P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 38 91. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

Cywilizacja przemysłowa1Narodziny cywilizacji przemysłowej spowodowały najwięcej zmian w sposobie życia ludzi od czasów powstania rolnictwa, pierwszych miast i pisma. Zmiany oznaczały nie tylko rozwój nowych gałęzi wytwórczości. By opisać cywilizację przemysłową, warto przyjrzeć się przekształceniom tak podstawowych kategorii, jak przestrzeń, czas, idee i relacje międzyludzkie.

Przestrzeń i komunikacja

W XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój kolei żelaznych i żeglugi parowej. Wcześniej przeciętny posłaniec konny poruszał się ze średnią prędkością 7–8 km/h. W przypadku piechura była to prędkość 5 km/h. Parowóz „Rocket” Georga Stevensona z 1829 r. mógł

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 310 111. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

jechać nawet 48 km/h. Podróż lądem z Paryża do Pe-tersburga skróciła się z 20 dni w 1800 r. do 30 godzin w 1900. Wielu ludzi miało wrażenie, że świat zaczyna się kurczyć. W 1870 r. łączna długość linii kolejowych na świecie wynosiła 210 tys. km, a w 1913 r. – 1104 tys. km. W latach 40. XIX w. statki parowe skróciły czas podróży morskiej z Londynu do Kalkuty z kilku mie-sięcy do sześciu tygodni, a po otwarciu Kanału Su-eskiego tę samą trasę pokonywano w czasie nie dłuż-szym niż dwa tygodnie. W latach 80. XIX w. pojawiły się też pierwsze samochody, a na początku następne-

go stulecia – sterowce i samoloty. Ludzie nie od razu jednak zaakceptowali znaczne zwiększenie prędkości pojazdów. W Wielkiej Brytanii dopiero pod koniec XIX stulecia zniesiono prawo nakazujące, aby przed pojazdem mechanicznym na drodze szedł lub biegł człowiek niosący czerwoną chorągiewkę.

Przestrzeń i informacja

Telegraf, telefon i radio umożliwiły przekazywanie informacji bez pośrednictwa po-słańców (ludzi i zwierząt, w tym – gołębi pocztowych). Położenie w 1866 r. podmorskie-go kabla telegraficznego na dnie Atlantyku pomiędzy Irlandią a Nową Funlandią zapo-czątkowało budowę globalnej sieci informacyjnej. Dzięki wynalezieniu w 1860 r. maszyny rotacyjnej, która umożliwiła szybki druk wysokich nakładów, prasa zaczęła docierać do coraz szerszych kręgów ludności. Gazety przynosiły też coraz świeższe wiadomości. W lipcu 1914 r. telegramy mogły być odbierane w ciągu godziny lub dwóch od momentu ich wysłania. Dotychczasowy niedostatek informacji zaczął prze-kształcać się w ich nadmiar. Z kolei tempo ich przekazywania wymuszało zupełnie

O samolotach i sterowcach � s. 31

Kanał Sueski zbudowany w latach 1856–1869 po-łączył Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym. W 1882 r. Wielka Brytania założyła w rejonie Kanału bazy wojskowe, przejmując nad nim całkowitą kon-trolę. Nawet po proklamowaniu niepodległości Egip-tu w 1922 r. status Kanału nie uległ zmianie. Jego nacjonalizacja nastąpiła dopiero w 1956 r.

O kryzysie sueskim � s. 129

Paryska centrala telefo-niczna w 1904 r. Alek-sander Graham Bell skonstruował pierwszy telefon w 1876 r. Począt-kowo liczba abonentów była bardzo niewielka, na przełomie XIX i XX w. coraz więcej instytucji i osób prywatnych miało telefon. Dlatego rosła też liczba central telefo-nicznych, stwarzając miejsca pracy dla kobiet. Aby połączyć się z da-nym abonentem, nale-żało zadzwonić do centrali, w której telefo-nistka wybierała odpo-wiedni numer, przekła-dając wtyczki.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 310 111. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

nowy styl działania. Politycy, wojskowi i dyplomaci mieli poczucie, iż ich decyzje, np. o przystąpieniu do wojny, są podejmowane pod presją czasu.

Wynalezienie nowych urządzeń, które pozwalały przekazywać wiadomości na odleg-łość, miało też ogromny wpływ na gospodarkę. Szybszy obieg informacji o kursach walut i notowaniach towarów sprawił, że związki rynków światowych i giełd stały się ściślejsze niż do tej pory, a inwestorzy giełdowi mogli błyskawicznie reagować na zmia-nę koniunktury nawet w odległych rejonach.

Czas i jego ujednolicenie

Początkowo godzina odjazdu pociągu zależała od decyzji maszynisty. Stopniowo zaczęły powstawać rozkłady jazdy i wtedy okazało się, że dotychczasowy świat był światem czasów lokalnych, co przy wcześniejszym, wolnym tempie podróżowania nikomu nie przeszkadzało. Po wybudowaniu kolei zegary na dworcu w Paryżu były opóźnione o 5 minut w stosunku do zegarów miejskich, gdyż na kolei obowią-zywał czas z Rouen w Normandii. W amerykańskim Pi�sburgu w Pensylwanii zbiegały się linie kilku różnych towarzystw kolejowych, których pociągi kursowały według odrębnych czasów lokalnych, co spowodowało, iż godziny przyjazdów i od-jazdów na dworcu w tym mieście zależały od sześciu różnych standardów czaso-wych. Ujednolicenie zasady określania czasu zostało wymuszone także przez inne potrzeby nowoczesnego społeczeństwa. W 1880 r. decyzją parlamentu brytyjskiego wpro-wadzono jednolity czas w całym Zjednoczonym Królestwie po to, żeby jednocześnie otwierać i zamykać lokale wyborcze. Cztery lata później na międzynarodowej konferen-cji w Waszyngtonie przyjęto, że południk przechodzący przez brytyjskie obserwatorium w Greenwich będzie odtąd uznawany za południk 0, a czas Greenwich – za czas uni-wersalny. W Niemczech wprowadzono jednolitą strefę czasową w 1891 r. na skutek nacisku wojskowych, którym było to niezbędne, by prawidłowo przeprowadzić po-wszechną mobilizację. Dwadzieścia lat później ujednolicony czas wprowadziła Francja.

Czas i zjawisko punktualności

Do XIX w. punktualność była uważana za miłe dziwactwo. Rolnik nie musiał wychodzić do pracy o 6 rano, niezależnie od pory roku. Zaczynał pracę o świcie. Zakonnicy co-dziennie odmawiali nieszpory o zmroku, a nie np. o 18.45. Podział pracy w warsztatach rzemieślniczych nie był aż tak złożony, aby była konieczna punktualność. Rozwój prze-mysłu wszystko zmienił. Fabryczne syreny informowały o upływie czasu.

