych działaniach i wewnętrznej przemocy grup młodzieŜowych, jednak zarówno młodzieŜ, jak i społeczeństwo nie chcą przyjąć, Ŝe korzenie przemocy sięgają wczesnego dzieciństwa.

* Wstrząsającym przykładem takiej postawy są m.in. prace van Gogha czy szwajcarskiego malarza Maxa Gublera, którzy za pomocą wszelkich im dostępnych środków walczyli o zrozumienie u swoich matek.

Wyzwolenie z pogardy

Perwersje seksualne, nerwica natręctw i ideologizacja nie są jedynymi sposobami uwieczniania tragedii pogardzanego dziecka. Istnieją niezliczone, o wiele bardziej subtelne formy. Rozczarowanie dziecka z powodu odrzucenia przez rodziców jego Ja znajduje wyraz w tej samej formie, w jakiej dziecko doznało odrzucenia.

To nieświadome przekazywanie atmosfery rodzinnego domu przyjmuje róŜne oblicza. Niektórzy ludzie np. nigdy nie uŜywają głośnych czy agresywnych słów,

59

zawsze sprawiają wraŜenie dobrych i szlachetnych, a jednocześnie potrafią w jednoznaczny sposób dać odczuć innym, Ŝe uwaŜają ich za śmiesznych albo głupich, albo zbyt hałaśliwych. Nie zdają sobie z tego sprawy i być moŜe wcale nie chcą czegoś takiego sygnalizować, a jednak otacza ich dokładnie taka aura. Takie zachowanie odzwierciedla atmosferę, jaka panowała w ich rodzinnym domu, a z której w ogóle nie zdawali sobie sprawy. Dzieciom takich rodziców jest szczególnie trudno sformułować jakikolwiek zarzut, dopóki nie nauczą się tego w trakcie terapii.

Niektórzy potrafią być bardzo przyjacielscy, choć czasem nieco protekcjonalni, a w ich obecności kaŜdy czuje się zerem. Potrafią przekazać uczucie, Ŝe nikt oprócz nich się nie liczy, Ŝe tylko oni mają coś ciekawego czy istotnego do powiedzenia. Inni mogą tylko stać obok i podziwiać ich albo w rozczarowaniu i smutku wycofać się we własną nicość; nikt nie moŜe poczuć się ich partnerem. Taki klimat stwarzają wokół siebie ludzie, którzy mieli wielkościowych rodziców. Jako dzieci nie mieli Ŝadnych szans w rywalizacji z nimi i to samo przekazują teraz jako dorośli swemu otoczeniu.

Jeszcze inne wraŜenie sprawiają ludzie, którzy w dzieciństwie znacznie przerastali intelektualnie swoich rodziców, za co byli przez nich bardzo podziwiani, a jednocześnie musieli sami radzić sobie ze swymi problemami, gdyŜ były one zbyt skomplikowane dla rodziców. Ci ludzie potrafią co prawda przekazać nam uczucie mocy, lecz jednocześnie oczekują, abyśmy kaŜdą pojawiającą się słabość opanowali intelektualnie. Mamy wraŜenie, Ŝe nie potrafią zrozumieć cierpienia innych, tak jak kiedyś ich rodzice, przy których zawsze musieli być silni, nie dostrzegali istoty ich problemów.

Często spotykamy się z taką postawą u profesorów, którzy potrafią wyraŜać się jasno i zrozumiale, a mimo to formułują swoje myśli w tak skomplikowanym, sztucznym języku, Ŝe studenci mogą przyswoić je sobie jedynie z wielkim wysiłkiem jako całkowicie abstrakcyjną wiedzę, z którą nie wiedzą, co począć. Być moŜe, studenci doświadczają przy tym takich samych uczuć wobec nauczyciela, jakich on w dzieciństwie doświadczał wobec rodziców, i tak samo będą je wypierać. JeŜeli ci studenci sami kiedyś zostaną nauczycielami, uzyskają sposobność przekazywania swoim uczniom tej niepotrzebnej wiedzy jako kosztownego skarbu, poniewaŜ jej zdobycie kosztowało ich kiedyś tak wiele wysiłku.

W terapii waŜną rolę odgrywa zrozumienie przez pacjenta destrukcyjnych wzorców własnych rodziców. Ale jak juŜ powiedziałam: aby w pełni móc się od tych wzorców uwolnić, poza intelektualnym wglądem potrzebujemy dostępu do naszych emocji.

