ACTA IURIS STETINENSIS 6 - wpiaus.pl · udziałowe w spółkach handlowych, odpowiedzialność za...

ACTA IURIS STETINENSIS 6

Szczecin 2014

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu SzczecińskiegoSąd Apelacyjny w Szczecinie

Prokuratura Apelacyjna w SzczecinieWojewódzki Sąd Administracyjny w Szczecinie

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 821

Kodeks rodzinny i opiekuńczy po wielkich nowelizacjach

Komitet Redakcyjnydr hab. Zbigniew Kuniewicz prof. US – Dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego

Ryszard Iwankiewicz – Prezes Sądu Apelacyjnego w SzczecinieGrzegorz Jankowski – Prezes Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie

Józef Skoczeń – Prokurator ApelacyjnyMaciej Żelazowski – Sędzia Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, Wiceprezes Sądu Apelacyjnego w Szczecinie

Arkadiusz Windak – Sędzia Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie, Przewodniczący II Wydziału Tadeusz Kulikowski – Zastępca Prokuratora Apelacyjnegodr hab. Marek Andrzejewski prof. US – Redaktor naukowy

Szymon Słotwiński – Sekretarz redakcji

Rada Naukowaprof. dr hab. Roman Hauser – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu | prof. dr hab. Andrzej Jakubecki – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie | prof. dr hab. Andrzej Marciniak – Uniwersytet Łódzki | prof. dr hab. Mirosław Nazar – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie | prof. dr hab. Zbigniew Ofiarski – Uniwersytet Szczeciński | dr hab. Adam Olejniczak prof. UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu | dr hab. Lech Paprzycki – Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie | prof. dr hab. Władysław Rozwadowski – Uniwersytet Szczeciński | prof. dr hab. Tadeusz Smyczyński – Uniwersytet Szczeciński, Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk | prof. dr hab. Roman Wieruszewski – Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk | prof. dr hab. Bronisław Ziemianin – Uniwersytet Szczeciński | Rosario Sapienza, Full Professor of International and European Law – The University of Catania School of Law | Ashok R. Patil, Prof. dr L.L.M., Ph.D. – National Law School of India University, Bangalore, Karnataka State (India) | Fursa Svetlana Yaroslavovna, prof. dr hab. honoured lawyer of Ukraine | Svitlana Yaroslavivna Fursa, prof. dr hab. honoured lawyer of Ukraine | Henry Zhuhao Wang, Assistant Professor – China University of Political Science and Law | Prof. habil. dr. Vytautas Nekrosius – Uniwersytet Wileński | Dr John Sorabji – University College, London | José García-Añón, Ph.D. in Law, Full Professor, School of Law – University of València (Spain) | Terekhova Lydia, Professor, Doctor of Law, Omsk state University, Faculty of Law | Masahiko Omura, Doctor of Law, Professor at Chuo University Law School (Tokyo, Japan) | Elena Kudryavtseva, Professor, Law Faculty of Moscow State University | Alexandre Freitas Câmara, Professor Emeritus and Head of Civil Procedure Department at Rio de Janeiro Judicial School | Jayesh Rathod, Associate Professor of Law – American University Washington College of Law | Rett R. Ludwikowski, Ph.D., Professor of Law, Columbus School of Law – The Catholic University of America | Lilia Abramchyk, Candidate of Juridical Sciences, Assosiate Professor – Yanka Kupala State University of Grodno (Belarus) | Prof. dr. Frieder Dünkel, Universität Greifswald, Prof. Emilio Castorina, University of Catania

Lista recenzentów znajduje się na stronie internetowej zeszytu naukowego | http://wpiaus.pl/actaiurisRedaktor naukowy | dr hab. Marek Andrzejewski prof. US

Redaktor tematyczny | Szymon SłotwińskiRedaktor językowy | Joanna Dżaman

Korektor | Joanna GrzybowskaSkład komputerowy | Wiesława Mazurkiewicz

Wydanie publikacji zrealizowano przy udziale środków finansowych otrzymanych z budżetu Województwa Zachodniopomorskiego

Wersja papierowa jest wersją pierwotnąPełna wersja publikacji http://wpiaus.pl/actaiuris

Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities, http://cejsh.icm.edu.pl

© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2014

ISSN 1640-6818 | ISSN 2083-4373

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOWydanie I. Ark. wyd. 33,0. Ark. druk 39,0. Format B5. Nakład 95 egz.

SPIS TREŚCI

Wstęp ............................................................................................................... 7

DEBATA O USTROJACH MAJĄTKOWO-MAŁŻEŃSKICH

Tadeusz Smyczyński – Małżeńskie prawo majątkowe – uwagi krytyczne 13

Mirosław Nazar – Nowelizacje i interpretacje małżeńskiego prawa ma-jątkowego – czy potrzebne są zmiany przepisów? ................................. 31

Grzegorz Jędrejek – Podział majątku wspólnego małżonków, w skład którego wchodzi prawo do kwatery żołnierskiej ................................... 75

Helena Ciepła – Podział majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności ustawowej w orzecznictwie Sądu Najwyższego ................. 91

Janusz Gajda, Piotr Osowy – Dylematy nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17 czerwca 2004 roku na przykładzie art. 361 k.r.o. Aspekty procesowe ................................................................................. 101

Anita Lutkiewicz-Rucińska – Definicja wykonywania zarządu mająt-kiem wspólnym małżonków a czynność prawna prowadząca do naby-cia przedmiotu majątkowego do tego majątku ....................................... 123

Anna Urbańska-Łukaszewicz – Centralna Ewidencja Informacji o Dzia-łalności Gospodarczej i Krajowy Rejestr Sądowy – skuteczne rejestry umów majątkowych małżeńskich? Głos w dyskusji .............................. 155

Anna Stępień-Sporek – Kilka uwag o rozdzielności majątkowej z wy-równaniem dorobków ............................................................................. 161

Magdalena Deneka – Umowna zmiana treści ograniczonych praw rze-czowych obciążających nieruchomość należącą do majątku wspólnego małżonków.............................................................................................. 185

4

Anna Urbańska-Łukaszewicz – Zarząd nieruchomością należącą do ma-jątku wspólnego i służącą małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej .................................................... 205

DEBATA NA TEMAT ZAGADNIEŃ PRAWA FILIACYJNEGO

Jerzy Strzebinczyk – Sugestie zmian w obrębie polskiego prawa filiacyj-nego (pod rozwagę ustawodawcy) .......................................................... 227

Joanna Haberko – Dziecko poczęte jako najbliższy członek rodziny ........ 243

Elżbieta Holewińska-Łapińska – Rola prawdy genetycznej w decyzji za-interesowanych osób o ustaleniu pochodzenia dziecka od ojca wskutek uznania w świetle orzecznictwa sądów powszechnych w 2011 roku .... 263

Barbara Bajor – Ustalenie ojcostwa dziecka pełnoletniego. Uwagi do art. 76 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego .................................... 285

DEBATA O RELACJI RODZICE–DZIECKO

Wanda Stojanowska – „Porozumienie” rodziców jako przesłanka pozo-stawienia im obojgu władzy rodzicielskiej po rozwodzie. Wybrane za-gadnienia ................................................................................................ 301

Jacek Mazurkiewicz – „Zanim pomysły nasze sczezną wraz z nami”. O zapomnianych projektach reformy prawa rodzinnego ....................... 313

Marek Andrzejewski – Relacja rodzice i inne osoby dorosłe a dzieci w świetle nowych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i niektórych innych ustaw (wybrane problemy) ..................................... 371

Mieczysław Goettel – Kontrowersje wokół tak zwanej pieczy podzielonej nad małoletnim ....................................................................................... 401

Agnieszka Gałakan-Halicka – Ograniczenie władzy rodzicielskiej ze względu na rozłączenie rodziców w świetle regulacji Kodeksu rodzin-nego i opiekuńczego ............................................................................... 427

5

Piotr Telusiewicz – Kryteria doboru odpowiednich zarządzeń przy ogra-niczeniu władzy rodzicielskiej ............................................................... 469

Anna Natalia Schulz – O współczesnych dylematach tworzenia między-narodowych standardów Rady Europy dotyczących relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi ................................................................................ 483

Olga Bobrzyńska, Piotr Mostowik – Zwykły pobyt dziecka jako podsta-wa jurysdykcji krajowej oraz łącznik kolizyjny ..................................... 509

VARIA

Małgorzata Łączkowska – Kilka uwag na temat nowelizacji Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego dokonanych w ostatniej dekadzie .................. 553

Mirosław Kosek – Ochrona rodziny w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących zawarcia małżeństwa ................................ 573

Ewa Kabza – Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka peł-noletniego po nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2008 roku ......................................................................................................... 585

Anna Sylwestrzak – Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych a unormowania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego............................ 611

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

NR 821 2014ACTA IURIS STETINENSIS 6

Mirosław NazarUniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

NOWELIZACJE I INTERPRETACJE MAŁŻEŃSKIEGO PRAWA MAJĄTKOWEGO

– CZY POTRZEBNE SĄ ZMIANY PRZEPISÓW?

Streszczenie

Ustalenia zawarte w artykule dotyczą głównie zmian unormowań Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego o stosunkach majątkowych małżonków wprowadzonych ustawą z 2004 r. W artykule omówiono przebieg prac nad nowelizacją prowadzonych w Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, w Sejmie i w Senacie. W nawiązaniu do krytycznych ocen nowelizacji z 2004 r. i postulatów zmian unormowań stosunków ma-jątkowych małżonków sformułowany został pogląd o potrzebie zachowania powściągli-wości w dokonywaniu kolejnych nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Wy-korzystując dotychczasowy dorobek nauki prawa i uwzględniając orzecznictwo sądowe, należy przede wszystkim kontynuować wszechstronną interpretację obowiązujących przepisów. Rozważyć natomiast można zmiany Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu spółek handlowych w celu osiągnięcia zadowalającej spójności unormo-wań obu kodeksów dotyczących nabywania i wykonywania praw udziałowych w spół-kach handlowych. Zmian wymaga również unormowanie odpowiedzialności małżon-ków za zobowiązania, które nie wynikają z czynności prawnych. Powinny być ponadto usunięte niejasności i uzupełnione braki w unormowaniach rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków małżonków.

Słowa kluczowe: Kodeks rodzinny i opiekuńczy, nowelizacja, interpretacje, prawa udziałowe w spółkach handlowych, odpowiedzialność za zobowiązania, rozdziel-ność majątkowa z wyrównaniem dorobków

32 Mirosław Nazar

1.

W bieżącym roku upływa dziesięć lat od uchwalenia w 2004 r. dziewiątej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego1, która zmieniła unormowania małżeńskiego prawa majątkowego obowiązujące, w zasadzie, w niezmienionej postaci od chwili uchwalenia kodeksu2. Dziewięcioletni okres obowiązywania wspomnianej noweli3 zachęca do formułowania ocen trafności założeń noweliza-cji, jej treści i regulacyjnej skuteczności wprowadzonych przez nią unormowań. Stały się one bowiem podstawą wielu rozstrzygnięć Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych oraz przedmiotem wykładni doktrynalnej i opinii formułowanych w literaturze prawniczej.

Odpowiedź na pytanie, czy potrzebne są zmiany przepisów małżeńskiego prawa majątkowego, warto poprzedzić krótkim zarysem przebiegu prac nad dzie-wiątą nowelizacją kodeksu. Wydaje się bowiem, że znajomość genezy przepisów, przebiegu prac przygotowawczych i legislacyjnych nad nimi nie tylko wspiera tak zwaną wykładnię historyczną, mającą zresztą niezbyt istotne znaczenie w ra-mach wykładni celowościowej4, lecz dodatkowo poszerza podstawę do oceny przepisów i formułowania ewentualnych postulatów ich zmian. Szkoda, że prace Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego (KKPC) utworzonej w 1996 r. nie były i nie są dokumentowane w powszechnie dostępnych biuletynach (przynaj-mniej w wersji elektronicznej), które prezentowałyby nie tylko końcowe wersje projektów aktów prawnych, lecz zawierałyby ponadto (przynajmniej skrótową) dokumentację przebiegu prac zespołów problemowych i pełnego składu Komisji na posiedzeniach plenarnych (tak, jak były dokumentowane prace Komisji Ko-dyfikacyjnej powołanej w 1919 r.). Byłoby to użyteczne nie tylko w późniejszej retrospektywnej analizie ustawodawstwa, lecz umożliwiałoby bieżącą, szerszą

1 Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2004, nr 162, poz. 1691.

2 Ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1975, nr 45, poz. 234) uchyliła art. 44 k.r.o., który stanowił, że „Małżonek, który w czasie trwania wspólności ustawowej był odpowiedzialny za zobowiązania tylko z majątku wspólne-go, ponosi po ustaniu wspólności odpowiedzialność z całego swego majątku, jednakże tylko do wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym”. Tą samą ustawą rozszerzona została kognicja sądu rozwodowego w odniesieniu do orzekania o mieszkaniu rozwodzących się małżon-ków i o podziale ich majątku wspólnego (art. 58 § 2–4 k.r.o.).

3 Nowela z 2004 r. weszła w życie 20 stycznia 2005 r. 4 O użyteczności wykładni zwanej „historyczną” zob. Z. Radwański, A. Olejniczak, Pra-

wo cywilne – część ogólna, wyd. 12, Warszawa 2013, s. 78.

33Nowelizacje i interpretacje małżeńskiego prawa majątkowego...

dyskusję w środowisku prawników i dostarczałoby dodatkowego poglądowego materiału źródłowego dla doktryny i judykatury.

2.

Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, uchwalona 17 czerw-ca 2004 r., oparta jest na projekcie zmiany kodeksu i innych ustaw, opracowa-nym w toku prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, działającej przy Ministrze Sprawiedliwości, powołanej na podstawie Uchwały nr 109/96 Rady Ministrów z dnia 17 września 1996 r. w sprawie powołania i organizacji Ko-misji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego. Komisja rozpoczęła działalność 5 grud-nia 1996 r., bezpośrednio po powołaniu jej składu. Przewodniczącym został prof. dr hab. Zbigniew Radwański. Prace Komisji były prowadzone w zespołach problemowych i na posiedzeniach plenarnych.

Zmianę kodeksowych unormowań majątkowego prawa małżeńskiego za-inicjowano w kwietniu 1997 r. w ramach zespołu problemowego powołanego przez przewodniczącego KKPC5. Stosunkowo długi okres między rozpoczęciem prac a ich finalizacją nie był następstwem opieszałości lub przesadnej rozwle-kłości dyskusji nad projektowaną nowelizacją kodeksu. W odniesieniu do prawa rodzinnego zmiana unormowań stosunków majątkowych między małżonkami została uznana za priorytetową6. Już wkrótce jednak Komisja stanęła przed za-daniem opracowania projektu ustawy dostosowującej prawo polskie, a przede wszystkim Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz prawo o aktach stanu cywilne-go, do postanowień zawartych w przepisie art. 10 Konkordatu między Stolicą

5 W skład zespołu problemowego prawa rodzinnego KKPC weszli profesorowie: A. Mą-czyński (członek KKPC, przewodniczący zespołu), T. Smyczyński i M. Nazar; po podjęciu (w 1998 r.) prac nad ustawą wprowadzającą instytucję separacji orzekanej przez sąd do zespołu powołana została prof. J. Panowicz-Lipska. Projekt dostosowania przepisów Kodeksu postępo-wania cywilnego do zamierzonych zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przygotował i przedstawił na posiedzeniach zespołu w lutym 2001 r. prof. F. Zedler; w posiedzeniach zespołu stale uczestniczył przewodniczący KKPC – prof. Z. Radwański.

6 Zob. Założenia i ogólny kierunek zmian w prawie cywilnym, prawie rodzinnym i gospo-darczym oraz w postępowaniu cywilnym – ustalenia dokonane na posiedzeniach plenarnych KKPC w dniach 5 grudnia 1996 r. i 8 stycznia 1997 r., „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1997, nr 2, s. 319 i n.; Z. Radwański, K. Gonera, Nowa kodyfikacja prawa prywatnego, „Monitor Praw-niczy” 1997, nr 5, s. 177 i n.; K. Gonera, Założenia i ogólny kierunek zmian w prawie cywilnym (z prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego), „Państwo i Prawo” 1997, nr 9, s. 80 i n.

