Post on 22-Jan-2018
Otwarta nauka
Platforma Otwartej Nauki, ICM, Uniwersytet Warszawski
Marta Hoffman-Sommer, Michał Starczewski
“Otwarta nauka to przekonanie, że wiedzę naukową wszelkiego rodzaju należy
otwarcie udostępniać innym na tak wczesnym etapie procesu badawczego, jak
to tylko możliwe.”
Michael Nielsen
Otwarta nauka
Otwarty dostęp do publikacji
Otwarte dane badawcze
Otwarte oprogramowanie
Nauka obywatelska
Otwarte recenzje
Otwarte notatniki laboratoryjne
Otwarte zasoby edukacyjne
Otwarty dostęp
Guidelines on Open Access to Scientific Publications and Research Data in Horizon 2020. Wersja: 16 December 2013.
Co to jest otwarty dostęp?Komisja Europejska (2013):
„Otwarty dostęp można zdefiniować jako praktykę udostępniania informacji
naukowej on-line w taki sposób, by była dla użytkownika końcowego bezpłatna i
by możliwe było jej ponowne wykorzystanie.
W kontekście badań i innowacji „informacja naukowa” oznacza
(i) recenzowane artykuły badawcze (publikowane w czasopismach naukowych)
oraz
(ii) dane badawcze (dane leżące u podstaw publikacji naukowych, dane
przetworzone i/lub dane surowe).”
Open Data Definition – definicja otwartości
Wiedza jest otwarta wtedy, gdy każdy ma do niej dostęp, może z niej korzystać,
modyfikować ją i przekazywać dalej – podlegając wyłącznie ograniczeniom związanym
z zachowaniem informacji o pochodzeniu wiedzy i z utrzymaniem jej otwartego
charakteru.
Open Knowledge Foundation, http://opendefinition.org/od/2.1/en/
Rezultaty badań naukowych
Artykuły i książki
KTH
Bib
liote
ket,
CC
-BY-
SAh
ttp
s://
ww
w.f
lickr
.co
m/p
ho
tos/
kth
bib
liote
ket/
44
72
64
04
23
/
Dane badawcze
Jakie są korzyści z otwartego dostępu? otwarte publikacje i dane są dostępne dla szerszego grona odbiorców:
mogą z nich korzystać osoby spoza środowiska akademickiego – nauczyciele i
uczniowie, lekarze, firmy i przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, i inni
mogą z nich korzystać naukowcy z krajów lub instytucji o słabszym dostępie
otwartość poprawia funkcjonowanie nauki:
szybsza komunikacja w nauce – badania posuwają się szybciej, mniej duplikacji badań
częściej korzystają naukowcy z innych dziedzin – ułatwia badania interdyscyplinarne
jest mniej konkurencji, a więcej współpracy, także międzynarodowej
łatwiej wychwytywać oszustwa i nierzetelność naukową
otwarte licencje pozwalają na maszynową analizę tekstów
archiwizacja – bezpieczne, długoterminowe przechowywanie treści w postaci cyfrowej
Kiedy jesteśmy zobowiązani do otwartego udostępniania
rezultatów naszych badań?
1. Wymagania grantodawców – np. KE w programie Horyzont2020
wymaga otwartego dostępu do publikacji i danych badawczych.
2. Wymagania pracodawców – niektóre uczelnie na świecie wymagają od
swoich pracowników otwartego dostępu do publikacji (rzadziej danych).
3. Wymagania czasopism naukowych – wiele (coraz więcej!) czasopism
wymaga, aby dane powiązane z publikowanym artykułem były
udostępnione w repozytorium.
Sytuacja w Polsce
Dokument MNiSW (październik 2015):
Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce
„…zaleca, aby krajowe podmioty finansujące badania naukowe ześrodków publicznych (…) stosowały i upowszechniały zasady, zgodnie zktórymi publikacje i dane badawcze powstające w wynikufinansowanych lub współfinansowanych przez nie badań znajdą się wotwartym dostępie.”
Otwarty dostęp
do publikacji naukowych
Otwarty dostęp do publikacji naukowych
Otwarte czasopisma i książki
(złota droga)
Otwarte repozytoria
(zielona droga)
1. Otwarte czasopisma i książki
Wydawca umożliwia darmowy dostęp dla wszystkich bezpośrednio na stronie
internetowej czasopisma (lub wydawnictwa).
2. Otwarte repozytoria
Oprócz opublikowania w czasopiśmie, autor (lub rzadziej: wydawca) zamieszcza
publikację również w repozytorium, gdzie jest dostępna za darmo dla
wszystkich.