Pacjent, który dzięki emocjonalnemu przepracowaniu historii dzieciństwa odzyskał swoją Ŝywotność, osiągnął główny cel terapii. Sam musi zdecydować, czy chce podjąć stałą pracę czy teŜ nie, czy pragnie Ŝyć sam czy z partnerem, czy i do jakiego ugrupowania politycznego pragnie przystąpić – są to wyłącznie jego decyzje. Nie jest naszym zadaniem ani „socjalizowanie” go, ani wychowywanie (równieŜ polityczne, albowiem kaŜde wychowanie jest próbą przejęcia kurateli nad drugim człowiekiem).

Ktoś, kto wielokrotnie świadomie doświadczył, w jaki sposób manipulowano nim w dzieciństwie, jak go krzywdzono i jakie pragnienia odwetu to w nim pozostawiło, o wiele szybciej niŜ dotąd potrafi jednak dostrzec manipulacje i sam odczuje znacznie mniejszą potrzebę manipulowania innymi. Jeśli doświadczył poczucia bezradności i całkowitej zaleŜności swego dzieciństwa, będzie umiał przyłączać się do grup, nie uzaleŜniając się od nich. O wiele mniej skłonny będzie idealizować ludzi i systemy czy pozwalać oszukiwać się róŜnym guru, jeśli wyraźnie odczuł, Ŝe kiedyś kaŜde słowo matki i ojca oznaczało dla niego absolutną prawdę. MoŜe się zdarzyć, Ŝe

60

wysłuchując słabego wykładu czy czytając kiepską ksiąŜkę w pierwszej chwili znów odczuje tę samą co kiedyś dziecinną fascynację i podziw, jednocześnie jednak dostrzeŜe czającą się za nimi pustkę czy ludzką tragedię, które nim wstrząsną. Takiego człowieka nie moŜna juŜ omamić fascynującymi, niezrozumiałymi słowami, gdyŜ to, czego doświadczył, pomogło mu dojrzeć. Człowiek, który świadomie doświadczył cierpienia związanego ze swym tragicznym losem, stanie się takŜe o wiele wraŜliwszy na cierpienie innych, nawet jeśli jest ono zamaskowane. Jeśli nauczy się traktować powaŜnie własne uczucia, nie będzie wyśmiewał się z cudzych i przerwie diabelski krąg pogardy.

Oddziałuje to nie tylko na sferę Ŝycia osobistego, lecz ma równieŜ polityczne konsekwencje. Ludzie, którzy za pomocą terapii odkryli własną przeszłość, nauczyli się rozumieć swoje uczucia i badać ich rzeczywiste przyczyny, nie muszą juŜ przenosić swego gniewu na niewinnych. Są w stanie nienawidzić to, co na nienawiść zasługuje, i kochać co warte jest miłości. PoniewaŜ odwaŜnie sprawdzili, kto zasłuŜył na ich złość, potrafią poruszać się w realnym świecie, nie wpadając w zaślepienie wykorzystywanego dziecka, które szuka kozłów ofiarnych.

Przyszłość demokracji zaleŜy od tej decyzji kaŜdego człowieka. Odwoływanie się do miłości i rozsądku pozostanie nieskuteczne, dopóki nasz wewnętrzny lęk uniemoŜliwia nam podjęcie kroków, dzięki którym moglibyśmy zrozumieć źródła naszych uczuć. Gniewu nie da się zwalczyć argumentacją; trzeba zrozumieć jego przyczyny.

Doświadczenie silnych emocji wyzwala nie tylko dlatego, Ŝe pozwala „rozładować” napięcie ciała, trwające od czasów dzieciństwa, lecz przede wszystkim dlatego, Ŝe pozwala nam wyraźnie zobaczyć rzeczywistość, uwalnia od iluzji, przywraca wyparte wspomnienia i często rozpuszcza symptomy. Właśnie dlatego doświadczenie to wzmacnia i rozwija. Dopiero gdy doświadczymy i zrozumiemy, Ŝe mamy prawo do gniewu, uczucie to moŜe się rozpuścić. Powraca, i jest to w pełni uzasadnione, jedynie wtedy, gdy pojawią się nowe przyczyny gniewu.