34 Mirosław Nazar

Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie 28 lipca 1993 r.7 Konkordat wszedł w życie po upływie jednego miesiąca od dnia wymiany doku-mentów ratyfikacyjnych, która nastąpiła 25 marca 1998 r.8 Zespół problemowy prawa rodzinnego w krótkim czasie przygotował projekt ustawy dostosowującej przepisy prawa polskiego do postanowień art. 10 Konkordatu. Został on rozpa-trzony i przyjęty na plenarnym posiedzeniu Komisji. Rządowy projekt ustawy nowelizacyjnej wraz z uzasadnieniem obejmował w przeważającej części tekst projektu, który przyjęła KKPC9. Ustawę wprowadzającą instytucję małżeństwa konkordatowego Sejm uchwalił 24 lipca 1998 r.; weszła ona w życie 15 listopada 1998 r.10

3.

Podjęte ponownie przez zespół problemowy prawa rodzinnego prace nad nowelizacją majątkowego prawa małżeńskiego zostały przerwane po postawie-niu KKPC nowego zadania w postaci opracowania projektu ustawy o separacji orzekanej przez sąd. Pierwszy projekt rządowy z 1992 roku o separacji11 został odrzucony przez Sejm w 1994 roku12. W krytycznych wypowiedziach o projek-cie podkreślano między innymi ograniczoną funkcjonalność instytucji separacji

7 Dz.U. 1998, nr 51, poz. 318. Przepis art. 10 Konkordatu określił przesłanki zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami takimi, jak zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem pol-skim, ustalił rozłączność jurysdykcji sądów państwowych i kościelnych w sprawach małżeńskich i wskazał na dokonanie koniecznych zmian w prawie polskim, celem wprowadzenia w życie jego postanowień.

8 Zob. Oświadczenie rządowe z 3 kwietnia 1998 r. w sprawie wymiany dokumentów ratyfi-kacyjnych Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w War-szawie 28 lipca 1993 r., Dz.U. 1993, nr 51, poz. 319. A. Mączyński (Projektowana nowelizacja przepisów o zawarciu małżeństwa, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1998, nr 3, s. 525, przyp. 1) zwrócił uwagę, iż pierwszym dniem obowiązywania Konkordatu powinien być 26 kwietnia 1998 r., a nie – jak podano w oświadczeniu rządowym – 25 kwietnia 1998 r., wziąwszy pod uwagę reguły obliczania terminów w prawie polskim (art. 66 § 3 k.p.a. i art. 112 k.c.).

9 Zob. A. Mączyński, Projektowana nowelizacja..., s. 525 i n. 20 kwietnia 1998 r. Rada Ministrów wniosła do Sejmu projekt ustawy o zmianie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Druk Sejmowy nr 292, III ka-dencja Sejmu).

10 Dz.U. 1998, nr 117, poz. 757.11 Druk Sejmowy nr 540, I kadencja Sejmu.12 Zob. J. Panowicz-Lipska, w: System prawa prywatnego, t. 11: Prawo rodzinne i opiekuń-

cze, red. T. Smyczyński, wyd. 1, Warszawa 2009, s. 819 i n.


(identyczność przesłanek orzeczenia separacji i rozwodu), potraktowanej w za-sadzie jako surogat rozwodu przede wszystkim dla tych małżonków, którzy ze względów moralnych lub religijnych nie decydowaliby się na rozwiązanie mał-żeństwa. 9 września 1998 roku zgłoszono poselski projekt ustawy o zmianie ustaw – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego oraz Prawo prywatne międzynarodowe13. Rada Ministrów zaproponowała rozpa-trzenie projektu poselskiego o separacji łącznie z projektem rządowym ustawy o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postę-powania cywilnego oraz Prawo o aktach stanu cywilnego, który został wniesio-ny do Sejmu 12 listopada 1998 roku14. Projekt rządowy powstał na bazie projektu ustawy przygotowanego przez zespół problemowy prawa rodzinnego, rozpatrzo-nego i przyjętego we wrześniu 1998 roku na plenarnym posiedzeniu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego.

Oba projekty (rządowy i poselski) zakładały, że separacja małżeńska orze-kana przez sąd będzie instytucją niezależną od instytucji rozwodu. Orzeczenie rozwodu nie zostało uzależnione od pozostawania małżonków przez określony czas w separacji faktycznej. Żaden projekt nie zmierzał do wyrugowania in-stytucji rozwodu. Projekt rządowy od poselskiego różniło natomiast zasadniczo odmienne ujęcie przesłanek orzeczenia separacji. Za wystarczającą pozytyw-ną przesłankę orzeczenia separacji projekt rządowy uznawał zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, zaś projekt poselski – przesłanki orzekania separacji uj-mował identycznie, jak sformułowane w k.r.o. przesłanki rozwodu. Wymaganie trwałości rozkładu pożycia sprzeciwiało się założeniu o restytucyjnej funkcji separacji, polegającej na możliwości przywrócenia wspólnego pożycia w ramach nadal formalnie istniejącej więzi małżeńskiej. Ponadto projekt poselski osłabiał funkcjonalność instytucji separacji przez to, że nawet długotrwały zupełny, ale jeszcze nietrwały, rozkład pożycia, nie byłby wystarczającą przesłanką dla kom-pleksowego uregulowania w jednym postępowaniu wielu istotnych spraw mał-żonków i założonej przez nich rodziny. Projekty – poselski i rządowy różniły się także sposobem regulacji zniesienia separacji; projekt rządowy, w przeciwień-stwie do poselskiego, zakładał konieczność złożenia przez małżonków zgodne-go wniosku. Ostatecznie 21 maja 1999 roku Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania

13 Druk Sejmowy nr 591, III kadencja Sejmu.14 Druk Sejmowy nr 708, III kadencja Sejmu.

36 Mirosław Nazar

cywilnego oraz niektórych innych ustaw15. Ustawa w kwestiach zasadniczych uwzględnia wskazany wyżej projekt rządowy, wywodzący się z projektu zespo-łu problemowego prawa rodzinnego KKPC, rozpatrzonego i przyjętego przez Komisję. W odniesieniu do unormowań stosunków majątkowych między mał-żonkami nowa ustawa poszerzyła zakres przypadków ustania wspólności ma-jątkowej w czasie trwania małżeństwa o orzeczenie separacji (art. 615 k.r.o.). Nie rozstrzygnęła natomiast jednoznacznie, jaki ustrój majątkowy powstanie z chwi-lą zniesienia separacji, ograniczając się do ogólnego postanowienia, że z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki (art. 616 § 2 k.r.o.), z zastrzeżeniem, że sąd na zgodny wniosek małżonków orzeka o utrzymaniu między nimi rozdzielności majątkowej (art. art. 616 § 3 zd. 2 k.r.o.). Wątpliwości z tym związane usunęła definitywnie nowelizacja z 2004 r. (art. 54 § 2 zd. 1 k.r.o.; zob. też niżej punkty 13 i 15).

4.

Wydawało się, że po zakończeniu prac legislacyjnych, których rezultatem były dwie wskazane wyżej istotne nowelizacje Kodeksu rodzinnego i opiekuń-czego i powiązane z nimi zmiany innych ustaw, zespół problemowy prawa ro-dzinnego KKPC będzie mógł się zająć bez dodatkowych obciążeń projektem ustawy zmieniającej unormowania majątkowego prawa małżeńskiego. Jeszcze jednak dwukrotnie pojawiły się kwestie wymagające pilnego rozstrzygnięcia, niezwiązane bezpośrednio z problematyką prac zespołu (o czym dalej – w punk-tach 19 i 20). Ponadto procedury prac Komisji i jej współdziałanie z Ministrem Sprawiedliwości, opiniowanie projektów ustaw, zwyczajowe tak zwane konsul-tacje międzyresortowe, kadencyjność składu Komisji (i jej zespołów problemo-wych), bieg terminów kolejnych kadencji Sejmu16 powodowały naturalne ograni-

15 Dz.U. 1999, nr 52, poz. 532; ustawa weszła w życie 16 grudnia 1999 r.16 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego utworzona w 1996 r. (Uchwała RM nr 109/96

z dnia 17 września 1996 r.) zakończyła działalność 30 czerwca 2002 r. (zgodnie z art. 46 Ustawy z dnia 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz o za-kresie działania ministrów, ustawy o działach administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. nr 154, poz. 1800). W drugiej połowie 2002 r. powołano (na kadencję 2002–2006) nowy skład Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości (na pod-stawie Rozporządzenia RM z dnia 22 kwietnia 2002 r. w sprawie utworzenia, organizacji i trybu działania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, Dz.U. 2002, nr 55, poz. 476 z późn. zm.). Zespół prawa rodzinnego KKPC w składzie wskazanym w przyp. 5, powołany do opracowania nowelizacji małżeńskiego prawa majątkowego, pracował w okresie pierwszej kadencji Komisji,


czenia możliwości szybkiego zakończenia prac nowelizacyjnych z zachowaniem ich ciągłości oraz niezmienności składu zespołu powołanego do ich przeprowa-dzenia.

5.

W grudniu 1999 r. zespół problemowy prawa rodzinnego KKPC17 sformu-łował pierwszą wersję projektu ustawy nowelizującej majątkowe stosunki mał-żeńskie. Po dyskusji, a także nawiązując do stanowiska Rady Legislacyjnej, po-stanowiono, że ustrojem ustawowym będzie nadal wspólność majątkowa. Rada Legislacyjna w sprawie stanu ustawodawstwa regulującego sytuację majątkową członków rodziny wypowiedziała się kompleksowo w uchwale podjętej przez Prezydium Rady 8 lutego 1996 r. na podstawie ustaleń plenarnego posiedzenia Rady Legislacyjnej z 14 grudnia 1995 r.18 Zajmując stanowisko w kwestii unor-mowania stosunków majątkowych między małżonkami, Rada Legislacyjna wy-raziła, dyskusyjny zresztą, pogląd, że stworzenie regulacji prawnej realizującej jednocześnie postulat sprawnego zarządzania majątkiem wspólnym i postulat pełnego oraz rzeczywistego równouprawnienia małżonków „jest zadaniem nie-dającym się wykonać” (zwłaszcza gdy w majątku wspólnym małżonków istot-ną pozycję stanowią przedmioty wykorzystywane do prowadzenia działalności gospodarczej). Jednakże, zdaniem Rady, rygorystycznie skonstruowany system rozdzielności majątkowej utrudniałby realizację postulatu równego obciążenia małżonków obowiązkami związanymi z utrzymaniem rodziny. Uzasadniało to potraktowanie ustroju rozdzielności majątkowej wyłącznie jako ustroju umow-nego albo przymusowego. Rada podkreśliła zalety ustroju podziału dorobku (na wypadek ustania małżeństwa), ale uznała, że przedwczesne byłoby wprowadze-nie go do kodeksu jako ustroju ustawowego. Postulowała natomiast rozważenie dopuszczalności umownego przyjęcia przez małżonków ustroju podziału dorob-ku, jak również – poszerzenie zakresu swobody majątkowych umów małżeń-

III kadencji Sejmu (20.10.1997–18.10.2001) i przejściowo (do 2002 r.) w okresie IV kadencji Sej-mu (19.10.2001–18.10. 2005).

17 Skład zespołu pozostawał bez zmian – zob. przyp. 5.18 Uchwałę opublikowano w „Kwartalniku Prawa Prywatnego” 1996, nr 4, s. 777 i n.; pod-

stawę dyskusji stanowiły referaty A. Mączyńskiego (na temat stosunków majątkowych między małżonkami i dziedziczenia ustawowego małżonka) i T. Smyczyńskiego (na temat obowiązków alimentacyjnych).

38 Mirosław Nazar

skich oraz stworzenie systemu gwarancji ich jawności wobec osób trzecich, na przykład w trybie rejestracji.

6.

Ukończony w grudniu 1999 r. zespołowy projekt nowelizacji Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego przewidywał umieszczenie wśród regulacji praw i obo-wiązków małżonków (dział II tytułu I k.r.o.) przepisów przyznających jednemu małżonkowi, w celu zaspokojenia potrzeb rodziny w ramach stosunku małżeń-stwa, uprawnienie do korzystania z mieszkania będącego składnikiem majątku osobistego drugiego małżonka oraz z należących do niego przedmiotów urządze-nia domowego (art. 341). Tytuł działu III tytułu I k.r.o. otrzymał nowe brzmienie: „Małżeńskie ustroje majątkowe”. Zmianie miała ulec struktura majątków osobi-stych małżonków. Przepis art. 33 k.r.o. w pkt 3 wymieniał „przedmioty mająt-kowe objęte wspólnością łączną podlegającą odrębnym przepisom”19, a kolejna istotna nowość polegała na objęciu zakresem surogacji wszystkich składników majątku osobistego.

W omawianej wersji projekt noweli wyrażał zasadę lojalnego współdzia-łania małżonków20 i ich samodzielności w zarządzaniu majątkiem wspólnym z ograniczeniami21, niewynikającymi z podziału czynności zarządu na zwykłe i przekraczające zakres zwykłego zarządu, od którego odstąpiono, lecz wyraź-nie sformułowanymi przez wskazanie czynności wymagających współdziałania małżonków22. Pojęciem „zarząd majątkiem wspólnym” objęte zostały czynno-

19 Umiejscowienie w majątkach osobistych małżonków praw udziałowych w spółce cy-wilnej lub osobowej spółce handlowej miało rozwikłać spory o przynależność do majątków mał-żonków ich praw wynikających z uczestnictwa w wymienionych spółkach. Trzeba zaznaczyć, że obowiązywały wówczas jeszcze przepisy Kodeksu handlowego, projekt Kodeksu spółek han-dlowych pozostawał w fazie prac legislacyjnych (został uchwalony 15 września 2000 r., a wszedł w życie 1 stycznia 2001 r.; Dz.U. 2000, nr 94, poz. 1037).

20 „Art. 36 § 1. Oboje małżonkowie obowiązani są współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o zarządzaniu ma-jątkiem wspólnym i o zaciągniętych zobowiązaniach obciążających majątek wspólny”.

21 „Art. 36 § 2. Każdy z małżonków samodzielnie zarządza majątkiem wspólnym, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej. Wykonywanie zarządu obejmuje wszelkie czynności, jakie dotyczą określonych przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czyn-ności zmierzające do zachowania prawa”.

22 „Art. 361. Zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania czynności prawnych, które prowadzą do zbycia, odpłatnego nabycia, obciążenia, oddania do używania wchodzą-cych w skład majątku wspólnego nieruchomości, wieczystego użytkowania, przedsiębiorstwa,


ści dotyczące przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego. Już wówczas, w projekcie nowelizacji, zamieszczono przepis (art. 36 § 3) powierzają-cy samodzielny zarząd przedmiotami majątkowymi służącymi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej wyłącznie małżonkowi, który wykonywałby zawód lub prowadziłby działalność gospodarczą. Autonomia za-rządzania, o której mowa, według wyraźnego postanowienia nie rozciągałaby się jednak na czynności prawne prowadzące do zobowiązań lub rozporządzeń wy-mienionych w projektowanym art. 361, wymagających współdziałania małżon-ków przy dokonywaniu taksatywnie wymienionych czynności23. Odpowiednio zmieniono brzmienie art. 39 i 40 k.r.o.

7.