Dzięki powszechnej edukacji punktualności uczono wszystkich od najmłodszych lat. Dzieci szybko poznawały różnicę między 45 minutami lekcji a 10 minutami przerwy. Do dziś w krajach nieuprzemysłowionych z dużym procentem analfabetów niepunktual-ność jest bardzo powszechna.

Więzi międzyludzkie – klasy

W połowie XVIII w. warstwą panującą we wszystkich krajach Europy była arystokracja. Sto lat później żyła ona już tylko wspomnieniem własnej minionej chwały. W XIX stuleciu

O wielkim kryzysie � s. 71

Zegarek na rękę z okresu międzywojennego.

Pierwsze zegarki tego typu pojawiły się

w 1. połowie XIX w., ale upowszechniły dopiero

po I wojnie światowej.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 312 131. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

hierarchiczne społeczeństwo stanowe przekształciło się w społeczeństwo kla-sowe. W społeczeństwie stanowym po-zycję społeczną zazwyczaj dziedziczo-no, często podkreślano różnice między stanami, bardzo trudne było też przejś-cie z jednego stanu do drugiego. W spo-łeczeństwie klasowym przechodzenie z jednej warstwy do drugiej stało się powszechne. O pozycji społecznej de-cydowały raczej pieniądze i wykształ-cenie niż pochodzenie.

Liberałowie dzielili społeczeństwo na klasy: wyższą, średnią i niższą, przy czym koncentrowali się na roz-woju klasy średniej. Socjaliści opisy-wali walkę klasową pomiędzy burżu-azją a proletariatem, prowadzącą do nieuchronnej rewolucji i ustanowienia w jej wyniku społeczeństwa bezkla-sowego. Rzeczywistość społeczna była jednak bardziej zróżnicowana. Tylko w po-ciągach i na statkach istniały dokładnie trzy klasy, a miejsce w nich zależało od kwoty wydanej na bilet.

Więzi międzyludzkie – narody

Każdy człowiek ma jakieś pochodzenie etniczne, ale nie zawsze oznacza to świadomość naro-dową. W społecznościach stanowych większość ludności stanowili chłopi, którzy swą przy-należność narodową określali jako „tutejsi”. W Rzeczypospolitej przedrozbiorowej słowem „naród” określano jedynie szlachtę. W 1846 r. uczestnicy rabacji galicyjskiej jako „chłopy” szli zabijać „panów-Polaków”. Pół wieku później właśnie w Galicji powstała pierwsza partia chłopska – Polskie Stronnictwo Ludowe.

Powstanie nowoczesnych narodów i świado-mości narodowej było bezpośrednio związane z rozwojem powszechnej obowiązkowej edu-kacji, która dla państwa stała się ważnym na-

O liberalizmie � kl. 2, cz. 2, s. 152

O socjalizmie � kl. 2, cz. 2, s. 115–116

O transporcie na pocz. XIX w. � kl. 2, cz. 2, s. 109

Francuska karykatura z XIX w. przedstawiająca paryską kamienicę czynszową. Parter i pierwsze

piętro należały do bogatych; na drugim mieszkali średnio zamożni; na trzecim – ubożsi; strych zaś był

przeznaczony dla najbiedniejszych – artystów, służących i bezrobotnych.

Dom przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie ok. 1900 r. z napisami na szyldach po polsku i po rosyjsku.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 312 131. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

rzędziem kulturowej unifikacji. Treści kulturowe przekazywane w szkołach można było uznać za własne albo się wobec nich buntować (jak Polacy w zaborach pruskim i rosyjskim), nie istniała jed-nak możliwość pozostania wobec nich obojętnym. Rozwój powszechnej edukacji był w trakcie uprze-mysłowienia nieunikniony. Ujednoliceniu kultu-rowemu sprzyjała również powszechna służba wojskowa i konieczność używania języka urzę-dowego we wszystkich instytucjach państwo-wych, m.in. na poczcie i na kolei.

Życie codzienne

W XIX w. nastąpił wielki przyrost liczby ludności na świecie. Z początku był on zwią-zany nie tyle ze spadkiem śmiertelności, ile ze wzrostem tempa przyrostu natural-nego. W pierwszych latach epoki industrializacji obniżył się średni wiek zawierania małżeństw. W Europie znaczące zmniejszenie śmiertelności datuje się dopiero od lat 80. XIX w. Od tego czasu można też mówić o stopniowej poprawie stanu wyżywienia

i sytuacji zdrowotnej. W Europie Zachodniej śmiertelność dzieci przed ukończeniem piąte-go roku życia obniżyła się z 25% w 1840 r. do 14% w 1901 r. Nadal duża była śmiertelność kobiet podczas porodu i w połogu. Na przeło-mie wieków dokonano jednak zasadniczych odkryć w dziedzinie medycyny. Ludwik Pas-teur, który opracował pierwszą szczepionkę przeciw wściekliźnie, stał się we Francji nie-mal bohaterem narodowym. W 1885 r. pierwszy raz zaszczepiono chłopca pogryzionego przez wściekłego psa, ratując życie dziecku. Równie sławne były dokonania niemieckiego bakterio-loga Roberta Kocha umożliwiające zwalczanie gruźlicy i cholery. W 1902 r. odkryto witaminy i hormony, a sir Ronald Ross stwierdził, że to komar przenosi malarię. Aspiryna znalazła się pierwszy raz w sprzedaży w 1899 r., a dziesięć lat później wyprodukowano salwarsan, lek przeciw kile. Nastąpiła też poprawa higieny: od wieków życie w mieście oznaczało mieszka-nie obok rynsztoków i dopiero budowa kanali-zacji uwolniła mieszkańców miast od fetoru i źródła chorób zakaźnych. Jedną z najważniej-szych zmian związanych z życiem codziennym było wprowadzenie oświetlenia ulic i miesz-kań. Odtąd ludzie mogli wykorzystać noc na nowe formy aktywności.

Industrializacja i alfabetyzacja

Rozwój gospodarczy był bezpośrednio związany z umie-jętnością czytania i pisania. W Anglii i Walii liczba analfa-betów wśród dorosłych spadła z 33% w 1840 r. do 3% w 1900 r., we Francji z 32% w 1855 r. do 3% w 1905 r., a w Prusach z 16% w 1825 r. do zera w 1900 r. Dla porówna-nia w Rosji w 1910 r. było 60% analfabetów, co i tak ozna-czało poprawę w stosunku do 80% w 1897 r.