Natomiast niesprawiedliwa, przeniesiona na niewinnych nienawiść nie ma końca, nigdy nie moŜe się wyciszyć. Wprowadza nas w pomieszanie, gdyŜ deformuje rzeczywistość i uniemoŜliwia nawiązanie z nią kontaktu. Jest niszczycielska, gdyŜ wywodzi się z wypartej historii niszczenia, której okrucieństwo przechowywane jest w pamięci ciała. Zatruwa duszę, zŜera pamięć, zabijając nie tylko zdolność wglądu i empatii, lecz równieŜ i rozum. Gmach wzniesiony na oszustwie wcześniej czy później musi się zawalić, niszcząc w okrutny sposób ludzkie Ŝycie – jeśli nie budowniczego, to jego dzieci, które wyczuwają kłamstwa rodziców, choć nie wolno im ich rozpoznać, co staje się przyczyną ich tragedii. Muszą zapłacić pełną cenę za dezercję rodziców.

Człowiek, który nauczył się uczciwie, nie okłamując się, postępować ze swoimi uczuciami, nie potrzebuje stroić ich w ideologie, nie stanowi więc zagroŜenia dla innych. Niezliczone formy, które przyjmują zataczające coraz szersze kręgi nacjonalizmy, wyraźnie pokazują, Ŝe mamy do czynienia zawsze z tym samym obłędem, którego motywy wywodzą się z wypartych uczuć i wspomnień przywódców, i które nie mają nic wspólnego z racjonalnymi przyczynami. Nienawiść do Ŝycia i fascynacja zniszczeniem wspólne są wszystkim nacjonalistom. Mają oni jednolity, ponadnarodowy mundur, pochodzący z tego samego źródła: takiej samej historii doznanych w dzieciństwie okrucieństw, których albo się w ogóle nie pamięta, albo bagatelizuje, a wiedza o nich do niedawna wypierana była przez społeczeństwo. Nie moŜemy jednak podtrzymywać dłuŜej kłamstwa, gdyŜ ryzyko, jakie z sobą niesie,

61

narasta lawinowo. Ludzie gotowi wydobyć z mroków niepamięci swoją historię dodadzą odwagi innym, zachęcając do zrobienia tego kroku, a ich przebudzone, świadome postrzeganie rzeczywistości wniesie w mroki współczesnej „polityki” więcej światła i jasności, niŜ to było do tej pory moŜliwe.

Posłowie

Minęło szesnaście lat od ukazania się ksiąŜki „Dramat udanego dziecka”, w trakcie których wiele zmieniło się w dziedzinie psychoterapii. Popękały zaskorupiałe struktury, pojawiły się nowe, niekiedy niebezpieczne metody. śadna ksiąŜka, nawet pisana z największym wyczuciem, nie jest w stanie zastąpić dobrego terapeuty. MoŜe jednak przybliŜyć nas do tłumionych czy wręcz wypartych uczuć i uświadomić, Ŝe potrzebujemy terapii, co czasem uruchamia uzdrawiający proces. Tę właśnie rolę spełniał Dramat od chwili ukazania się do dnia dzisiejszego. Lecz co w pierwszym wydaniu oparte było głównie na mojej intuicji i moich osobistych doświadczeniach z pacjentami, obecnie znalazło potwierdzenie w róŜnorodnych doświadczeniach kolegów i ich licznych publikacjach.

Pierwsza wersja Dramatu przed siedemnastu laty była między innymi próbą przekonania przedstawicieli psychoanalizy o ogromnym znaczeniu emocji dla ludzkiego rozwoju. W ciągu tych lat moja argumentacja spotykała się z coraz większym odzewem. Przyczyniło się do tego równieŜ poszerzenie naszej wiedzy na temat urazów doświadczanych w dzieciństwie i skutków ich wypierania. Częściowo zawdzięczamy to informacjom przekazywanym przez media i w znacznym stopniu terapiom odkrywającym przeszłość. Obecnie pojawiły się nowe perspektywy dzięki badaniom neurobiologicznym ludzkiego mózgu. Antonio Damasio, autor ksiąŜki Descartes’ Error (1994), na podstawie licznych obserwacji i eksperymentów stwierdza, Ŝe ludzie, którzy na skutek wypadków lub interwencji chirurgicznych (np. z powodu nowotworu mózgu) utracili centrum emocji w mózgu, nie tylko są niezdolni do doznawania uczuć, lecz nie potrafią równieŜ podejmować decyzji i organizować swojego Ŝycia. Pozostałe sektory mózgu mogą funkcjonować znakomicie, funkcje intelektualne mogą być nienaruszone, o czym świadczą testy psychologiczne, jedynie w zakresie odczuwania i działania stwierdza się znaczne zaburzenia. Pokazuje to wyraźnie, Ŝe aby człowiek mógł organizować swoje Ŝycie, musi mieć dostęp do swoich emocji.

