Pamięć.pl - portal edukacyjny IPNhttps://pamiec.pl/pa/teksty/wywiady/17017,TABAKIERA-Z-SYGNATURA-SKOCZKA.html2020-01-25, 07:51

TABAKIERA Z SYGNATURĄ SKOCZKAO przedmiocie z niezwykłą historią oraz sztuce obozowejmówi Agnieszka Sieradzka z działu zbiorów PaństwowegoMuzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Agnieszka Sieradzka prezentuje zbiory sztuki obozowej uczestnikom seminarium wyjazdowego dla nauczycieli Zagłada Żydów (fot.

M. Foks)

Muzeum obchodzi w 2017 roku swoje 70-lecie, ale nie wszyscy wiedzą, żedysponuje ono imponującą kolekcją dzieł sztuki obozowej.

Posiadamy największy zbiór prac artystycznych wykonanych przez więźniów niemieckichnazistowskich obozów koncentracyjnych. Składa się z ok. 2 tys. prac wykonanych w czasiewojny i ponad 2 tys. dzieł powojennych autorstwa tych, którzy przeżyli. Większość z nichpochodzi z Auschwitz, ale posiadamy również prace z innych obozów koncentracyjnychm.in. z KL Buchenwald, KL Sachsenhausen i KL Ravensbrück. Zbiory można podzielić nasztukę wykonywaną na zlecenie SS w biurach obozowych i warsztatach rzemieślniczychoraz tę nielegalną, tworzoną w ukryciu, do której należą przede wszystkim portrety, rysunkiprzedstawiające obozową rzeczywistość, kartki okolicznościowe i drobne przedmiotyrzemiosła artystycznego.

Część ze wspomnianych prac powstała w tzw. Lagermuseum.

Było to wyjątkowe komando jak na warunki obozówkoncentracyjnych. Funkcjonowało od jesieni 1941 do lutego1944 roku. Władze obozowe gromadziły tutaj przedmiotyzwiązane z historią i religią więźniów, rzeczy zrabowaneokolicznym mieszkańcom oraz prace artystyczne wykonaneprzez uwięzionych w obozie. Była to również swego rodzaju pracownia, w którejutalentowani plastycznie więźniowie wykonywali prywatne zlecenia esesmanów, którzypowstałe tu obrazy w większości wywieźli do III Rzeszy, jako prezent dla rodziny lubznajomych. Po zamknięciu pracowni obozowego muzeum Franciszek Targosz, więzieńpełniący wcześniej funkcję kierownika komanda, doglądał zgromadzone przedmioty,pozostali więźniowie musieli niestety przejść do innej pracy.

Jaką rolę w życiu więźniów odgrywała sztuka?

Pozwalała zachować resztki człowieczeństwa, była obroną przed załamaniem psychicznym,które w warunkach obozowych było równoznaczne ze śmiercią. Z pewnością odegraławażną rolę w ratowaniu życia Bronisława Czecha, jednego z najsłynniejszych polskichskoczków narciarskich okresu międzywojennego. Pracował w muzeum obozowym, gdziemalował na zlecenie esesmanów widoki Tatr, swoich ukochanych gór. Niemcomprzypominały zapewne atmosferę Bawarii lub Tyrolu. Zachowały się jedynie dwa obrazyolejne i kilka wykonanych na szkle. Posiadamy jednak dużą liczbę rysunków i szkiców doobrazów, które najprawdopodobniej zostały wywiezione przez esesmanów. Wszystkieprzestawiają góry, folklor góralski lub legendy tatrzańskie. Niestety Bronisław Czech, kilkamiesięcy po likwidacji Lagermuseum, zmarł w obozowym szpitalu.

Pejzaż tatrzański pędzla Bronisława Czecha (fot. M. Foks)

Słynny polski olimpijczyk wykonywał w obozie również przedmioty z drewna –szkatułki i tabakierki. Jedna z nich ma ponoć fascynującą historię.

