© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

1

Urszula Cebula

Absolwentka rytmiki w Akademii Muzycznej im. Ignacego

Jana Paderewskiego w Poznaniu. Od trzynastu lat jest nau-

czycielem Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia

w Kolbuszowej, jednej ze szkół objętych pilotażem reformy

szkolnictwa artystycznego. Prowadzi tam rytmikę z kształ-

ceniem słuchu w klasie I cyklu sześcioletniego, zajęcia kur-

su przygotowawczego dla kandydatów do szkoły oraz

kształcenie słuchu i audycje muzyczne w klasie IV cyklu

sześcioletniego i klasie III cyklu czteroletniego. Jest autorką

piosenek i baśni muzycznych.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

2

Urszula Cebula

PSM I stopnia w Kolbuszowej

Przykłady ćwiczeń oraz dyktand sprawdzających umiejętności uczniów

Proponowane zabawy mają być pomocą i inspiracją dla nauczycieli rytmiki z kształceniem

słuchu oraz podstaw kształcenia słuchu. Niektóre z nich można wykorzystać na dwa lub

więcej sposobów, np. jako ćwiczenie intonacyjne lub jako ćwiczenie dotyczące zagadnień

rytmicznych. To nauczyciel prowadzący zajęcia będzie decydował o stopniu trudności danego

zadania i o elementach, które chce przy jego pomocy sprawdzić, a podane przykłady stanowią

jedynie propozycję realizacji kolejnych zadań. Ćwiczenia mają nadane tytuły, tak by

zachęcały uczniów do aktywnego udziału w zabawie i nie kojarzyły się im z dyktandami.

Skrócony spis treści

I. Rytm / 3

A. Odczytywanie rytmu z ruchu / 3

B. Słuchowe rozpoznawanie rytmu: / 4

- granego na instrumencie,

- mówionego tataizacją,

- ze zrytmizowanego tekstu.

C. Korelacja słyszanego rytmu z jego zapisem / 5

D. Wykonywanie rytmu / 7

E. Tworzenie własnych rytmów / 7

F. Zapis rytmu / 8

II. Czysta intonacja / 8

A. Intonowanie dźwięków gamy C-dur / 8

B. Intonowanie trójdźwięku / 9

C. Intonowanie interwałów / 10

III. Rozpoznawanie słuchowe / 12

A. Rozpoznawanie wysokości dźwięku / 12

B. Rozpoznawanie trójdźwięku / 13

C. Rozpoznawanie interwałów / 14

D. Rozpoznawanie barw instrumentów oraz rejestrów fortepianu / 15

E. Rozpoznawanie dynamiki / 16

IV. Odczytywanie nut i kojarzenie ich ze słyszanym materiałem dźwiękowym / 16

V. Zapis słyszanych dźwięków / 18

VI. Odtwarzanie, zapis i korekta rytmu lub melodii z pamięci / 19

VII. Znajomość elementów wiedzy teoretycznej / 20

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

3

I. RYTM

Przedstawione tu zadania dotyczą różnych umiejętności związanych z percepcją

i wykonaniem rytmu. Kolejne warianty ćwiczeń ułożone są według stopnia trudności.

Poniższe propozycje przeznaczone są w większości do realizacji w grupie, lecz jeśli mają być

formą sprawdzającą umiejętności danego dziecka, nauczyciel może polecić ich wykonanie

jednemu uczniowi.

A. Odczytywanie rytmu z ruchu

1. Zrób to, co ja

Sprawdzenie umiejętności odczytania rytmu z ruchu. Ćwiczenie rozwijające umiejętność

obserwacji i odwzorowania ruchu swobodnego.

Zabawa: Nauczyciel po podaniu pulsu porusza się ruchem swobodnym w określonym

rytmie. Uczniowie powtarzają ruch, potem wyklaskują jego rytm, a następnie omawiają

kolejne miary taktu.

Sprawdzian umiejętności: Ćwiczy jedno dziecko lub cała grupa, a nauczyciel obserwuje

oceniane dziecko.

2. Jaki to rytm?

Sprawdzenie umiejętności odczytania rytmu z ruchu (wykonanego w sposób ścisły – krokami

z taktowaniem) oraz precyzyjnego wykonania wartości rytmicznych; sprawdzenie pamięci.

a) Nauczyciel wykonuje rytm krokami z taktowaniem. Uczniowie mają zapamiętać rytm,

powtórzyć go w ten sam sposób, a potem nazwać poszczególne wartości.

Sprawdzenie umiejętności wykonania rytmu z taktowaniem oraz odczytania rytmu z ruchu

(wykonanego krokami z taktowaniem), sprawdzenie pamięci muzycznej i ruchowej.

b) Nauczyciel po cichu mówi lub pokazuje uczniowi zapisany na kartce rytm, a ten go potem

wykonuje z taktowaniem. Inny uczeń odczytuje rytm i nazywa kolejne wartości.

Zabawa: Nauczyciel wykonuje rytm, a cała klasa odpowiada.

Sprawdzian umiejętności: Ćwiczy tylko dwóch uczniów; obydwaj są sprawdzani.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

4

B.

Słuchowe rozpoznawanie rytmu granego na instrumencie

3. W ZOO

Sprawdzenie umiejętności słuchowego rozpoznawania granych wartości rytmicznych: półnuty,

ćwierćnuty, dwóch ósemek, czterech szesnastek oraz ich ruchowej realizacji.

Dzieci podzielone są na cztery grupy zwierząt:

lwy leżące i ryczące w rytmie półnut: „le-ew”,

słonie chodzące w rytmie ćwierćnut i mówiące: „słoń”,

małpy skaczące w rytmie ósemek i mówiące: „mał-pa”,

koliberki „fruwające” w rytmie szesnastek i wołające: „ko-li-be-rek”.

a) Na środek sali wychodzi tylko grupa wywołana danym rytmem.