To stwierdzenie wydaje się szczególnie waŜne dla zrozumienia skutków urazów okresu dzieciństwa. Co z punktu widzenia neurobiologii przydarzyło się dzieciom, których losy opisuje Dramat, dzieciom, którym uniemoŜliwiono rozwój Ŝycia emocjonalnego? Czy mogło się zdarzyć, Ŝe nie rozwinęły w dostatecznym stopniu lub w ogóle tego specyficznego ośrodka mózgu, który umoŜliwia nam dbanie o siebie i innych? Materiał kliniczny i opisane w Dramacie przypadki zdają się potwierdzać taką hipotezę. Potrzeba jednak jeszcze wielu badań, aby potwierdzić jej prawdziwość. Wyjaśniałoby to ewentualnie, dlaczego tak wielu wykorzystywanych i zaniedbywanych w dzieciństwie ludzi, którzy bardzo wcześnie musieli tłumić i wypierać swoje prawdziwe uczucia, nie potrafi się bronić ani odpowiednio dbać o

62

siebie. A takŜe, dlaczego niektórzy z nich postępują destrukcyjnie lub irracjonalnie, mimo Ŝe na płaszczyźnie intelektualnej są bardzo sprawni? Aby działać racjonalnie, musieliby znaleźć dostęp do swoich prawdziwych uczuć, swego prawdziwego Ja.

W odróŜnieniu jednak od tych, którzy doznali nieodwracalnych uszkodzeń mózgu na skutek wypadku bądź operacji, ofiary wykorzystywania w dzieciństwie jako dorośli mogą rozwinąć w sobie tę zdolność. Badaczy zdumiewa plastyczność ludzkiego mózgu, która dopóki Ŝyje ciało, umoŜliwia kompensację braków. Tłumaczy to, dlaczego w niektórych terapiach, dzięki nowo zdobytej zdolności odczuwania, moŜliwe okazały się pozytywne zmiany w zachowaniu, tak, Ŝe pacjenci potrafią w efekcie lepiej dbać o siebie i o swoje dzieci. Jednak nie zawsze pojawiają się takie pozytywne zmiany. Istnieją ludzie, którzy mimo długotrwałej „pracy emocjonalnej” zdają się być skazani na niekończące się przeŜywanie starych urazów (co oczywiście podwaŜa wagę nowych odkryć). Musimy zebrać jeszcze wiele doświadczeń i przemyśleń na temat problemów wypierania, tłumienia i leczenia i potrzebujemy w tej dziedzinie o wiele większej jawności niŜ dotąd, aby w pełni zrozumieć przyczyny tak róŜnych rezultatów terapii.

Czy pomogą nam badania nad mózgiem? Odpowiedź przyniesie czas. Jednak nowe odkrycia naukowe potwierdzają to, co niektórzy terapeuci wiedzą juŜ z własnego doświadczenia: nasze racjonalne, konstruktywne działanie zaleŜy nie tylko od sprawnego myślenia, ale równieŜ od moŜliwości dostępu do prawdziwych emocji. śadna technologia nie zastąpi nigdy tej funkcji mózgu, musimy więc zatroszczyć się w końcu o higienę i kulturę naszych uczuć. Ogólnie rzecz biorąc, tradycyjna psychologia do niedawna jeszcze zbyt mało uwagi zwracała na znaczenie emocji. Obecnie stały się one tematem licznych badań. Dobrze byłoby, gdyby w przyszłości dzieci uczyły się powaŜnie traktować swoje uczucia, rozumieć je i porządkować. Dom rodzinny, przedszkole i szkoła będą je w tym wspierać, jeśli tylko ta forma „wychowywania” znajdzie uzasadnienie. W tym sensie najnowsze badania neurologiczne mogą pomóc pozytywnie uświadomić pedagogów.

