Justyna Fijałkowska*
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań
przedsiębiorstw
Wstęp
W warunkach dokonującego się obecnie bezprecedensowego tempa
przemian społeczno-gospodarczych coraz wyraźniej ujawniają się trud-
ności w pomiarze i kompletnym oraz wiarygodny odzwierciedleniu re-
zultatów działań przedsiębiorstw. Dokonania przedsiębiorstw są rozu-
miane w różnorodny sposób: od najprostszego ujęcia – dokonanie jako
wynik finansowy – do pojmowania dokonań w bardzo szerokim rozu-
mieniu, obejmującym całokształt rezultatów działania przedsiębiorstw,
zarówno w kontekście finansowym jak i pozafinansowym. Rachunko-
wość powinna służyć odzwierciedleniu sytuacji finansowej i pozycji
przedsiębiorstwa na rynku. Powinna więc mierzyć dokonania przedsię-
biorstwa. Prawidłowy pomiar w rachunkowości przesądza o bieżących
i przyszłych sukcesach przedsiębiorstw, jest pomocny przy ocenie i kon-
troli. Stanowi on również podstawę do podejmowania decyzji ekono-
micznych. Obecnie musi on być poszerzony o pomiar związany z nie-
materialnymi aspektami funkcjonowania przedsiębiorstwa. Brak odpo-
wiedniego pomiaru dokonań przedsiębiorstw oznacza brak kontroli
wewnętrznej niemierzonych elementów i niemożność efektywnego za-
rządzania nimi, ani brania ich pod uwagę przy podejmowaniu decyzji
ekonomicznych dotyczących przedsiębiorstwa jako całości.
Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie ewolucji podejść do
pomiaru dokonań przedsiębiorstw oraz zaprezentowanie jednej z metod
ewaluacji osiągnięć przedsiębiorstw, z założenia odpowiadającej wymo-
gom Nowej Ekonomii, jaką jest Value Added Intellectual Coefficient
(VAIC™). W artykule tym skoncentrowano się na zaprezentowaniu cha-
rakterystyki tej metody oraz algorytmu jej wyliczania. Podjęto również
próbę oceny tej metody z punktu widzenia jej prawidłowości i przydat-
ności.
* Dr, Katedra Rachunkowości i Finansów MŚP, Instytut Finansów, Wydział Ekonomicz-
no-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, [email protected], ul. P.O.W. 3/5,
90-255 Łódź
Justyna Fijałkowska
64
W artykule zastosowano metodę normatywną, zgodnie ze stwier-
dzeniem Ijiri’ego [Ijiri, 1975, s. 78], że celem podejścia normatywnego
jest podkreślenie tych obszarów, gdzie najbardziej potrzebne są zmiany
i w których są one wykonalne. Przyjęto, że obecnie konieczne jest
usprawnienie systemu pomiaru dokonań przedsiębiorstw i stąd kwestia
ta powinna być traktowana jako jeden z podstawowych obszarów zain-
teresowania praktyki gospodarczej.
1. Pomiar dokonań przedsiębiorstw a rachunkowość Przedmiotem pomiaru w rachunkowości jest działalność gospodar-
cza (zdarzenia gospodarcze) oraz wyniki finansowe. Rachunkowość
mierzy więc sytuację majątkową jednostki. W tym celu konieczne jest
ustalenie, czy dane zdarzenie gospodarcze prowadzi do powstania któ-
regoś z elementów majątku lub źródeł finansowania, czyli czy spełnia
definicję uznania w systemie rachunkowości, a następnie dokonywany
jest pomiar jego wartości na podstawie zasad wyceny. Rachunkowość
mierzy również dokonania jednostki, czyli stopień realizacji postawio-
nych przed przedsiębiorstwem celów ekonomicznych. Często dokona-
nia utożsamia się z efektami, rezultatami, wynikami przedsiębiorstwa.