Otwarte czasopisma
Czasopisma otwarte – wszystkie artykuły są otwarte.
Czasopisma hybrydowe – otwarte są te artykuły, za które autor zapłacił; nadal
funkcjonują płatne prenumeraty.
http://www.modernlanguagesopen.org/
PLOS – Public Library of Sciencehttps://www.plos.org/
eLifehttps://elifesciences.org/
pressto.amu.edu.pl
Otwarte książki naukowe
Wydawnictwo udostępnia książkę za darmo w internecie – możliwa również
płatna wersja drukowana – książka może być na otwartej licencji.
Wiele wydawnictw naukowych, zwłaszcza uczelnianych – według indywidualnych ustaleń.
https://books.openedition.org/
Otwarte repozytoria publikacji
Repozytorium – przechowuje i udostępnia publikacje naukowe, deponowane przez
autora (rzadziej przez wydawcę) – równolegle do publikacji w czasopiśmie.
1. Dziedzinowe – przyjmują materiały z danej dziedziny nauki
2. Instytucjonalne – przyjmują materiały od pracowników i
studentów danej instytucji, lub od grantobiorców danej instytucji
3. Ogólne – przyjmują materiały naukowe od wszystkich i z każdej
dziedziny nauki.
Repozytoria dziedzinowe SSRN – Social Sciences Research Network www.ssrn.com
arXivhttp://arxiv.org/
PubMed Central https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/
Repozytoria instytucjonalneDASH – Digital Access to Scholarship at Harvardhttps://dash.harvard.edu/ AMUR – Adam Mickiewicz University Repository
https://repozytorium.amu.edu.pl/
w Polsce działa ponad 30 repozytoriów instytucjonalnych
Repozytorium CeON – prowadzone przez ICM UWhttps://depot.ceon.pl/
Repozytoria ogólne
Zenodo – prowadzone w CERN, finansowane przez Komisję Europejskąhttps://zenodo.org/
OpenAIRE – Open Access Infrastructure for Research in Europe
www.openaire.eu
Dwa główne obszary problemów:
1. Kwestie finansowe – kto płaci za proces wydawniczy?
2. Kwestie prawne – komu wolno decydować o
udostępnieniu danej publikacji?
Finansowanie czasopism naukowych
Autor
Wydawca
Czytelnik
prenumerata
Autor
Wydawca
Czytelnik
APC
Autor
Wydawca
Czytelnik
Instytucja zewnętrzna
dotacja
czasopismo zamknięte
czasopismo otwartemodel APC
czasopismo otwartemodel bezpłatny
APC – article processing charge
Finansowanie czasopism naukowych
Autor
Wydawca
Czytelnik
prenumerata
Autor
Wydawca
Czytelnik
APC
Autor
Wydawca
Czytelnik
Instytucja zewnętrzna
dotacja
czasopismo zamknięte
czasopismo otwartemodel APC
czasopismo otwartemodel bezpłatny
APC – article processing charge
Czasopisma hybrydowe
Autor
Wydawca
Czytelnik
prenumerata
Autor
Wydawca
Czytelnik
APC
Czasopismo pozostaje
zamknięte, ale wybrane
artykuły (te, za które
autorzy zapłacili) są
dostępne w sposób
otwarty
czasopismo hybrydowe:
double-dipping
czasopismo zamknięte
czasopismo otwartemodel APC
Finansowanie otwartych repozytoriów
Autor
Repozytorium
Czytelnik
Instytucja zewnętrzna
otwarte repozytorium
(np. uczelnia, instytut badawczy, instytucja finansująca naukę, rząd, …)
A co na to prawo autorskie?
Cold Storage, https://www.flickr.com/photos/coldstorage/3167929623/; CC BY 2.0
Prawo autorskie• Prawa wyłączne („wszystkie prawa zastrzeżone”)
• Przedmiot ochrony: UTWÓR
• (przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze)
• Ale NIE: idee, odkrycia, procedury, koncepcje matematyczne, …
Prawa autorskie
Osobiste- więź twórcy z utworem
(autorstwo, integralność,
decyzja o udostępnieniu, …)
- nieograniczone w czasie
- niezbywalne
Majątkowe- korzystanie z utworu na
różnych polach eksploatacji
- ograniczone w czasie
- zbywalne
Dozwolony użytek
Ustawowe ograniczenie wyłączności praw
Co można zrobić z utworem bez zgody autora?