Sprawdzenie i ćwiczenie pamięci rytmu i ruchu oraz umiejętności wykonania wartości

rytmicznych.

b) Każde dziecko „zamienia się” w zwierzę adekwatnie do akompaniamentu.

Sprawdzenie umiejętności korelacji zapisu z rytmem i ruchem oraz umiejętności wykonania

wartości w pulsie.

c) Nauczyciel zapisuje na tablicy schemat rytmiczny i pokazuje uczniom obrazek

zwierzęcia; po usłyszeniu pulsu uczniowie poruszają się w zapisanym rytmie.

Sprawdzenie pamięci rytmu i ruchu oraz umiejętności wykonania rytmu w pulsie.

d) Nauczyciel zmazuje rytm i pokazuje jedynie obrazek zwierzęcia. Uczniowie z pamięci

wykonują odpowiedni rytm.

Zabawa: Realizacja punktu a.

Sprawdzian umiejętności: Realizacja punktów b, c i d. Ćwiczy tylko jeden uczeń.

4. Słyszysz piosenkę?

Sprawdzenie umiejętności słuchowego rozpoznania rytmu zwrotki i refrenu znanej uczniom

piosenki. Ćwiczenie pamięci rytmu; zwrócenie uwagi na budowę utworu. Melodia jest w tym

ćwiczeniu ułatwieniem.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

5

a) Dzieci chodzą po sali w rytmie ćwierćnut. Nauczyciel gra na pianinie, wplatając

w akompaniament melodię zwrotki lub refrenu piosenki. Gdy dzieci usłyszą zwrotkę –

poruszają się w jej rytmie do tyłu, gdy refren – zatrzymują się i klaszczą jego rytm.

Sprawdzenie umiejętności rozpoznawania określonego rytmu.

b) Nauczyciel gra na instrumencie niemelodycznym. Dzieci słuchają rytmu i odtwarzają go

ruchem. Nauczyciel wplata w grę rytm piosenki.

Zabawa: Ćwiczy cała grupa.

Sprawdzian umiejętności: Ćwiczy cała grupa, a nauczyciel obserwuje jedno dziecko.

Słuchowe rozpoznawanie rytmu mówionego tataizacją

5. Odczytaj z tataizacji

Sprawdzenie umiejętności realizacji schematów rytmicznych za pomocą tataizacji.

Nauczyciel wykonuje rytm tataizacją. Uczniowie powtarzają go, a potem nazywają kolejne

wartości.

Słuchowe rozpoznawanie rytmu ze zrytmizowanego tekstu

6. Rapuj tekst i rytm bierz

Nauczyciel podaje puls i mówi tekst w rytmie, np.: „Idzie luty, podkuj buty”. Uczniowie

nazywają wartości rytmiczne.

C. Korelacja słyszanego rytmu z zapisem nutowym

7. Wybierz takt

Sprawdzenie umiejętności korelacji słyszanego rytmu z zapisem nutowym.

Uczeń słucha jednotaktowego rytmu wykonywanego przez nauczyciela i wybiera spośród

czterech propozycji adekwatny zapis nutowy.

a) Wersja prostsza – rytmy mają różną liczbę wartości, tak że pasuje tylko jedna opcja.

b) Wersja trudniejsza – do wyboru jest kilka rytmów o tej samej liczbie wartości.

c) Rytm podany jest na kilkakrotnie powtórzonej łatwej do zapamiętania melodii.

Sprawdzenie umiejętności skupienia się na rytmie, wyizolowania go od melodii.

d) Rytm podany jest na zmiennej melodii.

e) Rytm wykonywany jest z akompaniamentem-pulsem.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

6

f) Rytm zagrany jest z akompaniamentem tworzącym drugi głos.

g) Rytm zagrany jest na jednym instrumencie, a towarzyszy mu drugi instrument.

8. Znajdź parę

Sprawdzenie umiejętności odczytania zapisanego rytmu i jego słuchowej identyfikacji.

Ćwiczenie koncentracji i pamięci.

Na kartonikach zapisane są różne rytmy, np. ćwierćnuta, dwie ósemki, dwie ćwierćnuty.

Każdy rytm zapisany jest na dwóch kartonikach, a pary rytmów ułożone są w dwóch

grupkach.

a) Na podłodze leżą dwie pule po dwa kartoniki. Dwie osoby losują po jednym kartoniku

z pierwszej puli, a trzecia osoba losuje jedną z dwóch kartek z drugiej puli. Dzieci nie

pokazują, co mają napisane. Pierwsze i drugie dziecko wyklaskują swoje rytmy. Zadaniem

trzeciego dziecka jest rozpoznanie, który z uczniów ma na kartce ten sam rytm co on. Po

udzieleniu odpowiedzi dzieci z pary odsłaniają kartki i wyklaskują razem rytm.

Nauczyciel może pomagać uczniom w odczytywaniu i wyklaskiwaniu rytmów.

b) Zwiększamy liczbę ćwiczących i liczbę kartoników z rytmami.

c) Wydłużamy i utrudniamy rytmy.

Sprawdzian umiejętności: Ocenie podlega trzeci uczeń.

9. Skreśl niepotrzebne wartości rytmiczne

Sprawdzenie znajomości czasu trwania wartości rytmicznych oraz umiejętności korelacji

słyszanego rytmu z jego zapisem.

Uczniowie mają zapisany jednotaktowy rytm w określonym metrum. Jest w nim jednak

o kilka wartości za dużo.

a) Uczniowie liczą miary w takcie i mówią, które wartości są niepotrzebne.

b) Uczniowie po usłyszeniu rytmu skreślają niepotrzebne wartości.

10. Co się zmieniło?

Sprawdzenie umiejętności wyobrażenia sobie zapisanego rytmu i zauważenia wprowadzonych

do niego zmian; ćwiczenie koncentracji.