Można wyróżnić trzy fazy rozwoju koncepcji pomiaru wyników [Micha-
lak, 2007], [Michalak, 2008], odpowiadające fazom rozwoju rachunko-
wości zarządczej:
1) faza pierwsza – pomiar wyników przy wykorzystaniu pojedynczych
mierników finansowych; jest to pomiar dokonań powszechny w po-
czątkowym okresie rozwoju systemu kapitalistycznego, charaktery-
zującym się prostymi formami organizacyjno-prawnymi jednostek
ekonomicznych oraz masową produkcją jednorodnych wyrobów; na
tym etapie rachunkowość koncentrowała się głównie na pomiarze
wyniku finansowego przedsiębiorstwa oraz na wyliczaniu podsta-
wowych wskaźników finansowych, dotyczących głównie rentowno-
ści i realizacji budżetów,
2) faza druga – pomiar wyników z zastosowaniem wskaźników finan-
sowych; jest to okres industrialny charakteryzujący się zaawanso-
wanym rozwojem kapitalizmu, większym międzynarodowy prze-
pływem kapitału, większym znaczeniem rynków kapitałowych, po-
większaniem rozmiarów przedsiębiorstw, wzrostem wymagań
klientów; rachunkowość w tej fazie koncentruje się na pomiarze
efektywności inwestowanego kapitału oraz na płynności finansowej
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
65
i dla dokonywania pomiaru wykorzystuje szeroką skalę systemu
wskaźników finansowych, wielowskaźnikowych pomiarów doko-
nań, takich jak system Altmana czy DuPonta,
3) faza trzecia – pomiar wyników z wykorzystaniem mierników zdy-
wersyfikowanych; jest to etap globalizacji rynków, bardzo dużej
mobilności kapitału, szybkiego przepływu informacji, skompliko-
wanych i zmiennych struktur organizacyjnych, krótkiego życia pro-
duktów, dużych wymagań ze strony klientów; sukces przedsię-
biorstw opary jest na umiejętności gromadzenia, wykorzystywania
i kodyfikacji wiedzy; w fazie tej można wyróżnić trzy nurty pomiaru
dokonań przedsiębiorstw, odpowiadające różnemu rozumieniu ce-
lów funkcjonowania przedsiębiorstw, a mianowicie:
– koncepcje pomiaru wartości dla akcjonariuszy (np. ekonomiczna
wartość dodana EVA, wartość dla akcjonariuszy SHV, zysk eko-
nomiczny),
– koncepcje pomiaru wartości dla interesariuszy (np. zbilansowa-
na karta wyników, piramida wyników, model EFQM),
– koncepcje pomiaru zasobów niematerialnych – kapitału intelek-
tualnego (wśród nich metoda VAIC™).
Tradycyjne miary, które były w centrum zainteresowania menedże-
rów w przeszłości dotyczyły głównie wyników finansowych jednostki
w formie np. wyniku finansowego netto, wyniku finansowego brutto,
EBIT, wskaźników rentowności (ROE, ROA, ROS), kwoty przepływów
pieniężnych czy przychodów ze sprzedaży. Z zastosowaniem tych miar
związane jest wiele wad i ograniczeń. Zawężają one pojęcie „dokonań”
przedsiębiorstw, pomijają w ocenie wiele istotnych aspektów funkcjo-
nowania przedsiębiorstw i nie są adekwatne do oceny strategicznej do-
konań jednostki w ujęciu całościowym. Nie zaspokajają one również
potrzeb informacyjnych ani wewnętrznych, ani zewnętrznych interesa-
riuszy organizacji. Prawidłowy pomiar dokonań przedsiębiorstw uza-
leżniony jest między innymi od tego, co zostanie zdefiniowane jako cele
ich funkcjonowania. W dzisiejszych realiach ekonomicznych z pewno-
ścią jedynym wskaźnikiem sukcesu organizacji biznesowej nie jest wy-
sokość generowanego zysku. Menedżerowie zauważają, że konieczne
jest tworzenie i powiększanie wartości dla interesariuszy. Ważne jest
odpowiednie inwestowanie kapitałów – coraz częściej odnoszące się do
inwestowania w zasoby niematerialne, w tym często w zasoby ludzkie,
technologie informatyczne, w badania i rozwój – przesądzające o wize-
Justyna Fijałkowska
66
runku przedsiębiorstwa na rynku, o jego rozwoju i sukcesie. Takie in-
westycje dają możliwość uzyskiwania przewagi konkurencyjnej i za-
pewniają długookresowy sukces finansowy przedsiębiorstw [Canibano
i inni, 2000], [Nakamura, 1999], [Goldfinger, 1997]. Inwestycje te wiążą
się z dużymi nakładami, które często powodują obniżenie bieżącego
wyniku finansowego (tradycyjnie traktowanego jako wskaźnik dokonań
przedsiębiorstwa), jednak przyczyniają się do długoterminowych zy-
sków przedsiębiorstwa. Stąd, poza analizą danych dotyczących bieżące-
go wyniku finansowego i wiążących się z nim podstawowych wskaźni-
ków, konieczne staje się dziś poszerzenie sposobu pomiaru dokonań
przedsiębiorstw. Wraz z koncepcją zarządzania wiedzą i kapitałem inte-
lektualnym zauważa się, że tradycyjny zestaw miar dokonań po-
wszechnie stosowany w przedsiębiorstwach, odnoszący się do dwóch
wyżej wymienionych faz, jest niewystarczający dla poprawnej oceny
wpływu technologii i zasobów ludzkich na dokonania organizacji
[Yang, 2004]. Odpowiedni pomiar determinuje efektywne zarządzanie,