Kiedy pod koniec lat siedemdziesiątych, krytykując jednostronną intelektualną metodę psychoanalizy, podkreślałam pierwszoplanowe znaczenie doświadczeń emocjonalnych dla psychicznego rozwoju człowieka, w Europie bardzo mało wiedziano o nowych metodach terapeutycznych, związanych z bezpośrednią pracą z uczuciami. Od tego czasu metody te przeniknęły juŜ z USA do Europy i ich liczba wzrosła wielokrotnie w ciągu kilku ostatnich lat. Terapie ciała, bioenergetyka, gestalt, terapia pierwotna, focusing to tylko kilka nazw określających ten nurt. Mimo Ŝe niektórzy ludzie juŜ dzięki samemu doświadczaniu uczuć odczuwają rzeczywistą poprawę, uwalniając ciało od napięć, w wielu przypadkach, jak juŜ wspominałam, dochodzi do nałogowego uzaleŜnienia od odreagowywania bolesnych uczuć. Wzmacnia to zaleŜność od pomagającego, który miał zapewnić wyzwolenie.

Przed kilku laty nie znano jeszcze dróg prowadzących do silnych, wypartych uczuć. Dziś dysponujemy róŜnymi metodami, umoŜliwiającymi szybki demontaŜ obron. Jednak w obliczy nowych doświadczeń musimy jasno zdać sobie sprawę, Ŝe ta droga nie dla wszystkich jest dobra, nie wszystkim jest niezbędna i Ŝe moŜe stać się wręcz niebezpieczna, jeśli terapeutom brak odpowiednich umiejętności w postępowaniu z przeniesieniem i przeciwprzeniesieniem. Na przykład samo zaciemnienie pomieszczenia podczas sesji terapii pierwotnej wzmacnia regresję, która moŜe wyrodzić się w totalną bezradność i bezkrytyczną idealizację terapeuty. Owa bezradność pacjenta, który uległ regresji do poziomu małego dziecka, wręcz zaprasza do naduŜycia. KaŜdy proces terapeutyczny, a szczególnie konfrontacja z

63

wczesnymi urazami, wymaga kompetentnego i uczciwego towarzyszenia jej. Dysponując taką ochroną pacjent moŜe wykorzystać wszystkie moŜliwości, jakie stwarza mu dorosłe Ŝycie, podobnie jak swoje zdolności i siłę oraz cały uzdrawiający potencjał, aby przepracować swój Ŝal nad poniesionymi stratami. Nie grozi mu wówczas, Ŝe utknie w stanie regresji i uzaleŜni się od „mistrzów”, jak dzieje się to nie tylko w róŜnych sektach, ale równieŜ w niektórych tzw. „ośrodkach terapeutycznych”, które wykształciły struktury typowe dla sekt. (Porównaj: Dawid Roadella, Toksyczni terapeuci, pomoc religijna, sekty. Wydawnictwo JS&Co, Warszawa 1994)

Na szczęście istnieją obecnie inne konstruktywne nurty. Fakt, Ŝe te nowe drogi terapeutyczne stwarzają moŜliwość łatwych naduŜyć, nie oznacza, Ŝe nie da się stosować ich w uczciwy sposób (oczywiście z wielką ostroŜnością i nie bezkrytycznie). PoniewaŜ analitycy obecnie coraz lepiej znają nowe metody, moŜna owocnie wykorzystać psychoanalitycznie doświadczenia w pracy nad przeniesieniem i przeciwprzeniesieniem. Analitycy umiejący stosować równieŜ inne metody być moŜe pomogą powstrzymać niekontrolowane naduŜywanie pracy z regresją. Wiele zostało juŜ w tym kierunku zrobione. Coraz wyraźniej widać, ze psychoanaliza powoli odchodzi od sztywnego bronienia freudowskiego postrzegania rzeczywistości dzieciństwa, reprezentując bardziej elastyczne podejście. Praca Caroline Eliacheff z niemowlętami opuszczonymi i maltretowanymi jest znakomitym przykładem zachodzących zmian. RównieŜ prace Tilmana Mosera, Bernarda Lamberta, Anne-Marie i Isabelle Filliozat i wielu innych autorów potwierdzają rozwój. Nawet jeśli poglądy ortodoksyjnych analityków nie uległy zmianie, to wiedza na temat wpływu urazów dzieciństwa na emocjonalne Ŝycie dorosłych coraz silniej przenika do praktyki psychoanalitycznej, pozytywnie zmieniając jej jakość*.