Na tablicy zapisany jest jedno- lub dwutaktowy rytm. Jeden uczeń w myśli zmienia którąś

miarę i klaszcze swoją wersję rytmu. Reszta klasy ma rozpoznać zmianę, a potem wyklaskać

nowy rytm.

Zabawa: Zgadują wszyscy uczniowie.

Sprawdzian umiejętności: Ocenie podlega dziecko zgadujące.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

7

D. Wykonywanie rytmu

11. Sterowanie robotem1

Sprawdzenie umiejętności wykonania wartości rytmicznych w podanym pulsie. Obserwacja

poczucia pulsu i metrum oraz umiejętności antycypacji ruchu u osoby „sterującej”.

Nauczyciel lub wybrany uczeń stoi za ćwiczącym dzieckiem-robotem. Gdy dotknie głowy

ćwiczącego, ten klaszcze półnuty, gdy ramion – ćwierćnuty, gdy łopatek – ósemki, boków –

szesnastki, łokci – triole ósemkowe lub inne ustalone wartości rytmiczne. Ważne jest, by

w odpowiednim momencie (np. po czterech taktach czteromiarowych) dokonać zmiany

rytmu, tak by ćwiczący nie przerywał klaskania.

12. Owocowy rytm2

Sprawdzenie umiejętności płynnego wykonywania podanych rytmów w podanym pulsie.

W tym zadaniu można sprawdzić dodatkowo refleks dziecka oraz to, czy zna ono czas trwania

poszczególnych wartości.

Nauczyciel i uczniowie wspólnie ustalają wartości rytmiczne dla poszczególnych owoców,

np. pomarańcza – cała nuta, jabłko – półnuta, mandarynka – ćwierćnuta, orzechy włoskie –

ósemki, orzechy laskowe – szesnastki. Nauczyciel układa z owoców dwutaktowy rytm

w metrum czteromiarowym, np. jabłko, mandarynka, dwa orzechy włoskie, pomarańcza –

czyli półnuta, ćwierćnuta, dwie ósemki w pierwszym takcie i cała nuta w drugim.

Uczniowie lub jedno dziecko kilkakrotnie klaszczą rytm, a nauczyciel stopniowo podmienia

wartości, np. zamienia jabłko na dwie mandarynki, czyli zamiast półnuty dzieci klaszczą teraz

dwie ćwierćnuty. Podmiana powinna być płynna i dokonana w takim momencie, by dzieci nie

musiały przerywać klaskania. Nauczyciela może zastąpić chętny uczeń.

E. Tworzenie własnych rytmów

13. Tataizuję to, co czuję

Sprawdzenie umiejętności tworzenia rytmów i wykonywania ich tataizacją.

Uczeń tworzy własny rytm, a potem prezentuje go pozostałym tataizacją.

1 Ćwiczenie zaczerpnięte z warsztatów dla szkół pilotażowych prowadzonych przez panie: Magdalenę Wajzner-

Barską i Agnieszkę Widlarz; nazwa Sterowanie robotem została wprowadzona przez Urszulę Cebulę na potrzeby

tej publikacji. 2 Ćwiczenie zaczerpnięte z warsztatów prowadzonych przez panią Magdalenę Stępień z Uniwersytetu

Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

8

F. Zapis rytmu

14. Zapis rytmu z dyktanda słownego

Z doświadczenia wiem, że uczniowie często nie rozumieją, co się do nich mówi, mimo że

znają terminologię muzyczną. Zapis dyktanda – nawet pisanego wspólnie, z podpowiedziami

nauczyciela – często i tak nie daje dobrych rezultatów. Dlatego proponuję następujące

ćwiczenie wstępne:

Nauczyciel dyktuje, co uczniowie mają zapisać, np. mówi: „Piszemy oznaczenie metryczne

4/4. Piszemy ćwierćnutę, dwie ósemki, cztery szesnastki i pauzę ćwierćnutową”. Uczniowie

zapisują rytm.

15. Zapis pojedynczych wartości

Ćwiczenie wstępne do dyktand rytmicznych.

Nauczyciel podaje puls ćwierćnutowy. Następnie gra rytm złożony z jednorodnych wartości,

wypełniając nimi cały takt. Uczniowie zapisują po jednej wartości lub mierze, np. jedną

ćwierćnutę, gdy w takcie były cztery ćwierćnuty, dwie ósemki, gdy takt był wypełniony

ósemkami i jedną półnutę, gdy były w nim półnuty.

II. CZYSTA INTONACJA

A. Intonowanie dźwięków gamy C-dur

16. Powiedz kotku, co jest w środku

Ćwiczenie poprawnej intonacji oraz sprawdzenie znajomości kolejnych dźwięków gamy.

Kształcenie pamięci i koncentracji, rozwijanie wyobraźni muzycznej. Sprawdzenie znajomości

kolejnych stopni gamy.

Uczeń ma nazwać i zaśpiewać dźwięk, który znajduje się pomiędzy dźwiękami wykonanymi

przez nauczyciela, np.

nauczyciel śpiewa: „do-mi” uczeń: „re”,

nauczyciel śpiewa: „fa-la” uczeń: „sol”.

17. Czegoś tu brakuje...

Ćwiczenie wspomagające umiejętność śpiewania gamy w obu kierunkach od różnych stopni.

Utrwalenie solmizacji.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

9

Uczeń dośpiewuje brakujący dźwięk, np.

N: „do-re-mi” U: „fa”,

N: „do-re-fa” U: „mi” itp.

18. Gama zjeżdża sama

Uczeń śpiewa gamę do pokazanej przez nauczyciela fonogestyką wysokości, a potem śpiewa

dwa dźwięki w dół, np.

N: pokazuje „sol” U: „do-re-mi-fa-sol-fa-mi”,

N: „si” U: „do-re-mi-fa-sol-la-si-la-sol”.