W toku prac nad projektem nowelizacji majątkowego prawa małżeńskie-go wiele kontrowersji wzbudzał sposób unormowania odpowiedzialności ma-jątkiem wspólnym za długi jednego małżonka. Przyjęcie zasady samodzielno-ści małżonków w zarządzaniu majątkiem wspólnym i założenia o wzajemnej lojalności małżonków nakazywałoby, konsekwentnie, dopuścić zaspokojenie wierzyciela z całego majątku wspólnego, jeżeli wierzytelność powstawałaby w czasie trwania wspólności majątkowej i nie dotyczyłaby majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem. Szczególnie uzasadnione wydawało się takie rozstrzygnięcie w odniesieniu do zobowiązań z czynności, których dokona-nie, według projektu, miało wymagać obligatoryjnej zgody drugiego małżonka (mimo że niektóre z nich, a mianowicie – zobowiązania prowadzące do nabycia nowego składnika majątku wspólnego, nie byłyby czynnościami zarządu mająt-kiem wspólnym). Nie każda jednak czynność, niedotycząca majątku osobistego małżonka, a powodująca powstanie zobowiązania, była – według omawianego projektu – czynnością zarządu majątkiem wspólnym (na przykład umowa porę-czenia albo umowa pożyczki konsumpcyjnej, niezwiązanej z zamiarem dokona-nia nakładu na majątek wspólny). W odniesieniu do takich zobowiązań (powsta-jących poza zakresem zarządu majątkiem wspólnym i zarazem niedotyczących

gospodarstwa rolnego, prawa do mieszkania, jak również darowizny z majątku wspólnego, z wy-jątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych”.

23 „Art. 36 § 3. Z zastrzeżeniem przepisu art. 361 przedmiotami majątkowymi służący-mi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej zarządza samodzielnie małżonek wykonujący zawód lub prowadzący działalność gospodarczą”.

40 Mirosław Nazar

majątku osobistego) należało rozważyć dopuszczalność zaspokojenia z całego majątku wspólnego albo w wypadku wyrażenia zgody przez drugiego małżonka na zaciągnięcie zobowiązania, albo bez takiego wymogu, ale z zastrzeżeniem dopuszczalności ograniczenia przez sąd odpowiedzialności majątkiem wspól-nym lub dodatkowo także z zastrzeżeniem wyczerpania przez wierzyciela moż-liwości zaspokojenia się z majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem. Przyjęto to drugie rozwiązanie, bez rozróżnienia zobowiązań z czynności zarzą-du majątkiem wspólnym i z czynności niebędących przejawem takiego zarządu (według definicji z projektowanego art. 36 § 2 zd. 2). Omawiany projekt nowe-lizacji z grudnia 1999 r. przewidywał w art. 41 § 1, że wierzyciel, którego dłuż-nikiem jest tylko jeden z małżonków, mógłby żądać zaspokojenia z całego ma-jątku wspólnego, lecz zastrzegał, że byłoby to wyłączone, jeżeli drugi małżonek wykazałby, że: „do zaspokojenia wierzyciela wystarczą przedmioty majątkowe należące do majątku osobistego dłużnika, wynagrodzenie za pracę dłużnika lub inne dochody uzyskane przez dłużnika z jego praw autorskich, prawa artysty wykonawcy do artystycznego wykonania, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego, a także przedmioty wchodzące w skład prowadzo-nego przedsiębiorstwa, jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzo-ną przez dłużnika działalnością gospodarczą”. Jednocześnie przepis § 2 art. 41, wzorowany na obowiązującym wówczas analogicznym unormowaniu Kodek-su rodzinnego i opiekuńczego (art. 41 § 3), stanowił, że: „Z ważnych powodów małżonek dłużnika może żądać, aby sąd, po rozważeniu interesów wierzyciela i dłużnika oraz z uwzględnieniem stopnia przyczynienia się małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego, ograniczył możliwość zaspoko-jenia się wierzyciela z majątku wspólnego”. Jeżeli natomiast wierzytelność po-wstałaby przed powstaniem wspólności ustawowej lub dotyczyłaby majątku oso-bistego jednego z małżonków, wierzyciel mógłby żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z jego wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z jego działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyska-nych przez dłużnika z jego praw autorskich twórcy, praw artysty wykonawcy do artystycznego wykonania, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjona-lizatorskiego (art. 411 omawianego projektu).


8.

W omawianym projekcie nowelizacji z grudnia 1999 r. zaproponowano nowe brzmienie przepisu art. 45 § 1 k.r.o.24 Celem zmiany uzasadnianej wzglę-dami ekonomicznymi i słusznościowymi miało być ograniczenie zakresu rosz-czeń o zwrot wydatków poniesionych z majątku wspólnego na majątki osobi-ste małżonków i z majątków osobistych na majątek wspólny. Rozliczeniom nie podlegałyby wydatki i nakłady konieczne z majątku wspólnego na przedmioty majątkowe należące do majątków osobistych przynoszące dochody (gdyż te po-większają substancję majątku wspólnego) oraz obustronne wydatki i nakłady do-konywane między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi, poniesione na przedmioty służące zaspokojeniu potrzeb rodziny.

9.

Postanowiono ponadto bardziej adekwatnie określić podstawę normatyw-nej kwalifikacji majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej i jego po-działu. W art. 46 zamykającym rozdział I („Wspólność ustawowa”) działu III, tytułu I znalazł się mianowicie nakaz odpowiedniego stosowania przepisów o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, w braku odmiennych po-stanowień poprzedzających przepisów25.

Rozdział II działu III, tytułu I otrzymał w omawianym projekcie tytuł: „Umowne ustroje majątkowe” i został podzielony na trzy oddziały: 1) „Przepisy ogólne”; 2) „Umowna wspólność majątkowa” i 3) „Umowna rozdzielność mająt-kowa”. W stosunku do obowiązujących wówczas unormowań Kodeksu rodzin-nego i opiekuńczego proponowane zmiany (poza redakcją przepisów) polegały na: 1) stworzeniu umownego ustroju rozdzielności majątkowej z rozliczeniem

24 „Art. 45 § 1. Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z ma-jątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych po-niesionych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód lub służące do zaspokojenia potrzeb rodziny. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobiste-go na majątek wspólny, chyba że były one dokonane w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Zwrotu dokonywa się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny”.

25 „Od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, jeżeli przepisy artykułów poprzedzających nie stanowią inaczej”.

42 Mirosław Nazar

dorobków; 2) ustaleniu, że w razie rozwiązania umowy majątkowej bez odmien-nych postanowień stron powstaje wspólność ustawowa; 3) zakazie rozszerzenia wspólności majątkowej na przedmioty majątkowe objęte wspólnością łączną podlegającą odrębnym przepisom (przypisane w art. 33 do majątków osobi-stych); 4) na doprecyzowaniu w art. 50 chwili powstania wierzytelności (zamiast „przed zawarciem małżeństwa” – „przed rozszerzeniem wspólności”).

10.

Istotną nowością w porównaniu z obowiązującym stanem prawnym był projekt ustroju umownego w postaci rozdzielności majątkowej z rozliczeniem dorobków (w późniejszych projektach przyjęte zostało – jednolicie we wszyst-kich unormowaniach – określenie „z wyrównaniem dorobków” jako bardziej adekwatnie odzwierciedlające funkcję i skutki nowego ustroju). Do rozdzielno-ści majątkowej z rozliczeniem dorobku miały być stosowane odpowiednio prze-pisy o pełnej rozdzielności majątkowej z zachowaniem dalszych unormowań (art. 511). Przyjęto przedmiotową formułę określenia zakresu dorobków małżon-ków (odmienną od później zaproponowanej formuły wartościowej). Dorobek podlegający rozliczeniu miał obejmować przedmioty majątkowe stanowiące ma-jątek wspólny określony w przepisach o wspólności ustawowej, chyba że strony w umowie majątkowej postanowiłyby inaczej (art. 512). Do wartości dorobku każdego z małżonków, ustalanej w celu przeprowadzenia rozliczenia, doliczane miały być: 1) darowizny z wyłączeniem dokonanych na rzecz wspólnych zstęp-nych małżonków oraz drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych na rzecz in-nych osób; 2) wartość usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka; 3) nakłady z majątku jednego małżonka na majątek drugiego małżonka26; 4) wartość, o którą zmniejszył się majątek mał-żonka wskutek czynności prawnej dokonanej w celu pokrzywdzenia drugiego

26 Nie została natomiast rozstrzygnięta (także w obecnie obowiązującym unormowaniu art. 513 § 2 k.r.o.), sygnalizowana w ramach zespołu opracowującego projekt nowelizacji, kwe-stia nakładów z „dorobku” na przedmioty majątkowe nabyte przez małżonków przed zawarciem umowy majątkowej. Językowa wykładnia art. 513 k.r.o. prowadzi do wniosku, że takie nakłady, dokonywane kosztem dorobków podlegających wszak wyrównaniu, nie podlegają doliczeniu do dorobków. Zagadnienie, o którym mowa, poruszył na tle obowiązującej już regulacji T. Soko-łowski: T. Sokołowski, w: M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Ko-mentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, wyd. 2, Warszawa 2013, s. 352.


małżonka (art. 513). Wartość dorobku należałoby wyliczyć według stanu z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia (art. 514). Na zakres wyrównania różnicy wartości dorobków obojga małżonków mógł-by wpłynąć „naganny sposób życia” małżonka domagającego się wyrównania. Rozliczenie byłoby dopuszczalne od chwili ustania rozdzielności majątkowej, a wyrównanie miałoby postać zapłaty lub przeniesienia prawa (art. 515), przy czym w razie śmierci jednego z małżonków następowałoby między jego spadko-biercami a drugim małżonkiem (art. 516).

11.

Stosownie do zmiany oznaczenia działu III w tytule I („Małżeńskie ustroje majątkowe”) rozdział III został zatytułowany „Przymusowy ustrój majątkowy”. Ustrój ten miał mieć postać rozdzielności określonej jako „pełna”. W rozdzia-le III (zatytułowanym w obowiązujących wówczas przepisach: „Ustanie wspól-ności majątkowej w czasie trwania małżeństwa”) zaproponowano następujące zmiany i dodatkowe postanowienia: 1) sąd, orzekając o pełnej rozdzielności ma-jątkowej, powinien mieć na względzie także interes wierzycieli i mógłby usta-nawiać rozdzielność majątkową najwcześniej od dnia wytoczenia powództwa; 2) pełna rozdzielność majątkowa powstawałaby z mocy prawa nie tylko w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, ale także w wypadku ogłoszenia jego upadłości; 3) w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia między małżonkami powstawałby ustrój wspólności ustawowej (nie ustalono wówczas jeszcze analo-gicznego skutku w odniesieniu do umorzenia, ukończenia lub uchylenia postę-powania upadłościowego); 4) w kwestii rozdzielności majątkowej powstającej w razie orzeczenia separacji postanowiono, że tę rozdzielność regulują odrębne przepisy (art. 531). W omawianym projekcie nowelizacji nie zostały jeszcze jed-noznacznie przesądzone: przymusowy charakter rozdzielności majątkowej po-wstającej wskutek orzeczenia separacji i typ ustroju, jaki powstawałby w następ-stwie jej zniesienia. Obowiązujący wówczas art. 616 k.r.o. stanowił tylko w § 2, że „Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki”, a w § 3, zd. 2, iż „Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielno-ści majątkowej”.

44 Mirosław Nazar

12.

Projekt noweli z grudnia 1999 r. zawierał ponadto propozycję uzupełnienia unormowań rozciągających kognicję sądu rozwodowego na orzekanie o miesz-kaniu rozwodzących się małżonków. Przepis art. 583 przewidywał mianowicie, że w wypadku, gdy prawo do mieszkania wspólnie dotychczas zajmowanego przysługuje tylko jednemu małżonkowi, drugi powinien opuścić mieszkanie w terminie sześciu miesięcy od daty uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód, chyba że sąd w tym wyroku lub w odrębnym orzeczeniu po rozwią-zaniu małżeństwa przyznałby mu uprawnienie do używania tego mieszkania, orzekając jednocześnie o sposobie korzystania z mieszkania i o ponoszeniu kosz-tów jego utrzymania przez oboje rozwiedzionych małżonków. Uprawnienie do używania mieszkania wygasałoby, jeżeli rozwiedziony małżonek, któremu sąd je przyznał, zawarłby nowe małżeństwo lub nabyłby prawo do innego lokalu mieszkalnego, w którym mógłby zaspokajać potrzeby mieszkaniowe własne i dzieci, nad którymi sprawowałby władzę rodzicielską. Jeżeli zaś dopuszczałby się istotnych uchybień przy jego wykonywaniu, drugi małżonek mógłby żądać pozbawienia go tego uprawnienia. Projekt zachowywał ustanowioną w ramach nowelizacji z 1975 r. dyrektywę orzekania w sprawach mieszkaniowych rozwie-dzionych małżonków, nakazującą uwzględnić przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierzone zostało wykonywanie władzy rodzicielskiej.

13.

Założenia nowelizacji i jej zasadnicze kierunki oraz regulacje przyję-te w 1999 r. wyznaczyły dalszy tok prac nad projektem ustawy zmieniającej małżeńskie prawo majątkowe. Projekt noweli z drugiej połowy 2000 r. zawierał większość przedstawionych wyżej unormowań z uściślonym brzmieniem i sko-rygowaną numeracją przepisów. Istotnie natomiast zmieniona została regulacja zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków wierzyciela jednego z nich. Za-chowano unormowanie dotyczące wierzytelności powstałych przed powstaniem wspólności lub dotyczących majątków osobistych małżonków, natomiast zapro-ponowano nową formułę w odniesieniu do zaspokojenia pozostałych wierzytel-ności z zobowiązań obciążających jednego małżonka. Po pierwsze, w art. 41 § 1 wyrażono zasadę, według której wierzyciel jednego małżonka mógłby żą-dać zaspokojenia z całego majątku wspólnego małżonków (oprócz zaspokojenia


z majątku osobistego dłużnika) tylko wtedy, jeżeli na zaciągnięcie zobowiąza-nia drugi małżonek wyraziłby zgodę. Nie byłoby to jednak dopuszczalne, gdyby małżonek niebędący dłużnikiem wykazał, że do zaspokojenia wierzyciela wy-starczą przedmioty majątkowe należące do majątku osobistego dłużnika, wyna-grodzenie za pracę dłużnika lub dochody uzyskane z prowadzonej przez niego innej działalności zarobkowej, z jego praw autorskich twórcy, z praw artysty wykonawcy do artystycznego wykonania, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z dzia-łalnością gospodarczą dłużnika, także przedmioty wchodzące w skład prowa-dzonego przedsiębiorstwa. Po drugie, w związku z odejściem od zasady zaspo-kojenia wierzyciela jednego małżonka z całego majątku wspólnego (egzekucyjny dostęp do całego majątku wspólnego miała bowiem zapewniać wierzycielowi zgoda drugiego małżonka na zaciągnięcie zobowiązania) – wykreślone zostało unormowanie dopuszczające ograniczenie przez sąd możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnego. Po trzecie, w odniesieniu do zobowiązań obciążających jednego tylko małżonka wprowadzono do projektu unormowanie (art. 41 § 2) stanowiące, że w wypadku zobowiązań zaciągniętych bez zgody drugiego małżonka albo niewynikających z czynności prawnej wierzyciel bę-dzie mógł się zaspokoić z majątku osobistego dłużnika oraz tylko z niektórych składników majątku wspólnego (wymienionych w przytoczonym wcześniej § 1 art. 41).

Przedstawione unormowanie stało się przedmiotem polemiki członków ze-społu problemowego prawa rodzinnego. Wskazywano mianowicie niespójność wymogu zgody jednego małżonka na zaciągniecie zobowiązania przez drugiego małżonka pod rygorem ograniczenia dostępu wierzyciela do majątku wspólnego z proklamowaną zasadą samodzielności małżonków w zarządzaniu majątkiem wspólnym i w prowadzeniu działalności zawodowej lub zarobkowej27. Ponadto wątpliwości budziło znaczne osłabienie możliwości zaspokojenia wierzytelności niewynikających z czynności prawnych, bez ich zróżnicowania, a więc nie tylko

27 W toku prac zespołu prawa rodzinnego KKPC odrzucono propozycję wprowadzenia instytucji ogólnej zgody jednego małżonka na zaciąganie przez drugiego małżonka zobowiązań w ramach prowadzonej przez niego działalności gospodarczej lub zawodowej. Zgoda miałaby być wyrażona na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym; wywoływałaby skutki określone w art. 41 § 1 k.r.o. W sprawnie funkcjonującym systemie rejestru przedsiębiorców udzielenie zgody, o której mowa, mogłoby być ujawnione, zapewniając nie tylko pewność, ale i szybkość obrotu prawnego.

