Czy medytacja naprawd dziaa?© Wydawnictwo WAM, 2017 © Stanisaw
Rado, 2017
Recenzenci dr hab. Stanisaw Gaz, prof. AI prof. dr hab. Zbigniew
Pasek
Redakcja i korekta Roman Maecki
Projekt okadki i skad Web Art Studio, Elbieta Bielaszewska
ISBN 978-83-277-1478-7
WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200
• faks 12 42 95 003 e-mail:
[email protected]
DZIA HANDLOWY tel. 12 62 93 254-255 • faks 12 62 93 496 e-mail:
[email protected]
KSIGARNIA WYSYKOWA tel. 12 62 93 260 www.wydawnictwowam.pl
Druk: Drukarnia WYDAWNICZA • Kraków
Cz pierwsza Medytacja w ujciu interkulturowym
I. Specyfika i uwarunkowania medytacji 19 Pojcie medytacji 19
Hinduizm 21 Buddyzm 25
Koncentracja 25 Otwarte monitorowanie 28 Wspóczucie 30
Judaizm 31 Chrzecijastwo 33
Lectio divina 34 Modlitwa Jezusowa 35 Modlitwa Monologowa 36
Modlitwa Gbi 38 Metoda ignacjaska 38 Medytacja karmelitaska
41
Islam 44 Medytacja ekstatyczna 47
II. Typologia i struktura medytacji 57 Gówne komponenty medytacji
57 Medytacja mantryczna 59
Medytacja Transcendentalna 60 Relaksacja 61 Medytacja
Standaryzowana Klinicznie 63
Medytacja oparta na uwanoci 64 Vipassana 65 Zen 67 Mindfulness
Based Stress Reduction 68
6 Spis treci
Metateoretyczne aspekty bada nad medytacjami 79 Medytacja
mantryczna 80 Uwano 80 Joga, Tai Chi i Qi Gong 81
Podsumowanie 82
III. Dynamika i moliwe komplikacje rozwojowe 87 Fazy rozwojowe
87
Wstpna praktyka 87 Koncentracja 88 Absorpcja i trans 88 Wgld
89
Skutki uboczne medytacji 89 Regresja do pierwotnego narcyzmu 90
Niezdolno do poradzenia sobie ze stumionym materiaem 91
Cz druga Uwano, jej rozumienie
oraz obszary praktycznych aplikacji
V. Efektywno interwencji opartych na uwanoci 105 Specyfika
strategii opartych na uwanoci 106 Zaburzenia lkowe 108 Nawroty
depresji i tendencje samobójcze 111 Zaburzenia zwizane z odywianiem
115 Uzalenienia 117 Zespó stresu pourazowego 123
7Spis treci
VII. Obszary pozaklinicznych aplikacji uwanoci 155 Szkolnictwo
ogólne 155 Szkolnictwo specjalne i edukacja integracyjna 158
Reklama i marketing 159 Zarzdzanie organizacjami i zasobami
ludzkimi 164 Sport 165 Zawody zwizane z zagroeniem ycia lub zdrowia
168 Zawody oparte na relacjach interpersonalnych 171
Neurofenomenologia 173
VIII. Neuro-psycho-matematyka uwanoci 177 Stosowane narzdzia
badawcze 177 Specyfika aktywacji elektrycznej mózgu, czyli pierwszy
etap 179
Trudne pocztki 179 Blokowanie alfa vs habituacja alfa 181 Aktywno
fal theta 185 Synchronizacja gamma 186 Lateralizacja mózgu i
hemisferyczna dominacja 187
Topologiczna specyfika aktywacji mózgu, czyli drugi etap 188
Percepcja sensoryczna i kontrola motoryczna 191 Pami 193 Emocje 193
Jzyk 195 Mylenie 196 Uwaga 197 wiadomo 198 Dynamika stanów
wiadomoci 206
8 Spis treci
Neuroplastyczno 211 Sieciowa specyfika aktywacji mózgu, czyli
trzeci etap 213
Sieciowa specyfika 214 Optymalno sieciowa 216 Multipleksowo
przekazu informacji 219 wiadomo ksztatujca aktywno i struktur mózgu
221
Wnioski 224
IX. Neuro-psycho-matematyczne modele medytacji 227 Kluczowe procesy
psychiczne 227 Specyfika i typologia procesów psychicznych
229
Procesy uwagi 232 Regulacja emocji 234 Nieprzywizanie i decentracja
236 Pami 238 Zamiar i motywacja241 Zachowania prospoeczne 242
Podsumowanie 244
XI. Metateoretyczne implikacje modelu uwanoci 261 Specyfika modelu
klinicznego 261 Teoretyczne modele uwanoci 265
Model sekwencyjny 267 Model symultaniczny 267 Zmagania z narcyzmem
268 Balansowanie pomidzy ideaem Ego a idealnym Ego 269 Ponowne
rodzicielstwo Ego 270
Cz trzecia Kompatybilno klinicznego modelu uwanoci
z chrzecijastwem
XII. Recepcja uwanoci na gruncie chrzecijastwa 275 Kulturowe rónice
w rozumieniu pojcia medytacji 275 Obszary spójnoci w rozumieniu
medytacji 280
9Spis treci
Podobiestwa modelu uwanoci do chrzecijaskiej koncepcji medytacji
285 Chrzecijaskie dylematy doktrynalne 288 Teologiczna ocena
uwanoci 289
Kryteria oceny teologicznej 291 Uwano jako jedna z technik
medytacji 294 Uwano jako podstawowy mechanizm medytacji 298 Uwano
jako stan najwyszej receptywnoci 302 Uwano jako istotny czynnik
dojrzaoci religijnej 305
XIII. Chrzecijaskie adaptacje uwanoci 311 Chrzecijaski model
uwanoci 311
Metoda Dwu Ekranów 312 Trzy filary chrzecijaskiej uwanoci 313
Specyfika chrzecijaskiego modelu uwanoci (obszary spójnoci i
niespójnoci) 315
XIV. Wnioski 317 Specyfika uwanoci 317 Pozytywna efektywno 319
Uwano jako baza teoretyczna „trzeciej fali” 322 Spójno z nowymi
zaoeniami paradygmatu psychiatrycznego 324 Interesujca
egzemplifikacja postulatów paradygmatu eksperckiego 326 Moliwo
akceptacji uwanoci w chrzecijastwie 330 Chrzecijaska recepcja
uwanoci 333
Receptywna bierno kontemplacji vs aktywna intelektualizacja
medytacji i rozmylania 334 Kultywowanie czystoci serca 337 Pogbiony
wgld w siebie 340 Dojrzao religijna 342
Problemy teoretyczno-metodologiczne 345 Konceptualizacja 345
Perspektywy badawcze 348
Zakoczenie 351
Bibliografia 361
Wstp
Wydaje si, e wspóczenie czowiek marginalizuje pytania ostateczne:
Jaki jest sens ycia? Czy istnieje Bóg? Co jest po mierci? Pytania
te bowiem znikaj nie tylko z ycia prywatnego, ale i publicznego.
Znikaj te z ycia naukowego (spadek znaczenia religijnoci w yciu
ludzi oraz w aktywnoci naukowej: tematyka religijnoci coraz
rzadziej goci na amach publikacji popularnych i naukowych, np. z
zakresu psychologii). Dlaczego tak jest? Czy to prawda, czy tylko
zudzenie?
Ostatnio obserwowa mona pewne zmiany w tym obszarze. S one na tyle
specyficzne, e mona mówi o pewnym trendzie. Wydaje si, e nie tylko
tematyka religijnoci wcale nie znika z obszaru zainteresowa
wspóczesnego czowieka, ale wrcz nastpi jej renesans. Ten renesans
nie dotyczy jednak wszelkiego typu religijnoci (religijno szeroko
rozumiana), ale pewnego jej typu (religijno wsko rozumiana:
intymna, autonomiczna i intensywna, wystpujca podczas intensywnych
dowiadcze medytacyjnych czy mistycznych).
Dzi mona wrcz mówi o modzie na medytacj. Ta moda na medytacj zesza
si z wczeniejszymi prdami, które day podwaliny antyredukcyjnie
umocowanej psychologii humanistycznej postulujcej oraz psychologii
po- zytywnej, która zmienia perspektyw patrzenia na czowieka z
deficytowej (leczenie zaburze) na eksperck (rozwijanie
specyficznych zdolnoci). Na podstawie wielu bada z zakresu
neuronauk, dotyczcych rónych typów me- dytacji, mona stwierdzi, e
optymistyczne tezy – wielokrotnie krytykowane przez oponentów za
ich postulatywno – tkwice w zaoeniach psychologii humanistycznej i
pozytywnej, okazuj si trafne.
Od ponad 30 lat prawie na caym wiecie – na pocztku gównie w Stanach
Zjednoczonych – obserwuje si wzrost zainteresowania pewnym typem
medytacji, którym jest mindfulness, tumaczonej po polsku jako
uwano. Wprawdzie ju wczeniej prowadzone byy badania dotyczce rónych
technik medytacji (szczególnie Medytacji Transcendentalnej i Jogi),
ale na skutek braku odpowiednich narzdzi, dzi oceniane s jako mao
wartociowe. W rónych orodkach badawczych za pomoc
najnowoczeniejszych i cigle dosko- nalonych technik (EEG,
tomografia komputerowa, funkcjonalny rezonans magnetyczny)
prowadzone s liczne badania, które monitoruj róne obszary
12 Wstp
Kilkanacie lat temu temat medytacji religijnej nie budzi wikszego
zain- teresowania. Dzi wywouje potny spoeczny odzew i naukowy
rezonans. Cigle wzrastajca liczba bada dotyczcych rónych praktyk
medytacji, w szczególnoci tych funkcjonujcych w praktyce klinicznej
i terapeutycznej, jest trudna do objcia. Tylko w samych Stanach
Zjednoczonych znajduje si ponad 700 centrów medycznych, w których
stosuje si róne treningi uwanoci. Obecnie w literaturze fachowej
notuje si wprost lawinowy wzrost zainteresowania tym obszarem
wiedzy (ostatnio publikuje si ponad 550 artykuów rocznie w
czasopismach naukowych).