19. Śpiewająca winda

Utrwalenie kolejności dźwięków w gamie oraz ich nazw; zapoczątkowanie myślenia stopniami

gamy.

Jedno dziecko decyduje o tym, na które piętro (tj. na jaki dźwięk) ma wjechać winda.

Pokazuje drogę windy na namalowanym na tablicy obrazku. Drugie dziecko lub grupa

śpiewa, np.:

dziecko pokazuje: „re” klasa śpiewa: „piętro drugie – re”,

dziecko pokazuje: „sol” klasa śpiewa: „piętro piąte – sol”,

dziecko pokazuje: „do” górne klasa śpiewa: „piętro ósme – do”.

Winda startuje z piętra pierwszego – „do”. Przejazd po kolejnych piętrach bez zatrzymywania

się może być śpiewany na wybranej sylabie, np. „a-a-a” – „piętro trzecie – mi”.

B. Intonowanie trójdźwięku

20. Dokończ trójdźwięk

Trenowanie i sprawdzenie umiejętności budowania oraz czystego śpiewania trójdźwięków.

Nauczyciel gra lub śpiewa tylko dwa dźwięki z trójdźwięku, np. „do-mi”. Uczeń powinien

dośpiewać: „sol” albo w starszych klasach: „la”.

21. Wybrakowany bałwanek

Utrwalenie i sprawdzenie znajomości budowy trójdźwięku i umiejętności jego prawidłowego

intonowania.

Nauczyciel mówi dzieciom, że zaśpiewa (lub w wersji trudniejszej zagra) trójdźwięk-

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

10

bałwanka, ale będzie on wybrakowany, np. „do-mi-...”, „sol-mi-...” itp. Następnie mówi:

„Zaśpiewaj cały trójdźwięk, a potem powiedz, której części bałwanka brakowało: nóg,

brzuszka czy głowy?”.

22. Śpiewająca ciuciubabka

Trenowanie i sprawdzenie czystej intonacji trójdźwięku śpiewanego w górę i w dół.

Ciuciubabka stoi w środku koła i ma zawiązane oczy. Wybiera dziecko, które chce znaleźć,

i śpiewa jego imię po dźwiękach trójdźwięku, np.: “Mał-go-siu, gdzie je-steś?” na dźwiękach:

„do-mi-sol” (dwa razy). Małgosia odpowiada: “Je-stem tu” na dźwiękach „sol-mi-do”.

Ciuciubabka idzie w kierunku głosu Małgosi z rękami wyciągniętymi do przodu (żeby się nie

przewrócić). Ma znaleźć i po dotyku upewnić się, ze to Małgosia. Potem ciuciubabką zostaje

Małgosia.

C. Intonowanie interwałów

23. Poczuj interwał

Sprawdzenie znajomości oznaczeń cyfrowych interwałów oraz umiejętności czystego

intonowania odległości muzycznych.

Dzieci siedzą w parach, jedno za drugim. Nauczyciel pokazuje na migi uczniom siedzącym

z tyłu interwał, który mają napisać palcem na plecach kolegi siedzącego z przodu. Gdy

interwały są „zapisane” i „rozpoznane”, nauczyciel podaje dźwięk, od którego uczniowie

siedzący z przodu śpiewają daną odległość (na „la” lub nazwami solmizacyjnymi).

24. W górach

Korelacja obrazu, ruchu, wyobrażenia nutowego i śpiewu.

Jedno dziecko pokazuje ruchem kozicę, orła lub taternika wspinającego się po zboczu góry.

Drugi uczeń ma zaśpiewać: po rozpoznaniu kozicy – dźwięki trójdźwięku tonicznego lub

innego poznanego trójdźwięku, po rozpoznaniu orła – oktawę, zaś taternika – kilka dźwięków

idących pochodem sekundowym. Dziecko powtarza zaobserwowany ruch, a potem zgaduje,

o kogo lub o co chodziło. Uczeń może sam zdecydować, od jakiego dźwięku zaśpiewa daną

strukturę; dźwięk może też być narzucony przez nauczyciela.

25. Huśtawka

Sprawdzenie i ćwiczenie umiejętności intonowania toniki od wszystkich stopni gamy.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

11

Uczeń śpiewa „huśtającą się” melodię do ustalonego dźwięku, np. do „sol”. Wtedy melodia

wygląda tak: „do-do, do-re, do-mi, do-fa, do-sol, do-sol, do-fa, do-mi, do-re, do-do”.

26. Strojenie instrumentów – „Nastrój głosem skrzypce”

Sprawdzenie umiejętności budowania i intonowania kwinty czystej w górę oraz przenoszenia

głosem dźwięku do swojej skali; ćwiczenie pamięci dźwięku, umiejętności śpiewania

w dwugłosie, koncentracji.

Uczeń śpiewa dźwięki odpowiadające strunom skrzypiec w swojej skali. Cztery grupy dzieci

to poszczególne struny. Każda zapamiętuje swoją wysokość i po nastrojeniu śpiewa ją, gdy

stroiciel chce na niej zagrać, tzn. gestem wybiera daną strunę. Stroiciel może wybierać

pojedyncze struny lub łączyć je w dowolne kombinacje.

27. Echo

Sprawdzenie umiejętności śpiewania i rozpoznawania interwałów muzycznych oraz zna-

jomości ich nazw i symboli.

Jeden uczeń śpiewa dowolny interwał, a trzej siedzący obok powtarzają go kolejno coraz

ciszej i pojedynczo zgadują, jaki to był interwał, podając jego nazwę i symbol. Pierwsze

dziecko sprawdza, czy koledzy dobrze odgadli.