stąd jest niezmiernie istotny dla przedsiębiorstw. Tradycyjny pomiar
dokonań przedsiębiorstw z wykorzystaniem jedynie miar finansowych,
jako podstawa oceny przedsiębiorstwa i zarządzania nim, jest więc
przedmiotem krytyki w literaturze przedmiotu [np. Johnson, 1987],
[Kaplan, 2002]. Prawidłowy pomiar w rachunkowości przesądza o bie-
żących i przyszłych sukcesach przedsiębiorstw, jest pomocny przy oce-
nie i kontroli, stanowi podstawę podejmowania racjonalnych decyzji
ekonomicznych. Jak podkreślają Kaplan i Norton [Kaplan, Norton, 2002]
„w nowej ekonomii nie wystarcza już pomiar tradycyjnych, wyłącznie
fizycznych aspektów ekonomicznych procesów, zarówno na poziomie
makro- jak i mikroekonomicznym. To, co staje się istotne to włączenie
do systemu rachunkowości, a tym samym i pomiaru, niematerialnej czę-
ści ekonomii, zwłaszcza tej części związanej z zasobami intelektualnymi
i ludzkimi”. Konieczne staje się zastosowanie metod szerzej ujmujących
działalność przedsiębiorstwa i umożliwiających bardziej kompletny
pomiar jego dokonań. Obecny rozwój koncepcji pomiaru rezultatów
działań przedsiębiorstw poszerza więc zakres pomiaru o zastosowanie
miar kwantytatywnych, lecz niefinansowych (np. miary ilości) oraz
o oceny jakościowe (opisowe, narracyjne, takie jak satysfakcja klientów,
jakość produktów czy usług). Przegląd literatury przedmiotu dostarcza
nam wiele metod pomiaru dokonań przedsiębiorstw: jedno z podejść
bazuje na ekonomicznej koncepcji funkcji produkcji [Lim, Dallimore,
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
67
2004], inne metody wykorzystują głownie kombinację finansowych
i niefinansowych mierników, które wspólnie mają za zadanie nakreślać
osiągnięcia przedsiębiorstwa. Do takich metod należy Balanced Score-
card [Kaplan, Norton, 1992], Intangible Assets Monitor [Sveiby, 1997],
Nawigator Skandii [Edvinsson, Malone, 1997]. Metody te były często
krytykowane za trudności z dostępem do danych dla ich przygotowa-
nia. Są one w zasadzie przydatne tylko tym, którzy są wewnątrz przed-
siębiorstwa (zarząd) i mają wolny dostęp do wewnętrznej informacji.
Inwestorzy, analitycy i inni zewnętrzni użytkownicy informacji przed-
siębiorstw, na podstawie danych ujawnianych przez przedsiębiorstwa,
nie są w stanie z metod tych skorzystać. Ponadto metody te są praco-
chłonne, dostarczają informacji złożonych i opisowych, trudnych więc
do interpretacji i do dokonywania porównań. Jako odpowiedź na te nie-
doskonałości wspomnianych metod zostało zaproponowane podejście
do pomiaru dokonań przedsiębiorstw bazujące na wyliczaniu wskaźni-
ka Value Added Intellectual Coefficient (VAIC™).
2. VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań
Metoda Value Added Intellectual Coefficient (VAIC™) została
opracowana przez Alena Pulica, profesora Uniwersytetu w Zagrzebiu
i w Graz, współzałożyciela austriackiego Intellectual Capital Reserach
Centre. Metoda ta ma z założenia na celu pomiar efektywności kluczo-
wych zasobów w przedsiębiorstwie. Została ona również wykorzystana
do pomiaru efektywności regionów w Chorwacji.
Pulic [Pulic, 2000] wychodzi z założenia, że tradycyjna rachunko-
wość skoncentrowana była na kontroli kosztów, obecnie jednak ko-
nieczne jest by nadać wyższą rangę analizie procesu tworzenia wartości.
Podkreśla on, że aby zarządzać wartością musi ona podlegać wycenie.
Logiką biznesu w dzisiejszym świecie jest wzrost i długoterminowe
tworzenie wartości. Tradycyjne wskaźniki sukcesu biznesu, takie jak
przychody, dodatnie przepływy pieniężne, zysk, udział w rynku czy
przywództwo rynkowe, nie dostarczają wystarczającej informacji o tym,
czy przedsiębiorstwo rzeczywiście tworzy wartość dla akcjonariu-
szy/właścicieli, czy też nie. Pulic zaznacza, że jedynie wtedy, gdy przed-
siębiorstwo tworzy większą wartość, niż wartość zasobów, które są za-
inwestowane, można mówić o logice kontynuowania danej działalności
i o tworzeniu wartości dodanej. Umiejętność tworzenia wartości przez
przedsiębiorstwo stała się podstawowym kryterium sukcesu. Głównym
Justyna Fijałkowska
68
celem przedsiębiorstwa jest zwiększanie tej umiejętności w długim okre-
sie czasu, co może być osiągnięte poprzez inwestowanie w zasoby inte-
lektualne (głównie kapitał ludzki, który jest kluczowym czynnikiem
kreowania wartości nowoczesnego biznesu). Materialne rezultaty two-
rzenia wartości (zysk, większa wartość) są uzależnione od niematerial-
nych form tworzenia wartości (zwiększona szybkość i efektywność ko-
munikowania się, lepsze relacje z klientami, tworzenie i utrzymywanie
dobrej reputacji). Wskaźnik VAIC z założenia jest stworzony tak, by
sprostać tym wymogom i dokonać pomiaru efektywności kluczowych
zasobów w przedsiębiorstwie.