Z tych opracowa teoretycznych oraz wyników bada empirycznych
wynika, e wspóczesna konceptualizacja naukowa i prowadzone badania
empiryczne koncentruj swoj uwag na nastpujcych obszarach:
1) czym jest medytacja (definicja i operacjonalizacja; struktura,
typologia, funkcje);
2) zdrowie i medycyna (terapeutyczne korzyci praktykowania
medytacji w medycynie – tzw. dobrostan, z j. ang.
well-being);
3) psychoterapia (zastosowanie technik medytacji do leczenia rónych
zaburze emocjonalnych, osobowoci, umysowych i psychicznych);
4) psychiatria (wykorzystanie rónych elementów medytacji do
leczenia powanych chorób psychicznych z depresj i psychoz
wcznie);
5) neuro-psycho-matematyka (zmiana aktywnoci elektrycznej i
chemicznej w mózgu, neuroplastyczno mózgu, charakterystyka
sieciowa).
W zwizku z tak duym zainteresowaniem tym zagadnieniem, coraz czciej
ludzie zadaj sobie i innym pytania: Czym tak naprawd jest
medytacja? Jakie s gówne komponenty rónych praktyk medytacji? Które
komponenty s uniwersalne, a które s uzupeniajce? Co stanowi podstaw
medytacji, a co mona pomin i zignorowa? Czy kady typ medytacji
posiada wspólny korze (common core), czy te róni si one midzy sob
istotnie?
Jeli jest jaki jeden, podstawowy i uniwersalny element medytacji,
to po- jawiaj si kolejne pytania: Czy okrelona orientacja
religijna, która stanowi teoretyczn podwalin danej praktyki
medytacji, jest podstawowa, czy te stanowi co uzupeniajcego? Czy
usunwszy aspekty duchowe z konkretnej techniki medytacji, pozbawimy
j istotnej wartoci? Do jakiego stopnia wiara i doktryna s czci
konkretnej techniki medytacji?
Niniejsza monografia suy odpowiedzi na tak postawione pytania.
Jednak gównym jej celem jest przyblienie polskim Czytelnikom tego
mao znanego obszaru bada (w polskiej literaturze mona znale
zaledwie kilka artykuów naukowych, brakuje natomiast publikacji
monograficznych) oraz pokazanie
13Wstp
obszarów stosowania rónych technik medytacji, a w szczególnoci
specyficz- nej techniki medytacyjnej, jak jest mindfulness.
Zastosowan metod badawcz w niniejszej monografii bdzie systema-
tyczny przegld literatury fachowej (teoretycznej i badawczej)
odnoszcej si do uwanoci. Podstawowym kryterium, jakim kierowa si
autor przy doborze literatury teoretycznej oraz badawczej, byy
wyniki metaanaliz (rygor metodologiczny stawiany metaanalizom wpywa
na wysok jako wniosków, poprawno stawianych hipotez czy
interpretacji bada empirycznych)[1]
Ksika dzieli si na trzy czci przedstawione w osobnych rozdziaach:
1) medytacja w ujciu interkulturowym (Rozdziay 1–3); 2) uwano, jej
ro- zumienie oraz praktyczne zastosowanie (Rozdziay 4–11); 3)
kompatybilno modelu uwanoci z chrzecijastwem (Rozdziay 12 i
13).
W pierwszym rozdziale – posikujc si publikacjami autorów wywodz-
cych si z rónych kultur i tradycji religijnych – starano si pokaza
specyfik oraz uwarunkowania rónych typów medytacji. Celem tego
rozdziau jest ródowe ukazanie (opis i charakterystyka rónych
technik medytacji z punktu widzenia autorów praktykujcych róne
techniki medytacji) rozumienia me- chanizmów towarzyszcych procesom
medytacji. Zamiarem autora nie by peny opis doktryn religijnych, w
których kontekcie powstay i funkcjonuj róne tradycje medytacyjne,
ale ukazanie tych aspektów medytacji, które znajduj
odzwierciedlenie w wynikach bada neuro-psycho-matematycznych
dotyczcych medytacji (szczególnie w metaanalizach).
W drugim rozdziale zostan zaprezentowane róne typy medytacji (typo-
logia), które mona wyodrbni na podstawie analizy strukturalnej.
Celem tego rozdziau bdzie pokazanie specyfiki (zrónicowanie
mechanizmów stosowanych w praktykach medytacji) oraz podobiestw
(podobne mechani- zmy wystpujce w procesach towarzyszcych medytacji
– teoria wspólnego
1 Do tej pory opublikowano ponad 50 metaanaliz oraz systematycznych
przegldów: A-Tjak i in., 2015; Boccia i in., 2014; Bohlmeijer i
in., 2010; Chiesa i in., 2011; Chiesa i Serretti, 2011; Cusac i
in., 2015; Demarzo i in., 2015; Desai i in., 2015; Eberth i
Sedlmeier, 2012; Feliu-Soler i in., 2017; Fox i in., 2014, 2015,
2016; Gong i in., 2016; Goyal i in., 2014: Grossman i in., 2004; Gu
i in., 2015; Heber i in., 2017; Hann i McCracken, 2014; Hilton,
Hempel i in., 2016; Hilton, Maher i in., 2016; Kalsi i in., 2017;
Kasala i in., 2014; Keng i in., 2011; Khoury, Lecomte, Fortin i
in., 2013; Khoury, Lecomte, Gaudiano i in., 2013; Khoury i in.,
2015; Kuyken i in., 2016; Lamothe i in., 2016; Lebuda i in., 2015;
Ledesma i Kumano, 2009; Lenz i in., 2016; Lomas i in., 2015;
Machado i Cantilino, 2017; Manuello i in., 2016; Muris i in., 2015;
Pascoe i Bauer, 2015; Phang i Oei, 2012; Piet i Hougaard, 2011;
Powers i in., 2009; Rau i Williams, 2016; Sedlmeier i Eberth, 2012;
Song i in., 2014; Sperduti i in., 2011; Tang i in., 2015; Taylor i
in., 2016; Veehof i in., 2011; Velden i in., 2015; Vittengl i in.,
2007; Xie i in., 2014; Zeng i in., 2017; Zenner i in., 2014;
Zoogman i in., 2104.
14 Wstp
korzenia rónych technik medytacji) rónych technik medytacji, aby na
ich gruncie ukaza oryginalno koncepcji i praktyki uwanoci.
Rozdzia trzeci dotyczy dynamiki procesów wystpujcych na rónych eta-
pach zaawansowania w treningach medytacyjnych (mechanizmy
fizjologiczne, mentalne i emocjonalne). Zaprezentowane zostan
równie moliwe kompli- kacje rozwojowe, jakie mog si pojawi w
trakcie ich praktykowania, które zostan omówione z perspektywy
psychoanalitycznej (uprzedzenia wobec medytacji, bdne rozumienie
procesów medytacji, problemy emocjonalne i rozwojowe podmiotu,
choroby i zaburzenia towarzyszce intensywnym poszukiwaniom
religijnym).
W rozdziale czwartym zaprezentowane zostan wyniki bada dotyczcych
skutków psychofizjologicznych zwizanych z praktykowaniem uwanoci.
Obejm one nastpujce obszary: system sercowo-naczyniowy, system
meta- boliczny, ból oraz choroby zagraajce yciu.
Od rozdziau czwartego medytacja nie bdzie ju rozumiana jako jeden z
typów medytacji, ale – zgodnie z klasyczn definicj Jona Kabat-Zinna
– jako specyficzny stan uwagi, bdcy wynikiem cigego i celowego
kierowania jej na to, co dzieje si w chwili obecnej w sposób
nieoceniajcy i nieosdza- jcy. Od tego te rozdziau pojcie uwanoci
bdzie stosowane wymiennie z pojciem medytacji.
Rozdzia pity dotyczy bdzie efektywnoci stosowania interwencji
opartych na uwanoci w stosunku do zaburze psychicznych pacjentów
kli- nicznych i ambulatoryjnych. Celem tego rozdziau bdzie ukazanie
szerokiego spektrum zaburze, w których z powodzeniem stosuje si
interwencje oparte na uwanoci (zaburzenia lkowe, depresja i
tendencje samobójcze, zaburzenia typu bordeline i
obsesyjno-kompulsyjne, zaburzenia zwizane z odywianiem, zespó
stresu pourazowego, zespó nadpobudliwoci psychoruchowej z defi-
cytem uwagi oraz psychoza).
Wykazana w rozdziale pitym pozytywna efektywno stosowania interwen-
cji opartych na uwanoci daje podstaw postawienia tezy (rozdzia
szósty), e uwano ma waciwoci transterapeutyczne (pozytywna
efektywno w stosunku do szerokiej gamy zaburze) oraz
transdiagnostyczne (pozytywna efektywno w stosunku do szerokiej
gamy czynników psychologicznych bdcych osiowym objawem zaburze). W
rozdziale szóstym zaprezentowane zostan kluczowe mechanizmy
psychologiczne, które decyduj o nastpuj- cych waciwociach
interwencji opartych na uwanoci: tendencyjno uwagi, nawracajce
negatywne mylenie, przeformuowanie poznawcze, tumienie, unikanie
dowiadczenia, negatywna afektywno i emocjonalna reaktywno.
Rozdzia siódmy dotyczy bdzie pozaklinicznych obszarów stosowania
interwencji opartych na uwanoci. Przedstawione zostan zwaszcza
te
15Wstp
W rozdziale ósmym podjta bdzie próba usystematyzowania wyników bada
odnoszcych si do neuro-psycho-matematycznych mechanizmów uwanoci w
kontekcie chronologicznym doskonalenia technik i strategii
pomiarowych (aktywno elektryczna mózgu, neuronalne powizania
funkcjonalne oraz charakterystyka sieciowa systemu mózgowego). W
roz- dziale tym wyodrbnionych bdzie pi obszarów, których specyfika
decyduje o pozytywnej efektywnoci interwencji opartych na uwanoci:
aktywno neuronalna, topografia mózgowa, wiadomo i jej dynamika,
neuroplastycz- no i charakterystyka sieciowa.