46 Mirosław Nazar

deliktowych, ale także wierzytelności alimentacyjnych i roszczenia z tytułu bez-podstawnego wzbogacenia (choćby powiększyło masę majątku wspólnego).

W omawianej wersji projektu nowelizacji kodeksu do § 2 art. 53 dodano postanowienie, że wspólność ustawowa powstaje nie tylko z chwilą uchylenia ubezwłasnowolnienia małżonka, ale także w razie umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego. Przepis art. 616 § 4 k.r.o. w zapropono-wanym brzmieniu miał zaś rozstrzygnąć jednoznacznie, że zniesienie separacji powoduje powstanie ustroju ustawowego, chyba że sąd na zgodny wniosek mał-żonków orzekłby o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej. W toku dyskusji w ramach zespołu po raz pierwszy przedstawiono propozycję wprowadzenia do projektu noweli instytucji sprzeciwu małżonka wobec czyn-ności zarządu majątkiem wspólnym, zamierzonych przez drugiego małżonka. Projekt nowelizacji kodeksu został zaprezentowany uczestnikom zorganizowa-nej przez KKPC konferencji (Warszawa, 19 września 2000 r.)28, w której wzięli udział zaproszeni praktycy wymiaru sprawiedliwości i nauki; projekt skierowa-no też do tak zwanych konsultacji międzyresortowych.

14.

Ponieważ III kadencja Sejmu upływała 18 października 2001 roku (wybory parlamentarne odbyły się 29 września 2001 r.), nowelizację małżeńskiego prawa majątkowego mógł uchwalić w zwykłym trybie legislacyjnym, właściwym dla nowel tego rodzaju, dopiero Sejm następnej, czwartej, kadencji.

Prace nad projektem kodeksu kontynuowano na przełomie lat 2001 i 2002. Jak już wspomniano, KKPC, utworzona w 1996 r., zakończyła działalność 30 czerwca 2002 r. W drugiej połowie 2002 r. powołano nowy skład Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości (na kaden-cję 2002–2006; zob. punkt 4). Premier – na wniosek Ministra Sprawiedliwości

28 Protokół z przebiegu konferencji – archiwum KKPC; zob. też publikacje poświęcone omówionym wyżej projektom nowelizacji unormowań stosunków majątkowych między małżonkami, w szczególności: T. Smyczyński, Projekt ustawy zmieniającej małżeńskie prawo majątkowe, „Studia Prawnicze” 2000, nr 3–4, s. 152 i n. (omówienie wraz z tekstem projektu i jego uzasadnieniem); T. Sokołowski, Uwagi o projektowanej regulacji stosunków majątkowych między małżonkami, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2001, nr 1, s. 139 i n.; A. Lutkiewicz-Rucińska, Uwagi do projektu zmiany małżeńskiego prawa majątkowego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2001, nr 1, s. 149 i n.; G. Jędrejek, Uwagi do projektu o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, „Studia Prawnicze” 2002, nr 3, s. 149 i n.


– powołał przewodniczącego Komisji (został nim prof. Z. Radwański) i, 1 sierp-nia 2002 r., jej członków. Przewodniczący Komisji utworzył zespół problemo-wy prawa rodzinnego29, któremu powierzył przygotowanie projektu nowelizacji unormowań stosunków między rodzicami i dziećmi oraz pieczy zastępczej nad małoletnimi.

Zespół przejął również projekt nowelizacji majątkowego prawa małżeń-skiego opracowany w poprzedniej kadencji KKPC. Krótkie terminy zakreślone dla nadania projektowi dalszego biegu uniemożliwiły szerszą dyskusję nad jego ostateczną wersją.

15.

W październiku 2002 r. do tak zwanych konsultacji międzyresortowych przekazano projekt ustawy nowelizującej Kodeks rodzinny i opiekuńczy nieco różniący się od przedstawionych już projektów z lat 1999 i 2000. Składnikiem majątków osobistych miały się stać wyłącznie te prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie. W przepisie art. 37 uszczegółowiono wyli-czenie czynności prawnych wymagających współdziałania małżonków. Przepis art. 38 otrzymał nowe brzmienie: „W razie zawarcia odpłatnej umowy bez wy-maganej zgody drugiego małżonka osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwol-niona z obowiązku, chyba że działa w złej wierze”. Utrzymana została zasada zaspokojenia wierzyciela jednego małżonka z całego majątku wspólnego tylko wtedy, gdy na zaciągnięcie zobowiązania wyraził zgodę drugi małżonek. Pomi-nięto natomiast zastrzeżenie, według którego żądanie wierzyciela nie zostałoby uwzględnione, jeżeli drugi małżonek wykazałby, że do zaspokojenia wierzycie-la wystarczą przedmioty majątkowe należące do majątku osobistego dłużnika, wynagrodzenie za pracę dłużnika lub dochody uzyskane z prowadzonej przez niego innej działalności zarobkowej, z jego praw autorskich twórcy, praw arty-sty wykonawcy do artystycznego wykonania, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego, a jeżeli wierzytelność powstała w związku

29 W skład zespołu weszli profesorowie: M. Nazar (członek KKPC, przewodniczący zespo-łu), E. Holewińska-Łapińska, J. Panowicz-Lipska, T. Smyczyński, T. Sokołowski , W. Stojanow-ska (do grudnia 2004 r.); w lutym 2005 r. powołano także prof. M. Andrzejewskiego. W pracach zespołu stale uczestniczyli: prof. Z. Radwański (przewodniczący KKPC) i sędzia R. Zegadło (sekretarz KKPC). Prof. A. Mączyński, który kierował pracami zespołu problemowego prawa ro-dzinnego w okresie kadencji KKPC 1996–2002, od 1997 r. pełnił funkcję sędziego TK, a w 2001 r. objął stanowisko wiceprezesa TK, co uniemożliwiło jego dalszy udział w pracach KKPC.

48 Mirosław Nazar

z działalnością gospodarczą dłużnika – także przedmioty wchodzące w skład prowadzonego przedsiębiorstwa. Nie został natomiast zmieniony, zaprojekto-wany uprzednio, art. 41 § 2 ograniczający zaspokojenie z majątku wspólnego nie tylko wierzytelności z zobowiązań jednego małżonka niezaakceptowanych przez drugiego, ale także – bez rozróżnienia i wyjątków – zobowiązań niewyni-kających z czynności prawnych.

W przepisach o ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorob-ków pierwotną przedmiotową formułę ich określenia30 zastąpiła formuła warto-ściowa31. Wskazane zostały mianowicie, przez odesłanie do postanowień art. 33, poszczególne kategorie przedmiotów majątkowych, których wartość miałaby być pomijana przy obliczaniu dorobku, oraz te rodzaje przysporzeń, których wartość należałoby doliczyć do wartości dorobku (z zastrzeżeniem odmiennych postanowień umowy majątkowej).

Omawiany projekt nowelizacji nie dopuszczał kształtowania przez sąd uprawnień rozwiedzionego małżonka do korzystania z mieszkania będącego przedmiotem prawa drugiego małżonka (por. punkt 12). Przewidywał natomiast odpowiednie zmiany i uzupełnienia przepisów Kodeksu postępowania cywilne-go oraz obejmował przepisy przejściowe. Nie zawierał jednak propozycji szcze-gólnych unormowań procesowych, które ułatwiałyby małżonkom rozliczenia po ustaniu między nimi ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorob-ków (zob. też punkt 29).

16.

Ze względu na szczególną doniosłość zamierzonej regulacji, projekt no-welizacji kodeksu otrzymała do zaopiniowania Rada Legislacyjna (zgodnie z obowiązującym wówczas § 12 ust. 2 Regulaminu pracy Rady Ministrów) oraz, mimo braku formalnego obowiązku przeprowadzenia szerszych konsultacji, także: Rzecznik Praw Obywatelskich, Sąd Najwyższy, Krajowa Rada Sądow-nictwa, Naczelna Rada Adwokacka, Krajowa Rada Radców Prawnych, Krajowa Rada Notarialna, Krajowa Rada Komornicza oraz Pełnomocnik Rządu do spraw

30 „Dorobek obejmuje przedmioty majątkowe należące do majątku wspólnego określonego w przepisach o ustawnym ustroju majątkowym, chyba że strony w umowie majątkowej postano-wiły inaczej”.

31 „Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umo-wy majątkowej”.


Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn. W zgłoszonych uwagach nie zakwestio-nowano podstawowego założenia projektu nowelizacji o utrzymaniu wspólności majątkowej jako małżeńskiego ustroju ustawowego w zmodyfikowanej postaci. Nie zakwestionowano również unormowania składu majątków małżonków oraz zasady zarządu majątkiem wspólnym małżonków, odpowiedzialności małżon-ków za zobowiązania cywilnoprawne, a także konstrukcji ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków i ustroju przymusowego. Przedstawione opinie zawierały szczegółowe uwagi do poszczególnych elementów treści lub sformułowań projektowanych unormowań. Z pełną aprobatą spotkała się pro-pozycja poszerzenia swobody umownego kształtowaniu ustroju majątkowego, a w szczególności – projekt ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

17.

Najczęściej zastrzeżenia i wątpliwości wyrażane w opiniach nadesłanych do Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczyły zasadności ograniczenia zakresu taksatywnie określonych czynności, do których dokonania przez jednego mał-żonka wymagana byłaby zgoda drugiego małżonka. Wskazywano, że także od-płatne nabycie lub zbycie ruchomości o znacznej wartości i użyteczności może być porównywalne z analogicznymi czynnościami dotyczącymi nieruchomości. W odpowiedzi zespołu problemowego prawa rodzinnego zwrócono uwagę, że standard zarządu majątkiem wspólnym małżonków powinien być dostosowany do przyjętego w art. 23 k.r.o. wzorca prawidłowego funkcjonowania osobisto--majątkowej wspólnoty małżonków. Przepisy kodeksu o stosunkach osobistych i majątkowych miedzy małżonkami nie powinny być bowiem oparte na założe-niu, że typowym zjawiskiem jest wzajemna nielojalność małżonków i lekcewa-żenie interesów założonej przez nich rodziny. Oznaczałoby to bowiem pośrednie wyrażenie przez ustawodawcę poglądu, że małżeństwo i związany z nim zwykle majątkowy ustrój ustawowy nieuchronnie tworzą stan zagrożenia interesów mał-żonków i rodziny przez nich założonej. Podkreślono, że w projekcie noweli na wypadek zagrożenia interesów rodziny wskutek braku należytej dbałości mał-żonków o majątek wspólny zostały przewidziane środki zabezpieczające (art. 39, 40, 41, 45 § 3, 52 k.r.o.). Wskazano też, że realizacja postulatu objęcia wymo-giem uzyskiwania zgody małżonka innych jeszcze czynności niż wymienione

50 Mirosław Nazar

w art. 37 § 1 według (proponowanego w niektórych opiniach konsultacyjnych) kryterium wartości przysporzenia dokonywanego z majątku wspólnego, znacz-nie ograniczyłaby zakres samodzielnego działania małżonków ze szkodą dla szybkości obrotu. Przyjęcie jakiegokolwiek progu wartości przysporzeń doko-nywanych z majątku wspólnego musiałoby być arbitralne i nieadekwatne do bar-dzo zróżnicowanego majątkowego statusu różnych rodzin. Ustalenie kryterium wartościowego na zbyt niskim poziomie krępowałoby nadmiernie małżonków posiadających majątek znacznej wartości i osiągających znaczne dochody, mał-żonków osiągających zaś niskie dochody nie chroniłoby bardziej niż propono-wana regulacja zarządu majątkiem wspólnym. Takie rozwiązanie byłoby nawet regresem w stosunku do dotychczasowego unormowania zarządu majątkiem wspólnym małżonków, według którego zakres czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczających zwykły zarząd należało ustalać indywidualnie, z uwzględnieniem wartości majątku wspólnego32.

18.

W projekcie omawianej noweli, rozpatrzonym i przyjętym przez KKPC po wspomnianych konsultacjach, znalazło się kilka nowych regulacji, a brzmienie niektórych pierwotnie projektowanych unormowań zostało nieznacznie zmienio-ne. Syntetyczna formuła przepisu art. 33 pkt 9 („prawa twórcy”) została zastą-piona obszerniejszym wyliczeniem: „prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy”, nawiązującym do unormowań (i terminologii) ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych33 oraz usta-wy – Prawo własności przemysłowej34 z elastycznym zastrzeżeniem (ze wzglę-du na identyczne ratio legis) zaliczenia do majątków osobistych małżonków także innych praw twórcy, wynikających z odrębnych unormowań35. Dodano art. 361 o sprzeciwie jednego małżonka wobec zamierzonej przez drugiego mał-żonka czynności zarządu majątkiem wspólnym. W celu zwiększenia ochrony

32 Zob. M. Nazar, w: System prawa prywatnego, t. 11..., s. 337 i n.; por. też T. Smyczyński, Projekt ustawy..., s. 157.

33 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r., t.j. Dz.U. 2006, nr 90, poz. 631 ze zm.34 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r., t.j. Dz.U. 2013, poz. 1410.35 Zob. np. art. 1 ust. 1 pkt 2 i art. 71 ust. 1 nieobowiązującej Ustawy z dnia 24 listopada

1995 r. o nasiennictwie (t.j. Dz.U. 2001, nr 53, poz. 563 ze zm.) oraz art. 138 obowiązującej Usta-wy z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie (Dz.U. 2012, poz. 1512 ze zm.).


majątku wspólnego podtrzymano propozycję zawężenia zakresu zastosowania art. 38 k.r.o. przez odniesienie go wyłącznie do czynności prawnych odpłatnych, dokonanych przez jednego małżonka bez wymaganej zgody drugiego, z zacho-waniem w pozostałym zakresie dotychczasowego jego brzmienia. W toku re-dakcyjnego opracowania projektu pominięto poprawkę sformułowania art. 41 § 2, zgłoszoną w toku bieżących prac zespołu problemowego prawa rodzinnego, aby w odniesieniu do zobowiązań zaciągniętych przez jednego małżonka bez zgody drugiego albo zobowiązań niewynikających z czynności prawnych wska-zać oprócz składników przedsiębiorstwa składniki gospodarstwa rolnego jako potencjalny przedmiot zaspokojenia wierzytelności powstałej w związku z jego prowadzeniem. Brzmienie art. 50 kształtującego sytuację wierzyciela, który zmierza do zaspokojenia wierzytelności powstałej po rozszerzeniu wspólności majątkowej, zostało doprecyzowane i zharmonizowane z postanowieniami pro-jektowanych artykułów 41 k.r.o. i 7761 § 2 k.p.c przez wskazanie, że wierzyciel może żądać zaspokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należa-łyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność nie została rozszerzona. Ze względu na zastąpienie określenia „majątek odrębny” oznaczeniem „majątek osobisty” w projekcie znalazło się postanowienie, że ilekroć w obowiązujących przepisach jest mowa o majątku odrębnym małżonka, należy przez to rozumieć jego majątek osobisty36.

19.

Wkrótce kolejny raz37 okazało się, że prace zespołu problemowego prawa rodzinnego nad nowelizacją majątkowego prawa małżeńskiego zostaną połączo-ne z opracowaniem następnego projektu zmian osobowego prawa małżeńskiego. Pełnomocnik Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn w piśmie z 6 lute-go 2003 r., skierowanym do Ministra Sprawiedliwości, dowodził mianowicie, że przepis art. 10 k.r.o. jest sprzeczny z zasadą równouprawnienia kobiet i mężczyzn,

36 Zob. w szczególności K. Zawada, Uwagi o zamierzonej nowelizacji majątkowego prawa małżeńskiego oraz niektórych innych przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Kwartal-nik Prawa Prywatnego” 2003, nr 4, s. 917 i n.; Z. Radwański, R. Zegadło, Komisja Kodyfikacyj-na Prawa Cywilnego. Sprawozdanie z działalności w okresie od 1 lipca 2002 r. do 31 grudnia 2003 r., „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2004, nr 2, s. 589 i n.