28. Zaśpiewaj w dwugłosie

Sprawdzenie znajomości symboli cyfrowych interwałów, umiejętności intonowania interwałów

oraz umiejętności śpiewania w dwugłosie.

a) Jedno dziecko śpiewa dźwięk, drugie intonuje drugi – jaki chce. Jeśli się uda, śpiewają

równocześnie. Reszta klasy ma powiedzieć, jaki interwał powstał.

b) Jedno dziecko śpiewa dźwięk. Drugie losuje kartkę, na której zapisany jest interwał. Ma

go zaintonować, zaczynając od dźwięku kolegi. Reszta klasy zgaduje, jaki to był interwał,

a uczeń pod koniec zadania odsłania kartkę i pokazuje, co miał zaśpiewać.

29. Piosenka w różnych sukienkach – solmizacyjnej, literowej, słownej i cyfrowej

Utrwalanie i sprawdzenie umiejętności śpiewania piosenki solmizacją, literami, stopniami

i słowami.

Uczniowie śpiewają piosenkę z nut wymienionymi powyżej sposobami:

a) wszyscy razem, jednym sposobem po cztery takty; potem piosenka przebiera się,

b) pojedynczo (kolejno siedzący uczniowie), po dwa takty, w ustalonej kolejności, np.

literami, solmizacją, stopniami, słowami,

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

12

c) wszyscy razem, ze zmianą sposobu na sygnał nauczyciela – bez wcześniejszego

podawania taktu zmiany,

d) pojedynczo, po dwa takty, po wywołaniu sposobu przez nauczyciela,

e) pojedynczo, po wywołaniu sposobu przez nauczyciela; wywołanie następnego

sposobu oznacza włączenie się kolejnego ucznia.

III. ROZPOZNAWANIE SŁUCHOWE

A. Rozpoznawanie wysokości dźwięku

30. Winda muzyczna

Rozpoznawanie kierunku melodii i konkretnych stopni gamy.

Nauczyciel gra dźwięki gamy C-dur i zatrzymuje się na którymś z nich, a uczniowie liczą, na

które piętro wjechała winda. Winda jedzie bezpośrednio na dane piętro lub zatrzymuje się na

kolejnych piętrach. W klasie można ustalić miejsca, które będą oznaczać poszczególne piętra,

i dzieci będą przemieszczać się w te miejsca, np. pierwsze piętro – pod oknem, drugie – koło

drzwi, trzecie – przy pianinie itd.

31. Pięciolinia z gumy do skakania3

Wdrożenie do zapisu nut na pięciolinii. Sprawdzenie słyszenia i rozpoznawania dźwięków.

Nauczyciel układa na podłodze gumę do skakania, tak by powstały dwie linie pięciolinii –

pierwsza i druga. Można na nich pokazać dźwięki: „do” – odsuwając się od gumy, „re” –

dotykając palcami stóp dolnej linii, „mi” – stojąc na niej i tak dalej aż do „la”. Potem można

ułożyć gumę lub sznurek w trzy linie, aby móc pokazać całą gamę C-dur. Dzieci słuchają

dźwięku granego przez nauczyciela i stają w odpowiednim miejscu. Można wprowadzić

element konkurencji: najlepszy uczeń dostaje piątkę lub plusa za poprawne rozpoznawanie

dźwięków.

32. W górach

Łączenie słyszanej struktury melodycznej z ruchem i obrazem odległości między dźwiękami.

Nauczyciel pyta: „Kogo teraz słyszysz – taternika, który wspina się po górach sekundami,

kozicę, która przeskakuje po dźwiękach akordu tonicznego, czy orła, który lata oktawą z góry

do dołu i odwrotnie?”. Dzieci naśladują ruch słyszanych postaci.

3 Zabawa zaczerpnięta z warsztatów dla szkół pilotażowych prowadzonych przez panie: Magdalenę Wajzner-

Barską i Agnieszkę Widlarz.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

13

33. Pióropusz indiański

Sprawdzenie słyszenia i kojarzenia wysokości dźwięku z jego nazwą. Nawiązanie do kolorów

stosowanych na dzwonkach w celu wywołania skojarzenia dźwięku z barwą.

Pomoce: kolorowe pióra

Uczniowie układają kolorowe pióra (lub pióra wycięte z papieru kolorowego) w pióropusz

w kolejności adekwatnej do gry nauczyciela. I tak: „do” ma kolor czerwony, „re” –

pomarańczowy, „mi” – żółty, „fa” – zielony, „sol” – niebieski, „la” – granatowy, „si” –

fioletowy.

B. Rozpoznawanie trójdźwięku

34. Potrójna rzeźba4

Kojarzenie wysokości dźwięku wchodzącego w skład trójdźwięku z ustawieniem dziecka.

Sprawdzenie słyszenia i rozpoznawania dźwięków trójdźwięku.

Nauczyciel gra w różnej kolejności dźwięki trójdźwięku. Troje dzieci odpowiednio ustawia

się: siada na „do”, klęka na „mi”, staje na „sol”.

a) Pierwszy uczeń słucha pierwszego dźwięku, drugi – drugiego, trzeci – trzeciego i każdy

z nich wykonuje daną figurę.

b) Pierwszy uczeń ma reagować tylko na „do”, drugi – tylko na „mi”, trzeci – tylko na „sol”.

Nauczyciel gra kolejne dźwięki, a odpowiedni uczniowie przyjmują ustaloną pozę.

35. Uważaj, co słyszysz!

Słyszenie i rozpoznawanie trójdźwięku.

Uczniowie stają na linii startu, tj. na jednym końcu sali. Ich zadaniem jest jak najszybciej

dojść do mety. Mogą poruszać się jednak tylko wtedy, gdy słyszą trójdźwięk „do-mi-sol”.

Nauczyciel gra melodię, której dźwięki tworzą gamę, jakiś interwał i od czasu do czasu

trójdźwięk. Wtedy uczniowie jak najszybciej biegną w stronę mety. Można utrudnić zadanie,

polecając chodzenie „tip-topkami” (stopkami) – krokami, w których pięta nogi z przodu łączy

się z palcami nogi z tyłu.