Wyodrbnienie specyficznych neuro-psycho-matematycznych obszarów
umoliwi zaproponowanie neuro-psycho-matematycznego modelu uwanoci
(rozdzia dziewity). W modelu tym wyrónione zostan te mechanizmy
psychologiczne, w których ujawnia si specyfika praktycznie
stosowanego modelu uwanoci: zamiar i motywacja, procesy uwagi,
regulacja emocji, pami, zachowania prospoeczne, nieprzywizanie i
decentracja.
W rozdziale dziesitym autor spróbuje pokaza specyfik klinicznego
modelu uwanoci w stosunku do psychologicznego modelu buddyjskiego.
Celem tego rozdziau bdzie wykazanie, e pojcie uwanoci wprawdzie
wywodzi si z konceptualizacji buddyjskiej, ale stanowi jej bardzo
oryginalne rozwinicie (uwano to specyficzny stan uwagi,
niezakadajcy adnych elementów doktrynalnych).
Rozdzia jedenasty dotyczy bdzie wystpowania ukrytych zaoe me-
ta-teoretycznych, które obecne s w proponowanych modelach
klinicznych (obecno mocnych zaoe teoretycznych wystpujcych w
proponowanym modelu uwanoci). Podjta bdzie próba oceny wartoci
merytorycznej przeprowadzonych bada nad efektywnoci stosowania
interwencji opartych na uwanoci (systematyczny przegld metaanaliz).
Celem tego rozdziau bdzie wykazanie, e tematyka uwanoci
charakteryzuje si dojrzaoci teoretyczno-metodologiczn.
Od rozdziau dwunastego rozpoczn si rozwaania dotyczce usy- tuowania
pojcia i modelu uwanoci w kontekcie chrzecijastwa (kompatybilno
obowizujcego w praktyce klinicznej modelu uwanoci z za- oeniami
doktrynalnymi i teologicznymi wystpujcymi w chrzecijastwie).
16 Wstp
1) Czy chrzecijanin (katolik) moe stosowa techniki uwanoci? 2) Czy
medytacje stosowane w katolicyzmie róni si istotnie od
medytacji
opartych na uwanoci pod wzgldem podmiotu medytacji (monizm,
dualizm, personalizm) oraz przedmiotu (zdecydowanie odmienny czy
nieco podobny)?
3) Czy treci doktrynalne stanowi kluczowy aspekt medytacji,
decydujcy o ocenie caego procesu medytacji? (Czy zawarto mentalna
przedmiotu medytacji stanowi nieodczny element medytacji, czy te
jedynie element motywacyjny albo punkt zakotwiczenia niestabilnych
procesów uwagowych?).
W rozdziale trzynastym pokazane zostan obszary aplikacji elementów
uwanoci do chrzecijaskiej praktyki medytacyjnej. W rozdziale tym
autor przedstawi obszary spójnoci i niespójnoci modelu uwanoci z
zaoeniami doktrynalnymi i teologicznymi wystpujcymi w
chrzecijastwie.
Ostatni rozdzia to próba wycignicia syntetycznych wniosków pyncych
z zaprezentowanych bada i opracowa teoretycznych dotyczcych uwa-
noci w kontekcie najnowszych osigni naukowych. Autor bdzie stara si
wykaza, e interwencje oparte na uwanoci s wartociowe nie tylko na
skutek udowodnionej pozytywnej efektywnoci, ale przede wszystkim
teoretycznej spójnoci obowizujcego modelu uwanoci z aktualnymi
tendencjami pojawiajcymi si w psychologii („trzecia fala”
psychoterapii poznawczo-behawioralnej, psychologia pozytywna,
paradygmat ekspercki zamiast deficytowego) i psychiatrii (projekt
Research Domain Criteria ogoszony w 2009 roku przez amerykaski
National Institute of Mental Health). Wa- nym aspektem tego
rozdziau bdzie ponadto pokazanie, e „ródowo obca chrzecijastwu”
uwano na skutek swojej istotnej naukowej transpozycji (model
kliniczny uwanoci jest cakowicie wolny od buddyjskich zaoe
doktrynalnych) jest nie tylko kompatybilna z chrzecijask teologi
oraz prak- tyk medytacyjn, ale wrcz bardzo im bliska w wielu
obszarach (receptywna bierno kontemplacji, kultywowanie czystoci
serca poprzez wyrzeczenie, oderwanie i kenoza, pogbiony wgld w
siebie oraz dojrzao religijna).
Cz pierwsza
I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Celem tego rozdziau jest prezentacja znaczenia medytacji w ujciu
midzy- kulturowym. Posikujc si publikacjami autorów wywodzcych si z
rónych kultur i tradycji religijnych (por. np. Plante, 2010),
starano si pokaza specyfik oraz uwarunkowania rónych typów
medytacji (por. metaanalizy i systematyczne przegldy: Boccia i in.,
2015; Eberth i Sedlmeier, 2012; Fox i in., 2014, 2015; Lomas i in.,
2015; Manuello i in., 2016; Sedlmeier i Eberth, 2012; Sperduti i
in., 2011; Tang i in., 2015; Taylor i in., 2016; Zeng i in.,
2017).
Pojcie medytacji
Medytacja rozumiana jest jako specyficzna technika lub rodzina
praktyk, w których medytujcy trenuje swój umys albo celowo wpywa na
swoj wiadomo, aby uzyska okrelone duchowe korzyci. Podczas
medytacji mona korzysta z paciorków lub innych przedmiotów
rytualnych. Mona te stosowa inwokacje lub kultywowa pewne wewntrzne
stany, takie jak wspóczucie lub koncentracja na okrelonym punkcie
lub przedmiocie (Pinto, 2009).
Pojcie medytacji posiada wiele desygnatów (Grossenbacher i Quaglia,
2017). Etymologicznie pojcie medytacji wywodzi si z aciskiego sowa
meditatio, które oznacza rozmylanie, refleksj, wiczenie si, a
pochodzi od czasownika meditare – rozmyla, rozwaa, przygotowywa si
(por. Krpiec, 2006). W Starym Testamencie uywano pojcia haga, które
oprócz medytacji oznacza westchnienie lub szept (mówienie pógosem).
Greckie tumaczenie hebrajskiego haga brzmiao melete. W aciskiej
Biblii przetumaczono sowo haga/melete na meditatio
Pojcie medytacji ma dalekowschodnie korzenie (dhyana, które ma
ródo- sów w dhay, tj. medytacja albo kontemplacja). Pojcie to
wystpuje równie w tradycjach islamskich (szczególnie w sufizmie),
judaistycznej Kabale oraz wczesnochrzecijaskim hezychazmie. Na
Zachodzie pojcie to stosuje si potocznie zamiennie ze sowem
kontemplacja.
Historia medytacji bardzo cile czy si z kontekstem religijnym, w
któ- rym wystpowaa. Bya znana i praktykowana ju w kulturach
prymitywnych (powtarzajce si treci w rytmicznie brzmicych pieniach
szamana – por.
20 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Eliade, 1994). Pierwsze zapiski dotyczce medytacji – datowane na XV
w. p.n.e. – znajdujemy w Wedach oraz – datowane na XIV w. p.n.e. –
w Biblii. Na Wschodzie Filon z Aleksandrii okoo roku 20 n.e. opisa
pewne formy „wicze duchowych”, w których istotn rol odgrywaa uwaga
(prosoche) i koncentracja, a w III w. Plotyn rozwin medytacyjne
techniki.
Pomidzy wiekiem VI a V p.n.e. pojawiy si inne formy medytacji w
taoistycznych Chinach i buddyjskich Indiach. W Kanonie Pali
(buddyzm indyjski), który datowany jest na wiek I p.n.e., medytacja
traktowana jest jako droga do zbawienia. Z czasem buddyzm zacz
oddziaywa na Chiny, gdzie pojawiy si pierwsze opisy praktyk
medytacyjnych zaliczanych do Zen (Vi- malakirti Sutra, datowana na
I wiek n.e.). Potem nastpuje ekspansja praktyk buddyjskich do
innych krajów, w Japonii pojawia si w roku 653 n.e.
Islamistyczna praktyka Dhikr stosuje powtarzanie 90 imion Boga, a
pierw- sze o tym wzmianki pojawiaj si na przeomie VIII i IX wieku
n.e. Okoo XII wieku w tradycji sufickiej stosuje si specyficzne
techniki, takie jak kontrola oddechu i powtarzanie witych sów. Mona
domniemywa, e duy wpyw na wschodni medytacj wywary wanie interakcje
pomidzy sufizmem a indyjskim buddyzmem, a szczególny wyraz znalazy
w chrzecijaskim hezychazmie. Pomidzy X a XIV wiekiem hezychazm
szczególnie rozwija si na Górze Atos w Grecji, gdzie stosowano
powtarzanie modlitwy Jezusa.
Zachodnia koncepcja medytacji wyranie kontrastuje z wikszoci
opisów, szczególnie w tym, e nie stosuje powtarzania okrelonych
fraz lub dziaa i nie wymaga od medytujcych przybierania
specyficznych postaw. Zachodnia medytacja rozwina si w VI wieku
gównie u benedyktynów, a polegaa na czytaniu Biblii (Lectio
divina). Istotnej kodyfikacji medytacji dokona w XII wieku Gwidon
Kartuz (+1188), który wyróni cztery jej etapy: lectio (czytanie),
meditatio (rozmylanie), oratio (modlitwa mylna) i contemplatio
(kontemplatywne zjednoczenie z Bogiem). Zachodnia medytacja zostaa
potem rozwinita w XVI wieku przez takich witych, jak Ignacy Loyola
i Teresa od Krzya. Dopiero XVIII i XIX wiek przyniosy
zainteresowanie medytacj wschodni (Voltaire, Schopenhauer).
wiecka forma medytacji zostaa zaimplementowana na Zachód z Indii w
latach 50. XX wieku. Gówne jej elementy zostay zaczerpnite z
tradycji hinduistycznej i przeniesione do Stanów Zjednoczonych i
Europy w latach 60.