37 Zob. w pkt 2 i 3 uwagi o pracach nad projektami przepisów o małżeństwie konkordatowym i separacji.

52 Mirosław Nazar

gdyż różnicuje ich wiek uprawniający do zawarcia małżeństwa. Twierdził, że takie zróżnicowanie zwróciło uwagę Komitetu Praw Ekonomicznych, Społecz-nych i Kulturalnych Narodów Zjednoczonych podczas prezentacji polskiego ra-portu z wykonania postanowień Międzynarodowego paktu praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych w Genewie (w listopadzie 2002 r.). Pełnomocnik sfor-mułował postulat utrzymania zasady zawierania małżeństw przez osoby, które ukończyły 18 lat, z jednoczesnym dopuszczeniem zawierania małżeństw przez małoletnich obu płci, którzy ukończyli 16 lat, za zezwoleniem sądu z ważnych powodów, jeżeli z okoliczności wynikałoby, że zawarcie małżeństwa byłoby zgodne z dobrem założonej rodziny. Do rządowego projektu nowelizacji Kodek-su rodzinnego i opiekuńczego (i innych ustaw), przejmującego projekt rozpatrzo-ny i przyjęty przez KKPC, zaaprobowany przez Ministra Sprawiedliwości, włą-czona została propozycja zmiany art. 10 k.r.o. postulowana przez Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, ale w wersji zaproponowanej przez Departament Legislacyjno-Prawny Ministerstwa Sprawiedliwości. Zmia-na polegała na dopuszczeniu zawierania małżeństw przez małoletnich obu płci po ukończeniu przez nich 16 lat, z zastrzeżeniem jednak wymogu ukończenia 18 lat przez jednego z przyszłych małżonków38.

20.

Rządowy projekt nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (i in-nych ustaw) wpłynął do Sejmu 23 kwietnia 2003 r.39 Do pierwszego czytania został skierowany 6 maja 2003 r. Na posiedzeniu (nr 49) Sejmu, które odbyło się 22 maja 2003 r., projekt został skierowany do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach (z zaleceniem zasięgnięcia opinii Komisji Polityki Spo-łecznej i Rodziny).

38 Analogiczną propozycję zawierał Projekt rządowy ustawy o zmianie ustaw – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, usta-wy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (druk nr 292, III kadencja Sejmu, 20.04.1998 r.). Propozycja zmiany art. 10 k.r.o. została przez Sejm odrzucona. Krytycznie oceniła ją także doktryna prawnicza. Ponowna pro-pozycja zmiany art. 10 k.r.o., zainicjowana 6 lutego 2003 r. wystąpieniem Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, została krytycznie oceniona przez KKPC (zob. Ocena postulatu nowelizacji art. 10 k.r.o. zgłoszonego przez Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn i uwagi do stanowiska Departamentu Legislacyjno-Prawnego Ministerstwa Sprawiedliwości z 20.02.2003 r., archiwum KKPC).

39 Druk Sejmowy nr 1566, IV kadencja Sejmu.


Pięć dni po przedstawieniu Sejmowi wspomnianego projektu nowelizacji Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z 28 kwietnia 2002 r.40, orzekł, że art. 84 k.r.o. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 oraz art. 72 zd. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie, w jakim wyłączał pra-wo mężczyzny będącego biologicznym ojcem dziecka do dochodzenia ustalenia ojcostwa. Powyższe stanowisko TK skłoniło Ministerstwo Sprawiedliwości do szybkiej nowelizacji art. 84 k.r.o. Zespół problemowy prawa rodzinnego KKPC przygotował projekt koniecznych zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz w Kodeksie postępowania cywilnego, uwzględniając wskazany wyżej wy-rok TK. Oparty na nim rządowy projekt zmian art. 84 k.r.o. i przepisów k.p.c. (nowy art. 4541 i zmiana brzmienia art. 456), przyznający domniemanemu ojcu legitymację do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa, został przedstawio-ny Sejmowi 3 lipca 2003 r. jako „autopoprawka” do rządowego projektu ustawy przesłanego do Sejmu 23 kwietnia 2003 r.41. Marszałek Sejmu 16 lipca 2003 r. skierował „autopoprawkę” rządu do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Komisja zakończyła prace 3 marca 2004 r., przedstawiając Sej-mowi sprawozdanie i wnioskując o uchwalenie załączonego do niego projektu ustawy z uwzględnieniem „autopoprawki”42.

21.

W toku prac Komisji pierwotny rządowy projekt nowelizacji Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego (z 23 kwiet-nia 2003 r., uzupełniony „autopoprawką” z 3 lipca 2003 r.) został nieznacznie zmieniony i uzupełniony, z tym że unormowanie małżeńskich stosunków ma-jątkowych w zasadzie pozostało bez zmian (zob. niżej). W projekcie przedsta-wionym przez Komisję zaproponowano mianowicie uzupełnienie art. 1 k.r.o. o przepis § 4 stanowiący, że mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. Ko-misja uwzględniła propozycję Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Ko-biet i Mężczyzn, zachowującą wymóg ukończenia 18 lat przez osoby wstępujące

40 Sygn. K 18/02, Dz.U. 2003, nr 9, poz. 175.41 Druk Sejmowy nr 1566-A, IV kadencja Sejmu.42 Zob. Druk Sejmowy nr 2450, IV kadencja Sejmu.

54 Mirosław Nazar

w związek małżeński, ale dopuszczającą zarazem zawarcie małżeństwa przez osobę, która ukończyła 16 lat, jeżeli sąd zezwoliłby jej na zawarcie małżeństwa (z zastrzeżeniem, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny). Nie została więc uwzględniona propozycja rządowa, aby przynajmniej jedna z osób zawierających małżeństwo miała ukończone 18 lat. Komisja zapro-ponowała zmianę pierwotnego projektu nowelizacji art. 84 k.r.o., uwzględniając sugestie przedstawione przez przedstawiciela Ministra Sprawiedliwości uczest-niczącego w posiedzeniach Komisji, a oparte na postulatach sformułowanych przez zespół prawa rodzinnego KKPC. Wykluczone zostało mianowicie docho-dzenie ustalenia ojcostwa po śmierci dziecka – zarówno przez domniemanego ojca, jak i matkę dziecka, z zastrzeżeniem, że w razie śmierci dziecka, które było powodem w sprawie ustalenia ojcostwa mogliby dochodzić jego zstępni (zapro-ponowana została również odpowiednia zmiana brzmienia art. 456 k.p.c.). Jedyne merytoryczne odstępstwo w projekcie Komisji od zmian przepisów kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego o ustrojach majątkowych małżeńskich przedstawionych w rządowym projekcie nowelizacji polegało na zachowaniu art. 38 k.r.o. w dotych-czasowym obowiązującym brzmieniu (odrzucono więc propozycję ograniczenia zakresu jego zastosowania do czynności prawnych wyłącznie odpłatnych, dokona-nych przez jednego małżonka bez wymaganej zgody drugiego małżonka).

Uchwalenie zmian w małżeńskim prawie majątkowym, które było zasadni-czą częścią rządowego projektu nowelizacji, jednak się opóźniło. Na posiedzeniu Sejmu (nr 74) 28 kwietnia 2004 r., w ramach drugiego czytania projektu noweli-zacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (i innych ustaw), z powodu zastrzeżeń odnośnie do akceptacji przez Komisję Nadzwyczajną zmiany art. 10 k.r.o. (do-tyczącego małżeńskiej przeszkody wieku) i w wyniku nieuwzględnienia przez nią zgłoszonych poprawek43, projekt nowelizacji został ponownie skierowany do Komisji Nadzwyczajnej (z zaleceniem zasięgnięcia opinii Komisji Polityki Spo-łecznej i Rodziny). Komisja Nadzwyczajna w sprawozdaniu z 12 maja 2004 r.44 wniosła o odrzucenie wspomnianych poprawek. Sejm jednak w trzecim czytaniu projektu nowelizacji kodeksu (na posiedzeniu nr 75, 14 maja 2004 r.) uchwalił

43 Jedna poprawka polegała na postulacie skreślenia projektowanej zmiany art. 10 k.r.o., druga natomiast zawierała nawet propozycję podwyższenia wieku małżeńskiego do 21 lat (zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet), z zastrzeżeniem dopuszczalności zawarcia małżeństwa przez osobę, która ukończyła 18 lat, za zezwoleniem sądu opiekuńczego z ważnych powodów, jeżeli z okoliczności wynikałoby, że zawarcie małżeństwa byłoby zgodne z dobrem założonej rodziny.

44 Druk Sejmowy nr 2450-A, IV kadencja Sejmu.


ustawę w brzmieniu nieuwzględniającym projektu zmiany art. 10 k.r.o. Senat w uchwale z 3 czerwca 2004 r.45 wprowadził do przedstawionej mu ustawy trzy „kosmetyczne”, redakcyjne poprawki oraz dwie zmiany w przejściowym unor-mowaniu art. 546. Sejmowa Komisja Nadzwyczajna do spraw zmian w kodyfi-kacjach 15 czerwca 2004 r. zaaprobowała poprawki Senatu47. Sejm 17 czerwca 2004 r. przyjął poprawki pozytywnie zaopiniowane przez Komisję Nadzwy-czajną. Prezydent przekazaną mu ustawę (18 czerwca 2004 r.) podpisał 5 lipca 2004 r. Ustawa została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 19 lipca 2004 r., nr 162, poz. 1691, a więc dopiero po upływie piętnastu miesięcy od chwili przedsta-wienia Sejmowi pierwotnego rządowego projektu nowelizacji kodeksu. Zgodnie z art. 6 weszła w życie po upływie sześciu miesięcy od dnia jej ogłoszenia, to znaczy 20 stycznia 2005 r., z wyjątkiem przepisów, które zmieniły brzmienie art. 84 k.r.o. i unormowań Kodeksu postępowania cywilnego (art. 4541 i 456), dotyczących sądowego ustalenia ojcostwa (z uwzględnieniem legitymacji czyn-nej domniemanego ojca; weszły one w życie z dniem opublikowania ustawy, to znaczy 19 lipca 2004 r.).

22.

Dopełnieniem zmian w unormowaniach małżeńskiego prawa majątkowego stała się nowelizacja art. 52 k.r.o. W lipcu 2005 r. przewodniczący KKPC, prof. Z. Radwański, przedstawił na posiedzeniu zespołu problemowego prawa rodzin-nego propozycję rozważenia nowelizacji art. 52 k.r.o. Zmiana miała polegać na przyznaniu wierzycielowi jednego z małżonków legitymacji do wszczęcia pro-cesu o ustanowienie między małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej, co w dalszej perspektywie zapewniałoby egzekucyjny dostęp do większej części majątku wspólnego niż ta, którą wyznaczył art. 41 § 2 w brzmieniu nadanym nowelą z 2004 r. Poprawie uległaby sytuacja wierzyciela, którego wierzytelność nie powstała z czynności prawnej albo miała źródło w czynności prawnej, ale

45 Druk Sejmowy nr 2970, IV kadencja Sejmu.46 W art. 5 ust. 5 pkt 2 wyraz „zaciągnięte” (zobowiązania) zastąpiono wyrazem

„powstałe”, a art. 5 ust. 6 uzyskał brzmienie: „Jeżeli roszczenie powstało przed wejściem w życie ustawy, egzekucję prowadzi się według przepisów dotychczasowych” (zamiast proponowanego unormowania: „Egzekucję wszczętą przed dniem wejścia w życie ustawy prowadzi się według przepisów dotychczasowych”).

47 Druk Sejmowy nr 2981, IV kadencja Sejmu.

56 Mirosław Nazar

dokonanej przez jednego małżonka bez zgody drugiego małżonka. Przedstawio-na wówczas kontrpropozycja zmiany art. 41 k.r.o., którego brzmienie w toku prac zespołu prawa rodzinnego ewoluowało, a ostateczna wersja budziła zastrzeżenia części członków zespołu (zob. punkty 7, 13, 15), nie zyskała aprobaty jako przed-wczesna (nowela z 2004 r. weszła w życie 20 stycznia 2005 r.). Przeważył pogląd o potrzebie poddania art. 41 k.r.o. weryfikacji w praktyce orzeczniczej i ocenie doktryny. Propozycja zmiany brzmienia art. 52 k.r.o. miała zostać włączona do projektu ustawy nowelizującej unormowania kodeksu dotyczące stosunków mię-dzy rodzicami i dziećmi, projektu, który w tym samym czasie przygotowywał zespół problemowy prawa rodzinnego.

Na plenarnym posiedzeniu KKPC projekt nowelizacji art. 52 k.r.o. został przyjęty z jednym uzupełnieniem. Mianowicie, w celu usunięcia pojawiających się wątpliwości odnośnie do dopuszczalności zawarcia przez małżonków mająt-kowej umowy małżeńskiej po powstaniu ustroju przymusowego z mocy orzecze-nia wydanego na żądanie jednego z małżonków, zaproponowano jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii. Ustalone wówczas brzmienie art. 52 k.r.o. nie uległo zmianie w toku późniejszych prac legislacyjnych.

Propozycję nowelizacji unormowań stosunków między rodzicami a dziećmi (z włączoną do niej zmianą unormowania art. 52 k.r.o.), opracowaną przez zespół problemowy prawa rodzinnego KKPC działającej w latach 2002–2006, przejęła Komisja Kodyfikacyjna powołana w 2006 r. na kolejną kadencję. Projekt ten, ze zmianami, stał się podstawą rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, który wpłynął do Sejmu 24 listopada 2006 r.48 Prace legislacyjne nad całym projektem nie zostały zakończone przed upływem V kadencji Sejmu (19.10.2005–4.11.2007). Projekt zmiany brzmienia art. 52 k.r.o. włączono natomiast do ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, której uchwalenie (7 września 2007 r.49) okazało się możliwe przed końcem upływającej wówczas kadencji Sejmu. Było to działanie uzasadnione, ponieważ w szczególności egzekwowanie roszczeń alimentacyj-nych, jako niewynikających z czynności prawnych, podlega w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej dłużnika alimentacyjnego i jego małżonka

48 Druk Sejmowy nr 1166, V kadencja.49 Ustawa została opublikowana w Dz.U. nr 192, poz. 1382; przepis art. 52 k.r.o.

w zmienionym brzmieniu zaczął obowiązywać 20 stycznia 2008 r. (dokładnie trzy lata po wejściu w życie kompleksowej nowelizacji małżeńskiego prawa majątkowego, uchwalonej 17 czerwca 2004 r.).


restrykcyjnej regule egzekucyjnego zaspokojenia wierzyciela tylko z niektórych składników majątku wspólnego (art. 41 § 2 k.r.o.).

23.

Unormowania wprowadzone w ramach dziewiątej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. dotyczące małżeńskich ustrojów mająt-kowych i odpowiedzialności małżonków za zobowiązania wraz z późniejszą zmianą art. 52 k.r.o. (będącą jedenastą nowelizacją kodeksu50) stały się przed-miotem wielu opracowań doktrynalnych, których autorzy nie ograniczyli się do interpretacyjnych wniosków de lege lata, lecz, oceniając krytycznie nowe unor-mowania, przedstawili wnioski de lege ferenda, w większości jednak sformu-łowane ogólnie i tezowo51. Wyrażono między innymi także opinię, że niektóre rozwiązania wprowadzone nowelą z 2004 r. są niezgodne z zasadami Kodeksu cywilnego (co w części ma być konsekwencją wykładni proponowanej w nauce prawa rodzinnego, która jakoby pogłębia różnice między regulacjami Kodeksu cywilnego i Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego)52, a przepis art. 36 § 3 k.r.o. jest wręcz sprzeczny z art. 64 ust. 3 Konstytucji RP53. Analiza orzecznictwa

50 W kwestii chronologii nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zob. M. Nazar, w: J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012, s. 32 i n.