Autor – wydawca
Przeniesienie praw
Na wszystkie pola
eksploatacji
Na niektóre pola
eksploatacji
licencja
wyłączna niewyłączna
Naukowiec jako twórca
Czy prawa osobiste i majątkowe są tak samo ważne?
„Niektóre prawa zastrzeżone”
BY – uznanie autorstwa
NC – użycie niekomercyjne
SA – na tych samych warunkach
ND – bez utworów zależnych
Anita Wasik,CC BY-SA 3.0 PL
Na jak wiele pozwolę odbiorcy?
Otwarty dostęp
GRATIS
Otwarty dostęp
LIBRE
Creative Commons w nauce• Autorskie prawa majątkowe mogą blokować rozpowszechnianie publikacji
• Licencje CC zapewniają ochronę praw osobistych (m.in. autorstwo)
• Walutą naukowców są cytowania i prestiż
• Text & data mining
Umowy Na co zwracać uwagę?
• kto zawiera umowę?
• forma (pisemna?)
• pola eksploatacji
• odpłatność
• możliwość zmiany
• wypowiedzenie
• kary umowne
Ważność umowy
Ochrona interesów
Pomocnik Prawny PON
Otwarty dostęp
do danych badawczych
Rezultaty badań naukowych
Artykuły i książki
KTH
Bib
liote
ket,
CC
-BY-
SAh
ttp
s://
ww
w.f
lickr
.co
m/p
ho
tos/
kth
bib
liote
ket/
44
72
64
04
23
/
Dane badawcze
Definicje danych badawczych
„Dane badawcze to dane zebrane, zaobserwowane lub wytworzone jako materiał do analizy, w celu uzyskania oryginalnych wyników naukowych.”
„…zarejestrowane materiały o charakterze faktograficznym powszechnie uznawane przez społeczność naukową za niezbędne do oceny wyników badań naukowych.”
Dane liczbowe
Dokumenty tekstowe, notatki
Kwestionariusze, ankiety, wyniki badań ankietowych
Nagrania audio i video, zdjęcia
Zawartość baz danych (video, audio, teksty, obrazy)
Modele matematyczne, algorytmy
Oprogramowanie (skrypty, pliki wejściowe…)
Wyniki symulacji komputerowych
Protokoły laboratoryjne, opisy metodologiczne
Próbki, artefakty, obiekty
Co zaliczamy do danych badawczych?
Guidelines on Open Access to Scientific Publications and Research Data in Horizon 2020. Wersja: 16 December 2013.
Co to jest otwarty dostęp?Komisja Europejska (2013):
„Otwarty dostęp można zdefiniować jako praktykę udostępniania informacji
naukowej on-line w taki sposób, by była dla użytkownika końcowego bezpłatna i
by możliwe było jej ponowne wykorzystanie.
W kontekście badań i innowacji „informacja naukowa” oznacza
(i) recenzowane artykuły badawcze (publikowane w czasopismach naukowych)
oraz
(ii) dane badawcze (dane leżące u podstaw publikacji naukowych, dane
przetworzone i/lub dane surowe).”
Po co otwierać dane?
1. Możliwość weryfikacji naszych wyników – powtarzalność
w nauce (reproducibility)
2. Możliwość ponownego wykorzystania – przez nas i przez
innych, również komercyjnie (re-use)
FAIR data
Findable - łatwo je znaleźć
Accessible - są dostępne dla wszystkich
Interoperable - można je połączyć z innymi danymi
Reusable - można je ponownie wykorzystać
Otwarty dostęp do danych naukowych
Otwarte repozytoria(zielona droga)
Otwarte repozytoria danych badawczych
1. Specjalistyczne – przyjmuje dane wybranego typu, np. uzyskane
za pomocą eksperymentu danego rodzaju
2. Dziedzinowe – przyjmuje dane z wybranej dziedziny nauki
3. Instytucjonalne – przyjmuje dane od pracowników i studentów
danej instytucji, lub od grantobiorców danej instytucji
4. Ogólne (catch-all) – przyjmuje dane naukowe od wszystkich i z
każdej dziedziny nauki
Repozytoria specjalistyczne
Berm
an, K
leyw
egt, N
akam
ura
, M
ark
ley
(2012)
http
://d
x.d
oi.org
/10.1
016/j.s
tr.2
012.0
1.0
10
Protein Data Bank
Repozytorium danych społecznych prowadzone przez ISS UW i IFiS PAN
GenBank
htt
p:/
/ww
w.n
cbi.nlm
.nih
.gov/g
e
nbank/s
tatistics
Oxford Text Archive
Repozytoria tematyczne
Repozytorium danych biologicznych, dostępne dla wszystkich
Repozytorium danych z nauk społecznych i humanistycznych
Repozytorium danych z nauk o ziemi, dostępne dla wszystkich
Repozytoria instytucjonalne
Repozytorium uczelniane
Repozytorium tematyczne prowadzone przez brytyjską instytucję finansującą badania: Natural Environment Research Council
Repozytoria ogólne
Krajowe repozytorium danych: Holandia
Krajowe repozytorium danych: Polska
Repozytorium ogólnodostępne(publikacje + dane)
Repozytorium ogólnodostępne(publikacje + dane)
re3data.org – wyszukiwarka repozytoriów
• Artykuły opisujące dane (data descriptors)
• Dane są deponowane w repozytoriach
• Niektóre czasopisma dopuszczają też możliwość dołączania danych w
postaci Supplementary Material
Uzupełnienie systemu repozytoryjnego, nie alternatywa
Czasopisma publikujące dane (data journals)
Trudnościw udostępnianiu danych badawczych
• Selekcja danych – co jest wartościowe?