Obie formy medytacji, tj. duchowa i wiecka, zostay poddane
intensywnym badaniom. Badania dotyczce medytacji rozpoczy si w 1931
roku, a ich rozkwit nastpi w latach 70. i 80. Jednak pomimo tak
obfitej literatury doty- czcej tego obszaru wiedzy, po 80 latach
poszukiwa naukowych mechanizm medytacji nadal nie jest znany.
21Hinduizm
W zwizku z tym, e medytacja posiada rónorodne denotacje, wynikajce
z rónic kulturowych i doktrynalnych, trzeba duej ostronoci przy
wyciganiu wniosków. Na pewne nieporozumienia w zakresie
konceptualizacji medytacji ma wpyw równie uywanie okrelonych poj.
Na rónice w podchodzeniu do medytacji duy wpyw maj te uwarunkowania
teoretyczne. Wikszo technik medytacji nie wystpuje jako osobne
praktyki odizolowane od caego systemu rónych wierze i praktyk. Na
przykad medytujcy mnisi angauj si nie tylko w okrelone praktyki
duchowe, ale w cay system wspólnotowego ycia. Medytacja w yciu
mnicha to jeden z wielu – i prawdopodobnie nie pierwszorzdny –
element codziennego ycia. Ponadto odarcie medytacji z kontekstu
teoretycznego (historycznego, filozoficznego, religijnego) – jak to
ma miejsce w przypadku jej wieckiej adaptacji do praktyki
klinicznej, tj. uwanoci – zapewne powoduje istotne znieksztacenia
samej praktyki (redukcjonizm).
Do pewnego stopnia pomieszanie poj wynika te z preferencji
naukowych dotyczcych metodologicznej cisoci i psychometrycznej
jakoci definicji medytacji (por. Ospina i in., 2007; Chiesa i
Malinowski, 2011; Grossenbacher i Quaglia, 2017). Naukowe próby
precyzacji niezalenych jakociowo mecha- nizmów medytacji mog
prowadzi do uproszcze, bo dokonuj redukcji (psychologizacji lub
biologizacji) nieznanych bliej procesów wystpujcych w tych rzadkich
(tzw. wyszych) stanach wiadomoci ludzkiej. Troska o podatno na
operacjonalizacj obserwowanych mechanizmów oraz ich weryfikacj
zapewne w istotnym stopniu zubaa obszar obserwacji (troska o ciso
bada traci na dokadnoci). Std na uwag zasuguj publikacj, które
próbuj syntetyzowa wyniki bada, ryzykujc dokonywanie pewnych
uproszcze dotyczcych specyfiki okrelonych praktyk (Lutz i in.,
2007; Slagter i in., 2011; Grossenbacher i Quaglia, 2017).
Hinduizm
W przypadku hinduizmu – podobnie jak i buddyzmu – bdem jest
mówienie o nim, jako o jednej religii (Eliade, 1997, 2004, 2009;
Iyengar, 1966, 1981, 1993, 2002, 2004; Miller, 2007; Richards,
2010; Tokarski, 1987). Wydaje si oczywiste, e w kadej tradycji
religijnej wystpuje rónorodno, ale szcze- gólnie charakteryzuje ona
zwaszcza hinduizm.
W zwizku z tak wielkim zrónicowaniem panoramy religijnej hinduizmu,
naley zachowa du ostrono w wyciganiu wniosków dotyczcych medytacji.
Zwaszcza, e takie autorytety jak William James, Gustav Fechner,
Mircea Eliade, Roberto Assagiolli, Alfonso Caycedo, Leon Cyboran,
Carl
22 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Gustav Jung, Ken Wilber, które zasuyy si w rozpropagowaniu
medytacji hinduistycznej (jogi), wprowadziy równie wiele – bardziej
lub mniej warto- ciowych – rónych interpretacji.
Trzeba na pocztku podkreli, e gównym ródem wiedzy dotyczcym
medytacji hinduistycznej s Upaniszady. Wiele tekstów na temat
dowiad- cze mistycznych znajdziemy równie w Wedach oraz
Bhagawatgicie, ale Upaniszady s zdecydowanie najbardziej cenionym
ródem wiedzy (Eliade, 2004). Jednak, jak si wydaje,
pierwszoplanowym ródem wspóczesnej wiedzy na temat technik
medytacji s skodyfikowane przez Patadalego Jogasutry (Eliade,
2004). W Jogasutrach Patadali prezentuje systematyczn i szczegóow
metod osignicia samokontroli (joga, tj. jarzmo). Nazywana jest ona
omioczonow jog (asztanga) lub królewsk ciek (rada joga).
Istnieje wiele typów jogi, ale celem logicznego uporzdkowania –
wedug niektórych autorów (Eliade, 2009; Tokarski, 1987) – mona je
pogrupowa na cztery typy:
1) Karma joga (joga czynu) przeznaczona jest dla ludzi, którzy
niezbyt ceni intelektualne rozmylania, medytacj czy dewocyjn tkliwo
(karma oznacza z jednej strony kosmiczne prawo przyczyny i skutku,
a z drugiej kade ludzkie dziaanie, tj. oddychanie, mówienie, ruch,
jak równie i myl oraz kade sowo).
2) Dniana joga (joga poznania) przeznaczona jest dla osób cenicych
poznanie, rozumienie i wiedz (do kroczcych t ciek zalicza si
tradycyjnie wszystkich uczonych i filozofów staroytnoci oraz czasów
nowoytnych).
3) Rada joga (joga królewska) to droga samodyscypliny i wicze.
Nazywa si j równie asztanga-jog, czyli omiostopniow jog, poniewa
dzieli si ona na osiem czci (potocznie, w odniesieniu do pierwszych
czterech jej stopni cznie stosuje si termin hatha jogi, za w
stosunku do czterech pozostaych, które koncentruj si w sposób
bardziej bezporedni na sferze umysu i tym, co znajduje si poza nim
– rada jogi): jama – podstawowe zasady moralne, niyama – podstawowe
zaoenia indywidualnej samodyscypliny, asana – pozycje jogi,
pranayama – kontrola oddechu, pratyahara – kontrola, panowanie nad
zmysami, dharana – koncentracja, dhyana – medytacja, samadhi – owoc
praktyki, stan nadwiadomoci.
4) Bhakti joga (joga serca) oznacza mio i oddanie Bogu oraz respekt
i szacunek do wszystkich yjcych stworze i caej przyrody.
Istotnym wyrónikiem procesów praktykowania jogi jest zaoenie, e
sto- sowanie wzmoonych wysików celem uciszenia umysu wywouje wrcz
odwrotny skutek. Dlatego trzeba najpierw porzuci strategie
kontrolowania umysu i wej w specyficzny stan relaksacji. Relaksacja
(avasana i joga nidra) jest punktem wyjcia do bardziej
zaawansowanych praktyk. Istotnym
23Hinduizm
i podstawowym elementem kadego rodzaju jogi jest hatha joga,
zmierzajca do fizycznego i psychicznego opanowania organizmu.
Uprawianie wicze oddechowych (pranayamy), postaw ciaa (asan) oraz
stosowanie si do zale- ce dietetyki jogi oczyszcza i wzmacnia ciao
fizyczne, a to z kolei wpywa na psychik. Asany pomagaj w rozwijaniu
samowiadomoci, oczyszczaj ciao na fizjologicznym poziomie, daj si i
zdrowie. Pranayama to wiczenia oddechowe integrujce ciao i umys.
Kontrola i róne sposoby oddychania dopeniaj proces samooczyszczania
i usuwania napi z ciaa.
Wedug Patadalego (Eliade, 2004) podstawowym zadaniem czowieka jest
„powciganie zjawisk wiadomociowych”, których najistotniejsz prze-
szkod jest niewiadomo umysu (sanskr. manas). Podstawowymi
elementami prowadzcymi do „powcigania zjawisk wiadomociowych” s
jamy (nakazy i reguy pozwalajce na wypracowanie waciwych relacji z
otoczeniem) i nijamy (wskazówki pomocne w wypracowaniu okrelonej
dyscypliny i determinacji).
Jamy skadaj si z piciu podstawowych zasad moralnych: 1) ahimsa –
niekrzywdzenie, nieuywanie przemocy; 2) asteya – powstrzymanie si
od kradziey; 3) satya – prawda, ycie w prawdzie; 4) brahmacarya –
wstrzemiliwo; 5) aparigraha – niegromadzenie. Z kolei niyamy
zawieraj pi podstawowych zaoe odnoszcych si do
indywidualnej samodyscypliny: 1) sauca – czysto; 2) santosa –
zadowolenie, spokój; 3) tapas – zapa, wytrwao, wysiek; 4) svadhaya
– obserwacja, badanie, samoksztacenie; 5) isvara pranidhana –
oddanie si, zrzeczenie. Powciganie zjawisk wiadomociowych dzieli si
na trzy etapy. Pierwszy
etap to diagnoza, czyli ocena swojego aktualnego stanu pod ktem
piciu kry- teriów (joga zaczyna si wówczas, gdy osignity zostanie
trzeci stan umysu):
1) stan nieaktywnoci, przygnbienia lub otpienia umysu (moodha); 2)
stan nietrwaoci i rozproszenia umysu (kshpita); 3) stan poredni
midzy stanem staoci a rozproszeniem umysu (vikshipa); 4) stan
koncentracji, czyli zjednoczenie umysu (ekagrata); 5) stan kontroli
umysu, tj. waciwy jest medytacji i samadhi (nirodha). Drugi etap to
identyfikacja przeszkód, czyli ustalenie, co naley robi,
aby si zblia do stanu penej kontroli umysu. Realizacja tego celu
polega na takim skierowaniu aktywnoci swojego umysu, aby stopniowo
nastpi proces odchodzenia od przywiza, uprzedze czy emocjonalnych
niepoko- jów. W czasie tego rodzaju wicze joga prowadzi do
odwrócenia procesu
24 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
ukierunkowanego na zewntrzno i staje si procesem skierowanym na sa-
mego medytujcego i w nim szuka korzeni tych niepokojów.