Utrudnienie:

Nauczyciel gra także trójdźwięki molowe, zwiększone i zmniejszone, ale dzieci mogą się

poruszać tylko na trójdźwięk durowy.

4 Jw.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

14

C. Rozpoznawanie interwałów

36. Pokaż symbol interwału

Ćwiczenie i sprawdzenie kojarzenia słuchowego interwału z zapisem.

Nauczyciel mówi: „Gdy usłyszysz dany interwał, pokaż figurą cyfrę, którą jest zapisany”.

37. Tyle osób, jaki interwał

Ćwiczenie porządkowe sprawdzające znajomość brzmienia interwałów i ich symboli.

Nauczyciel mówi: „Gdy usłyszysz interwał sekundy – weź kolegę za ręce i tańczcie w kółku,

gdy tercję – tańczcie w kółku trzyosobowym, gdy kwintę – zróbcie kółko pięcioosobowe itd.

Nauczyciel gra dźwięki interwału w rytmie, w którym poruszają się potem w kółkach

uczniowie.

38. Reaguj na interwał

Rozpoznawanie interwałów.

a) „Gdy usłyszysz sekundę – zamień się z kolegą miejscem, gdy kwintę – stań na baczność,

gdy oktawę – kucnij”.

Ćwiczenie na orientację w sali i refleks.

b) „ Gdy usłyszysz sekundę – stań pod ścianą, gdy kwintę – obok kaloryfera, gdy oktawę –

obok ściany z tablicą”.

39. Słyszysz kwintę – puszczaj piłkę!

Ćwiczenie utrwalające słyszenie i rozpoznawanie interwałów, kształcące refleks.

Pomoce: piłki

Odpowiednik gry Kolory, w której na kolor czarny nie łapie się piłki. Uczniowie słuchają

interwału zaśpiewanego przez nauczyciela, np. solmizacją: „do-re”, i łapią rzuconą potem

piłkę. Trzeba złapać piłkę na wszystkie interwały poza kwintą czystą, czyli „do-sol”.

Utrudnienie:

Gdy uczniowie wprawią się w rozpoznawaniu interwałów, nauczyciel nie śpiewa nazw

dźwięków.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

15

40. Twister muzyczny

Ćwiczenie rozpoznawania interwałów i rejestrów; zabawa sprawnościowa.

Pomoce: wycięte z papieru kółka w trzech kolorach, np. po osiem w każdym kolorze

Kółka układamy na podłodze w dowolnej kolejności niedaleko od siebie. Zabawa polega na

słuchaniu gry nauczyciela i stawianiu stopy lub dłoni na odpowiednim kółku (bez siadania).

Uczniowie przestawiają stopę, gdy słyszą dolny rejestr, zaś dłoń – gdy rejestr górny. To, na

jaki kolor przestawiają rękę lub nogę, zależy od rozmiaru interwału, który słyszą: np. tercja

wielka to kolor żółty, kwarta czysta – fioletowy, oktawa – czarny. Zabawa przeznaczona jest

dla ok. 4 osób; wszyscy zmieniają położenie ręki lub nogi równocześnie. Na przykład:

nauczyciel gra w wysokim rejestrze tercję wielką – wszyscy gracze ustawiają dłoń na kółku

żółtym. Potem nauczyciel gra kwartę czystą w rejestrze dolnym – wszyscy szukają

fioletowego krążka i stawiają na niego stopę. Gdy ktoś ma stopę na fioletowym krążku i znów

słyszy kwartę czystą w dolnym rejestrze, a wszystkie fioletowe kółka są zajęte, musi zmienić

nogę na drugą. Pozostali uczniowie sprawdzają, kto wykonuje zadanie dobrze, a kto źle. Kto

się pomyli, ten odpada.

D. Rozpoznawanie barw instrumentów oraz rejestrów fortepianu

41. Rozpoznaj instrument

Rozpoznawanie barw instrumentów, kształcenie lub sprawdzenie pamięci dziecka oraz

umiejętności odtworzenia rytmu i jego obrazu graficznego.

Pomoce: kartoniki z obrazkami instrumentów, na których może grać nauczyciel; kartoniki

z wartościami rytmicznymi

Uczniowie słuchają utworu lub improwizacji nauczyciela na instrumentach perkusyjnych –

mają rozpoznać je i wskazać obrazek z instrumentem, który słyszeli.

a) Uczniowie mają zapisać lub ułożyć z kartoników powtarzający się rytm oraz narysować

lub zapisać nazwę instrumentu, na którym był wykonany.

b) Uczniowie słuchają dwóch rytmów wykonanych na dwóch instrumentach. Mają ułożyć

z kartoników rytm i narysować lub zapisać nazwy instrumentów.

42. Ciuciubabka z instrumentami

Sprawdzenie znajomości barw instrumentów oraz słyszenia i rozpoznawania kierunku,

z którego dobiega dźwięk.

Jedno dziecko ma zawiązane oczy, zaś kilkoro dzieci ma instrumenty perkusyjne, po jednym

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

16

z każdego rodzaju. Dzieci siadają dookoła, ciuciubabka stoi w środku. Ma za zadanie znaleźć

dziecko grające na danym instrumencie, np. na klawesach. Dzieci kolejno grają na swoich

instrumentach, a zgadujący ma zapamiętać, gdzie słyszał klawesy i pójść w tym kierunku.

Dziecko grające na klawesach nie może się przemieszczać, ale może „podpowiadać” koledze,

grając od czasu do czasu. Po znalezieniu następuje zamiana. Dzieci z instrumentami za

każdym razem przesiadają się.

43. Gra planszowa I

Kształcenie umiejętności rozróżniania rejestrów oraz słyszenia liczby wykonanych

równocześnie dźwięków.