51 Krytyczną obszerną ocenę obowiązujących od 20 stycznia 2005 r. unormowań stosun-ków majątkowych między małżonkami przedstawił ostatnio J. Pisuliński, wiceprzewodniczący KKPC (O potrzebie reformy przepisów regulujących stosunki majątkowe między małżonkami, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012, nr 2, s. 195–218); za słuszną, co do zasady, trzeba uznać sugestię J. Pisulińskiego o potrzebie podjęcia dyskusji nad kolejną nowelizacją małżeńskiego prawa majątkowego (zob. niżej pkt 23–30). Spośród opracowań monograficznych poświęconych znowelizowanemu małżeńskiemu prawu majątkowemu odnotować trzeba przede wszystkim mo-nografię K. Gołębiowskiego (Zarząd majątkiem wspólnym małżonków, Warszawa 2012), zawie-rającą szeroko rozwinięte wnioski interpretacyjne de lege lata, połączone z ostrymi krytycznymi ocenami zarówno nowelizacji k.r.o. z 2004 r., jak i propozycji interpretacji „nowych” przepisów w piśmiennictwie. Szkoda, że Autor, dokonujący wyjątkowo szczegółowych i rozwiniętych usta-leń de lege lata, swoje przemyślenia de lege ferenda sformułował tylko ogólnie, tezowo, głów-nie w podsumowaniu publikacji (s. 658–664). Rozwijanie złożonych jurydycznych konstrukcji teoretycznych na podstawie zwięźle sformułowanych przepisów i bogatego dorobku doktryny oraz judykatury jest bardziej kuszące i mniej ryzykowne niż „kompresowanie” rozbudowanych jurydycznych koncepcji teoretycznych do formatu syntetycznych przepisów, wymagających przy tym adekwatnego ich umiejscowienia w szerszym kontekście normatywnym.

52 J. Pisuliński, O potrzebie reformy..., s. 196 i 218.53 Taki dyskusyjny i odosobniony wniosek interpretacyjny sformułował J. Pisuliński,

tamże, s. 203.

58 Mirosław Nazar

nie wykazuje jednak nieprzezwyciężalnych trudności i zasadniczych rozbieżno-ści w interpretowaniu i stosowaniu przepisów wprowadzonych do Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego nowelą z 2004 r. Można też stwierdzić, że nie pojawiły się w orzeczniczej praktyce przypadki stanów faktycznych, dla których znowe-lizowane przepisy tego kodeksu byłyby niewystarczającą lub nieadekwatną pod-stawą do rozstrzygnięć. Naturalnie, sąd, stwierdziwszy niedoskonałość ustawy, nie może uchylić się od rozstrzygnięcia przedstawionej mu sprawy, poprzestając na sformułowaniu postulatów de lege ferenda.

Pełna ocena przepisów w kontekście praktyki orzeczniczej wymagałaby reprezentatywnej analizy akt sądowych i praktyki notarialnej w zakresie sto-sowania ocenianych unormowań. Nie mniej istotne byłoby również sondażowe poznanie opinii uczestników obrotu prawnego, co jednak wymagałoby specy-ficznych, nieprawniczych, technik badawczych54.

24.

Prawo nie jest tożsame z przepisami. Realny kształt nadaje mu judykatu-ra, nawiązująca do doktryny prawniczej. Jurydyczna wartość przepisów zależy niewątpliwie od ich merytorycznej i formalnej konstrukcji, ale nie bez znacze-nia jest również sądowa interpretacja dokonywana w toku rozpoznawania i roz-strzygania konkretnych spraw, a więc skutecznie weryfikująca funkcjonalność przepisów i ich adekwatność do rzeczywistości obrotu prawnego. Doktrynalna wykładnia jest natomiast często uwikłana w formułowanie ocen analizowanych unormowań z uwzględnieniem apriorycznie i kazuistycznie konstruowanych stanów faktycznych oraz subiektywnie formułowanych założeń prakseologicz-nych i aksjologicznych.

Rozbieżność wniosków interpretacyjnych na tle jakiejś regulacji prawnej sama przez się nie stanowi wystarczającego argumentu na rzecz jej zmiany w trybie nowelizacji. Gdyby przyjąć taką dyrektywę legislacyjną, to większość unormowań musiałaby podlegać nieustannym zmianom. Za nowelizacją może przemawiać daleko idąca rozbieżność interpretacji przepisów w orzecznictwie i w doktrynie lub istniejące luki w unormowaniach tak istotne, że nawet wnio-skowania prawnicze nie są pewnym środkiem wypełnienia ich przekonującą

54 Takie wszechstronne badania poprzedziły opracowanie pierwszej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uchwalonej w grudniu 1975 r. (zob. niżej przyp. 56).


treścią normatywną. Zmiany społecznego i gospodarczego kontekstu przepisów można uwzględniać, posługując się dynamiczną koncepcją interpretacji prawa. Gdy natomiast zabiegi interpretacyjne nie są w stanie zapewnić adekwatności unormowań do potrzeb obrotu prawnego, utrzymuje się rozbieżność orzecznic-twa, pojawia się chwiejność praktyki notarialnej, wskazane może się okazać rozważenie zmiany przepisów, których wykładnia oraz stosowanie nastręczają trudności i wzbudzają zastrzeżenia nie tylko z doktrynalnego punktu widzenia55.

Nawet jednak najstaranniej opracowane akta prawne mogą się stać przed-miotem rozbieżnych interpretacji. Syntetyczna formuła przepisów, zgodna z zasadami techniki prawodawczej, daje zwykle dość szerokie pole dla wielu wariantów interpretacyjnych. Zmusza także do poszukiwania w trybie złożo-nych nieraz zabiegów interpretacyjnych podstawy do rozstrzygnięcia stanów faktycznych, których twórcy przepisów nie mogli przewidzieć w chwili sta-nowienia prawa, a które pojawiają się nawet w czasie bardzo odległym, w za-sadniczo zmienionych uwarunkowaniach obrotu prawnego. Przykładem prze-pisów bardzo starannie przygotowywanych, które nastręczyły judykaturze dość istotnych trudności interpretacyjnych, są niektóre unormowania z pierw-szej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego56 (tak zwana nowela

55 Por. Uzasadnienie rządowego projektu nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wniesionego do Sejmu 23 kwietnia 2004 r., Druk Sejmowy nr 1566, IV kadencja Sejmu.

56 Stanowiły one w przeważającej części rezultat prac zespołu prawników, którego zada-niami były: ocena stanu prawa rodzinnego po niemal dziesięciu latach od uchwalenia Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i sformułowanie ewentualnych propozycji reformy prawa rodzinnego. Pomysł wszechstronnego zbadania sytuacji rodziny polskiej w różnych aspektach życia pojawił się w Sejmie w połowie 1973 r. w nawiązaniu do zbliżającego się upływu pierwszego dziesię-ciolecia obowiązywania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Na wspólnym posiedzeniu sejmo-wych Komisji Prac Ustawodawczych oraz Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości 18.12.1973 r. rozpoczęto prace poświęcone ocenie sytuacji rodziny w Polsce i stanu unormowań prawa rodzinnego. Minister Sprawiedliwości wygłosił referat o funkcjonowaniu przepisów Ko-deksu rodzinnego i opiekuńczego. Powołane zostały dwa zespoły rzeczoznawców – prawników (przewodniczący: J. Ignatowicz, członkowie: T. Dybowski, T. Majewski, J.S. Piątowski, J. Polo-ny, Z. Radwański, Z. Wasilkowska, J. Winiarz) i socjologów (przewodnicząca: A. Kłoskowska; członkowie: K. Bożkowa, D. Markowska, J. Piotrowski, Z. Tyszka). Zespół prawników powierzył teoretykom i praktykom, spoza grona członków zespołu, przygotowanie opracowań dotyczących dotychczasowego funkcjonowania unormowań kodeksu i ewentualnych zmian unormowań pra-wa rodzinnego (J. Panowicz-Lipska – Zawarcie małżeństwa; K. Bielawska-Jackowska –Prawa i obowiązki małżonków; L. Stecki – Stosunki majątkowe między małżonkami; M. Matuszyńska, M. Stypułkowska – Rozwód; W. Stojanowska – Pochodzenie dziecka; B. Dobrzański – Przyspo-sobienie; T. Smyczyński – Obowiązki i uprawnienia alimentacyjne; M. Safjan – System władzy rodzicielskiej i opieki nad dzieckiem; A. Strzembosz – System władzy rodzicielskiej i opieki w praktyce sądu opiekuńczego; J. Polony –Ochrona rodziny w prawie karnym). Członkowie ze-społu socjologów opracowali, w kilku referatach, wybrane socjologiczne aspekty życia polskich

60 Mirosław Nazar

z 1975 r.57). Już rok po wejściu w życie wskazanej nowelizacji Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego złożył wniosek o uchwalenie wytycznych wymiaru sprawie-dliwości i praktyki sądowej w celu ujednolicenia orzekania w wyroku rozwodo-wym o wspólnym mieszkaniu zajmowanym przez małżonków oraz o podzia-le majątku wspólnego58. Przepisy, poddane interpretacji w szczególnym trybie uchwalenia wytycznych, a następnie w kolejnych szczegółowych rozstrzygnię-ciach Sądu Najwyższego i wszechstronnie analizowane w literaturze, w nie-zmienionej postaci obowiązują do dzisiaj, mimo naturalnej rozbieżności między wnioskami interpretacyjnymi judykatury i doktryny.

25.

Trudno nie podzielić opinii, że częste i pochopne zmiany prawa dokony-wane przez ustawodawcę „przekonanego o własnej nieomylności i niemającego zaufania do sądów” nie są korzystne nie tylko dla judykatury, ale także dla dok-tryny prawniczej. A. Mączyński trafnie zwrócił uwagę, że ich następstwem są „publikacje, w których zamiast próby dokonania wykładni obowiązujących prze-pisów formułuje się pochopne i nie dość przemyślane postulaty zmian mających udoskonalić obowiązujące prawo”. Takie działanie „wywiera »efekt mrożący« wobec prób odważniejszych rozstrzygnięć, popartych uzasadnieniem wycho-dzącym poza instrumentarium złożone ze środków wykładni językowej i argu-mentum a contrario”59. Syntetyczna językowa formuła przepisów, będąca współ-czesnym standardem w tworzeniu prawa, obecne tempo zmian uwarunkowań

rodzin. Trzeba zwrócić uwagę, że zespół prawników, kierowany przez prof. J. Ignatowicza, zajął stanowisko w kwestii oceny unormowań Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i sformułował po-stulaty nowelizacyjne dopiero po zapoznaniu się zarówno z wymienionymi wyżej opracowania-mi eksperckimi, jak i z wynikami sondażu OBOPiSP Komitetu ds. Radia i Telewizji „Problemy prawnorodzinne w opinii społecznej” oraz z danymi statystycznymi dostarczonymi przez GUS („Problemy realizacji postanowień Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”); zob. J. Ignatowicz, Doniosłe zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, „Nowe Prawo” 1976, nr 4, s. 543 i n.

57 Ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. nr 45, poz. 234; weszła w życie 1 marca 1976 r.

58 Uchwała IC SN, sygn. III CZP 30/77, Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki są-dowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez małżonków, oraz o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 2, 3 i 4 k.r.o.), OSNC 1978, nr 3, poz. 39.

59 A. Mączyński, Uwagi o stanie nauki polskiego prawa cywilnego, „Państwo i Prawo” 2011, nr 6, s. 16; autor przytoczył (tamże) m.in. dobitnie sformułowaną przez E. Kwiatkowskiego przestrogę, iż: „Lepsze rezultaty wydają prawa i stosunki dalekie od ideału, ale stałe, znane po-wszechnie i obliczalne, niż ustawicznie wypieranie jednej doskonałości przez drugą”.


obrotu prawnego i pojawiania się nowych zjawisk ekonomicznych, społecznych, a w sferze stosunków normowanych prawem rodzinnych – także obyczajowych, osadzenie prawa krajowego w szerszym kontekście prawa europejskiego, niejako z natury rzeczy powoduje zmianę rozkładu ciężaru interpretacji prawa między wykładnią językową a funkcjonalną60. Tymczasem utrzymuje się skłonność do przedkładania semantycznych wniosków interpretacyjnych nad wieloaspektowe zabiegi interpretacyjne. Gdy dzieje się to w ramach wykładni praktycznej, skut-kami omawianej postawy bywają rozstrzygnięcia dalekie od założenia interpre-tacyjnego o racjonalności prawodawcy, usprawiedliwiane formalistycznie, bez należytej refleksji, że ratio est anima legis61. Doktrynalna wykładnia kończy się zaś niekiedy zarzutem, że ustawodawca nie powiedział nic nowego ponad to, co było dotychczas powszechnie wiadome i aprobowane, albo że jego normatywny produkt powoduje absurdalne skutki. W takim ujęciu interpretacyjnym prawo-dawca racjonalny, według koniecznego (chociaż kontrfaktycznego) założenia, staje się banalny albo ułomny z powodu rzekomej ograniczonej zdolności tyl-ko do powtarzania prawd oczywistych, niezdolności do zwięzłego wysłowienia kwintesencji teoretycznych konstrukcji jurydycznych i braku umiejętności ta-kiego formułowania zakresów zastosowania przepisów, by w sposób niebudzący wątpliwości zapewniały objęcie nimi wszystkich znanych i jeszcze nieznanych stanów faktycznych62. Stąd już tylko krok do postulatów pośpiesznego tworzenia

60 M. Safjan w wywiadzie Prawnik w nowoczesnej Europie udzielonym kwartalnikowi „Na Wokandzie” (2010, nr 2, s. 48) powiedział m.in.: „Podstawowa dzisiaj idea wykładni prawa w zjednoczonej Europie zakłada, że punktem kluczowym jest funkcja i cel przepisu, a nie jego dosłowne brzmienie. To przewrót iście kopernikański. Prawa nie czyta się już dosłownie, lecz zawsze zakładając jego racjonalność i dążenie do określonego celu. Nie litera jest najważniejsza, ale to, czemu norma ma służyć w sytuacji, w której będzie zastosowana. Interpretacja funk-cjonalna jest co najmniej tak samo istotna, jak semantyczna”. Za właściwą obecnie, w kwestii kolejności i znaczenia reguł wykładni, trzeba uznać postawę, w myśl której należy zastosować reguły wszystkich typów i porównać ich wyniki. Jednakowe rezultaty umacniają końcowy wynik interpretacyjny, rozbieżne zaś uzasadniają dokonanie pewnych przybliżeń – tak Z. Radwański, M. Zieliński, w: System prawa prywatnego, t. 1: Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 530.

61 Przywołać można w tym miejscu chociażby nagłośnione ostatnio przez media przypadki „stosowania” przez organa administracji publicznej i sądy rodzinne przepisów o władzy rodzi-cielskiej, o pomocy rodzinie i pieczy zastępczej, kończące się dramatem rodzinnym i osobistym.

62 Można w tym miejscu przytoczyć K. Gołębiowskiego (Zarząd majątkiem..., s. 146), któ-ry, kwestionując ex cathedra definicyjny charakter i merytoryczne znaczenie unormowania za-wartego w art. 36 § 2 zd. 2 k.r.o., stwierdził: „należy przyjąć, że przepis ten potwierdza kwestię, która jest oczywista i wynika z pozostałych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”, a jego ogólnikowość pozbawia go praktycznego znaczenia, poza włączeniem w zakres pojęcia „zarząd majątkiem wspólnym” czynności zachowawczych. I dalej (tamże) uznał, że o trafności

62 Mirosław Nazar

innych przepisów, według założenia równie kontrfaktycznego, jak interpretacyj-ny aksjomat o racjonalności prawodawcy, doskonalszych, bo nowych. Naturalnie zbyt swobodna, »brzegowa«, wykładnia funkcjonalna w jurydycznym przeplocie z wnioskowaniami prawniczymi, wykraczającymi (praeter legem) poza akcep-towalny zakres ich stosowania, może grozić rozchwianiem systemu prawa lub jego części, niestabilnością praktyki jego stosowania. Podobne zagrożenia mogą jednak powodować pochopne zmiany prawa. Nasuwa się homerowska przestro-ga incidis in Scyllam, cupiens vitare Charybdim, której potoczne tłumaczenie brzmi zresztą bardziej dosadnie. Nowe przepisy to nowe prawo tylko w zalążku. Kształtuje się ono bowiem dopiero w procesie praktyki interpretowania i stoso-wania przepisów63, z uwzględnieniem także zabiegów interpretacyjnych doktry-ny prawniczej. Pożądanej interpretacji przepisów nie można ustalić ani z dnia na dzień, ani z jakimś krótkim vacatio interpretationis.