Trzeci etap to neutralizacja przeszkód, czyli próba dowiadczenia
subtel- niejszych wymiarów wiadomoci, których istotnym rysem s
nierozwizane problemy z przeszoci. To one utrudniaj lub
uniemoliwiaj medytacj. Neutralizacja przeszkód daje moliwo penej
kontroli nad umysem, czyli nirodha. Wymienia si pi przeszkód
kreujcych zarówno cierpienie, jak i przyjemno: wiedza prawdziwa
(pranama), wiedza faszywa (viparyaya), wyobraenia (vikalpa), sen
(nidra) oraz pami (smrti).
Trzeba podkreli, e wyniki bada dotyczce efektywnoci jogi nie s do
spójne (Da Silva i in., 2009; Khalsa, 2004; Richards, 2010, s.
156). Gównie na skutek duej rónorodnoci podejmowanych praktyk w
ramach bada (czsto nie podaje si opisu, jakie praktyki
wykorzystywano: oddech, postawy, wiczenia fizyczne, aerobik, piewy,
mantry itp.) (Dewar, 2005). Mimo e wy- niki bada nie s spójne, to
jednak s do jednoznaczne: joga pozytywnie wpywa na takie obszary,
jak (Richards, 2010, s. 156):
1) zdolno do wewntrzsterownoci w sytuacjach stresowych; 2)
samoodpowiedzialno za dziaania w wiecie; 3) troska o waciw postaw
wobec siebie i innych; 4) rozwój zdrowia fizycznego i
emocjonalnego; 5) dowiadczanie radoci; 6) relacja z Bogiem w
codziennym yciu. Dotychczas opublikowane metaanalizy dotyczce
efektywnoci praktyko-
wania jogi (Da Silva i in., 2009; Khalsa, 2004; Pascoe i Bauer,
2015) ujawniaj, e jako przeprowadzonych bada odnoszcych si do
skutecznoci jogi odbiega od jakoci bada prezentowanych w
niejogicznych wydawnictwach. Cho wydaje si, e wyranie odbiegaj one
od standardów naukowych prezentowanych w innych czasopismach, to
jednak wyniki tych bada s wartociowe (Richards, 2010, s. 152–154).
Gównym problemem wicym si z jakoci tych bada jest to, e joga
stanowi multisystem skadajcy si z wielu wzajemnie przenikajcych si
elementów stosowanych podczas praktykowania rónych technik jogi
(wystpuje 11 stylów jogi – por. Da Silva i in., 2009). Ponadto na
inne techniki medytacyjne skadaj si elementy jogi, czyli wicze
fizycznych, np. w MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction Jona
Kabat-Zinna) czy w TM (Medytacja Transcendentalna).
Obszary bada dotyczcych wpywu jogi obejmuj takie dziedziny, jak
(Khalsa, 2004):
1) astma (23 studia); 2) nadcinienie (21); 3) choroby serca
(18);
25Buddyzm
4) cukrzyca (16); 5) depresja lub dystymia (14); 6) lk (6). Wyniki
bada dowodz, e niektóre typy jogi (Sudarshan Kriya Joga,
Iynegar Joga – forma Hatha Jogi) stosowane zarówno osobno, jak i
razem z innymi metodami terapii, wywieraj zdecydowanie pozytywny
wpyw na le- czenie depresji i lku (lk uogólniony, zespó stresu
pourazowego – PSTD) (Beddoe i in., 2009; Da Silva i in., 2009;
Kelly i in., 2001; Michalsen i in., 2005; Rosenzweig i in., 2003;
Williams i in., 2005; Woolery i in., 2004). Jak pokazuj wyniki
innych bada (Da Silva i in., 2009), praktyka jogi wywiera pozytywny
wpyw na inne zaburzenia, do których mona zaliczy: nowotwór, migren,
nadcinienie, cukrzyc, astm, chroniczny ból. Ponadto praktykowanie
jogi wywiera istotny wpyw na popraw ogólnego dobrostanu (Cahn i
in., 2017).
Buddyzm
Z punktu widzenia neuropsychologicznego, w praktykach medytacyjnych
wywodzcych si z buddyzmu mona wyróni zasadniczo trzy odmienne
strategie. Wszystkie trzeba traktowa jako nierozdzieln cao, bo
tylko wszystkie razem wzite gwarantuj poprawny rozwój zdolnoci
medytacyjnej oraz konstytuuj waciwy poziom medytacji (Thrangu i
Johnson, 2004; Tsongkhapa, 2002).
We wspóczesnym pimiennictwie psychologicznym rozrónia si zasadni-
czo tylko dwie, a trzeci traktuje si jako podrzdn w stosunku do
tych dwu (w sensie religijnym s to elementy doktrynalne, a w sensie
psychologicznym jest to aspekt motywacyjny):
1) koncentracja opierajca si na skupianiu uwagi na okrelonym przed-
miocie (focussed attention – FA);
2) uwano (mindfulness) stosujca otwarte monitorowanie (open
monitoring – OM) i kierowanie mentaln uwag;
3) wspóczucie (non-referential compassion)/miujca dobro (loving
kindness) – rozwijanie postawy wspóczucia wobec wszystkich stworze
(kluczowy element doktryny buddyjskiej).
Koncentracja
Focussed attention, tj. skupiona uwaga – tumaczy si to literalnie
jako „jed- nopunktowa koncentracja” albo „ujednopunktowienie
umysu”. Jest ona
26 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
rozumiana jako podstawowy element medytacji, który stosowany jest w
wielu tradycjach i praktykach. Skupiona uwaga oznacza umysowy stan,
w którym uwaga niezmiennie i wyranie skoncentrowana jest na
pojedynczym obiekcie. Stan ten jest powszechnie rozumiany jako
podstawowa umiejtno, któr powinien osign kady nowicjusz. Umiejtno
ta traktowana jest jako niszy i niespecyficzny stan uwagi, który
musi by wywiczony, zanim bd wiczone inne, bardziej zaawansowane
instrukcje.
Gównym celem, który przywieca kultywowaniu skupionej uwagi, jest
wzmocnienie zdolnoci koncentracji i przeciwdziaanie podatnoci na
uleganie rozproszeniom. Praktyka ta ma ponadto wzmacnia stabilno
koncentracji oraz jej intensywno. Na wyszych poziomach medytacji
ten typ praktyki jest rozumiany jako redukowanie sennoci (potrzeby
snu) oraz wzmacnianie odczu przyjemnoci zmysowych i mentalnych
(Lutz i in., 2007).
Ta strategia traktowana jest jako najbardziej podstawowy element
medytacji. Polega ona na koncentrowaniu uwagi na wraeniach
zmysowych zwizanych zazwyczaj z oddychaniem (odczuwanie przepywu
powietrza do i z nosa a do przepony, w caoci lub w poszczególnych
etapach), co traktowane jest jako sposób kotwiczenia uwagi. Czasem
jednak uywa si innego obiektu medytacji, np. ogie wiecy, przestrze
przed nosem itd. (Gunaratana, 2002).
Podstawowym elementem tej strategii jest utrzymywanie uwagi na
przed- miocie medytacji bez rozprosze. Polega to – w przeciwiestwie
do tego, jak si potocznie sdzi – na zauwaaniu i rozpoznawaniu
rozprosze (np. „od- czuwam raczej ból w kolanie, a nie koncentruj
si na oddychaniu”), a potem „odczaniu” uwagi z dystraktora (ból
kolana) oraz powracaniu do przedmiotu kotwiczenia uwagi, np.
wraenia zmysowe zwizane z oddychaniem.
We wspóczesnym pimiennictwie naukowym skupianie uwagi ma zasad-
niczo dwa znaczenia. Z jednej strony oznacza takie nastawienie
dugoci ogniskowej wzroku (podobnie jak w fotografii tzw.
„ostrzenie”), aby przedmiot by jak najbardziej ostro widziany
(jednak dla uzyskania najlepszych efektów trzeba punkt ostroci
przesuwa raz w przód, raz w ty przedmiotu, a uzyska si najlepsz
ostro), a z drugiej strony kadrowanie (z j. ang. croping), które
polega na wybieraniu obszaru dostpnego postrzeganiu (nie jest
moliwe widzenie samego przedmiotu bez otoczenia, trzeba odpowiednio
regulowa obszar widocznoci, tak aby wydoby jak najlepsz perspektyw
widzenia obiektu). W tej technice bardziej istotny jest ów pierwszy
element, tj. „ostrze- nie”, podczas gdy w drugiej, tj. w otwartym
monitorowaniu – kadrowanie.