Pulic [Pulic, 2000] zakłada, że są dwa główne zasoby przyczyniające
się do tworzenia wartości dodanej w przedsiębiorstwie: kapitał zaanga-
żowany i kapitał intelektualny. Pierwszy składa się z kapitału fizyczne-
go i kapitału finansowego, natomiast kapitał intelektualny to kapitał
ludzki i kapitał strukturalny. Wartość dodana stanowi to, co na wyjściu
pomniejszone o to, co na wejściu, czyli efekty minus nakłady. Efektem
są przychody ze sprzedaży, nakładem wszystko to, co pochodzi z ze-
wnątrz przedsiębiorstwa. Metoda VAIC™ polega na obliczeniu sumy
efektywności trzech rodzajów kapitałów w przedsiębiorstwie: kapitału
ludzkiego, kapitału strukturalnego i kapitału zaangażowanego. Łącznie
wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego i kapitału
strukturalnego informuje o efektywności wykorzystania kapitału inte-
lektualnego. Im jest on wyższy, tym lepiej przedsiębiorstwo wykorzy-
stuje posiadany kapitał intelektualny. W podobny sposób dokonuje się
również oceny efektywności zaangażowanego kapitału fizycznego
i efektywność zaangażowanego kapitału strukturalnego. Suma trzech
wskaźników efektywności (kapitału ludzkiego, kapitału strukturalnego
i kapitału zaangażowanego) daje łączny wskaźnik VAIC™, który ocenia
ogólną efektywność zaangażowanych w działalność aktywów, czyli
efektywność kreowania wartości dodanej przez kapitał przedsiębior-
stwa. Głównym założeniem tej metody jest przyjęcie, że koszty pracy są
składnikiem aktywów, a nie kosztem w rachunku zysków i strat. W po-
niższej tabeli (Tablica 1) przedstawiono etapy, zmierzające do określenia
wysokości wskaźnika VAIC™.
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
69
Tablica 1. Model wyliczania miar VAIC™
Lp. Zmienna Formuła Objaśnienie
1 Wartość dodana
(VA)
VA = OP + EC + D + A
OP – zysk operacyj-
ny
EC – koszty zatrud-
nienia
D – utrata wartości
A – amortyzacja
EC – koszty zatrud-
nienia
CE – kapitał zaan-
gażowany, odpo-
wiadający wartości
księgowej aktywów
netto przedsiębior-
stwa
2 Kapitał ludzki (HC) HC = EC
3 Kapitał strukturalny
(SC)
SC = VA - HC
4 Efektywność kapita-
łu ludzkiego (HCE)
HCE = VA / HC
5 Efektywność kapita-
łu ludzkiego (SCE)
SCE = SC/VA
6 Kapitał intelektual-
ny (IC)
IC = EC + S.C.
7 Efektywność kapita-
łu intelektualnego
(ICE)
ICE = HCE + SCE
8 Efektywność kapita-
łu zaangażowanego
CEE = VA / CE
9 Współczynnik inte-
lektualnej wartości
do danej (VAIC™)
VAIC™ = ICE + CEE
Źródło: Opracowanie własne.
Zgodnie z metodą VAIC™ wartość dodana jest obiektywnym
wskaźnikiem sukcesu przedsiębiorstwa i pokazuje zdolność przedsię-
biorstwa do tworzenia wartości. Koszty zatrudnienia są traktowane
przez Pulic’a jako element aktywów i stąd powinny być prezentowane
w bilansie. Są one nazwane kapitałem ludzkim (kapitałem pracy). Pulic
zakłada, że kapitał strukturalny to różnica między wartością dodaną
a kapitałem ludzkim. Wyliczony w ten sposób kapitał strukturalny nie
jest tak niezależną miarą jak kapitał ludzki. Jako wartość wynikowa, jest
on uzależniony od wysokości wartości dodanej i jest odwrotnie propor-
cjonalny do kapitału ludzkiego. Im większy udział kapitału ludzkiego
HC w wartości dodanej VA tym mniejszy udział kapitału strukturalne-
go. W niektórych przypadkach kapitał strukturalny może w ogóle nie
istnieć. Pulic proponuje policzenie efektywności kapitału strukturalnego
(SCE), efektywności kapitału ludzkiego (HCE) i efektywność kapitału
intelektualnego (ICE), zgodnie ze schematem wyliczeń przedstawionych
Justyna Fijałkowska
70
w tablicy 1. Efektywność kapitału strukturalnego rośnie wraz ze wzro-
stem efektywności kapitału ludzkiego, a wzrosty te powodują łączny
wzrost efektywności kapitału intelektualnego. Efektywność kapitału
intelektualnego obliczana jest dzięki zsumowaniu częściowych efek-
tywności kapitału ludzkiego i strukturalnego. Aby mieć pełny obraz
efektywności zasobów kreujących wartość konieczne jest przeanalizo-
wanie również kapitału finansowego i fizycznego. Mimo, że rola tych
kapitałów w Nowej Ekonomii zmniejszyła się, nie można ich pominąć.
Kapitał intelektualny sam nie jest w stanie stworzyć wartości. Stąd po-
trzebna jest informacja o efektywności kapitału zaangażowanego.