• Przygotowanie danych – pełna dokumentacja, metadane, formaty
• Stan prawny danych – czy mam prawo je udostępnić? W jaki sposób
inni będą mogli z nich korzystać?
Przygotowanie danych – dokumentacja
Dane pozbawione dokumentacji będą bezwartościowe z punktu widzenia ponownego wykorzystania.
1. Metadane typu bibliograficznego: autorzy, afiliacje, tytuł, czas powstania
2. Kontekst badania naukowego: po co te dane powstały?
3. Metodologia badań
4. Powiązania z innymi zbiorami, z publikacjami naukowymi
5. Status prawny danych – co wolno użytkownikowi
6. …
Jak sobie ułatwić zarządzanie danymi?
Plan zarządzania danymi (DMP; data management plan)
1. Jakie dane zostaną wytworzone lub zebrane?
(co będą zawierać? jakie będą formaty plików? jak dużo będzie danych?)
2. Jak zostaną uporządkowane i opisane?
3. Kwestie etyczne i prawne
(kwestie związane z ochroną prywatności, dane niejawne, etc.)
4. W jaki sposób dane zostaną udostępnione?
(jak, kiedy, komu)
5. Które dane będą przechowywane długoterminowo? Gdzie, jak długo?
Slajd przygotowany na podstawie materiałów DCC: www.dcc.ac.uk/resources/data-management-plans/checklist
Czy wszystkie dane powinny być otwarte? Nie.
Ale informacja o istnieniu danych zawsze powinna być publicznie dostępna:
• Inni mogą się dowiedzieć o danych i negocjować z nami dostęp
• Pozwala to uniknąć duplikacji badań
Slajd na podstawie: Kevin Ashley, DCC, CC-BY
Dane osobowe
Bezpieczeństwo narodowe
Komercjalizacja wyników badań
As open as possible, as closed as necessary
– ograniczenia prawne i etyczne oraz spójność z celem prowadzonych
badań (np. komercjalizacja)
http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/grants_manual/hi/oa_pilot/h2020-hi-oa-data-mgt_en.pdf - Guidelines on FAIR Data Management, wersja 3.0, 26 July 2016
Dane badawcze Aspekty prawne
Dobra osobisteOchrona baz danych
Wizerunek Dane osobowe
Istotny co do jakości lub ilości nakład inwestycyjny
• czas ochrony: 15 lat od sporządzenia / udostępnienia bazy• istotna zmiana => czas ochrony liczy się odrębnie
• Baza danych może być UTWOREM• ochrona prawnoautorska
Bazy danych
PRODUCENT BAZY DANYCH
• ponosi ryzyko nakładu inwestycyjnego
• wyłączne prawo wykorzystania danych w całości lub istotnej części
M.in.: • zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia • nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica
korespondencji • twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i
racjonalizatorska
Dobra osobiste
• jako dobro osobiste
• ochrona w prawie autorskim
Zasada: rozpowszechnianie wizerunku wymaga zgody
Chyba że:
- osoba powszechnie znana, a wizerunek - w związku z pełnieniem funkcji publicznej
- osoba stanowi szczegół całości
Wizerunek
• dane osobowe = wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej
• przetwarzanie danych osobowych
• administrator danych osobowych
Dane osobowe
Dane osobowe
“Zwykłe”Wrażliwe
(sensytywne)
Przetwarzanie danych osobowych
Kiedy można przetwarzać dane osobowe?