Praktyki kultywowane w focussed attention zale w duym stopniu od
teorii i technik pochodzcych od wspólnego wszystkim praktykom
rdzenia, na które skadaj si nastpujce elementy:
27Buddyzm
1) postawa (czsto wspóczenie niezauwaany i pomijany, ale bardzo
wany aspekt medytacji) – zawiera takie aspekty przygotowujce do
medytacji, jak: zachowywanie kodeksu i norm moralnych,
praktykowanie wspóczucia, podejmowanie praktyk religijnych,
studiowanie nauki buddyjskiej;
2) pozycja ciaa, w której kluczow rol odgrywa postawa krgosupa
(wyprostowana pozycja) oraz napicie miniowe reszty ciaa (ani zbyt
mocne, ani zbyt sabe);
3) przedmiot medytacji – obiekt dostpny sensorycznej uwadze (moe to
by widzialny obiekt ustawiony naprzeciw medytujcego) albo obiekt
mentalny (wizualizacja);
4) przeszkody – ospao i otpienia (zamglone i rozmazane postrzeganie
obiektu medytacji albo odczucie sennoci) bd ekscytacja (wyostrzone
widzenie przedmiotu, wdrowanie uwagi po rónych elementach otoczenia
albo innych obiektach mentalnych);
5) sposoby radzenia sobie z przeszkodami, których gównym celem jest
utrzymanie optymalnego stanu koncentracji (ani zbyt silny, ani zbyt
saby) – sposób na ospao i otpienie (eliminacja przeszkadzajcych
czynników zewntrznych, np. rozjanienie ciemnego pomieszczenia,
wzmocnienie napicia mini albo intensywnoci koncentracji na
przedmiocie medytacji, zmiana obiektu koncentracji na bardziej
intensywny emocjonalnie, np. rado, wspóczucie itp.) oraz ekscytacja
(wyeliminowanie przeszkadzajcych czynni- ków zewntrznych, np.
wyciszenie zbyt gonego otoczenia lub zmniejszenie zbyt intensywnego
wiata, wystrzeganie si sztywnego trzymania si zasad koncentracji,
np. intensywnego wpatrywania si w obiekt – chwilowa koncen- tracja
na cierpieniu powoduje spadek ekscytacji);
6) stopnie medytacji (róne tradycje opisuj róne stadia rozwojowe
medy- tacji i jest wiele teorii dotyczcych opisu waciwoci
poszczególnych stadiów medytacji – typowy zakres obejmuje dziewi
stadiów).
Celem tej strategii nie jest jedynie utrzymywanie uwagi na
przedmiocie medytacji, ale rozwój dwóch wspózalenych
predyspozycji:
1) metawiadomoci (rozpoznawanie, e myl nie jest skoncentrowana na
oddechu i swobodnie wdruje po rónych mentalnych obiektach);
2) zdolnoci przekierowania uwagi bez stosowania metawiadomoci jako
ko- lejnego róda dystrakcji, które powoduje wdrowanie uwagi
(Kabat-Zinn, 2005).
Naley podkreli, e stosowanie konkretnej techniki zaley od tego, czy
medytujcy wchodzi w stan zbliony do znudzenia (nieostre
postrzeganie przedmiotu) lub ekscytacji (bardzo ostre postrzeganie,
bez dostrzegania obiektów ta i otoczenia). Kiedy medytujcy zaczyna
postrzega obiekt me- dytacji w sposób mao wyrany (objawy ziewania,
znudzenia), wtedy stosuje metod „ostrzenia”. Kiedy natomiast
postrzega obiekt za bardzo intensywnie,
28 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
stosuje kadrowanie. Wyniki bada z neuroobrazowania pokazuj, e do-
wiadczeni medytujcy – pomimo charakterystycznej dla kadego czowieka
ograniczonoci zasobów uwagi (attentional limited resources) – s
zdolni „lepiej i wicej widzie”, ni mniej zaawansowani lub osoby
niemedytujce. Osoby zaawansowane w medytacji osigaj lepsze wyniki w
tzw. „refrakcji uwagi” (attentional blink) (por. Cahn i Polich,
2009; Slagter i in., 2009) oraz w Tecie Stroopa (por. Moore i in.,
2012; Wenk-Sormaz, 2005).
Otwarte monitorowanie
Mona powiedzie, e otwarte monitorowanie jest bardzo podobne do sku-
pionej uwagi, ale wystpuje w bardziej zaawansowanej formie. Róni si
tym, e oprócz procesu koncentracji na obiekcie medytacji stosuje si
okrelone strategie dyskursywne, np. nazywanie (labeling). Jeli w
obszarze wiadomo- ci medytujcego pojawi si jakie wraenie zmysowe
albo mentalne, ten po prostu je rejestruje, potem zmniejsza
intensywno jego postrzegania (osabienie – z j. ang. de-emphasis),
aby na samym kocu dokona przesunicia punktu koncentracji. Podczas
koncentracji stosuje si róne strategie, które zmierzaj najpierw do
uwydatnienia (emphasis) wiadomoci subiektywnoci (fenomenologiczny
wgld do refleksyjnej wiadomoci, która poznawczo postrzegana jest
jako niezmienna). Celem tych strategii jest uczenie podmiotu
postrzegania obiektów wiadomoci jako fenomenalnych tworów. Zalecane
jest unikanie (wielokrotnie powtarzane sowne wskazanie dokonywane
przez instruktora: „nie podaj za cigiem myli”) tzw. „chwytania”
(grasping), czyli taktowania zawartoci treciowej jako przedmiotu.
Symptomami „chwytania” s zwykle wyostrzone postrzeganie jakiego
obiektu wiadomoci, analiza jego zawartoci, a potem dyskursywne albo
wartociujce opracowywanie go. Bardziej subtelnym wskanikiem
„chwytania” jest traktowanie obrazu mentalnego jako oddzielnego od
subiektywnoci. Wyzwalajc si powoli z „chwytania” obiektów,
medytujcy powinien zrozumie, e obiekty nie s niezalene od
wiadomoci, jak równie nie jest od niej zalena sama
subiektywno.
Istotn motywacj do podejmowania otwartego monitorowania jest zao-
enie, e negatywne zwyczaje i zachowania wzmacniaj si wraz z
nasileniem procesów identyfikacji zawartoci myli, obrazów i uczu z
obiektami, do których si odnosz (ja, inni, wiat otaczajcy). Procesy
identyfikacji atwo ulegaj habituacji i s mao podatne na zmiany
(ulegaj fuzji). Celem otwarte- go monitorowania jest defuzja, czyli
dezidentyfikacja pojawiajcych si treci myli, obrazów i uczu z
obiektami.
29Buddyzm
Dopóki wiadomo jest konstruowana w relacji do obiektów, dopóty
staje si równie obiektem (nie jest subiektywnoci). Celem tego etapu
jest ródowe zidentyfikowanie subiektywnoci, która jawi si nie jako
przedmiot, ale jako nieredukowalny do przedmiotu podmiot. Wanym
aspektem tych strategii jest „uwalnianie” subiektywnoci od
pojawiajcych si w wiadomoci obiektów. W tym celu stosuje si róne
metody:
– odczuwanie wasnej tosamoci przy identyfikowaniu innych elementów
subiektywnoci, które przekraczaj aktualny moment (tosamo to uboczny
atrybut, który cigle si zmienia);
– nieustanne przypominanie sobie instrukcji, e celem medytacji nie
jest uzyskiwanie okrelonych umiejtnoci czy korzyci (Ja manifestuje
si nie jako staa tosamo, ale jako zmieniajcy si proces; „Ja jestem
medytowane”);
– stosowanie konceptualnych i lingwistycznych struktur celem
identyfikacji Ja z przeszoci i przyszoci (tosamo zmienia si z
jednego mentalnego kontekstu do drugiego).
Istotnym elementem tych strategii jest osabianie (de-emphasis)
poczucia subiektywnoci celem wzmocnienia dostpu do refleksyjnej
wiadomoci poprzez praktyk „uwalniania obiektów” (proces przeciwny w
stosunku do „chwytania obiektów”) oraz przesunicie punktu
koncentracji na uwydatnione w peny sposób niezmienne aspekty
wiadomoci. Kiedy medytujcy osiga stabilny stan koncentracji, w kocu
wiczy umiejtno osabiania nie tylko przedmiotów medytacji, ale i
samej subiektywnoci. Celem tego najbardziej zaawansowanego etapu
jest osignicie stanu, w którym nie ma ani subiek- tywnoci, ani
obiektywnoci, rozumianych w kategoriach zarówno struktury, czasu,
jak i przestrzeni (Lutz i in., 2007, s. 36).
Stan ten charakteryzuje si du stabilnoci. Stabilno ta zawiera nie
tylko zdolno do kontynuowania dowiadczania fenomenów bez
obiektywizowa- nia ich, ale te bez posiadania poczucia dziaajcej i
narracyjnej subiektywnoci (ipseity – bare awareness). Stan ten
charakteryzuje si podwyszon zdolnoci regulacji emocji i jest on w
maym stopniu podatny na zakócenia i roz- proszenia (potwierdzaj to
liczne wyniki bada z zastosowaniem technik neuroobrazowania – por.
Luders i in., 2009; Davidson i in., 2000; Nielsen i Kaszniak, 2006;
Quirk i Mueller, 2008).
Po sesji – po osigniciu tego stanu – osoby medytujce czsto
dowiadczaj rónych, paradoksalnych form dowiadczania przedmiotów
percepcji. Czsto przez jaki czas przedmioty percepcji jawi si im
jako mao uporzdkowane i mgliste, podobnie jak to ma miejsce w
przypadku marze sennych. Trzeba podkreli, e stan ten jest bardzo
trudny do osignicia i tylko niewielu medytujcym to si udaje.
30 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Otwarte monitorowanie (open monitoring, open presence) wie si z
prak- tykowaniem tzw. bezprzedmiotowej wiadomoci (objectless
awareness) albo czystej wiadomoci (pure attention) (por. Dorjee,
1989). Celem tej strategii jest osignicie takiego stanu dostpnoci
mentalnej dla wasnej subiektywnoci, w którym uzyskuje si pogbiony
wgld w swoj wiadomo, a który rów- noczenie nie identyfikuje si z
zawartoci mentaln myli, obrazów i uczu. Stan ten okrela si mianem
metawiadomoci (koncentracja na wiadomoci jako przedmiocie medytacji
– por. Holt, 2010; Jankowski i Holas, 2014).
Nie oznacza to jednak – jak potocznie si rozumie praktyki buddyj-
skie – e w procesach uwagowych nie wystpuj adne wraenia („czysta
wiadomo”, brak obiektów). Jest wrcz przeciwnie. Nieraz s one
jeszcze bardziej ywe i wyraziste, ponadto jest ich wicej (Cahn i
Polich, 2009; Moore i in., 2012; Slagter i in., 2009; Wenk-Sormaz,
2005).