W celu obliczenia łącznej efektywności tworzenia wartości przez
wszystkie zasoby w przedsiębiorstwie należy zsumować wszystkie
cząstkowe wskaźniki efektywności. W ten sposób określana jest wartość
współczynnika intelektualnej wartości dodanej VAIC™. Zagregowany
współczynnik pozwala zrozumieć łączną efektywność przedsiębiorstwa
i wskazuje jego „możliwości intelektualne”. Współczynnik VAIC™ mie-
rzy ile nowej wartości zostało stworzone z zainwestowanej w zasoby
jednostki pieniężnej. Wysoki wskaźnik VAIC informuje o dużym po-
ziomie tworzenia wartości dzięki wykorzystaniu zasobów przedsiębior-
stwa, łącznie z szeroko rozumianymi zasobami niematerialnymi, nie-
rozpoznawalnymi przez tradycyjną rachunkowość i stąd często pomija-
nymi w procesie pomiaru i zarządzania przedsiębiorstwem.
3. Zastosowanie metody VAIC™
Metoda VAIC™ jest bardzo powszechnie stosowana w praktyce
akademickiej jako narzędzie pomiaru efektywności szeroko rozumiane-
go kapitału przedsiębiorstwa, zarówno intelektualnego, jak i tzw. kapi-
tału zaangażowanego, czyli obejmującego tradycyjne bilansowe rozu-
mienie kapitału przedsiębiorstwa. Istnieje bogata literatura potwierdza-
jąca badanie efektywności kapitału przedsiębiorstwa na podstawie VA-
IC™, przeprowadzona w różnych krajach. VAIC™ staje się też często
metodą badania wartości kapitału intelektualnego, stanowiącego jeden
z jego elementów składowych. Ponadto często badany jest związek VA-
IC™ lub kapitału intelektualnego, obliczonego dzięki zastosowaniu me-
tody VAIC™, z podstawowymi miarami efektywności funkcjonowania
przedsiębiorstw, uzyskiwanymi dzięki danym zawartym w sprawozda-
niach finansowych, tj. z wynikiem finansowym, wskaźnikami ROA,
ROE, i E/P, wartością przychodów, wzrostem przychodów. Chen i inni,
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
71
[Chen i inni, 2005] przeprowadzając analizy na dużej próbie przedsię-
biorstw z Taiwanu, odnotowali silny pozytywny związek pomiędzy
VAIC i ROA, wartością księgową, wzrostem przychodów i produktyw-
nością pracowników. Podobne rezultaty uzyskał Shui [Shui, 2006]. Ting
i Lean [Ting, Lean, 2009], badając przedsiębiorstwa z Malezji, pokazali
silny związek między kapitałem ludzkim i ROA. Na podstawie próby
badawczej z Hong Kongu Chan [Chan, 2009] ukazuje silną zależność
między VAIC i ROA, ROE, między kapitałem ludzkim a obrotami w
przedsiębiorstwie oraz wartością księgową, a także zależność pomiędzy
kapitałem strukturalnym a ROA i ROE. Maditinos i inni [Maditinos
i inni, 2011] potwierdzają pozytywny związek pomiędzy kapitałem
ludzkim i ROA w spółkach greckich. Na podstawie danych z Australii
Clarke i inni [Clarke i inni, 2011] udowadniają zależność pomiędzy ele-
mentami VAIC a ROA, ROE i E/P. Podobne rezultaty, potwierdzające
zależność pomiędzy kapitałem intelektualnym, obliczonym na podsta-
wie VAIC, a wskaźnikami dokonań przedsiębiorstw, takimi jak ROA,
ROE oraz średnie obroty, prezentują Komnenic i Pakrajcic [Komnenic,
Pakrajcic, 2012] , bazując na danych z firm serbskich. W wymienionych
badaniach rezultaty analiz empirycznych potwierdzają silną zależność,
która jest ekonomicznie istotna. Niektóre badania metody VAIC™ i jej
związków z innymi wielkościami ekonomicznymi dotyczącymi przed-
siębiorstwa, dają jednak wyniki nieistotne ekonomicznie, np. badania
przeprowadzone w Finlandii przez Kujansivu i Lönnqvist [Kujansivu,
Lönnqvist, 2005], czy w Indiach przez Kamath [Kamath, 2008]. Firer
i Williams [Firer, Williams, 2003] przetestowali VAIC™ w odniesieniu
do tradycyjnie pojmowanych indykatorów dokonań przedsiębiorstw –
zyskowności, produktywności oraz wartości rynkowej i w rezultacie
uzyskali niewielką negatywną korelację z produktywnością i wartością
rynkową. Wyniki te były nieoczekiwane. Konieczne staje się więc dalsze
pogłębianie badań empirycznych na dużych próbach badawczych
i w długim okresie czasu, by zrewidować istotność i przydatność tej me-
tody.
4. Ocena metody VAIC™ VAIC™ jest wystandaryzowaną, spójną metodą pomiaru, umożli-
wiającą dokonywanie porównań w ramach dużych prób, nawet na
szczeblu międzynarodowym. Jest to system pomiaru, wskazujący war-
tość i osiągnięcia przedsiębiorstwa, danego regionu lub całego narodu.