W chwili obecnej nie mogę polecić Ŝadnej metody ani wziąć odpowiedzialności za Ŝadnego terapeutę. Odpowiedzialność tę całkowicie pozostawiam czytelnikom. W wywiadzie udzielonym w kwietniu 1995 roku powiedziałam, na co dziś zwróciłabym uwagę, szukając dla siebie terapeuty**:

Dorosły w odróŜnieniu od małego dziecka dysponuje zdolnością myślenia i doświadczeniami, posiada równieŜ swobodny dostęp do informacji. JeŜeli tylko chce, moŜe korzystać z tego wszystkiego. JeŜeli jest zdecydowany nie uczestniczyć w terapii, która juŜ od samego początku ubezwłasnowolniłaby go, moŜe sprawdzić, jaką osobą jest terapeuta i jakie posiada wykształcenie, zanim podejmie decyzję, czy poddać się regresji, czy nie. W trakcie pierwszej rozmowy ma pełne prawo zapytać terapeutę, w jaki sposób trafił on do zawodu, dlaczego go wybrał, czym zajmował się wcześniej itd. Większość osób niestety nigdy nie stawia takich pytań, mimo Ŝe nie są one zakazane i mogłyby wiele wyjaśnić. Nie czują się do tego uprawnione i podczas wstępnej rozmowy zachowują się jak małe dzieci, które nie chcą się nikomu naprzykrzać i powinny cieszyć się z tego, Ŝe terapeuta chce w ogóle z nimi rozmawiać.

---------------------

* Tak jak Ŝywe, oparte na doświadczeniu tu i teraz, odkrywające uczucia podejścia mogą przenikać twórczo do psychoanalizy, moŜliwy jest teŜ kierunek odwrotny, kiedy to terapeuci zorientowani na proces somatyczny i doświadczenie emocjonalne czerpią coraz więcej z dorobku strukturalnej psychoanalizy. Interesującą prezentację znajdzie polski Czytelnik w artykule Zofii Milskiej-Wrzosińskiej „Psychoterapia indywidualna. W poszukiwaniu zasad uniwersalnych, czyli o nowym konserwatyzmie” Rezonans i Dialog nr 5, JS&Co, W-wa 1995.

** Wywiad ten, zamieszczony pierwotnie w „Psychologie Heute”, ukaŜe się w wersji polskiej w kwartalniku „Gestalt”.

64

Ta dziecinna, podporządkowana postawa sprawia, Ŝe doświadczają terapeutę jako dobrą matkę, silnego ojca czy teŜ księdza lub Boga i starają się „zasłuŜyć” na szczęście i upragnioną miłość. Następuje wówczas to, co opisałam w Dramacie: dorosły sięga po stare, znane mu z dzieciństwa strategie umoŜliwiające przeŜycie, zdradza swoje prawdziwe Ja, rezygnuje z krytycznej obserwacji i zdolności myślenia, aby za swoje przystosowanie otrzymać złudzenie miłości. Dziecko nie moŜe sobie wybrać rodziców. Ale dorosły moŜe sobie wybrać terapeutę.

Na pewno chciałabym się upewnić, czy mam do czynienia z uczciwym człowiekiem. Mogę to wyjaśnić, starając się wewnętrznie zanalizować fakty. Wielu ludzi czuje lęk przed rzeczywistością, wierzą więc w to, w co chcą uwierzyć. Niektórzy jednak wolą wiedzieć, czy nie mają do czynienia ze świadomym wprowadzeniem w błąd. Istnieje bardzo wiele oznak, dzięki którym moŜna to wszystko sprawdzić, lecz niestety, szukający pomocy często nie chcą ich zauwaŜać.

Gdybym dzisiaj szukała dla siebie terapeuty, zapytałabym najpierw: Kto pozwoli mi zachować autonomię? Kto udzieli mi wyczerpujących informacji? Kto zadowalająco i uczciwie odpowie na moje pytania, uzgodni uczciwy, przejrzysty kontrakt odnośnie naszej przyszłej pracy, kto pozwoli się krytykować i będzie gotowy na konfrontację z faktami i własnymi sprzecznościami? Kto nie obiecuje rzeczy niemoŜliwych?