26.

Powyższe refleksje skłaniają do powściągliwości w udzieleniu odpowiedzi na pytanie „Nowelizować czy interpretować przepisy małżeńskiego prawa ma-jątkowego?” Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. miała wady, ale w zestawieniu z jej założeniami i wynikami doktrynalnej wykład-ni oraz stosowania przepisów przez nią wprowadzonych nie jest aż tak ułom-na, jak to wynika z publikacji ukierunkowanych nie na interpretację „nowych” unormowań, lecz na uzasadnienie potrzeby podjęcia ich nowelizacji. Niemniej jednak krytyczne oceny „nowych” przepisów i przebieg ewolucji projektów po-szczególnych unormowań (przedstawiony w znacznym, z konieczności, skrócie

jego wniosku może świadczyć pogląd jednego z przedstawicieli doktryny (a więc nawet nie com-munis opinio). Idąc przedstawionym tokiem rozumowania można by chyba, na przykład, ana-logicznie sformułować równie dyskusyjny wniosek o banalności wprowadzenia do k.c. art. 331, bo przecież orzecznictwo i doktryna (chociaż niepowszechnie) były raczej skłonne uznawać do-puszczalność stosowania prawa z uwzględnieniem istnienia tzw. ułomnych osób prawnych, a od 1.01.2001 r. „ułomna osobowość” niektórych jednostek organizacyjnych wynikała z przepisów Kodeksu spółek handlowych. Brak miejsca nie pozwala na szersze ustosunkowanie się do innych analogicznie konstruowanych ocen opisywanych albo interpretowanych obowiązujących przepi-sów noweli z 2004 r. (w szczególności zmierzających do wykazania ich redakcyjnej lub treściowej ułomności albo wręcz absurdalności, zob. np. K. Gołebiowski, Zarząd majątkiem..., s. 431 i n.).

63 „(D)opiero wtedy, gdy dokonamy interpretacji (wykładni przepisów) otrzymujemy prawo, czyli system norm, lub co najmniej jego poszczególne fragmenty” – tak Z. Radwański, M. Zieliński, w: System prawa prywatnego, t. 1..., s. 534.


w punktach 5–18) usprawiedliwiają sformułowanie pewnych sugestii nie inter-pretacyjnych, lecz nowelizacyjnych.

27.

Do rozważenia, gdyby podjęto prace nad kolejną nowelizacją przepisów re-gulujących stosunki majątkowe między małżonkami, szczególnie nadaje się za-gadnienie nabywania i wykonywania przez małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej praw udziałowych w spółkach handlowych. Te kwestie nie były bowiem, na żadnym etapie, objęte zakresem prac zespołów problemo-wych prawa rodzinnego KKPC64. Obowiązywały wówczas jeszcze przepisy Ko-deksu handlowego, nowy Kodeks spółek handlowych przechodził fazę prac pro-jektowych, a potem legislacyjnych; został uchwalony 15 września 2000 r. i wszedł w życie 1 stycznia 2001 r.65 W pierwotnej wersji Kodeks spółek handlowych zawierał tylko trzy przepisy odnoszące się bezpośrednio do osób pozostających w związkach małżeńskich (art. 27, 209 i 377), z tym że tylko jeden dotyczył sto-sunków majątkowych między małżonkami, dopuszczając wpisanie do rejestru wzmianki o umowie dotyczącej tych stosunków (art. 27). Tak zwane przepisy dodane, a mianowicie art. 1831 i art. 3321, wprowadzone zostały do Kodeksu spółek handlowych 15 stycznia 2004 r. przez Ustawę z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw66. Dopuściły one ograniczenie lub wyłączenie w umowie spółki z ograniczoną od-powiedzialnością i spółki akcyjnej wstąpienia do spółki współmałżonka wspól-nika, gdy udział lub udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i akcje imienne w spółce akcyjnej „są objęte wspólnością majątkową małżeńską”. Rzą-dowy projekt ustawy67 takich unormowań nie zawierał. Pojawiły się one dopie-ro w wyniku prac Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach68,

64 Z wyjątkiem kwestii przynależności do małżonków praw udziałowych wynikających z ich udziału w spółce osobowej, ale normowanej wówczas przepisami Kodeksu handlowego; zob. też przyp. 18.

65 Dz.U. 2000, nr 94, poz. 1037.66 Dz.U. nr 229, poz. 2276.67 Wpłynął do Sejmu 5 czerwca 2003 r.; Druk Sejmowy nr 1666, IV kadencja Sejmu.68 Zob. Sprawozdanie z dnia 30 października 2003 r. Komisji Nadzwyczajnej do spraw

zmian w kodyfikacjach o rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks spółek handlo-wych oraz niektórych innych ustaw (druk nr 1666); Druk Sejmowy nr 2153.

64 Mirosław Nazar

a obecne brzmienie nadane im zostało w uchwale Senatu69. Stały się one przed-miotem licznych i rozbieżnych, z reguły krytycznych, opinii70. Nie przekonuje uzasadnienie odmiennej oceny, głoszące, że brak omawianej regulacji powodo-wałby „niepotrzebne przeniesienie konfliktów ze stosunków prawnorodzinnych do spółki”71, między innymi dlatego, że Kodeks spółek handlowych nie wyklu-cza generalnie wspólności spółkowych praw udziałowych, a więc także innej niż wynikająca ze stosunku małżeńskiej wspólności majątkowej, której istnieniu również przecież mogą towarzyszyć konflikty osobiste współuprawnionych72.

Problem zapewnienia jednoznaczności i spójności unormowań Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu spółek handlowych jest, de lege ferenda, rzadko poruszany w literaturze z dziedziny prawa rodzinnego. Po „oczyszczeniu przedpola” nowelizacji przez uchylenie wskazanych wyżej, tak zwanych doda-nych, przepisów Kodeksu spółek handlowych73, należałoby rozważyć zmiany i uzupełnienia unormowań zarówno Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jak i Kodeksu spółek handlowych, które zapewniłyby ich optymalną jednoznacz-ność i spójność w zakresie regulacji małżeńskiej wspólności praw wynikających z uczestnictwa małżonków w spółkach handlowych74.

69 Zob. Uchwała z dnia 4 grudnia 2003 r. w sprawie zmiany ustawy Kodeks spółek handlo-wych oraz niektórych innych ustaw, Druk Sejmowy nr 2285, IV kadencja Sejmu.

70 Obszerne zestawienie podjętych prób interpretacji art. 1831 i 3321 k.s.h. przedstawił P. Zdanikowski (Prawo udziałowe w spółce kapitałowej jako przedmiot majątku wspólnego mał-żonków, „Palestra” 2006, nr 9–10, s. 96 i n, a zwł. przyp. 20). Autor ten uznał, że skoro nawet pozytywne próby interpretacji tzw. dodanych unormowań charakteryzują się ogromnym zróżni-cowaniem (i pojawiły się nawet opinie sugerujące niemożność dokonania racjonalnej interpreta-cji), konieczne byłoby podjęcie przez ustawodawcę stosownej interwencji; por. też J.P. Naworski, Nowelizacja przepisów Kodeksu spółek handlowych o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, cz. I, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 9, s. 395 i n.

71 Zob. A. Kidyba, Przepisy dodane jako normy kreujące nowe instytucje k.s.h., „Przegląd Prawa Handlowego” 2004, nr 3, s. 16.

72 Zob. M. Nazar, w: System prawa prywatnego, t. 11..., s. 286 i n.73 Zdecydowanie za uchyleniem „niepotrzebnie dodanych” do Kodeksu spółek handlowych

przepisów art. 1831 i 3321 opowiedział się A. Szajkowski, Postulat spójności Kodeksu spółek han-dlowych z Kodeksem cywilnym oraz Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, w: Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gawlikowi, red. J. Pisuliński, P. Tereszkiewicz i F. Zoll, wyd. 1, Warszawa 2012, s. 555.

74 Zob. A. Szajkowski, Postulat spójności..., s. 542, 553 i n.; M. Nazar, Komercjalizacja majątkowych stosunków małżeńskich w spółkach kapitałowych, w: Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, red. R. Skubisz i A. Kidyba, wyd. 1, Kraków 2007, s. 201 i n.


28.

Można się zgodzić z krytycznymi ocenami unormowania zawartego w art. 41 k.r.o., a zwłaszcza w jego § 275. Przepis ten, interpretowany semantycz-nie, poważnie ogranicza możliwość zaspokojenia z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka wierzytelności niewynikających z czynności prawnych, a więc także roszczeń alimentacyjnych, podlegających szczególnej ochronie prawnej z mocy odrębnych unormowań oraz roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzboga-cenia (mimo że powiększyło ono masę majątku wspólnego). W literaturze pod-jęte zostały, wykraczające poza obszar wykładni językowej, próby interpretacji przepisu art. 41 § 2 k.r.o., aby zracjonalizować jego normatywną treść w od-niesieniu do zaspokojenia roszczeń alimentacyjnych i z bezpodstawnego wzbo-gacenia76. Wydaje się jednak, że w tym wypadku interpretacja celowościowa powinna ustąpić miejsca zdecydowanej interwencji ustawodawcy.

Do obrony nadaje się ponadto pogląd, że przepis art. 41 § 1 k.r.o. nie jest wystarczająco zharmonizowany z przyjętą zasadą samodzielności małżonków w zarządzaniu majątkiem wspólnym i zaciąganiu zobowiązań niebędących prze-jawami zarządu majątkiem wspólnym (z ograniczeniami wynikającymi przede wszystkim z art. 37 k.r.o.). Bardziej adekwatna byłaby, z przedstawionego punk-tu widzenia, zasada dostępu wierzyciela jednego małżonka do całego majątku wspólnego małżonków (którą wyrażał przepis art. 41 § 1 k.r.o. sprzed noweli-zacji), z ewentualnym ograniczeniem na mocy orzeczenia sądu (co dopuszczał art. 41 § 3 k.r.o.77, dodany przez ustawę z 19 grudnia 1975 r.78 i obowiązujący do 19 stycznia 2005 r.). Sądowe ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności majątkiem wspólnym powinno być jednak wyłączone, gdy wierzytelność byłaby elementem zobowiązania, które zaciągnął jeden z małżonków za zgodą (obliga-toryjną lub fakultatywną) drugiego małżonka.

75 Projekty nowego brzmienia przepisu art. 41 k.r.o. spotykały się też z zastrzeżeniami części zespołu problemowego prawa rodzinnego KKPC, który opracowywał nowelizację przepisów o stosunkach majątkowych między małżonkami (zob. wyżej punkty 7, 13 i 22).

76 Zob. T. Smyczyński, w: System prawa prywatnego, t. 11..., s. 489 i n.; M. Nazar, w: J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne..., s. 194 i n.; por. też J. Ignaczewski, w: B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Ignaczewski, G. Jędrejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe. Komentarz, red. J. Ignaczewski, wyd. 3, Warszawa 2011, s. 111 i n.

77 Por. ewolucję brzmienia art. 41 w kolejnych projektach nowelizacyjnych opracowywanych w latach 1999–2001 przez zespół problemowy prawa rodzinnego KKPC (zob. wyżej punkty 7 i 13).

78 Ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. 1975, nr 45, poz. 234; weszła w życie 1 marca 1976 r.

66 Mirosław Nazar

Zasadna jest także krytyczna ocena próby złagodzenia egzekucyjnych przeszkód w dostępie wierzyciela jednego małżonka do majątku wspólnego mał-żonków poprzez zmianę w 2007 r. unormowania art. 52 k.r.o. W rzeczywistości bowiem droga wierzyciela, o którym mowa, do zaspokojenia się w czasie ist-nienia wspólności majątkowej między dłużnikiem i jego małżonkiem, zapew-niona przez znowelizowany przepis art. 52 k.r.o., jest długa i żmudna79. Ta usta-wowa „proteza”, mająca niwelować przede wszystkim ułomność unormowania art. 41 § 2 k.r.o., powinna zostać albo zastąpiona zadowalającą modyfikacją art. 41 k.r.o., albo pozostawiona, mimo zmiany art. 41 k.r.o., jako dodatkowy instrument ochrony interesów wierzycieli.

29.

Nowela z 2004 r. poszerzyła zakres typów ustrojów majątkowych małżeń-skich o ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, ukształto-wany ostatecznie jako jeden z ustrojów umownych (w toku prac najpierw Rady Legislacyjnej, następnie – KKPC był on brany pod uwagę jako ewentualny ustrój ustawowy; zob. punkt 5). Niewątpliwą zaletą ustroju, o którym mowa, jest za-pewnienie małżonkom zarówno szerokiej autonomii zarządzania ich oddzielny-mi majątkami i zaciągania zobowiązań, co jest szczególnie ważne w wypadku prowadzenia przez nich intensywnej działalności zarobkowej (zawodowej i go-spodarczej)80, jak i umożliwienie partycypacji w dorobku współmałżonka (tyle że odłożonej w czasie). Koncepcja omawianego ustroju opiera się także na zało-żeniu, że istnienie wyjątkowo ścisłej osobowej wspólnoty małżeńskiej sprzyja „dorabianiu się” małżonków, dzięki wzajemnemu wsparciu realizacji indywi-dualnych celów osobistych i majątkowych, w szczególności przez właściwy roz-kład ciężaru obowiązku współdziałania dla dobra założonej przez małżonków rodziny (prowadzenie gospodarstwa domowego, piecza nad dziećmi itp.). To zaś usprawiedliwia wymaganie partnerskiej współodpowiedzialności i solidarno-ści, także majątkowej, zarówno w czasie istnienia małżeństwa, jak i, zwłaszcza,

79 Tak też J. Pisuliński, O potrzebie reformy..., s. 212; już w chwili pojawienia się w toku prac zespołu prawa rodzinnego KKPC koncepcji omawianej zmiany art. 52 k.r.o. (2005 r.) została jej przeciwstawiona propozycja nowelizacji art. 41 (zob. wyżej punkt 13).

80 Zob. zwłaszcza uwagi T. Smyczyńskiego, Kierunki reformy Kodeksu rodzinnego i opie-kuńczego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1999, nr 2, s. 314; tenże, w: System prawa prywatne-go, t. 11..., s. 462 i n.


po jego ustaniu. Wadą omawianego ustroju, umniejszającą jego funkcjonalność i atrakcyjność jest jednak to, że zakładany efekt małżeńskiego solidaryzmu w po-staci wyrównania dorobków na ogół staje się osiągalny, w pełnym majątkowym wymiarze, w bliżej nieokreślonej przyszłości. Małżonkowi mniej aktywnemu zarobkowo, który przejął w znacznej części ciężar prowadzenia gospodarstwa domowego i pieczy nad dziećmi, zmniejszając albo nawet przerywając własną aktywność zarobkową, pozostaje, w czasie trwania omawianego ustroju, korzy-stanie ze świadczeń spełnianych przez drugiego małżonka w celu zaspokojenia potrzeb rodziny81. Trzeba również zwrócić uwagę, że przy założeniu pożądanej trwałości i bezkonfliktowości małżeństwa, do rozliczeń powinno dochodzić do-piero między jednym z małżonków i spadkobiercami drugiego z nich82.