Justyna Fijałkowska
72
Algorytm wyliczeń wskaźnika VAIC™ bazuje na łatwo dostępnych da-
nych finansowych, publikowanych przez przedsiębiorstwa w sprawoz-
daniu finansowym i weryfikowanych przez niezależnego biegłego re-
widenta, co podnosi ich wiarygodność i tym samym również czyni bar-
dziej wiarygodnym rezultaty wyliczeń dla określenia wartości VAIC™.
Zastosowanie metody VAIC™ umożliwia benchmarking i przewidywa-
nie przyszłości w relatywnie obiektywny sposób, stąd może być przy-
datny wszystkim uczestnikom procesu tworzenia wartości – pracodaw-
com, pracownikom, zarządowi, inwestorom, właścicielom i partnerom
biznesowym. Metoda ta daje możliwość weryfikowania nieefektywnych
obszarów działalności przedsiębiorstwa. Dużą jej zaletą jest prostota
wyliczeń. Dane do obliczeń są dostępne w rocznym sprawozdaniu fi-
nansowym, są więc obiektywne i weryfikowalne. Wskaźnik ten może
służyć do porównań wewnątrz przedsiębiorstwa lub pomiędzy przed-
siębiorstwami.
Z metodą tą wiążą się jednak pewne słabości. Jedną z nich jest zbyt
daleko idące uproszczenie przy określaniu wartości kapitału ludzkiego.
Wycena na poziomie kosztu pracy prowadzi do zaniżenia jego wartości
w porównaniu z innymi metodami. Poza tym możliwa jest sytuacja, że
przedsiębiorstwo nieefektywnie wykorzystuje swoje zasoby pracy, ale
jest to zamaskowane poprzez bardziej efektywne wykorzystanie innych
nakładów, co prowadzi w rezultacie do uzyskani podobnych poziomów
łącznego wskaźnika VAIC. Andriessen [Andriessen, 2004] podważa nie-
które założenia metody VAIC™, związane z nadmiernymi uproszcze-
niami. Między innymi nie zgadza się on z traktowaniem wszystkich
wydatków, związanych z pracownikami jako aktywów. Aktywa w
przedsiębiorstwie wiążą się z osiąganiem przyszłych korzyści, nato-
miast zakłada się, że to, co jest odpisywane w koszty nie będzie przyno-
siło przedsiębiorstwu w przyszłości korzyści. Niektóre koszty związane
z pracownikami mogą być źródłem korzyści w przyszłości (np. te zwią-
zane ze szkoleniami i rozwojem pracowników), ale bardzo duża część
kosztów według niego daje korzyści w bieżącym okresie czasu i nie ma
podstaw by była traktowana jako składnik aktywów. Andriessen
[Andriessen, 2004] wskazuje również, że nawet jeśli potraktujemy
wszystkie koszty związane z pracownikami jako aktywa, to ustalając
amortyzację najprawdopodobniej okaże się, że dużą część kapitalizowa-
nych wydatków powinna zostać zamortyzowana w tym samym okresie
obrachunkowym (czyli odniesiona na wynik finansowy jako koszt),
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
73
gdyż nie ma podstaw by zakładać, że będą one w przyszłych okresach
przynosić korzyści. Andriessen kwestionuje także słuszność obliczania
kapitału intelektualnego jako wartości rezydualnej dwóch wielkości:
wartości dodanej oraz kapitału ludzkiego. Takie podejście powoduje, że
np. w sytuacji gdy wynik działalności operacyjnej jest ujemny, również
kapitał strukturalny przedsiębiorstwa przyjmuje wartość ujemną, co jest
nielogiczne. Wyraża on też wątpliwość co do słuszność założenia, że
efektywność kapitału ludzkiego to iloraz wartości dodanej i kapitału
ludzkiego (HCE = VA / HC), natomiast efektywność kapitału
strukturalnego to iloraz kapitału strukturalnego i wartości dodanej (SCE
= SC / VA). Poprzez takie założenie, już z samej relacji matematycznej,
wynika, że efektywność kapitału ludzkiego jest zazwyczaj wyższa.
Zawsze wtedy, gdy wynik działalności operacyjnej jest większy od zera
HCE jest większe niż jeden, a SCE jest mniejsza niż jeden. W niektórych
przypadkach również założenie, że aby uzyskać wskaźnik VAIC należy
zsumować wskaźniki cząstkowe, może nie być odpowiednie. Np.
w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ma bardzo duże zobowiązania, czyli
tym samym bardzo niskie aktywa netto, zaangażowany kapitał (CE =
aktywa netto) jest również bardzo niski. W momencie liczenia jego
efektywności (CEE = VA/CE) jest ona bardzo wysoka, stąd również
wskaźnik VAIC ma bardzo wysoką wartość i w rezultacie bardzo duża
wartość zobowiązań prowadzi do interpretacji, że przedsiębiorstwo to
ma duże możliwości intelektualne i że tworzy dużą wartość, co jest
oczywiście wnioskiem nieprawidłowym. Również Stahle i inni [Stahle
i inni, 2011] poddają metodę VAIC logicznej i empirycznej analizie
słuszności i podważają kilka jej założeń. Korzystając z tej metody przy
obliczaniu wielkości wskaźnika VAIC, wartości kapitału intelektualnego
oraz relacji tych wielkości, czy ich sładowych, z innymi wielkościami
ekonomicznymi, należy być świadomym tych wszystkich słabości
i niedoskonałości metody.