Podczas otwartego monitorowania medytujcy moe wizualizowa przed-
miot albo odczuwa wraenie zmysowe, np. sensacje zwizane z
oddychaniem (odbieranie odczu wpywania i wypywania powietrza przez
nozdrza, odczu- wanie ruchu klatki piersiowej oraz zaangaowania
rónych mini). Powinien jednak to robi w taki sposób, aby nie popada
w dwie skrajnoci, tj. winien unika z jednej strony tumienia
dowiadczenia, a z drugiej – kultywowania zawartoci mentalnej
(fascynacja).
Naley podkreli, e uzyskanie tego stanu i utrzymanie go naley do
bardzo skomplikowanych umiejtnoci. Jak dowodz badacze, nawet
dowiadczeni praktycy maj problemy z utrzymaniem tego stanu duej ni
trzy sekundy (Hasenkamp i in., 2012; Lutz i in., 2007, s. 32). Nie
oznacza to, e ten element praktyki przeznaczony jest tylko dla
dowiadczonych w medytacji. Równie niedowiadczeni praktykuj te
wiczenia. Jakkolwiek tylko dowiadczeni mog stosowa pewne
modyfikacje rónych elementów, tzn. wzmacnianie skali pewnych
praktyk i osabianie innych, w zalenoci od tego, jak dobrze
przebiega sesja medytacji.
Wspóczucie
Poniewa wspóczucie skierowane jest do innych osób, dlatego uwaa si
je za istotny element w rozwoju otwartego monitorowania. Rozwój
otwartego monitorowania wymaga mentalnego „chwytania” (grasping)
przedmiotów, a w szczególnoci subiektywnoci. Poprzez nieustanne
kierowanie uwagi medytujcego na innych oraz odczuwanie wobec nich
wspóczucia, zmniej- sza si fiksacja na sobie oraz znika potrzeba
„chwytania” przedmiotów
31Judaizm
i subiektywnoci. W tym sensie kultywowanie wspóczucia zdaje si by
wanym elementem medytacji (Thrangu, 2004).
Wspóczucie (compassion) – zgodnie z buddyjskim pogldem – nie jest
wycznie litowaniem si nad kim czy obwinianiem si za cierpienia
innych. Wspóczucie w buddyzmie jest bardziej aktywnoci, ni emocj
czy uczuciem. Jeli mamy do czynienia z brakiem dziaania lub
bezradnoci, to niezalenie od dowiadczanych uczu wspóczucia takiego
po prostu nie ma.
Kultywowania wspóczucia rozpoczyna si od odczuwania pozytywnych
uczu w stosunku do rónych osób. W trakcie tego stosuje si
specyficznie dys- kursywne strategie, takie jak wizualizacje (pole
skupienia rozciga si na osoby bliskie sercu, na przyjació,
nauczycieli, znajomych i obcych ludzi, a w kocu na wrogów i
nieprzyjació), recytacje, pamiciowe aforyzmy, napomnienia itp. W
kocowym etapie medytujcy przywouje z pamici lub wizualizuje ogromne
cierpienie, np. „wszystkie czujce istoty s jak jego mama”, przez co
staje si empatycznie motywowany do eliminacji wszelkiego
cierpienia. Na tym etapie niektórzy odczuwaj w piersiach wisceralne
i emocjonalne reakcje otwartoci. U innych tym odczuciom towarzyszy
nadwraliwo lub wystpuje napywanie ez do oczu.
Kultywowanie wspóczucia/miujcej dobroci (non-referential
compassion/ loving-kindness) suy indukowaniu specyficznych i
intensywnych uczu, które uzdalniaj podmiot do dojrzaego
funkcjonowania (dobrostan, poczucie szczcia, przeciwdziaanie
odruchom gniewu i irytacji, gotowo pomagania innym itp.). Jest
przydatne szczególnie dlatego, poniewa wzmacnia motywa- cj do
praktyki i przez to wytrwao w praktyce.
Z punktu widzenia bada nad uwanoci mona powiedzie, e istotnym
elementem wspóczucia (compassion) jest brak odnoszenia
(non-referential) do konkretnego przedmiotu (w sensie
psychologicznym chodzi o brak przy- wizania – attachment).
Wprawdzie podczas praktykowania „nieodnoszcego wspóczucia” podmiot
potrzebuje pewnych mentalnych przedmiotów (osoby lub grupy osób),
ale zachowuje postaw braku przywizania (detachment) (por. Dorjee,
1989).
Judaizm
Medytacja w judaizmie – wedug niektórych autorów (Weiss i Levy,
2010, s. 106–120) – moe by rozumiana na trzy sposoby:
1) przygotowanie serca do modlitwy („nakonienie swoich serc ku
Bogu” – Talmud: Berachot 5,1), co byo praktykowane ju ponad 2000
lat temu;
32 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
2) pierwotna forma medytacji z oddechem – gone literowanie
tetragramu imienia wasnego Boga Jahwe wraz z oddechem (dzi czsto
praktykowana w Stanach Zjednoczonych, czasem czona z wizualizacj
liter Yod-Hej-Vav- -Hej z imienia boskiego, piewaniem lub
wymawianiem fraz tetragramu);
3) obserwancja szabatu – bardzo szczegóowo opisane przestrzeganie
prawa szabatu jest jednym z wanych aspektów medytacyjnych w
tradycji judaistycznej (Grunfeld, 2003; Muller, 1999).
Badacze rozróniaj dwie formy praktyki judaistycznej medytacji
(Buxbaum, 1990; Weiss i Levy, 2010, s. 114 – 116):
1) siedzca medytacja sowami Psalmu „Stawiam sobie zawsze Pana przed
oczy” (hebr. Shi’vi’ti HaShem I’negdi Tamid – Ps 16,8) z mentaln
koncentracj na tradycyjnym obrazie, posterze lub tablicy pamitkowej
z namalowanym lub wygrawerowanym wersetem cytowanego psalmu. Zwykle
obraz ten jest bogato ilustrowany i zawiera usytuowany pionowo
tetragram JHWH, który stanowi zakotwiczenie wizualne medytacji.
Shi’vi’ti bywa czasem praktykowane non stop przez cay dzie
(praktyka zapocztkowana przez rabbiego Yaakova Koppela, ucznia Baal
Shem Tova, twórcy chasydyzmu);
2) bezporednia medytacja (hebr. hitbonenut – autorem jest
trzynastowiecz- ny fizyk i filozof Mojesz Majmonides) – styl
bezporedniej medytacji bez kotwiczenia uwagi na okrelonym
przedmiocie lub frazie. Styl medytacji praktykowany zwykle przy
zamknitych oczach z koncentracj mentaln na obecnoci Boga w kadym
przedmiocie, wydarzeniu i dowiadczeniu ycia.
Najbardziej powszechn form praktykowania medytacji w judaizmie jest
obserwancja szabatu (Heschel, 1985), w której celebruje si cud
stworzenia wszystkiego (cud tego, e czowiek yje, czuje, marzy,
myli, kocha, ale te tego, e cierpi, buntuje si, rezygnuje, auje,
walczy, chce popeni samobójstwo itp.). Istotnym zaoeniem witowania
szabatu jest teza, e chcc doceni akt kreacji, trzeba zrezygnowa z
kadego aktu tworzenia (pracy, czytania, sprzta- nia, pisania,
malowania, telefonowania, podróowania itp.). W trakcie szabatu
ortodoksyjni ydzi wyczaj telefony (komórkowe równie), nie korzystaj
z internetu oraz nie pracuj. Jak si wydaje, w wiecie, który
nastawiony jest na produktywno, taka postawa rezygnacji z
produktywnoci i troska o zasu- ony odpoczynek stanowi – z punktu
widzenia higieny psychicznej – bardzo istotny element szeroko
rozumianego zdrowia wspóczesnego czowieka oraz jego efektywnoci
(Weiss i Levy, 2010, s. 117).
Na witowanie szabatu skadaj si nastpujce elementy: 1) mikveh –
rytualna kpiel (alternatywnie – obmycie rk) w gorcej wodzie,
która symbolizuje oczyszczenie czowieka z wszelkiego brudu, miniowy
relaks i osabienie napicia nerwowego zwizanego ze stresujcym
yciem;
33Chrzecijastwo
2) palenie wiec (pomie wiecy symbolizuje z jednej strony nieustann
ulotn obecno Boga, a z drugiej – dusz oraz duchowo).
Podsumowujc, naley stwierdzi, e medytacja – moe oprócz jednej z jej
form, tj. obserwancji szabatu – nie stanowi wanego aspektu ycia
wspó- czesnej spoecznoci ydowskiej. Tworzone s wprawdzie pewne
orodki propagujce rozwój duchowy, ale nie uzyskuj one stosownego
odzewu spoecznego (Weiss i Levy, 2010, s. 120).
Chrzecijastwo
W chrzecijastwie medytacja (oraz modlitwa) rozumiana jest jako
aktywny wysiek umysu i woli skierowany ku osobowemu Bogu. Z kolei
kontemplacja, drugie pojcie zwizane z medytacj, rozumiana jest jako
aktywne dziaanie Boga osobowego, na które reaguje czowiek.
Medytacja w tym rozumieniu jest wic traktowana jako bardziej
dyskursywna, a kontemplacja jako receptywna („ciche odpocznienie w
Bogu”). Naley podkreli, e podstawowym elemen- tem zarówno
medytacji, jak i kontemplacji w chrzecijastwie jest osobowy Bóg
jako ich przedmiot (Machniak, 2005; Misztal, 2009). Std rozumienie
medytacji jako metody czy techniki stanowi dla chrzecijanina istotn
redukcj pojcia medytacji. „Medytacja chrzecijaska prowadzi modlcego
si do tego, by w zbawczych dzieach Boga dokonanych w Chrystusie,
Sowie Wcielonym, i w darze Jego Ducha, poj objawiajc si w nich
zawsze – przez wymiar ludzki i ziemski – gbi Boga” (Orationis
formas, nr 11).