Pomoce: pola do gry zrobione z szarf lub papieru

Na podłodze ułożone są pola do gry. Troje dzieci (pomocników) gra na pianinie. Każdy może

zagrać jeden dźwięk w wyznaczonym dla siebie rejestrze. Uczniowie grają na gest

nauczyciela. Nauczyciel może wywołać jeden rejestr lub dwa – trzy rejestry równocześnie.

Zawodnicy stoją tyłem do pianina i słuchają, ile dźwięków brzmi na raz. Dla każdego

zawodnika grany jest osobny przykład. Po udzieleniu poprawnej odpowiedzi uczeń przesuwa

się do przodu o tyle pól, ile dźwięków usłyszał. Jeśli odpowie źle – stoi w miejscu. Wygrywa

ten, kto najszybciej przejdzie wszystkie pola.

E. Rozpoznawanie dynamiki

44. Głośno czy cicho?

Ćwiczenie rozpoznawania dynamiki, tworzenia adekwatnego do niej dźwięku oraz zapa-

miętywania i odtwarzania ruchu.

Nauczyciel pokazuje ruchem wybrany rodzaj dynamiki. Uczniowie mają dopasować do niej

dźwięk, który śpiewają, powtarzając ruchy nauczyciela, i nazwać rodzaj zastosowanej

dynamiki.

IV. ODCZYTYWANIE NUT I KOJARZENIE ICH ZE SŁY-

SZANYM MATERIAŁEM DŹWIĘKOWYM

45. Partytura dźwiękowa

Wdrażanie do zapisu nutowego.

a) Uczniowie oglądają trzy przykłady partytury obrazkowej – zamiast nut są w niej kreski,

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

17

kropki, szlaczki itp. Nauczyciel gra melodię odpowiadającą jednemu obrazkowi i pyta:

„Który to obrazek?”.

b) Uczniowie widzą partyturę zapisaną obrazkami i próbują odgadnąć, która z trzech melodii

wykonywanych przez nauczyciela odpowiada zapisowi.

46. Wybieranka melodyczna

Dyktando melodyczne.

Nauczyciel zapisuje na tablicy fragmenty melodii. Po wysłuchaniu całej melodii uczniowie

uzupełniają podanymi fragmentami wersję niepełną, którą mają w zeszytach.

a) Uczniowie wstawiają do swojej niepełnej melodii podane fragmenty. Wszystkie muszą

być wykorzystane.

b) Uczniowie widzą kilka melodii. Zaznaczają, która została wykonana przez nauczyciela,

np. „do-re-do”, „do-do-re”, „re-do-re”, „re-do-do”.

Stopniowo zwiększamy w melodiach liczbę dźwięków oraz interwałów – od tonicznych do

gamowłaściwych.

47. Zobacz przez lupę

Korelacja zapisu ze słyszanym tekstem muzycznym; znajomość zapisu i budowy interwałów.

Uczniowie zamieniają się w detektywów szukających poszlak. Przyglądają się bacznie

melodii i po jej usłyszeniu zaznaczają kolorami w nutach poszukiwane interwały.

48. Które takty przyszły tu z innej piosenki?

Korekta błędów.

Uczniowie widzą melodię znanej im piosenki, jednak pomieszaną z melodią innego

ćwiczenia. Mają zauważyć, które takty „przyszły w odwiedziny do piosenki”.

49. Sprawdzanie zadania ucznia-leniuszka

Korekta błędów.

Uczniowie zamieniają się w nauczycieli sprawdzających pracę ucznia. Przed sobą mają

melodię z błędami. Nauczyciel gra poprawną wersję melodii, a:

a) uczniowie podnoszą rękę, gdy słyszą błąd,

b) jeden uczeń zaznacza błędy na tablicy, reszta obserwuje to i podpowiada mu,

c) każdy poprawia zadanie w zeszycie.

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

18

50. Inne korekty błędów

Korekta błędów w:

a) znanej melodii – dzieci znają melodię i zaznaczają błędnie wykonane przez

nauczyciela dźwięki,

b) nieznanej melodii – dzieci nie znają melodii granej przez nauczyciela,

c) rytmie piosenki znanej na pamięć,

d) interwałach zapisanych cyframi – uczeń słucha interwałów granych przez nauczyciela;

skreśla błędne, a zostawia zapisane poprawnie,

e) w interwałach zapisanych nutami; dla ułatwienia podajemy, który z dźwięków jest

poprawny – dolny czy górny,

f) w trójdźwiękach zapisanych symbolami.

V. ZAPIS SŁYSZANYCH DŹWIĘKÓW

51. Uzupełnianka

Dyktando melodyczne.

Uczeń otrzymuje niepełną wersję melodii i uzupełnia w niej brakujące dźwięki.

52. Zapis nut z fonogestyki

Odczytywanie i zapisywanie melodii z fonogestyki i śpiewu.

Nauczyciel śpiewa melodię, pokazując ją fonogestyką, lecz nie używa przy tym nazw

dźwięków. Uczniowie zapisują melodię dźwiękami.

53. Kropka-kreska

Wdrożenie do zapisu nutowego.

Uczniowie zapisują symbolami dźwięki wykonywane przez nauczyciela lub wybrane dziecko:

kropkami (wartości krótkie) i kreskami (wartości długie), zwracając uwagę na ich długość

oraz wysokość.

54. Imiona

Zapis melodii – wyżej, niżej.

Uczniowie mówią sylabami swoje imiona, stosując dwie wysokości dźwięku, np. Mał-go-sia,

A-nia, Do-mi-ni-ka (sylaba podkreślona mówiona jest wyżej). Następnie nauczyciel

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

19

wypowiada lub śpiewa w ten sposób inne imiona, a dzieci zapisują dźwięki niższe i wyższe,

stawiając kropki w odpowiednich miejscach na pięciolinii.