Pierwsze opublikowane zdjęcie rentgenowskie ręki z 1896 r. Pod koniec wieku okazało się, że można sfotografować wnętrze człowieka. W 1895 r. niemiecki fizyk Wilhelm Röntgen odkrył promienie X, nazwane na jego cześć rentgenowskimi. Znalazły one przede wszystkim zastosowanie w medycynie, np. w radioterapii oraz przy diagnozowaniu chorób i uszkodzeń tkanek wewnętrznych.

O Ludwiku Pasteurze i Robercie Kochu

� kl. 2, cz. 2, s. 145

O sposobie oświetlenia miast � s. 33

O demografii w epoce przedprzemysłowej i na

początku rewolucji przemysłowej

� kl. 2, cz. 2, s. 103–105

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 314 151. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

Nauka i przemysł

Na początku epoki uprzemysłowienia większość nowych wynalazków była dziełem ludzi pracujących w danej gałęzi przemysłu, którzy stykając się na co dzień z problemami technicznymi, odkrywali sposoby usprawnienia produk-cji. Pod koniec XIX w. najwięcej odkryć dokonano w laboratoriach nauko-wych. Laboratoria często były ściśle związane z przemysłem, więc rezultaty prac naukowców znajdowały praktyczne zastosowanie, m.in. w przemyśle elektrotechnicznym i chemicznym. Wzorcowym przykładem nowoczesnego związku teorii z praktyką stała się sytuacja w Niemczech, gdzie znajdowały się znakomite uczelnie, wielkie koncerny przemysłowe (Siemens, AEG, Bayer) i banki, które w odróżnieniu od banków w innych krajach nie tylko udzielały kredytu, lecz także same prowadziły bezpośrednie inwestycje w przemyśle. W roku 1913 Niemcy wytwarzały 34% światowej produkcji elektrotechnicz-nej, a Stany Zjednoczone – 29%. W latach 1900–1930 naukowcy niemieccy zdobyli najwięcej Nagród Nobla – 26, co stanowiło ponad 1⁄4 wszystkich no-blowskich trofeów.

Darwinizm

Ze wszystkich teorii naukowych prawdopodobnie najbardziej rewolucyjny wpływ na dotychczasowy sposób myślenia wywarła teoria ewolucji Karola Darwina. Potraktowano ją bardziej jak objawienie, niż jak odkrycie naukowe. Stała się ona jednym z oręży walki z religijną wizją świata, choć Darwin nie twierdził, iż Boga nie ma, lecz jedynie opisywał świat, który bez Niego funk-cjonuje. Teoria Darwina składa się z trzech zasadniczych stwierdzeń. Po pierwsze, znaleziska geologiczne wskazują, że Ziemia jest znacznie starsza, niż do tej pory przypuszczano. Po drugie, rośliny i zwierzęta nie zawsze istniały w swej dotychczasowej postaci, lecz podlegały zmianom w czasie. I po trzecie, zmiany zachodzące w świecie przyrody są determinowane prze-de wszystkim przez walkę o byt i dobór naturalny, polegający na tym, iż gatunki kształtują się poprzez eliminację słabszych osobników przez silniej-szych. Ten element teorii jest obecnie najczęściej kwestionowany przez biolo-gów, wskazujących istnienie także innych, równie ważnych mechanizmów

Maria Skłodowska-Curie była współtwórczynią nauki o promieniotwórczości. Po ukończeniu pensji w Warszawie kontynuowała naukę początkowo na nielegalnym Uniwersytecie Latającym, następnie na Sorbonie. W 1893 r. uzyskała licencjat z fizyki i zaczęła pracować jako laborantka w przemysłowym laboratorium zakładów Lippmana. W 1894 r. podjęła studia doktoranckie pod kierunkiem Antoine’a Henriego Becquerela, z którym badała promieniowanie emitowane przez sole uranu. Stwierdziła, że niektóre z promieniotwórczych minerałów zawierających uran i tor wykazują większą aktywność promieniotwórczą, niż wynikałoby to z zawartości w nich uranu i toru. Dalsze badania doprowadziły do odkrycia w 1898 r. wspólnie z mężem Piotrem Curie polonu i radu. Za prace te państwo Curie wraz z Becquerelem otrzymali w 1903 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Skłodowska-Curie od 1906 r. (po śmierci męża) kierowała katedrą promieniotwórczości na Sorbonie. W 1911 r. otrzymała po raz drugi Nagrodę Nobla – tym razem w dziedzinie chemii, za pracę nad chemicznymi i fizycznymi właściwościa-mi odkrytych przez siebie pierwiastków. Skłodowska zorganizowała w 1914 r. Instytut Radowy w Pary-żu, przyczyniła się także do powstania Instytutu Radowego w Warszawie w 1932 r.

Alfred Bernhard Nobel, szwedzki che-mik i przemysłowiec, w 1866 r. wynalazł dynamit (później także inne środki wybuchowe, m.in. balistyt, czyli proch bezdymny). Wynalazek ten znalazł bardzo szerokie zastosowanie, dynami-tu używano m.in. przy wysadzaniu skał, wierceniu tuneli, budowie kanałów i innych pracach konstruktorskich. Z biegiem czasu Alfred Nobel założył fabryki i laboratoria w niemal stu miej-scowościach w różnych krajach i stał się posiadaczem ogromnego majątku. W testamencie zastrzegł: „Wszystkie pozostałe po mnie, możliwe do zreali-zowania aktywa mają być rozdyspono-wane w sposób następujący: kapitał zostanie przez egzekutorów ulokowany bezpiecznie w papierach, tworzących fundusz, którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedza-jącym przynieśli ludzkości największe korzyści”.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 314 151. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

O socjalizmie naukowym � kl. 2, cz. 2, s. 116

O III Międzynarodówce � s. 54

Internacjonalizm oznaczał dążenie do równo-uprawnienia, współpracy i przyjaźni wszystkich narodów, internacjonalizm proletariacki – mię-dzynarodową jedność proletariatu i solidarność pracujących.

ewolucji. Na potoczne myślenie największy wpływ wywarło pojęcie doboru naturalnego. Pod postacią tzw. darwinizmu społecznego zostało ono przenie-sione na stosunki międzyludzkie. Jego czołowy teore-tyk, angielski filozof i socjolog Herbert Spencer, twier-dził, że w społeczeństwie mogą przetrwać tylko najlepiej przystosowani. Stosunki między ludźmi, za-równo jednostkami, jak i narodami czy rasami, kształ-tować miała walka, której stawką było przetrwanie. Przy takim sposobie myślenia łatwo usprawiedliwić każde dążenie do zwycięstwa, a bezwzględność uznać za cnotę.