Zakończenie Pomiar dokonań przedsiębiorstw jest centralnym punktem zainte-
resowania użytkowników informacji o przedsiębiorstwie. Trwają dys-
kusje na temat tego, co powinno się stać przedmiotem tego pomiaru. Jak
dotąd nie wypracowano jednak jednej spójnej koncepcji pomiaru doko-
nań przedsiębiorstw. VAIC™ to jedna z często stosowanych metod, da-
jąca z założenia jej autora możliwość dokonania pomiaru efektywności
Justyna Fijałkowska
74
szeroko rozumianego kapitału przedsiębiorstwa, jak i określenia warto-
ści jednego z jego elementów składowych – kapitału intelektualnego.
Metoda ta daje możliwość szybkiego obliczenia tych wielkości, bazuje
na łatwo dostępnych danych publikowanych przez przedsiębiorstwa w
sprawozdaniach finansowych, podlegających badaniu przez biegłego
rewidenta. VAIC™ daje możliwość porównań, a jego wartość jest łatwa
do interpretacji. Stąd bardzo duża popularność tej metody wśród bada-
czy. Jednak prostota metody – niewątpliwie jej pozytywny atrybut –
wiąże się jednocześnie z ryzykiem nadmiernych uproszczeń przy anali-
zie i ocenie badanego zjawiska, szczególnie w odniesieniu do tak złożo-
nych kategorii jak zasoby niematerialne. W związku z ich specyfiką nie-
zwykle trudno dokonać ich odpowiedniej klasyfikacji oraz wiarygodnie
oszacować ich wartość, czy też precyzyjnie określić ich wpływ na inne
wielkości w przedsiębiorstwie. VAIC™ z pewnością jest interesującą,
choć niedoskonałą próbą realizacji tych celów. Podejście to można przy-
jąć, akceptując pewne jego słabości i niedociągnięcia metodologiczne,
uznając, że zarówno badający, jak i korzystający z rezultatów analizy są
ich świadomi. To spowodowałoby włączenie VAIC™ do grupy innych
miar stosowanych w rachunkowości i zarządzaniu przedsiębiorstwem,
które teoretycznie zmierzają ku prawidłowym celom, ale merytorycznie
lub praktycznie okazują się problematyczne. Z pewnością szerokie przy-
jęcie tej miary dla analizy i oceny zasobów przedsiębiorstwa i efektyw-
ności ich wykorzystania łączy się z koniecznością bycia świadomym, że
rezultat uzyskane dzięki VAIC™ jest rodzajem wskaźnika bazującego
na pewnych założeniach, czasem kontrowersyjnych, stąd jego interpre-
tacja musi być ostrożna. Wciąż kwestia precyzyjnej wyceny kompletne-
go zestawu zasobów przedsiębiorstwa, w tym tych niematerialnych (in-
telektualnych) oraz ocena dokonań przedsiębiorstwa, pozostają kwestią
otwartą i nie ma pewności, czy idealna metoda realizująca te cele zosta-
nie kiedykolwiek wypracowana.
Literatura 1. Andriessen D. (2004), Making Sense of Intellectual Capital: Designing
a Method for the Valuation of Intangibles, Elsevier Butterworth-
Heinemann, Oxford.
2. Canibano L., Garcia-Ayuso M., Sanchez, M. P. (2000), Accounting for
intangibles: a literature review, “Journal of Accounting Literature”,
Vol. 19, s. 12-30.
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
75
3. Chan, K. H. (2009), Impact of intellectual capital on organisational
performance. An empericical study of companies in the Hang Seng
Index (Part 2), “The Learning Organization”, 16(1), 22-39.
4. Chen M. C., Cheng S. J., Hwang Y. (2005), An empirical
investigation of the relationship between intellectual capital and
firms' market value and financial performance, “Jounal of
Intellectual Capital”, 6 (2), 159-176. 5. Edvinsson L., Malone M. (1997), Intellectual Capital: Realizing your
Company’s True Value by Finding its Hidden Brainpower, Harper Col-
lins, New York, NY Firer and Williams.
6. Goldfinger C. (1997), Intangible economy and its implications for statis-
tics and statisticians, “International Statsitical Review”, Vol. 65, No. 2.
7. Ijiri, Y. (1975), Theory of Accounting Measurement, “Accounting Re-
search Studium”, No. 10, Sarasota Fl., American Accounting Associ-
ation.
8. Johnson T. H., Kaplan R. S. (1987), Relevance Lost: The Rise and the Fall
of Management Accounting, “Harvard Business School Press”, Boston,
MA.
9. Kamath G. B. (2008), Intellectual capital and corporate performance
in Indian pharmaceutical industry, “Journal of Intellectual
Capital”, 9(4), s. 684-704. 10. Kaplan R., Norton D. (1992), The balanced scorecard – measures that
drive performance, “Harvard Business Review”, Vol. 70 No. 1, str. 71-
79.