To prawda. Bronek Czech wykonał tabakierę z drewna dębowego. Podarował ją JózefowiPolakowi, koledze obozowemu ze Śląska, w podziękowaniu za tłumaczenie listów. Jakwiadomo korespondencja mogła wychodzić z KL Auschwitz na obozowych formularzachwyłącznie w języku niemieckim. Tabakierę od zewnątrz zdobił ornament, od wewnątrz zaśsygnatura autora – wyżłobiona sylwetka skoczka narciarskiego.

Jak to się stało, że przemierzyła setki kilometrów?

Józef Polak niezwykle cenił sobie tę pamiątkę. Przekazał ją potajemnie swemu bratu Janowi,siłą wcielonemu do Wehrmachtu, podczas widzenia w obozie. Jan Polak trafił na frontwłoski, gdzie dostał się do niewoli. Według zachowanej w archiwum Państwowego MuzeumAuschwitz-Birkenau relacji był przesłuchiwany przez polskich żołnierzy, z którychprzynajmniej dwóch pochodziło z Zakopanego. Pokazał im tabakierę z sygnaturą słynnegoskoczka narciarskiego i oświadczył, że został siłą wcielony do armii niemieckiej, a jego bratjest więźniem KL Auschwitz. Żołnierze dali wiarę jego słowom. Odzyskał wolność i walczył wpolskich szeregach do końca wojny.

W jaki sposób tabakiera powróciła na teren byłego obozu?

Przekazał ją do Muzeum Józef Polak, więzień dla którego powstała.

Tabakiera wykonana w KL Auschwitz przez Bronisława Czecha, słynnego polskiego olimpijczyka (fot. M. Foks)

Wśród znanych więźniów KL Auschwitz był również Xawery Dunikowski.

Trafił do Auschwitz w wieku 65 lat; w chwili wyzwolenia miał ich prawie 70. Przeżył obózgłównie dzięki pomocy obozowych kolegów, również jego uczniów, absolwentów AkademiiSztuk Pięknych, gdzie Dunikowski był profesorem. Opiekowali się nim, dostarczalidodatkowe porcje jedzenia i odzieży, ukrywali w obozowym szpitalu, a w przypadku selekcjizabierali go z rewiru. Dunikowski zawdzięcza życie również swojej sławie. Przed wojnąodbyła się w Niemczech duża wystawa jego dzieł, którą oglądał sam Adolf Hitler. Esesmaniwiedzieli kim jest Dunikowski i zamawiali u niego rzeźby. Jak wynika z powojennych relacjiwięźniów artysta zawsze odmawiał realizacji zamówienia, twierdząc, że nie będzie niczegowykonywał dla Niemców. Mówił to na szczęście po polsku, a tłumacz przekazywał, żerzeźba powstanie. Ponoć wykonywali ją obozowi koledzy.

Zauważyłem dwa obrazy olejne przedstawiające plac budowy. Nieodzwierciedlają warunków obozowych...

Talent więźniów wykorzystywany był też w biurze budowlanym do wykonywania makietoraz obrazów przedstawiających rozbudowę obozu. Zachowały się trzy znacznychrozmiarów obrazy olejne. Dwa pokazują budowę nowego odcinka obozu, tzw. Erweiterung(wybudowane w 1944 roku budynki wchodzą obecnie w skład Osiedla Rotmistrza WitoldaPileckiego, sąsiadującego z Muzeum Auschwitz, które należy do strefy ochronnej pomnikazagłady – przyp. M.F.). Trzeci z nich ilustruje budowę fabryki Union Werke, wcześniej byłatu fabryka Kruppa, czyli wytwórnia amunicji, której ruiny zachowały się do dziś. Dzieła temają charakter propagandowy i jak Pan zauważył nie pokazują rzeczywistości obozowej.Władysławowi Siwkowi, autorowi dwóch ze wspomnianych obrazów, nie pozwolononamalować pasiaków i ogolonych głów. Przedstawieni na nich więźniowie wyglądajądobrze, noszą cywilną odzież i kapelusze. Typowy obraz placu budowy. Materiałybudowlane przewożone są furmankami ciągniętymi przez konie, a przecież wrzeczywistości dźwigali je zwykle więźniowie. Nie znajdziemy tu scen bicia, upokorzenia iniewolniczej pracy.