Historia jako nauka

Umysłowość ludzi w XIX w. kształtowały nie tylko nauki przyrodnicze. Równie dużą rolę odegrały na-uki historyczne. Historia stała się nawet uzasadnie-niem teraźniejszości. Wcześniej jedynie dla monar-chów z nowych dynastii odnajdywano w przeszłości mniej lub bardziej autentyczne koligacje, potwier-dzające prawowitość ich władzy. Po rewolucji francu-skiej i wojnach napoleońskich tradycyjny typ legity-mizacji rządów został zakwestionowany. Pod koniec XIX w. prawa historyczne monarchów miały mniejsze znaczenie od praw historycznych ludów. Prace historyczne pomagały kształtować nowoczesną świadomość narodową. Była to epoka wielkich historyków piszących wielotomowe dzieła i uczących swych studentów umiejętności krytyki źródeł, zbierania faktów i ich opracowywania. Ży-wiono wówczas nadzieję, iż kiedyś uda się zebrać wszystkie informacje o ważnych faktach, a źródła zostaną krytycznie opracowane. Problem stanowiła jedynie duża obfi-tość źródeł, mogąca budzić wątpliwość, czy uda się rzetelnie opisać wiek XIX.

Socjalna demokracja

Karol Marks opracowaną przez siebie ideologię nazwał socjalizmem naukowym. Na jego pogrzebie Fryderyk Engels rzekł: „Jak Darwin odkrył prawo rozwoju świata orga-nicznego, tak Marks odkrył prawa rozwoju historii ludz-kiej”. Ludzie przyjmujący marksistowski światopogląd mogli nie rozumieć Kapitału, lecz wierzyli, że prawa historii są po ich stronie i świat zmieni się w wyniku nieuchronnej rewolucji proletariatu. Działanie w grupie i dowartościo-wanie ludzi odsuniętych dotąd na margines społeczny do-dawało ludziom pewności siebie i tworzyło silną więź scala-jącą członków powstających partii robotniczych. W 1889 r. partie, które kierowały się zasadą internacjonalizmu proletariackiego, powołały II Mię-dzynarodówkę. Weszli do niej nie tylko marksiści, ale to oni jej przewodzili dzięki

Karol Darwin przez dwa lata studiował medycy-nę, uczęszczając jedno-

cześnie na wykłady geologii i zoologii.

Po porzuceniu medycy-ny przeniósł się na studia

teologiczne na uniwer-sytet w Cambridge,

gdzie uczestniczył także w wykładach geologii

oraz botaniki.

Émile Zola, pisarz francuski, najważniej-szy przedstawiciel i teoretyk naturalizmu. Na rozwój tego prądu decydujący wpływ wywarły ówczesne teorie naukowe, zwłaszcza darwinizm. Naturaliści przyj-mowali, że człowiek jest tylko częścią natury i podlega jej prawom. Według Zoli, pisarz, podobnie jak naukowiec, miał przeprowadzać rodzaj eksperymen-tu i opisywać na przykładzie losów boha-terów działanie praw rządzących przyro-dą i społeczeństwem, takich jak prawo walki o byt, instynkt zachowania gatun-ku, dziedziczenie.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 316 171. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

dominującej pozycji Socjaldemo-kratycznej Partii Niemiec (SPD). Pod koniec wieku jeden z teorety-ków SPD, Eduard Bernstein, wy-stąpił z rewizją programu Marksa, odrzucając konieczność bezwzględ-nego dążenia do rewolucji na rzecz skupienia się na reformach, które

miały stopniowo poprawić położenie proletariatu. Zwolenników tej koncepcji nazwano rewizjonistami. SPD formalnie odrzuciła rewizję swego programu, lecz w praktyce podążała w kierunku wytyczonym przez Bernsteina. Do przeciwników rewizjonizmu należeli Róża Luksemburg i Włodzimierz Lenin.

Nacjonalizm

W języku polskim słowo „nacjonalizm” budzi często negatywne skojarzenia, w innych językach jest terminem raczej neutralnym. Za nacjonalistę uznaje się zwolennika pań-stwa narodowego, które przede wszystkim ma dbać o interes narodu jako całości i każ-dego z jego członków. Do założeń nacjonalizmu należy m.in. dążenie do tego, by grani-ce etniczne pokrywały się z granicami państwowymi. Zwolennicy tego nurtu nie zgadzali się, by naród egzystował pod obcymi rządami oraz by znacząca część własne-go narodu pozostawała w granicach obcego państwa. Na zachodzie Europy narody najczęściej utożsamiano z istniejącymi państwami. Na wschodzie zaś – z kulturami różniącymi się językiem, obyczajem i często wyznaniem. Narody opisywano też jako organizmy biologiczne, odwołując się do darwinizmu społecznego, co sprzyjało posta-wom rasistowskim. Na przełomie stuleci XIX i XX liberalne i konserwatywne elity wła-

Data i miejsce

utworzeniaPrzywódcy Program Data i przyczyna

likwidacji

I Międzynaro-dówka (Międzyna-rodowe Sto-warzyszenie Robotników)

1864 r., Londyn

Karol Marks, Michaił Bakunin

walka o prawa robotnicze, nacjo-nalizacja przemysłu i handlu, zdobycie udziału we władzy

1876 r., konflikt między marksistami a anarchistami

II Międzynaro-dówka

1889 r., Paryż

Róża Luk-semburg, August Bebel, Karol Kautsky

powszechne prawo wyborcze, równo-uprawnienie kobiet, ośmiogodzinny dzień pracy

po I wojnie świa-towej, podział na Międzynarodówki: socjaldemokratyczną (formalnie istnieje do dziś) i komunistycz-ną (III Międzynaro-dówka)

III Między-narodówka (Komintern)

1919 r., Moskwa

Włodzimierz Lenin, Grigorij Zinowiew, Józef Stalin

propaganda pacyfi-styczna, współpraca między partiami komunistycznymi, w rzeczywistości narzędzie polityki ZSRR

1943 r., na polecenie Stalina wobec nie-skuteczności Komin-ternu

IV Międzyna-rodówka (trockistowska)

1938 r., Meksyk

Lew Trocki światowa rewolucja socjalistyczna, nie-chęć wobec Stalina

1940 r., podział po śmierci Trockiego

Kominform (Biuro Infor-macyjne Partii Komunistycz-nych i Robot-niczych

1947 r., Szklarska Poręba

Józef Stalin współpraca po-między partiami komunistycznymi, w rzeczywistości narzędzie polityki ZSRR

1956 r., referat Chruszczowa

Międzynarodówki

Obraz Stanisława Lenza Strajk z 1910 r.