55. Pizza dźwiękowa: sposoby zapisywania dyktand – uzupełnianek melodycznych

Pięciolinia z kreskami taktowymi to ciasto do pizzy, a kolejne nuty, struktury (interwały,

trójdźwięki, fragmenty gam) to składniki, które rozkładamy po całym cieście.

a) Uczniowie mają uzupełnić dyktando, w którym brakuje kilku dźwięków. Początkowo

skupiają się tylko na jednym dźwięku, np. „mi”. Zawsze gdy usłyszą ten dźwięk,

podnoszą rękę w górę. Potem wszystkie dzieci zapisują dźwięk w odpowiednim miejscu,

tzn. na pierwszej linii i w odpowiednim miejscu w takcie, np. na drugą miarę drugiego

taktu. Następnie słuchają i uzupełniają dyktando o kolejny dźwięk, np. „do” itd.

b) Uczniowie dopisują umówione dźwięki już bez podpowiedzi nauczyciela. Sami pamiętają,

gdzie daną nutę się zapisuje, oraz szukają miejsca w dyktandzie, w którym dany dźwięk

występuje.

c) Uczniowie otrzymują dyktando, w którym niektóre takty są zapisane, a inne całe puste.

Uzupełniają takty, słuchając poszczególnych dźwięków (nadal nie skupiają się na

strukturze, lecz na konkretnych wysokościach).

d) Uczniowie słuchają określonego interwału, np. tercji małej, i zapisują go dźwiękami

w odpowiednim miejscu.

e) Uczniowie słuchają i dopisują struktury: trójdźwięk oraz pochód gamowy.

Jeśli dyktando ma uwzględniać także rytm, jako podpowiedź można zapisać nad pustymi

taktami kropki, które pokażą uczniom liczbę nut w takcie oraz zasugerują rytm.

VI. ODTWARZANIE, ZAPIS I KOREKTA RYTMU LUB

MELODII Z PAMIĘCI

56. Zmazywajki

Wprowadzenie do dyktand pamięciowych.

a) Na tablicy zapisana jest dwutaktowa melodia. Uczniowie kilkakrotnie ją śpiewają.

Nauczyciel zwraca uwagę na budowę melodii i powtarzające się dźwięki. Prosi

o zapamiętanie pierwszego taktu, po czym zmazuje go. Uczniowie śpiewają melodię

z „niewidzialnym” taktem. Potem nauczyciel wymazuje drugi takt, a uczniowie nadal

śpiewają całość. Gdy wszyscy już dobrze pamiętają melodię, próbują wpisać ją do

zeszytów.

b) Na tablicy zapisana jest 4-taktowa piosenka. Uczniowie analizują jej budowę, zauważają

interwały, trójdźwięki i pochody gamowe. Nauczyciel zwraca uwagę np. na pierwsze

dźwięki w kolejnych taktach. Potem je wymazuje. Uczniowie śpiewają całość mimo

brakujących dźwięków. Nauczyciel wymazuje trójdźwięki, potem pochody gamowe,

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

20

omawiając wcześniej liczbę dźwięków, kierunek melodii itd. Uczniowie zapamiętują

poszczególne elementy i próbują zapisać melodię z pamięci w zeszytach.

c) Uczniowie poprawiają błędy w nauczonej na pamięć piosence bez słuchania jej melodii.

57. Znajomość słów piosenki

Sprawdzanie znajomości słów piosenki, kształcenie pamięci.

Uczniowie rysują brakujące słowa piosenki czytanej przez nauczyciela „z dziurami”.

VII. ZNAJOMOŚĆ ELEMENTÓW WIEDZY TEORETYCZNEJ

58. Rebus

Sprawdzenie znajomości nazw solmizacyjnych i literowych.

a) Uczeń uzupełnia nazwą solmizacyjną środkową, brakującą sylabę, tak by powstał wyraz

narysowany obok, np. wo-do-lot, re-mi-za, ka-la-fior.

b) Nie ma obrazka z boku i nie wiadomo, jaki wyraz ma powstać.

c) Uczeń zapisuje nutę, która rozpoczyna nazwę rzeczy przedstawionej na obrazku, np. „do”

jak donica, „fa” jak fabryka, „la” jak latarnia, „e” jak ekierka, „a” jak aktor itp.

59. Włoskie słówka zna ucznia główka

Sprawdzenie znajomości poznanych terminów.

Nauczyciel wydaje polecenia uczniowi, używając określeń włoskich, np.:

„Powiedz wierszyk w tempie podobnym do andantino”;

„Zaśpiewaj gamę w artykulacji staccato”;

„Zaśpiewaj trójdźwięk w dynamice piano pianissimo”.

60. Ropucha-kłamczucha

Sprawdzenie wiedzy teoretycznej.

Ropucha-kłamczucha opowiada różne rzeczy. Nie wiadomo, kiedy można jej wierzyć, a kiedy

nie. Spróbuj odgadnąć, kiedy mówi prawdę, a kiedy zmyśla, np.:

Artykulacja to głośność dźwięku. Tak czy nie?

Piano oznacza bardzo głośno. Tak czy nie?

Klawiatura fortepianu jest różowo-czarna. Tak czy nie?

© C

entr

um

Ed

uka

cji

Art

ysty

czn

ej

21

61. Poprzednik i następnik

Znajomość zasad budowania okresu muzycznego.

Uczniowie dobierają się w pary. Jeden śpiewa pytanie i równocześnie pokazuje je ruchem.

Drugi ma odpowiedzieć również głosem i ruchem.

a) Uczeń ma wypisanych kilka różnych taktów. Który takt powinien zakończyć melodię?

b) Z ośmiu taktów wybierz cztery i ułóż tak, by powstało pytanie.

c) Ułóż wszystkie podane takty tak, by powstało pytanie i odpowiedź.

d) Czy melodia skończyła się, czy nie? Czy usłyszałeś tonikę, czy inny trójdźwięk?