Ruiny fabryki Union (fot. M. Foks) Osiedle Rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu (fot. M. Foks)

Prawdę o obozowym życiu pokazywały natomiast karykatury rysowane przezwięźniów.

Może wydawać się to zadziwiające, że karykatura, która ma przecież na celu wywoływanieuśmiechu, w ogóle powstawała w takim miejscu. Śmiech, lub choćby jego zalążek, był taksamo potrzebny tym ludziom jak sztuka – pozwalał zdystansować się od rzeczywistości, byłelementem normalnego życia, koniecznym momentem ulgi i odprężenia. Wykonywanokarykatury kapo, czyli więźniów funkcyjnych, oraz esesmanów, choć te w większości się niezachowały, gdyż autorzy, w obawie przed konsekwencjami, niemal natychmiast powykonaniu niszczyli je. Ilustrowano również absurdalne sytuacje obozowe. Mamy wzbiorach pracę dotyczącą kantyny obozowej, nazywanej w żargonie „kantownią”, ponieważnie znajdowało się tam nic, czym można by było zaspokoić głód. Oferowano natomiastprodukty bardzo słabej jakości, nie nadające się do spożycia, ewentualnie papierosy iformularze listowe.

Talent więźniów wykorzystywany był również przez lekarzy obozowych.

Zgadza się – do rejestrowania panujących w obozie chorób oraz przeprowadzanycheksperymentów medycznych. Znamy nazwiska więźniów, którzy wykonywali tego typuprace, ale zachowały się jedynie portrety autorstwa czeskiej Żydówki Diny Gottliebovej.Wykonała je na polecenie niesławnego dr. Josefa Mengele, który potrzebował ilustracji doswojej pseudonaukowej pracy na temat fizycznego podobieństwa Sinti i Romów,pochodzących z różnych krajów Europy. Nie był zadowolony z efektów fotografii kolorowej,dlatego poszukiwał utalentowanego malarsko więźnia.

Dlaczego wybrał akurat ją?

Dinę Gottliebovą przywieziono z getta Theresienstadt i umieszczono na specjalnymodcinku rodzinnym KL Auschwitz II-Birkenau. Wówczas na ścianie baraku dla dziecinamalowała sceny z bajek Walta Disneya – królewnę Śnieżkę i siedmiu kransnoludków.Mengele dowiedział się o tym i zatrudnił u siebie. Praca na jego zlecenie z pewnościąuratowała Gottliebovej życie, gdyż niemal wszyscy więźniowie z odcinka rodzinnego dlaŻydów z Terezina zginęli w komorach gazowych. Dina i jej matka ocalały.

Autorka portretów domagała się od Muzeum zwrotu prac.

Drzwi do komory gazowej w KL Auschwitz (fot. M. Foks)

Szanujemy emocje byłych więźniów, również te, związane z przedmiotami znajdującymi sięw naszych zbiorach. Jednak środowiska byłych więźniów, przedstawiciele państw UniiEuropejskiej, krajów spoza wspólnoty oraz organizacje Sinti i Romów wyraziły opinię, żetego typu przedmioty nie mogą służyć wyłącznie do prywatnego użytku. Nie są to bowiemtylko prace artystyczne, ale także dowód zbrodni, ważny dokument historyczny i należy jeprzechowywać tam, gdzie przemawiają do milionów ludzi. Zapewniam, że prace pani DinyGottliebovej są przechowywane w odpowiednich warunkach. Dwa oryginalne portretymożna zobaczyć w sali prelekcyjnej, cztery kolejne są pokazywane na wystawiepoświęconej eksterminacji Sinti i Romów w Bloku 13. To jedyne miejsce na wystawie stałej,dostępnej wszystkim zwiedzającym, gdzie można je zobaczyć. Pełnią tam bardzo ważnąfunkcję i to z dwóch powodów: po pierwsze, zachowało się bardzo mało materiałówikonograficznych, związanych z eksterminacją Sinti i Romów w KL Auschwitz, po drugie, wkulturze romskiej wizerunki zmarłych osób otaczane są czcią.