Wprowadzona do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego instytucja rozdziel-ności majątkowej z wyrównaniem dorobków została poddana zarówno wnikli-wej interpretacji83, jak i krytycznym ocenom akcentującym niejasność przepisów i brak regulacji niektórych kwestii. Nie można pominąć zwłaszcza takich zasad-niczych opinii o nowym ustroju, „iż nie jest on jeszcze dostatecznie opracowa-ny w aspekcie jego praktycznego funkcjonowania ani normatywnie, ani przez judykaturę, ani przez doktrynę”84, jak i że „ustrój rozdzielności majątkowej nie ma żadnego znaczenia praktycznego. Przyczyną tego jest zapewne nieznajomość

81 J. Ignaczewski, w: B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Ignaczewski, G. Ję-drejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe..., s. 196 uznał, że „w trakcie trwania małżeństwa omawiany ustrój zachowuje cechy jedynie formalnoprawnego uprawnienia w mał-żeństwach o tradycyjnym podziale ról”.

82 W uwagach dotyczących ustroju ustawowego przyjętego w prawie małżeńskim majątko-wym z 29.05.1946 r. (Dz.U. nr 36, poz. 191), określanego jako system wspólności dorobku na wy-padek ustania małżeństwa (zob. W. Czachórski, Wstęp, w: Prawo małżeńskie majątkowe i przepisy wprowadzające, wyd. 1, Zabrze 1946, s. 14) pojawiła się opinia, że skoro ustanie ustroju majątko-wego w przeważającej liczbie wypadków następuje wskutek ustania małżeństwa w następstwie śmierci małżonków, to wspólność dorobku na wypadek ustania małżeństwa uznać trzeba raczej za instytucję prawa spadkowego niż prawa małżeńskiego. J. Winiarz (Wspólność ustawowa na tle ewolucji ustawodawstwa rodzinnego w Polsce, „Studia Prawnicze” 1970, nr 26–27, zeszyt specjalny wydany dla uczczenia pracy naukowej i kodyfikacyjnej Profesora J. Wasilkowskiego, s. 317) przedstawił jako reprezentatywną wypowiedź J. Wasilkowskiego: „trzeba dużej finezji prawniczej, żeby tę »wspólność pośmiertną« zaliczać do instytucji prawa małżeńskiego zamiast do instytucji prawa spadkowego”.

83 Zob. w szczególności: T. Smyczyński, w: System prawa prywatnego, t. 11..., s. 462 i n.; T. Sokołowski, w: M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejni-czak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., s. 346 i n.

84 Tak T. Sokołowski, Swoboda intercyzy. Zakres modyfikacji małżeńskich ustrojów majątkowych, Warszawa 2013, s. 196.

68 Mirosław Nazar

w społeczeństwie przepisów regulujących ten ustrój, a także nadmierne skompli-kowanie i nieprecyzyjność tych przepisów”85.

Zachowując instytucję rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorob-ków, jako umowny ustrój majątkowy, można by rozważać dopuszczenie już w czasie jego istnienia okresowych rozliczeń z mocy postanowienia w mająt-kowej umowie małżeńskiej, z jednoczesnym odpowiednim zabezpieczeniem interesów wierzycieli małżonków. Małżonkowie powinni być, imperatywnie, zobowiązani do informowania się wzajemnie o stanie swoich majątków i obcią-żających je zobowiązaniach. Wskazane byłoby ustanowienie ograniczeń rozpo-rządzania przez małżonków istotnymi, pod względem ekonomicznym, skład-nikami ich majątków dorobkowych, ale z zachowaniem ostrożności, aby nie wypaczyć istoty omawianego systemu stosunków majątkowych między małżon-kami, będącego wszak odmianą rozdzielności majątkowej. Do rozważenia nada-je się formuła przedmiotowa określenia dorobków (brana pod uwagę w toku prac nad nowelizacją; zob. punkt 15) i bardziej przejrzyste niż obecne wyliczenie ich składników. Konieczne jest unormowanie procesowego aspektu rozliczeń z ty-tułu wyrównania dorobków. Obecna regulacja, według której małżonkowie nie są zobowiązani do informowania się wzajemnie o stanie swoich majątków i ich obciążeniach, w połączeniu z brakiem odrębnych przepisów procesowych, które normowałyby postępowanie o wyrównanie dorobków, stwarza stan niepewności odnośnie do możliwości (według ogólnej reguły dowodowej) wykazania różnicy wartości dorobków i skutecznego dochodzenia jej wyrównania w trybie ogólne-go postępowania procesowego (nie zaś w postępowaniu odrębnym)86.

85 Tak K. Pietrzykowski, w: J. Gajda, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, J. Winiarz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, wyd. 3, Warszawa 2012, s. 513.

86 Kwestia ta była sygnalizowana w toku prac nad nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opie-kuńczego. M. Sychowicz, w: H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sycho-wicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, wyd. 5, Warszawa 2011, s. 334, uznał, że wyrównanie dorobków w procesie, a nie w postępowaniu nieprocesowym „wydaje się nie być dobrym rozwiązaniem”; por. jednak T. Smyczyński, w: System prawa prywatnego, t. 11..., s. 478; T. Sokołowski, w: M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., s. 358; wątpliwości budzi pogląd K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013, s. 361, że dopuszczalne jest stosowanie przez analogię unormowań Kodeksu postępowania cywilnego o podziale majątku wspólnego.


30.

Stosunkowo długi, ponaddziewięcioletni, okres obowiązywania przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulujących stosunki majątkowe małżon-ków w brzmieniu nadanym nowelizacją z 2004 r., uzupełnioną późniejszą zmianą art. 52 k.r.o., usprawiedliwia podjęcie próby kompleksowej oceny małżeńskiego prawa majątkowego i rozważenia potrzeby kolejnej jego nowelizacji, z uwzględ-nieniem stanu sądowej i doktrynalnej interpretacji obowiązujących przepisów. Prawie pięćdziesięcioletni okres obowiązywania Kodeksu rodzinnego i opiekuń-czego skłania zaś do rozważenia zachowania odrębności kodyfikacyjnej prawa rodzinnego, mimo że jest ono działem prawa cywilnego. Praktyka stosowania przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nawiązująca do bogatego dorob-ku doktryny prawniczej, nie potwierdza trafności tezy o konieczności włączenia przepisów prawa rodzinnego do Kodeksu cywilnego obecnie obowiązującego albo do tworzonej, nowej, kodyfikacji prawa cywilnego87.

Literatura

Andrzejewski M., Dolecki H., Haberko J., Lutkiewicz-Rucińska A., Olejniczak A., So-kołowski T., Sylwestrzak A., Zielonacki A., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komen-tarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, wyd. 2, Warszawa 2013.

Bieniek B., Bieranowski A., Brzeszczyńska S., Ignaczewski J., Jędrejek G., Stępień - -Sporek A., Małżeńskie prawo majątkowe. Komentarz, red. J. Ignaczewski, wyd. 3, Warszawa 2011.

87 Charakterystyczne jest, że J. Ignatowicz, uczony i sędzia, teoretyk i praktyk, nigdy nie opowiedział się za włączeniem unormowań stosunków rodzinnych do Kodeksu cywilnego. Pozy-tywnie oceniając kodyfikację prawa rodzinnego uchwaloną w 1964 r., dostrzegał natomiast po-trzebę ograniczonych nowelizacji kodeksu (zob. J. Ignatowicz, Kilka uwag o przyszłych zmianach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w: Prace cywilistyczne. Księga poświęcona J. Winiarzowi, red. S. Wójcik, Warszawa 1990, s. 91). Zdaniem zaś A. Szpunara (Wprowadzenie, w: Kodeks cy-wilny i inne teksty prawne. Teksty jednolite wraz z indeksem rzeczowym i wprowadzeniem Adama Szpunara, Warszawa 1996, s. XXXIII) jasny i przejrzysty układ Kodeksu rodzinnego i opie-kuńczego nie różni się w sposób istotny od ujęć przyjętych w nowoczesnym ustawodawstwie i dlatego niepodobna, jego zdaniem, akceptować postulatu całkowitego oderwania się od istnie-jącej kodyfikacji prawa rodzinnego jako będącej rzekomo wyłącznie wynikiem obcej ideologii. E. Holewińska-Łapińska, Uwagi na temat przedstawionego w „Zielonej Księdze” usytuowania prawa rodzinnego w przyszłej kodyfikacji, w: Finis legis Christus. Księga pamiątkowa dedyko-wana Księdzu Profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, red. J. Wroceński, J. Krajczyński, Warszawa 2009, t. 2, s. 1021 i n.; por. jednak: Z. Radwański, Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, „Państwo i Prawo” 2008, nr 1, s. 3 i n.

70 Mirosław Nazar

Czachórski W., Wstęp, w: Prawo małżeńskie majątkowe i przepisy wprowadzające, wyd. 1, Zabrze 1946.

Gajda J., Ignatowicz J., Pietrzykowski J., Pietrzykowski K., Winiarz J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, wyd. 3, Warszawa 2012.

Gołębiowski K., Zarząd majątkiem wspólnym małżonków, wyd. 1, Warszawa 2012.Gonera K., Założenia i ogólny kierunek zmian w prawie cywilnym (z prac Komisji Kody-

fikacyjnej Prawa Cywilnego), „Państwo i Prawo” 1997, nr 9.Gromek K., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013.Ignaczewski J., w: B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Ignaczewski, G. Ję-

drejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe. Komentarz, red. J. Igna-czewski, wyd. 3, Warszawa 2011.

Ignatowicz J., Doniosłe zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, „Nowe Prawo” 1976, nr 4.

Ignatowicz J., Kilka uwag o przyszłych zmianach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w: Prace cywilistyczne. Księga poświęcona J. Winiarzowi, red. S. Wójcik, wyd. 1, Warszawa 1990.

Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012.Jędrejek G., Uwagi do projektu o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, „Stu-

dia Prawnicze” 2002, nr 3.Kidyba A., Przepisy dodane jako normy kreujące nowe instytucje k.s.h., „Przegląd Pra-

wa Handlowego” 2004, nr 3.Lutkiewicz-Rucińska A., Uwagi do projektu zmiany małżeńskiego prawa majątkowego,

„Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2001, nr 1.Małżeńskie prawo majątkowe. Komentarz, red. J. Ignaczewski, wyd. 3, Warszawa 2011.Mączyński A., Projektowana nowelizacja przepisów o zawarciu małżeństwa, „Kwartal-

nik Prawa Prywatnego” 1998, nr 3.Mączyński A., Uwagi o stanie nauki polskiego prawa cywilnego, „Państwo i Prawo”

2011, nr 6.Naworski J.P., Nowelizacja przepisów Kodeksu spółek handlowych o spółce z ograniczo-

ną odpowiedzialnością, cz. I, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 9.Nazar M., Komercjalizacja majątkowych stosunków małżeńskich w spółkach kapitało-

wych, w: Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedy-kowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, red. R. Skubisz i A. Kidyba, wyd. 1, Kraków 2007.

Nazar M., w: J. Ignatowicz, M. Nazar: Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012.


Nazar M., w: System prawa prywatnego, t. 11: Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smy-czyński, wyd. 1, Warszawa 2009.

Panowicz-Lipska J., w: System prawa prywatnego, t. 11: Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, wyd. 1, Warszawa 2009.

Pietrzykowski K., w: J. Gajda, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, J. Wi-niarz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, wyd. 3, Warszawa 2012.

Pisuliński J., O potrzebie reformy przepisów regulujących stosunki majątkowe między małżonkami, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012, nr 2.

Radwański Z., Olejniczak A., Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 12, Warszawa 2013.Radwański Z., Zegadło R., Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. Sprawozdanie

z działalności w okresie od 1 lipca 2002 r. do 31 grudnia 2003 r., „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2004, nr 2.

Radwański Z., Zieliński M., w: System prawa prywatnego, t. 1: Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, wyd. 2, Warszawa 2012.

Radwański Z., Gonera K., Nowa kodyfikacja prawa prywatnego, „Monitor Prawniczy” 1997, nr 5.

Safjan M., Prawnik w nowoczesnej Europie, wywiad, „Na Wokandzie” 2010, nr 2.Smyczyński T., Kierunki reformy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Kwartalnik Pra-

wa Prywatnego” 1999, nr 2.Smyczyński T., Projekt ustawy zmieniającej małżeńskie prawo majątkowe, „Studia

Prawnicze” 2000, nr 3–4.Smyczyński T., w: System prawa prywatnego, t. 11: Prawo rodzinne i opiekuńcze, red.

T. Smyczyński, wyd. 1, Warszawa 2009.Sokołowski T., Swoboda intercyzy. Zakres modyfikacji małżeńskich ustrojów majątko-

wych, wyd. 1, Warszawa 2013.Sokołowski T., Uwagi o projektowanej regulacji stosunków majątkowych między mał-

żonkami, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2001, nr 1.Sokołowski T., w: M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska,

A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, wyd. 2, Warszawa 2013.

Sychowicz M., w: H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sycho-wicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, wyd. 5, Warsza-wa 2011.

System prawa prywatnego, t. 1: Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, wyd. 2, Warszawa 2012.

72 Mirosław Nazar

System prawa prywatnego, t. 11: Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, wyd. 1, Warszawa 2009.

Szajkowski A., Postulat spójności Kodeksu spółek handlowych z Kodeksem cywilnym oraz Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, w: Rozprawy z prawa cywilnego, wła-sności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gawlikowi, red. J. Pisuliński, P. Tereszkie-wicz i F. Zoll, wyd. 1, Warszawa 2012.

Szpunar A., Wprowadzenie, w: Kodeks cywilny i inne teksty prawne. Teksty jednolite wraz z indeksem rzeczowym i wprowadzeniem Adama Szpunara, wyd. 4, Warsza-wa 1996.

Winiarz J., Wspólność ustawowa na tle ewolucji ustawodawstwa rodzinnego w Polsce, „Studia Prawnicze” 1970, nr 26–27, zeszyt specjalny wydany dla uczczenia pracy naukowej i kodyfikacyjnej Profesora J. Wasilkowskiego.

Założenia i ogólny kierunek zmian w prawie cywilnym, prawie rodzinnym i gospodar-czym oraz w postępowaniu cywilnym – ustalenia dokonane na posiedzeniach ple-narnych KKPC w dniach 5 grudnia 1996 r. i 8 stycznia 1997 r., „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1997, nr 2.

Zawada K., Uwagi o zamierzonej nowelizacji majątkowego prawa małżeńskiego oraz niektórych innych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2003, nr 4.

Zdanikowski P., Prawo udziałowe w spółce kapitałowej jako przedmiot majątku wspól-nego małżonków, „Palestra” 2006, nr 9–10.

THE REVISIONS AND INTERPRETATIONS OF THE MATRIMONIAL PROPERTY LAW IS THERE A NEED

FOR AMENDMENTS TO THE REGULATIONS?

Summary

The findings of the present paper mainly concern the amendments to the provi-sions of the Family and Guardianship Code on the matrimonial property relations be-tween spouses, as enforced by the act of 2004. The article discusses the course of works on the amendments conducted by the Law Codification Commission, the Sejm and the Senate. With reference to the critical appraisals of the amendments of 2004 and the proposals for changes in the regulations on property relations between spouses, restraint


is needed as regards further amendments to the Family and Guardianship Code. While making use of the so-far achievements of the science of law and accounting for the judi-cial decisions, it is particularly advisable to continue the comprehensive interpretation of the regulations in force. What may, however, be considered are the amendments to the Family and Guardianship Code and the Code of Commercial Companies in order to ensure sufficient uniformity of both codes’ regulations on the acquisition and exercise of the rights attached to the shares in commercial companies. Changes are also needed in the regulations on the liability of spouses for obligations that are not a consequence of a legal action. Moreover, it is considered necessary to remove ambiguities and to correct the defects in the regulations on the regime of separate property with compensation for gained possessions.

Translated by Magdalena Król

Keywords: The Family and Guardianship Code, amendments, interpretations, shares in commercial companies, liability for obligations, separate property regime with compensation for gained possessions

ACTA IURIS STETINENSIS 6 - wpiaus.pl · udziałowe w spółkach handlowych, odpowiedzialność za...

Documents

Transcript of ACTA IURIS STETINENSIS 6 - wpiaus.pl · udziałowe w spółkach handlowych, odpowiedzialność za...