11. Kaplan R. S., Norton D. P. (2002), Strategiczna karta wyników, PWN,
Warszawa, s.20.
12. Komnenic B., Pokrajcic D. (2012), Intellectual capital and corporate
performance of MNCs in Serbia, “Journal of Intellectual Capital”, 13(1),
106-119.
13. Kujansivu P., Lönnqvist A. (2005), How do investments in intellectual
capital create profits?, “Frontiers of E-business Research”, s. 304-318.
14. Kujansivu P., Lonnqvist A., (2007), Investigating the value and efficien-
cy of intellectual capital, “Journal of Intellectual Capital”, Vol. 8, No. 2,
s. 272-87.
15. Lim L. L. K., Dallimore P. (2004), Intellectual capital: management atti-
tudes in service industries, “Journal of Intellectual Capital”, Vol. 5,
No. 1, s. 181-94.
Justyna Fijałkowska
76
16. Maditinos D., Chatzoudes D., Tsairidis C., Theriou G. (2011), The
impact of intellectual capital on firms' market value and financial
performance, “Jounal of Intellectual Capital”, 12(1), 132-151.
17. Michalak J. (2007), Wpływ zastosowania koncepcji pomiaru dokonań na
efektywność funkcjonowania nadzoru korporacyjnego w świetle badań an-
kietowych, w: Wpływ międzynarodowych i krajowych regulacji sprawoz-
dawczości finansowej i auditingu na zmiany w praktyce rachunkowości,
I. Sobańska, A. Szychta (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódz-
kiego, Łódź.
18. Michalak J. (2008), Pomiar dokonań od wyniku finansowego do balanced
scorecard, DIFIN.
19. Nakamura L. (1999), Intangibles: what put the new in the new economy?,
“Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review”, Ju-
ly/August, s. 15-30.
20. Nazari J. A., Herremans I. M. (2007), Extending VAIC model: measuring
intellectual capital components, “Journal of Intellectual Capital”, Vol. 8,
No. 4, pp. 595-609.
21. Pulic A. (1998), Measuring the performance of intellectual potential in
knowledge economy, Paper presented at the 2nd World Congress of
Measuring and Managing Intellectual Capital, Mc Master University,
Hamilton.
22. Pulic A. (2000), VAIC™ – an accounting tool for IC management, “Inter-
national Journal of Technology Management”, 20 (5-7), s. 702-714.
23. Pulic A., (2004), Intellectual capital-does it create or destroy value?,
“Measuring Business Excellence”, Vol. 8, No. 1, s. 62-68.
24. Schneider U. (1998), The Austrian approach to the measurement of intel-
lectual potential, http://users.austro.net/measuring-ip/OPapers/Schn
eider/Canada/theoreticalframework.html, dostęp dnia 15.07.2009.
25. Shiu H. J. (2006), The application of the value added intellectual coefficient
to measure coporate performance: evidence from technological firms,
“International Journal of Management”, 23(2), s. 356-365.
26. Stahle P., Stahle S., Aho S. (2011), Value added intellectual coefficient
(VAIC); a critical analysis, “Jounal of Intellectual Capital”, 12(4),
s. 531-551.
27. Sveiby K. (1997), The New Organisational Wealth: Managing and Meas-
uring Knowledge Based Assets, Berrett-Koehler, San Francisco, CA.
VAIC™ jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw
77
28. Ting I. W. K., Lean H. H. (2009), Intellectual capital performance of
financial institutions in Malaysia, “Jounal of Intellectual Capital”,
10(4), s. 588-599.
29. Williams S. M. (2001), Is intellectual capital performance and disclosure
practice related?, “Journal of Intellectual Capital”, Vol. 2, No. 3, s. 192-
203.
30. Yang J. T. (2004), Job-related knowledge sharing: comparative case studies,
“Journal of Knowledge Management”, Vol. 8, No. 3, s. 118-260.
Streszczenie W artykule tym nakreślono ewolucję koncepcji pomiaru dokonań przed-
siębiorstw oraz zaprezentowano jedną z metod oceny dokonań przedsiębiorstw
– VAIC™ – która z założenia jej autora ma odpowiadać wymogom Nowej Eko-
nomii. W artykule skoncentrowano się na zaprezentowaniu charakterystyki
metody VAIC™ oraz algorytmu jej wyliczania. Podjęto również próbę oceny tej
metody, z punktu widzenia jej prawidłowości i przydatności.
Słowa kluczowe pomiar dokonań, VAIC™
VAIC™ as an innovative method of performance measurement of
business organizations (Summary) This article outlines the evolution of the concept of measuring the compa-
nies’ performance and presents one of the methods for evaluation of perform-
ance of enterprises - VAIC ™ - which by the definition of its author should sat-
isfy the requirements of the New Economy. This article focuses on presenting
the characteristics of this method and the calculation of its algorithm. This arti-
cle attempts also to assess the VAIC™ method, highlighting its validity and
usefulness.
Keywords performance measurement, VAIC™
Top Related