O Róży Luksemburg � s. 61

O Włodzimierzu Leninie � s. 62

O konserwatyzmie � kl. 2, cz. 2, s. 151–152

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 316 171. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

dzy w Europie ciążyły ku nacjonalizmowi. W 1914 r. robotnicy rozwiniętych państw Europy i liderzy partii politycznych poparli własne rządy, przystępujące do I wojny światowej, mimo że wcześniej przywódcy II Międzynarodówki deklarowali, iż w wy-padku wybuchu wojny ogłoszą we wszystkich krajach strajk generalny. Lojalność wo-bec narodu okazała się silniejsza od tożsamości klasowej i większość członków partii socjalistycznych pomaszerowała na front.

Leon XIII został papieżem w 1878 r. Był twórcą nowożytnej doktryny

społecznej Kościoła, zapoczątkował rozwój neotomizmu, szkoły filozoficz-

nej, uznającej stanowisko św. Tomasza za wzorcowe dla sposobu uprawiania filozofii i teologii. Leona XIII uznaje się za pierwszego nowoczesnego papie-

ża, dążącego do dialogu ze współcze-snym światem, nierezygnującego

jednocześnie z ewangelizacji życia społecznego. Papież ustanowił sto-

sunki dyplomatyczne z Norwegią, Rosją, Stanami Zjednoczonymi i Wiel-ką Brytanią. Polskim biskupom z pro-

wincji poznańskiej i gnieźnieńskiej przypominał natomiast o posłuszeń-

stwie wobec zaborców.

Chrześcijańska demokracja

Socjalizm nie był jedynym obliczem ruchu robotniczego. Powstawały też chrześcijańskie związki robotnicze, zarówno protestanckie, jak i katolickie. W 1891 r. papież Leon XIII wydał encyklikę Rerum novarum, stanowiącą pod-waliny katolickiej nauki społecznej. W dokumencie tym papież wyrażał sprzeciw wobec socjalnej demokracji, głoszącej walkę klas. Stwierdził, iż opie-ranie działalności społecznej na konflikcie prowadzi jedynie do dezintegracji społeczeństwa. Usunięcie nierówności społecznych uznał za postulat niemoż-liwy do zrealizowania. Jednocześnie skrytykował egoizm tych kapitalistów, którzy koncentrując się na zyskach, traktowali robotników jak niewolników. Walkę klasową robotników i egoizm pracodawców miał zastąpić solidaryzm społeczny oparty na etyce chrześcijańskiej. Katolicka nauka społeczna stała się podstawą działalności ruchu nazwanego chrześcijańską demokracją.

Religijność

W XVIII stuleciu przeciwstawiono sobie religię i naukę: wiara w zdolność ludz-kiego rozumu do poznania i przekształcenia świata miała uczynić bezużyteczną wiarę w Boga. W XIX w. mimo znacznego zlaicyzowania kultury następowało odrodzenie religijności. Ekscesy rewolucji francuskiej, łączącej kult rozumu

Kult obrazu Matki Boskiej Często-chowskiej wiąże się z przyozdabia-niem wizerunku Maryi i Dzieciątka kosztownymi wotami. Co najmniej do połowy XV w. ozdoby przyczepia-no bezpośrednio do deski obrazu, od 2 połowy XVII w. stanowią one nieza-leżną wymienną strukturę. Pielgrzymi zaczęli przybywać na Jasną Górę już w XV w., sława tego miejsca trwa do dziś.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 318 191. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

z terrorem, zakwestionowały oświeceniowy optymizm. Rozwój demokracji przyczynił się do wzrostu roli ludu, przywiązanego do religii. Także wśród robotników nie było wielu ateistów. Kościoły pozostały głównymi ośrodkami wspólnot lokalnych, a głos z ambony w czasach społecznych niepokojów i zwiększenia praw wyborczych nabrał no-wego znaczenia. Europejczycy ciągle pielgrzymowali do sanktuariów religijnych. Nowe miejsca objawień, np. Lourdes we Francji czy Gietrzwałd na Warmii, przyciągały tłumy.

Pod koniec wieku zmienił się także klimat intelektualny, narastała krytyka racjonali-zmu. Zaczęto mówić o istnieniu pustki duchowej, której nie potrafi wypełnić żaden naukowy światopogląd. Wielu wykształconych i rozczarowanych szukało nowej du-chowości na mitycznym Wschodzie, na seansach spirytystycznych bądź wracało do wiary przodków.

Pozycja kobiet w społeczeństwie przemysłowym

W początkowym okresie industrializacji społecz-na pozycja kobiet uległa pogorszeniu. W tra-dycyjnym modelu rodziny chłopskiej podział pracy i obowiązków był rozłożony bardziej rów-nomiernie niż w rodzinach robotniczych, gdzie wszystkie prace domowe, łącznie z opieką nad dziećmi, należały do kobiet, które często musia-ły też podejmować pracę zarobkową, a uzyski-wane przez nie dochody były znacznie mniejsze niż mężczyzn. W warstwach wyższych coraz ważniejszą rolę odgrywało wykształcenie, któ-rego kobiety były praktycznie pozbawione. Wo-bec faktu, że coraz powszechniejsze było żąda-nie wolności i równości dla każdego, w sytuacji kobiet od połowy XIX w. zaczęto wyraźnie do-strzegać przejawy dyskryminacji.

Walka o prawa wyborcze dla kobiet

Wielka Brytania i Stany Zjednoczone były areną najbardziej spektakularnych form walki o pra-wa wyborcze dla kobiet. Oba państwa liberalne dawały swobodę wypowiedzi oraz największe możliwości prowadzenia walki politycznej w po-kojowy sposób. Demonstracje i pikiety kobiet wzbudzały jednak często drwiny, niekiedy do-chodziło do chuligańskich napadów na manife-stantki. Powodowało to radykalizację nastrojów:

sufrażystki zaczęły wybijać szyby w oknach mieszkań przeciwników, a nawet podpalać budynki użyteczności publicznej.

Prawa wyborcze przyznano kobietom najwcześniej na peryferiach ówczesnego świa-ta białego człowieka, dopiero od niedawna zasiedlonych przez europejskich i amery-

Emancypantki i sufrażystki

Wyraz „emancypacja” wywodzi się z łaciny, w starożytnym Rzymie oznaczał on wyzwolenie syna spod władzy ojca. Od połowy XIX w. emancypantkami zaczęto nazywać zwolen-niczki zrównania praw kobiet i mężczyzn. Na określenie działaczek walczących o przyznanie praw wyborczych kobietom używano też nazwy „sufrażystki” (ang. suffrage – prawo wyborcze). Walka o równouprawnienie kobiet doty-czyła przede wszystkim trzech kwestii: polityki i praw wy-borczych, edukacji i równego dostępu do szkół oraz obyczajów i zrównania praw w rodzinie.