Czego, oprócz wyboru właściwego terapeuty, wymaga jeszcze proces zdrowienia? Wielu rzeczy. Wydaje mi się jednak, Ŝe dostęp do emocji ma w przypadku określonych ludzi decydujące znaczenie. Tym, którzy od wczesnego dzieciństwa oddzieleni są od własnych uczuć, podczas terapii po raz pierwszy moŜe przydarzyć się coś ogromnie waŜnego: odkrycie umiejętności, których nie mieli szansy rozwinąć jako przystosowane emocjonalnie dzieci. Być moŜe równieŜ silne, przyjemne uczucia mogą wspierać ten rozwój? W jednym z amerykańskich więzień stwierdzono, Ŝe spośród groźnych przestępców, którym pozwalano w ciągu dnia opiekować się w celach małymi zwierzętami, po wyjściu z więzienia tylko 20% stało się recydywistami, podczas gdy wśród tych, którzy nie przeszli takiego „wychowania emocjonalnego”, było 80% recydywistów. Ta statystyka ujawnia między innymi, Ŝe ci ludzie, oddzieleni wcześniej od własnych uczuć, czego efektem było niszczenie zarówno własnego jak i cudzego Ŝycia, potrafili rozwinąć w sobie uczucie dla innej Ŝywej istoty. Dzięki temu doświadczeniu mogli zaprzestać odrzucania potrzeby miłości, uświadamiając ją sobie, mogli poczuć się kochanym przez zwierzę, zdobyć odrobinę szacunku dla samych siebie, rozwinąć większe poczucie rzeczywistości i w efekcie podejmować bardziej humanitarne decyzje.

Takie informacje podwaŜają przekonanie, podzielane przez pewien czas równieŜ przeze mnie, Ŝe tylko ponowne przeŜycie wcześniej wypartego bólu moŜe rozpuścić blokady emocjonalne. Doświadczenie nie potwierdza w pełni tego twierdzenia. Faktem jest, Ŝe nie badano dotychczas w systematyczny sposób innych dróg dostępu do wypartych emocji. Emocje są wrodzoną zdolnością człowieka do reagowania na bodźce płynące z otoczenia: na braki, agresję, zagroŜenie złością, lękiem czy Ŝalem, jak i na miłość, akceptację, czułość oraz radosną stymulację zmysłową. Opisana wyŜej historia więźniów, podobnie jak historie Joanny i Anny pokazują, Ŝe aby przeŜyć, wypieramy równieŜ wypełnione miłością tak zwane pozytywne emocje. UŜywane przeze mnie w Dramacie pojęcie „uczucia” obejmuje więc zarówno wrodzone (pierwotne) emocje, jak i wykształcone w procesie wychowywania dziecka uczucia, takie jak wstyd, poczucie winy, zazdrość, zawiść itd.

65

Istnieją ludzie, którym dane było stworzyć szczęśliwy związek z partnerem i którzy dzięki niemu odzyskali zdrowie lub teŜ znaleźli w tym związku siłę, umoŜliwiającą im świadomą konfrontację z brakami okresu dzieciństwa i doświadczenie Ŝalu i smutku z tego powodu. Są teŜ tacy, którym nie udało się znaleźć dla siebie odpowiednich partnerów, a silnych emocji, takie jak radość, doświadczają w twórczej działalności, w której je wyraŜają. Zawsze jest p[przyjemnie wyrazić siebie w śpiewie, tworzeniu i graniu, w muzyce, pisaniu, malowaniu, rzeźbieniu. Po lekturze ksiąŜki Damasiosa wyobraŜam sobie, Ŝe spotkanie z wypartymi urazami nie jest jedyną, lecz jedną z wielu moŜliwości odkrycia i poznania świata własnych głębokich uczuć. Ta róŜnorodność sposobów ma tę zaletę, Ŝe mogą one spełniać funkcję rozwijającą i budującą, która jeśli to w ogóle jest jeszcze konieczne, umoŜliwia integrację starych, bolesnych doświadczeń. Jednak najczęściej dawne urazy bledną, tracą na znaczeniu w teraźniejszości, która ofiarowuje moŜliwość swobodnego wyraŜania siebie, a przede wszystkim pozwala na ścisły kontakt z obecnymi uczuciami i potrzebami.

Nasz mózg przypomina komputer z niezliczonymi programami. Nikt nie moŜe twierdzić, Ŝe opanował wszystkie i Ŝe jedna konkretna metoda terapii potrafi wymazać kaŜdy z programów wychowawczych dzieciństwa. Wydaje mi się to dziś niemoŜliwe, nawet po trwającej sto lat terapii pierwotnej. Ale być moŜe potrafimy rozpoznać, które z programów pracują na naszą korzyść, a które przeciwko nam. Dziecko nie potrafiło, dorosły moŜe zaryzykować taką próbę. Być moŜe powiedzie mu się, jeŜeli dąŜyć będzie do autonomii nie pozwalając, aby przeszłość uczyniła z niego piłkę w cudzej grze.