W jaki sposób po wojnie gromadzono zbiory sztuki obozowej?

Rozesłano listy do byłych więźniów, a także mieszkańców Oświęcimia i okolic, z prośbą oprzekazywanie przedmiotów lub prac artystycznych, które mogły powstać w KL Auschwitz.Udało się w ten sposób pozyskać kilkanaście obrazów malowanych przez więźniów wobozie. Większość obrazów niestety zaginęła, być może bezpowrotnie. Gros prac, któreposiadamy w naszych zbiorach została przekazana przez byłych więźniów lub ich rodziny,ale są także przedmioty podarowane przez osoby, które po wojnie weszły w ich posiadanie.

Czy udało się odnaleźć dzieła sztuki ukryte na terenie obozu?

W 1947 roku w fundamentach jednego z baraków na odcinku BIIf, pełniącego funkcjęszpitala obozowego – znajdował się w sąsiedztwie krematoriów IV i V, – odnalezionoszkicownik złożony z 22 kart. Przedstawiają życie więźniów w obozie Auschwitz II –Birkenau, a także sceny ilustrujące masową eksterminację, selekcję na rampie orazprowadzenie Żydów do komory gazowej. To jedyne rysunki w zbiorach Muzeum, któredotyczą bezpośrednio tematu zagłady.

Zdarza się, że na terenie byłego obozu zwiedzający znajdują przedmiotypochodzące z okresu funkcjonowania obozu. Jak powinni się wówczas zachować?

Miejsce pamięci jest traktowane jak cmentarz, dlatego nie prowadzimy badańarcheologicznych. Zwiedzający powinni takie przedmioty zostawić w miejscu odkrycia, wżadnym razie nie wolno ich zabierać ze sobą.

W sali prelekcyjnej prezentowane są również drzwi do komory gazowej. Tobardzo ważny przedmiot, nie jest jednak związany ze sztuką obozową.

Drzwi będą w przyszłości elementem nowej wystawy stałej – zostaną umieszczone w częściwystawy poświęconej Zagładzie. Obecnie prezentujemy je w sali prelekcyjnej ze zbioramisztuki. Umieściliśmy je w specjalnej gablocie, zapewniającej odpowiednie warunkiprzechowywania.

Gdzie będą eksponowane zbiory sztuki po powstaniu nowej wystawy stałej?

Oryginały prac chcemy pokazywać w budynku byłej kuchni. Zależy nam na próbiezaprezentowania emocji więźniów obozu, dzisiaj już bardzo trudnych do odtworzenia orazwartości, które niesie ze sobą sztuka obozowa, czyli przede wszystkim ich walkę ozachowanie godności ludzkiej.

W jaki sposób można zobaczyć obecnie prezentowaną wystawę sztuki obozowej?

Zamiar wizyty należy zgłosić do Międzynarodowego Centrum Edukacji o Auschwitz iHolokauście. Przyjmujemy wszystkie zainteresowane osoby, głównie grupy młodzieży zcałego świata z nauczycielami. Mamy w ofercie prelekcje i warsztaty, dotyczące tematusztuki obozowej oraz lekcję internetową poświęconą sztuce obozowej.

Myślę, że jest to doskonały wstęp do obejrzenia Państwa zbiorów na żywo.Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiał Maciej Foks

Liczba wejść: 15685, od Data publikacji 30.06.2017