Sufrażystki manifestujące w Londynie w 1905 r.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 318 191. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

kańskich osadników. W Stanach Zjednoczonych były to stany Wyoming (w 1889 r.) i Kolorado (w 1893 r.), w Imperium Brytyjskim – Nowa Zelandia (w 1893 r.). Pierw-szym krajem europejskim, w którym dopuszczono kobiety do udziału w wyborach parlamentarnych, była Finlandia (w 1906 r.), stanowiąca wówczas autonomiczną część Imperium Rosyjskiego. W Norwegii natomiast prawa wyborcze przyznano kobietom w 1913 r. Było to pierwsze niepodległe państwo, w którym prawo wyborcze uzyskali wszyscy obywatele, niezależnie od płci.

Edukacja kobiet

Pozycja społeczna coraz bardziej związana była z wykształce-niem. Kobiety miały ograniczony dostęp do edukacji, na ca-łym świecie więcej było analfabetek niż analfabetów. Szkoły dla dziewcząt często kładły nacisk tylko na to, by wychować je na dobre żony i gospodynie domowe. Mimo niechęci wielu ludzi w drugiej połowie XIX w. kobiety stopniowo zyskiwały coraz większy dostęp do nauki. W latach 60. pierwsze studentki zaczęły studiować na amerykańskich uniwersytetach w Wi-sconsin i Iowa. W Europie pierwszą szkołą wyższą otwartą dla kobiet był Uniwersytet w Zurychu w Szwajcarii. Wśród odbior-ców literatury pięknej większość stanowiły kobiety. Coraz wię-cej kobiet także tworzyło literaturę, np. Jane Austen, siostry Brontë, George Sand, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka. Kobiety stały się też pełnoprawnymi bohaterkami powieści pisanych przez mężczyzn, np. Pani Bovary Gustava Flauberta i Anny Kareniny Lwa Tołstoja.

Uniwersytet Latający

Tajne wyższe kursy naukowe dla kobiet pro-wadzono w Warszawie od 1882 r. Zajęcia odbywały się w domach prywatnych. Po-czątkowo zajmowano się głównie naukami przyrodniczymi, pod koniec wieku także społecznymi. Wykładowcami byli m.in. Lud-wik Krzywicki i Tadeusz Korzon. Uniwersytet Latający stanowić miał konkurencję dla ro-syjskiego uniwersytetu w Warszawie. W cza-sie rewolucji 1905 r. przyjął nazwę Towarzy-stwa Kursów Naukowych, w 1919 został przekształcony w niepaństwową uczelnię Wolną Wszechnicę Polską.

Gorset od średniowiecza był stałym elementem stroju (nie tylko kobiecego). Nie noszono go jedynie w krótkim okre-sie napoleońskim, kiedy modne były przejrzyste i niekrępujące ruchów suknie wzorowane na rzymskich tunikach. Na przełomie XIX i XX w. noszono usztywnione i bardzo ciasno sznurowane gorsety. Taki strój uniemożliwiał jakikolwiek wysiłek fizyczny, więc nie zakładały ich kobiety z klas pracujących. Za to damę, która pojawiłaby się publicznie bez gorsetu, wykluczono by z towarzystwa. Kobiety w ciasno zasznurowanych gorsetach często omdlewały, potwier-dzając opinię o słabej płci. Gorset stał się symbolem skrępowania kobiet. Jego panowanie skończyło się w latach I wojny światowej, kiedy po-jawił się biustonosz, którego formę najbardziej zbliżoną do współczesnej opatentowała amerykańska tancerka na po-czątku XX w.

Artystyczne przedstawienie gorsetu na obrazie Henri de Toulouse-Lautreca Przelotna

zdobycz z końca XIX w. i stroje kąpielowe z Francji z tego

samego okresu.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 320

Moralność wiktoriańska

Od czasu rewolucji francuskiej państwo i jego prawa wkroczyły w sfe-rę relacji rodzinnych, które dotychczas w chrześcijańskiej Europie były regulowane normami kościelnymi i zwyczajami. Ustanowiono śluby cywilne i rozwody. Kodeks Napoleona ograniczył możliwości uzyskania rozwodu i nawiązując tradycji prawa rzymskiego, sankcjo-nował model rodziny oparty na dominującej pozycji męża i ojca. Po upadku Napoleona rozwody w ogóle zniesiono. Ponownie pojawiły

się w ustawodawstwie państw europejskich w drugiej połowie XIX w. W 1857 r. wpro-wadzono je w Anglii, w 1875 – w Prusach i w 1884 – we Francji.

Od imienia królowej Wielkiej Brytanii Wiktorii pochodzi nazwa pewnej postawy moralnej i obyczajowej, charakterystycznej nie tylko dla społeczeństwa brytyjskiego, lecz także innych społeczeństw Europy w drugiej połowie XIX w. Polegała się ona na rygorystycznym stosunku wobec ciała i seksualności. Szczególne wymagania w tej dziedzinie stawiała kobietom, dlatego wskazuje się na nią jako na przyczynę częstych wówczas wśród kobiet zaburzeń psychicznych i seksualnych. W dziedzinie obyczajo-wości panowała hipokryzja: dziewczyna z dobrego domu musiała być przed ślubem

dziewicą, zupełnie nieświadomą ludzkiej seksualności. Milcząco dopuszczano natomiast, żeby mężczyźni przed ślubem kontak-towali się z prostytutkami. Wobec damy dżentelmen musiał za-chowywać się nadzwyczaj poprawnie, w kontaktach z kobietami z klas niższych dobre maniery go nie obowiązywały. Spotkania na-rzeczonych sam na sam były wykluczone. Pomimo długiego okre-su narzeczeństwa młodzi często nie mieli możliwości lepszego poznania się, a nawet prowadzenia szczerych rozmów, gdyż wszystkie ich spotkania odbywały się pod kontrolą starszych.

Przełom I wojny światowej

Przełom w relacjach między dwiema płciami nastąpił czasie I woj-ny światowej. Kiedy miliony mężczyzn poszły na front, ich miej-sca pracy zajęły kobiety. Zmienił się sposób myślenia o roli ko-biety w społeczeństwie, przede wszystkim zaś inaczej zaczęły myśleć same kobiety. Przed wybuchem wojny prawa wyborcze dla kobiet były wyjątkiem, po wojnie stały się oczywistością. W 1917 r. przyznano je kobietom w Wielkiej Brytanii, a w 1920 r. w Stanach Zjednoczonych.