Przysłowie mówi: wszystkie drogi prowadzą do Rzymu. Długo szukałam tych dróg, koniecznie bowiem chciałam dotrzeć do Rzymu i wciąŜ gubiłam drogę. Odkryłam jednak, Ŝe nie kaŜdy musi dojść do Rzymu, tym bardziej Ŝe od wieków jest on siedzibą władców ludzkich dusz. MoŜe się teŜ zdarzyć, Ŝe właśnie tymi drogami, które jak sądziliśmy prowadzą na manowce, dotrzemy do miejsc, w których warto zatrzymać się na dłuŜej. Dla mnie „Rzym” oznaczał moŜliwość całkowitego odkrycia mojej historii dzieciństwa, lecz w końcu zrozumiałam, Ŝe było to złudzeniem. Dopiero kiedy przestałam upierać się przy „całkowitym uwolnieniu”, moŜliwe stały się odkrycia, które być moŜe dotyczą wyłącznie mnie. Ale uświadomiły mi one, Ŝe posiadamy dziś dostateczne środki, aby równieŜ inni ludzie odkryli swoje własne drogi i własne moŜliwości. Dzięki temu, Ŝe coraz więcej uwagi poświęcamy naszym emocjom i uczuciom, wzrasta szansa uwolnienia „cudzych dzieci” od ich dramatu.

1995

Podziękowanie

Odczuwam potrzebę wyraŜenia mojej wdzięczności przede wszystkim pani Heide Mersmann z wydawnictwa Suhrkamp za ogromne wsparcie, jakie mi okazała. W mojej długiej i szeroko zakrojonej pracy nad ujawnieniem problemu wykorzystywania dzieci zawsze mogłam liczyć na jej pełne poparcie. Pani Mersmann nie tylko była

66

staranną, wyrozumiałą, wraŜliwą i bardzo czujną lektorką tej ksiąŜki, lecz w istocie kimś o wiele więcej: od chwili ukazania się Dramatu przed siedemnastu laty czytelniczki i czytelnicy oraz róŜne instytucje zwracały się z najróŜniejszymi sprawami do wydawnictwa. To właśnie pani Mersmann zawsze niezmiennie przyjaźnie, delikatnie i jasno odpowiadała na te listy i telefony.

Moją wdzięczność za listy od czytelniczek i czytelników wyraŜam na wielu stronach tej ksiąŜki, jednak w tym miejscu pragnę ją jeszcze raz jasno wypowiedzieć. Wiele z tych osób w rzeczywistości „współpracowało” przy tej ksiąŜce, nic o tym nie wiedząc, lecz muszą pozostać anonimowe, gdyŜ ich informacje były poufne. Ich historie, ich tragiczne, często wręcz niepojęte losy i w końcu ich pełne rozczarowań doświadczenia z nieświadomymi terapeutami wszelkich moŜliwych kierunków wciąŜ na nowo przypominały mi, z jaką łatwością tragedia wykorzystywanych w dzieciństwie ludzi moŜe stać się poŜywką dla naduŜyć.

Było mi za kaŜdym razem przykro, Ŝe nie mogłam osobiście odpowiedzieć na wszystkie listy, które otrzymałam. ZłoŜyło się na to wiele przyczyn. Obecnie pojawiły się nowe moŜliwości odpowiadania na pytania czytelniczek i czytelników, z których w pełni korzystam. Mam nadzieję jednak, Ŝe wiele dawnych autorek i autorów listów bez problemu odnajdzie w tej nowej wersji ksiąŜki odpowiedzi na swoje pytania i Ŝe odczują jak bardzo jestem im zobowiązana.

Na koniec pragnę podziękować memu synowi, Martinowi Millerowi za to, Ŝe swoją otwartością, uporem i czujnością zmusił mnie do zobaczenia moich własnych ograniczeń, których tak długo nie odwaŜałam się dostrzec, i o których równieŜ dziś nie miałabym pojęcia, gdyby nie jego przenikliwość. Dziękuję obojgu moim dorosłym dzieciom, Martinowi i Julice za to, Ŝe przez tyle lat mi ufali, mimo Ŝe nie zawsze na to zasługiwałam, gdy moja świadomość była zablokowana. Mam nadzieję, Ŝe zostało mi jeszcze dość czasu, aby naprawdę zasłuŜyć na zaufanie, jakim obdarzyły mnie moje dzieci

www.alice-miller.com