• ZGODA• podstawa prawna• w celu realizacji umowy• prawnie usprawiedliwione cele, o ile nie narusza to praw i
wolności
Obowiązek informacyjny
Konieczność poinformowania o zbieraniu danych i celu
Dane wrażliwe (sensytywne)
• pochodzenie rasowe lub etniczne • poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne • przynależność wyznaniowa, partyjna lub związkowa• o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu
seksualnym • dotyczące skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a
także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym
Dane wrażliwe c.d.
Zasada: konieczna zgoda na piśmie.
Wyjątki:
- istnieje podstawa prawna
- jest to niezbędne do prowadzenia badań naukowych, w tym do przygotowania rozprawy wymaganej do uzyskania dyplomu ukończenia szkoły wyższej lub stopnia naukowego; publikowanie wyników badań naukowych nie może następować w sposób umożliwiający identyfikację osób, których dane zostały przetworzone
Dane osobowe a “państwa trzecie”
• W jakim państwie znajdują się serwery?
• Problemy z USA
RODO
25 V 2018 r. - Rozporządzenie Ogólne dot. Danych Osobowych
Dziękujęmy za uwagę
Kontakt:
m.hoffman-sommer@icm.edu.pl
m.starczewski@icm.edu.pl
Wymagania Komisji Europejskiej w programie Horyzont 2020
Otwarty dostęp do publikacji w H2020
Każdy beneficjent programu Horyzont 2020 musi zapewnić otwarty dostęp do
wszystkich recenzowanych publikacji naukowych jakie powstaną w oparciu o
uzyskane wyniki.
Aby spełnić powyższe wymaganie, beneficjenci muszą przynajmniej zapewnić, że
ich publikacje będzie można czytać online, ściągać i drukować. Wszelkie dodatkowe
uprawnienia dla użytkowników, takie jak prawo do kopiowania,
rozpowszechniania, przeszukiwania, linkowania i analizy maszynowej, zwiększają
użyteczność udostępnionej publikacji, tak więc beneficjenci są zobowiązani do
dołożenia wszelkich starań, aby zapewnić tak wiele spośród tych dodatkowych
uprawnień, jak to tylko możliwe.
Pilotaż Otwartych Danych w H2020– od stycznia 2017 został rozszerzony do programu Open Research Data by Default
„Od finansowanych projektów […] jest wymagane korzystanie ze
szczegółowego planu zarządzania danymi, odnoszącego się do
poszczególnych zbiorów danych.”
„Pilotaż Otwartych Danych obejmuje dwa rodzaje danych:
1) dane (…) niezbędne do weryfikacji wyników prezentowanych w
publikacjach naukowych należy udostępniać tak szybko, jak to możliwe;
2) inne dane (…) wymienione w planie zarządzania danymi należy
udostępniać zgodnie z ustalonymi w planie terminami.
(…) Projekty objęte pilotażem są zobowiązane do deponowania opisanych
powyżej danych badawczych, najlepiej w repozytoriach danych
badawczych.”
„Na ile to możliwe, projekty są zobowiązane do podjęcia działań
umożliwiających osobom trzecim dostęp do danych badawczych,
ich analizę maszynową, ponowne wykorzystanie, kopiowanie i
rozpowszechnianie (bez opłat ze strony użytkowników).
Prostą i skuteczną metodą osiągnięcia powyższego celu jest
dołączenie do deponowanych danych licencji Creative Commons
(CC-BY lub oświadczenia CC0).”
Kiedy można się wyłączyć z pilotażu?
• Gdy planowane jest komercyjne lub przemysłowe wykorzystanie danych
• Gdy uczestnictwo stoi w sprzeczności z wymogami poufności, związanymi z
bezpieczeństwem
• Gdy stoi w sprzeczności z obowiązującymi zasadami ochrony danych osobowych
• Gdyby udział w pilotażu uniemożliwiał osiągnięcie głównego celu naszych działań
• Jeżeli w ramach projektu nie zostaną wytworzone ani zebrane żadne dane naukowe
• Gdy występują inne uzasadnione przyczyny by nie uczestniczyć w pilotażu
Można się wyłączyć zarówno na etapie wniosku grantowego, jak i w trakcie trwania
projektu. Powody wyłączenia należy wyjaśnić w Planie Zarządzania Danymi.
Slajd na podstawie: Sarah Jones, Kevin Ashley, DCC, CC-BY