Wiktoria z dynastii hanowerskiej była królową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii od 1837 r. oraz cesarzową Indii od 1876 r. Jej panowanie to okres świetności Impe-rium Brytyjskiego: potęgi politycznej i gospodarczej, rozwoju cywilizacji przemysłowej, a także wzmożonej ekspansji kolonialnej. W tym czasie umocnił się również system demokra-tyczny: królowa, choć wywierała wpływ na politykę zagraniczną, zawsze kierowała się wolą większości w parlamencie. Krewni i potomkowie królowej Wiktorii zasiadali na tronach Grecji, Jugosławii, Rosji, Rumunii i Niemiec, obecnie poza Wielką Brytanią panują w Belgii, Danii, Hiszpanii, Norwegii i Szwecji. Królową nazywano często wdową z Windsoru, ponieważ przez 40 lat, do końca życia, nosiła żałobę po śmierci męża – księcia Alberta.

Brytyjskie kobiety napeł-niające pociski artyleryj-skie materiałem wybu-chowym.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 320

Pytania, zadania, problemy

1. Jaki wpływ na życie codzienne miały wynalazki z końca XIX i początku XX w.?2. Wyjaśnij, dlaczego pojęcia darwinizmu, doboru naturalnego i walki o byt można odnosić do

relacji społecznych.3. Opisz, jaki wpływ miały zmiany zachodzące w okresie industrializacji na struktury społeczeń-

stwa.4. Wymień i scharakteryzuj najważniejsze kierunki polityczne z przełomu XIX i XX w.5. Scharakteryzuj zmiany, jakie zaszły w pozycji społecznej kobiet pod koniec XIX i na początku

XX w. Wskaż ich przyczyny.

Teksty źródłowe

Program Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (fragment)

Przekształcenie kapitalistycznego posiadania środków produkcji, ziemi, kopalń, surowców, narzędzi, maszyn, środków lokomocji na włas-ność społeczną, zamiana produkcji towarów na produkcję socjalistyczną, przez społeczeństwo dla społeczeństwa, sprawi, że wielkie fabryki i wciąż rosnąca zdolność produkcyjna pracy uspołecznionej przekształcą się ze źródła nę-dzy i ucisku dotychczas wyzyskiwanych klas w źródło najwyższego dobrobytu i wszech-stronnego harmonijnego udoskonalenia.

Społeczne przekształcenie oznacza wyzwo-lenie nie tylko proletariatu, lecz całej ludzkości, która cierpi w dzisiejszych stosunkach. Ale nie może być ono dziełem samej klasy robotniczej, inne klasy mimo różnic interesów, na gruncie prywatnej własności do środków produkcji stojące, mają na celu utrzymanie podstaw dzi-siejszego społeczeństwa.

Walka klasy robotniczej przeciwko kapitali-stycznemu wyzyskowi jest naturalnie walką po-lityczną. Klasa robotnicza nie może prowadzić walki ekonomicznej i nie może rozwinąć swojej organizacji ekonomicznej bez praw politycz-nych.

Klasa robotnicza nie może spowodować przejścia środków produkcji w posiadanie ogó-łu, bez dojścia do władzy politycznej. Tę walkę klasy robotniczej przekształcić w świadomą, jednolitą, wskazać jej konieczny cel – oto zada-nie Partii Socjaldemokratycznej. Interesy klas pracujących we wszystkich krajach są równe.

Wraz z rozszerzeniem handlu światowego i produkcji na rynek światowy położenie ro-botników jednego kraju staje się coraz bardziej zależne od położenia robotników w innych krajach. Wyzwolenie klasy robotniczej jest zada-niem, w którym zainteresowani są w równym stopniu robotnicy wszystkich krajów cywilizo-wanych. Świadoma tego, czuje i ogłasza socjal-demokracja Niemiec swoją jedność z uświa-domionymi robotnikami wszystkich pozosta-łych krajów.

Socjaldemokratyczna Partia Niemiec walczy nie o nowe przywileje klasowe [...], lecz o znie-sienie panowania klasowego i samych klas, walczy o równe prawa i równe obowiązki wszystkich bez różnicy płci i pochodzenia. Wy-chodząc z tych poglądów, zwalcza socjaldemo-kracja w dzisiejszym społeczeństwie nie tylko wyzysk i ucisk najemnego robotnika, ale każdy rodzaj wyzysku i ucisku. [...]

opr. E. Makowski

Jak czytać źródło

Program Socjaldemokratycznej Partii Niemiec został ogłoszo-ny podczas zjazdu tego ugrupowania w Erfurcie w październi-ku 1891 r., gdy działalność tej partii była legalna (w latach 1878–1890 została zakazana). Socjaldemokraci domagali się odrzucenia systemu kapitalistycznego i wprowadzenie socjali-zmu, postulowali m.in. wprowadzenie powszechnego, tajne-go, równego, bezpośredniego prawa wyborczego, równo-uprawnienia kobiet i ochrony socjalnej dla robotników. Na tym programie wzorowały się partie socjaldemokratyczne w in-nych krajach, tworząc analogiczne dokumenty.

211. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a

1. Czego dotyczą postulaty zawarte w programie erfurckim?2. Opisz położenie robotników przedstawione w dokumencie.3. Jak sądzisz, dlaczego program stał się wzorcem dla wielu partii socjaldemokratycznych?

Rerum novarum, encyklika o kwestii robotniczej (fragmenty)

16. Już naprzód cały system religii, której tłuma-czem i stróżem jest Kościół, w dużym stopniu może przyczynić się do zbliżenia i pogodzenia bogatych i ubogich, mianowicie przypominając jednej i drugiej warstwie obowiązki, w pierw-szym rzędzie obowiązki sprawiedliwości. Wśród nich następujące obowiązki dotyczą proletariu-sza i robotnika: w całości i wiernie wykonać pracę, do której się zobowiązał umową wolną i odpowiadającą słuszności, nie szkodzić pra-codawcy na majątku i nie znieważać jego osoby – w dochodzeniu swych praw wstrzymać się od

gwałtu i nie wywoływać rozruchów – nie łą-czyć się z ludźmi przewrotu, wzniecającymi nieumiarkowane nadzieje i rzucającymi wiel-kie obietnice, których następstwem jest rozcza-rowanie bezpożyteczne i ruina życia gospodar-czego.

A oto znów obowiązki bogatych i praco-dawców: nie uważać robotnika za niewolnika, kierować się zasadą, że należy w nim uszano-wać godność osobistą podniesioną jeszcze przez charakter chrześcijanina, praca zarobko-wa, według świadectwa rozumu i filozofii chrześcijańskiej nie tylko nie poniża człowieka, ale mu zaszczyt przynosi, ponieważ daje mu szlachetną możność utrzymania życia – bez-wstydem zaś i nieludzkością jest uważać czło-wieka za narzędzie zysku i szacować go we-dług tego, ile mogą jego mięśnie i jego siły. Należy także brać pod uwagę religijne i ducho-we potrzeby pracowników. Obowiązkiem więc pracodawców jest uważać, by się tym potrze-bom stało zadość, by robotnik nie był wysta-wiony na okazje zepsucia i na pokusy do grze-chów, by był wolny od wpływów odciągających go od życia rodzinnego i od praktyki oszczęd-ności. Nie nakładać pracy przewyższającej siły robotnika, ani takiej, która nie odpowiada jego wiekowi i płci. [...]

40. Nigdy z pewnością nie było tyle, co obec-nie najrozmaitszych, a zwłaszcza robotniczych, stowarzyszeń. Nie jest tu miejsce zastanawiać się nad tym, jaki mają początek, czego chcą i jaką idą drogą. Lecz panuje przekonanie, licz-nymi stwierdzone dowodami, że najczęściej podlegają tajnym władzom i rozkazom nie-zgodnym z chrześcijańską zasadą i dobrem państwa; i wiadomo, że te stowarzyszenia, opa-nowawszy wszystkie warsztaty pracy, na karę nędzy skazują tych robotników, którzy się do nich nie chcą przyłączyć. W tych warunkach nie pozostaje chrześcijańskim robotnikom nic innego, jak wybór jednej z dwóch możliwości: albo przyłączyć się do stowarzyszeń niebez-piecznych dla religii, albo też zakładać nowe

Autor

Leon XIII (Vincenzo Gioacchino Pecci) dążył do unowocześnienia Kościoła i umożliwienia mu aktywnego uczestnictwa w kształto-waniu cywilizacji przemysłowej. Papież, myśląc o dialogu ze współczesnym światem, nie rezygnował z ewangelizacji życia społecznego. Leon XIII początkowo był przychylnie nastawiony do postępu cywilizacyjnego, jednak pod koniec pontyfikatu skłaniał się raczej ku neutralnemu podejściu do tej kwestii. Dzięki wydaniu encykliki Rerum novarum zyskał przydomek „papież robotników”. Leon XIII otworzył dla historyków część archiwów watykańskich, zamkniętych od XVI w.

Jak czytać źródło

Encyklika Rerum novarum, ogłoszona w 1891 r., stanowi podsta-wę katolickiej nauki społecznej. Dokument ten jest wyrazem dążenia Kościoła do wewnętrznej modernizacji oraz poszukiwa-niem odpowiedzi na wyzwania współczesnego świata. Omawia-jąc zagadnienia stosunków między pracownikami a pracodaw-cami oraz rolę państwa i Kościoła, autor encykliki podkreślił potrzebę współdziałania wymienionych grup. Zauważył bo-wiem, że jedynie współpraca umożliwi rozwiązywanie proble-mów społecznych. Jako odpowiedź na rosnące wpływy ruchów socjalistycznych i komunistycznych wśród robotników, encykli-ka odrzucała socjalizm i podnosiła wartość własności prywatnej oraz przyznawała pracownikom prawo do zrzeszania się w zwią-zkach zawodowych dla obrony własnych interesów. Rerum no-varum stało się bodźcem do stworzenia katolickiego ruchu spo-łecznego i partii chadeckich.

P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś – k l a s a 322

stowarzyszenia i złączyć siły w tym celu, by się wydobyć z tej niesprawiedliwej i nieznośnej niewoli. Że zaś to drugie wybrać należy, nie będzie wątpił ten, kto nie chce najcenniejszego dobra ludzkiego narazić na zgubę.

41. Dlatego na uznanie zasługują ci liczni mężowie, którzy zrozumiawszy potrzeby chwi-li, szukają i doświadczają dróg uczciwych do polepszenia doli proletariatu prowadzących: I tak, wziąwszy proletariat w opiekę, starają się o dobrobyt tak rodzin, jak i jednostek; w sposób odpowiadający sprawiedliwości łagodzą stosu-nek pracowników do przedsiębiorców; budzą i utwierdzają w jednych i drugich pamięć na obowiązek i na przykazania Ewangelii, które wychowując ludzi w skromności, a odwodząc od zbytków, utrzymują harmonię między oso-bami i stosunkami, tak nieraz skłóconymi. Z tymi to myślami zbierają się często – jak wi-

dzimy – w pewnych miejscowościach znako-mici mężowie, aby sobie wzajem udzielić rad, siły złączyć i zastanowić się nad najpiękniej-szymi zadaniami. Inni znów pracują nad two-rzeniem stowarzyszeń robotniczych; słowem i mieniem je wspierają i zabiegają o to, by ich działalność była szlachetna i skuteczna. Bisku-pi ze swej strony pobudzają wysiłki jednostek i udzielają im poparcia; a z ich polecenia i pod ich przewodem duchowieństwo tak świeckie, jak zakonne, stara się o sprawy duchowe w sto-warzyszeniach. Wreszcie nie brak zamożnych katolików, którzy się stali dobrowolnymi nieja-ko towarzyszami ludności zarobkującej, i któ-rzy znaczne fundusze poświęcają na zakłada-nie i rozszerzanie stowarzyszeń, by przy ich pomocy robotnik zapewnił sobie nie tylko do-raźne korzyści, ale jeszcze zadatek bezpiecznej przyszłości. [...]

1. Dlaczego Leon XIII zdecydował, że Kościół katolicki powinien wypowiedzieć się w kwestii ro-botniczej?

2. Scharakteryzuj stanowisko papieża wobec stowarzyszeń robotniczych.3. Jakie były zalecenia Leona XIII dla pracodawców odnośnie do traktowania pracowników?

Warto przeczytać

George Bidwell, Bunt długich spódnic. Emelina Pankhurst, przeł. A. Bidwell, Katowice 1972Jan Danecki, Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach uprzemysłowionych,

Warszawa 1974Paul Johnson, Narodziny nowoczesności, przeł. M. Iwińska, Gdańsk 1995Władysław Tadeusz Kulesza, Ideologie naszych czasów, Warszawa 1996Lewis Mumford, Technika a cywilizacja. Historia rozwoju maszyny i jej wpływ na cywilizację, przeł.

E. Danecka, Warszawa 1966Günter Ogger, Geniusze i spekulanci. Jak narodził się kapitalizm, przeł. J. Koźbiał, Warszawa 1993Antoni Szlagowski, Leon XIII, Warszawa 2002Marek Waldenberg, Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje. Idee, Warszawa 1992Michael White, John Gribbin, Darwin. Żywot uczonego, przeł. H. Pawlikowska-Gannon, Warszawa

1998

231. C y w i l i z a c j a p r z e m y s ł o w a