Naley jednak doda, e medytacja chrzecijaska przesza istotn ewolu-
cj. W staroytnoci stanowia form i zwieczenie ycia codziennego (nie
bya dodatkiem do ycia) oraz oparta bya na osobistym dowiadczeniu
ojców pustyni (Ewagriusz z Pontu, 2003). Póniej ulega powanej
racjonalizacji. „W póniejszych wiekach systematyczna refleksja
teologiczna wytworzya swoist «wiedz» na temat modlitwy, ujmujc j w
schematy i systemy. Jedno- czenie nastpio odejcie od autentycznego
dowiadczenia. Wykad na temat modlitwy sta si racjonalistyczn
refleksj, zestawieniem i porównywaniem rozmaitych zda i opinii
wczeniej podawanych, bez odniesienia do osobiste- go, ywego
dowiadczenia modlitwy. […] mistrzowie modlitwy na Zachodzie musieli
przechodzi niejako na nowo drog osobistych dowiadcze, czasem wbrew
panujcym wówczas pogldom teologicznym” (Ewagriusz z Pontu, 2003, s.
7–8).
Skutkuje to m.in. tym, e chrzecijaskich praktyk medytacyjnych jest
wiele (kada epoka i kada szkoa duchowoci wypracowaa wasne). Ponadto
kwestia stosowanych w medytacji metod i technik jest traktowana
ubocznie
34 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
(Baki-Hayden, 2008). W niniejszej monografii z bogatego repertuaru
chrze- cijaskich praktyk wybrano i zaprezentowano te najbardziej
znane.
Lectio divina
Od samych pocztków chrzecijastwa podczas modlitwy i medytacji
zwracano uwag na refleksj nad treci Pisma witego, na jego gbsze
zrozumienie i, nade wszystko, na praktykowanie odczytanych ze
wskaza odnoszcych si do wasnego postpowania. Podstawow kanw
stanowia lektura objawionych pism Nowego Testamentu, ukazujca
nauczanie, mier i zmartwychwstanie Chrystusa. Wanym aspektem
medytacyjnego przeycia mogo by dla wierzcych take rozwaanie wydarze
z ycia pierwszych chrzecijan, zwaszcza mczenników i
pustelników.
Odczytywanie wskaza Pisma witego i wprowadzanie ich do ycia doko-
nywane byo w trzech zintegrowanych etapach (Krpiec, 2006):
1) lektura, czyli czytanie pewnych treci (najczciej Biblii); 2)
rozwaanie poznanych treci pochodzcych z czytania i poznawania
faktów; 3) modlitwa kontemplacyjna suca umocnieniu dziaania
czowieka
przeywajcego sw bytow przygodno i niedoskonao. Najbardziej znan
form i – jak si wydaje – najbardziej staroytn jest
tzw. Lectio divina (ac. pobone, duchowe czytanie). Lectio divina to
forma medytacji oparta na pogbionej lekturze tekstów biblijnych.
Powszechnie znana bya ju w okresie patrystycznym (IV–V w.). Rozwina
si w okresie pónego redniowiecza, by zanikn prawie cakowicie w XV
w. wraz z tzw. devotio moderna. W tym okresie coraz bardziej
popularna stawaa si modlitwa mylna, która w niewielkim stopniu
opieraa si na lekturze biblijnej. Lectio divina zacza odradza si w
XX w. wraz z rozwojem francuskiego ruchu biblijno-liturgicznego.
Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei Verbum, jeden z
oficjalnych dokumentów Soboru Watykaskiego II, poleca t form
modlitwy wszystkim wierzcym.
Istotnej kodyfikacji medytacji (Lectio divina) dokona w XII w.
Gwidon Kartuz (+1188), wyodrbniajc cztery etapy tej formy
modlitewnej:
1) Lectio opiera si na refleksyjnym czytaniu tekstu biblijnego bez
chci zaspakajania wasnej ciekawoci czy poszukiwania sensacji
opartej na meto- dologiach monastyczno-ascetycznych oraz technikach
filologicznych (analiza gramatyczna, analiza logiczna, analiza
struktury tekstu, analiza czasownikowa) (Gargano, 2001, s.
33–57).
35Chrzecijastwo
2) Meditatio to rozmylanie, czyli rozwaanie tego, co tekst wnosi do
wa- snego ycia. „Celem medytacji jest wzrost mioci, polepszenie
stosunku z Bogiem. Nie jest to wic zwyczajne studium, badanie, ale
nawizanie kontak- tu osobowego z Bogiem. Nie chodzi tutaj o
poszerzenie swoich wiadomoci religijnych, ale o pogbienie poznanej
prawdy tak, by suya konkretnemu yciu” (Gogola 2001, s. 310).
3) Oratio to modlitewne danie Bogu odpowiedzi na jego sowo. 4)
Contemplatio – kontemplatywne zjednoczenie z osob Boga.
Modlitwa Jezusowa
Jedn z najstarszych form medytacji chrzecijaskiej jest Modlitwa
Jezusowa, zwana te Modlitw Serca (Baki-Hayden, 2008). Oparta jest
na praktyko- wanej przez anachoretów i mnichów tzw. medytacji
ukrytej (κρυπτ μελτη) tekstów Pisma witego. Medytacja ukryta wyraa
si w praktyce wypowia- dania krótkich spontanicznych aktów
strzelistych, bdcych zachwytem nad odkrywanymi ladami Boga w
stworzeniu (cnoty teologalne wiary, nadziei i mioci). W zwizku z
tym, e zasadniczym elementem tej praktyki jest powtarzanie,
okrelano j mianem – na wzór owcy przeuwajcej pokarm – przeuwania
(ac. ruminatio).
Z tej praktyki przeuwania zrodzia si Modlitwa Jezusowa (Janasek i
Koza, 2007). Jej cel wyraa si w deniu do trwania w stanie
nieustannej modlitwy, co wynika z pragnienia naladowania Chrystusa
(k 18,1; 1 Tes 5,17; Ef 6,18; Flp 4,6; 1 Tm 2,5). Nawizuje ona do
zwyczajów pierwszych chrzecijan, dla których wzywanie imienia
Jezusa odgrywao istotn rol (por. J 3,5; 1 Kor 1,2). Zalecano, aby
wypowiada j w rytm oddechu (na wdechu „Panie Jezu Chryste”, a na
wydechu: „Zmiuj si nade mn [grzesznikiem]”).
Z Modlitw Jezusow zwizane byy trzy istotne elementy (Baki-Hayden,
2008, s. 175):
1) miejsce modlitwy – pozostawanie w miejscu cichym, spokojnym i
za- ciemnionym (np. w monastycznej celi), celem utrzymywania umysu
w stanie wolnym od rozprosze;
2) postawa modlitewna – siedzenie na niskim krzele, które umoliwia
przyjcie potrzebnej dla uwanej modlitwy postawy relaksacyjnej oraz
kon- centracja oczu na ppku (przyciskanie brody do piersi);
3) oddychanie jako istotny element gbokiej modlitwy – metoda
fizyczna przygotowujca do prawdziwej modlitwy wewntrznej poprzez
odrywanie ukierunkowania aktywnoci umysowej z rzeczy zewntrznych na
wewntrzne („zunifikowana koncentracja” – w. Dionizy).
36 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
W przypadku Modlitwy Jezusowej mówi si o istnieniu trzech stopni,
których przechodzenie wiadczy o rozwoju modlitwy (Janasek i Koza,
2007):
1) modlitwa ust (nieustanne powtarzanie sów); 2) modlitwa umysu
(rozwaanie, rozmylanie); 3) modlitwa serca (kontemplacja, jako
najwysza forma ycia duchowego). Pierwszy stopie by relatywnie
prosty i nie wymaga od medytujcego
wielu umiejtnoci. Drugi stopie okazywa si ju by bardziej wymagajcy
i by specyficznie rozumiany. Jego istot byo oczyszczenie umysu z
wyobra- e, myli, uczu i wizji (wschodni ojcowie Kocioa podkrelali,
e czowiek powinien stawa przed Bogiem zupenie ogoocony z wyobrae,
myli, uczu i wizji – por. Janasek i Koza, 2007). Trzeci – najwyszy
poziom modlitwy – stawia przed adeptem najwiksze wymagania:
powicenia duej iloci czasu (wiele lat praktyki modlitwy
nieustannej), zdobycia okrelonych umiejtnoci i sprawnoci (wolno od
rozprosze i wyobrae) oraz osignicia stanu jednoci ciaa, duszy i
ducha. Jak si wydaje, zwaszcza ten ostatni element by kluczowy dla
Modlitwy Jezusowej, bo odnosi si do jej istoty, i by okrelany
pojciem serca (dla ojców wschodnich serce oznaczao jedno ciaa,
duszy i ducha – por. Baki-Hayden, 2008, s. 175). Std alternatywne
okrelenie dla Modlitwy Jezusowej – Modlitwa Serca.
Na zakoczenie naley doda, e Modlitwa Jezusowa bya przez cae wieki
charakterystyczna dla duchowoci wschodniej (zwaszcza prawosawnej).
Ide modlitwy nieustannej zaszczepi wród zachodnich mnichów Jan
Kasjan (ok. 360–435), który zaleca powtarzanie psalmicznego
wersetu: „Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu. Panie, pospiesz ku
ratunkowi memu” (Ps 70,2). Potem jednak ulega ona zapomnieniu. W XX
wieku zostaa na nowo odkryta i doceniona przez Koció Zachodni
(Janasek i Koza, 2007).
Trzeba take doda, e chrzecijastwu zachodniemu nie byo obce
modlitewne skupienie na imieniu Jezus, cige przywoywanie Boego
zmio- wania oraz pragnienie, aby nieustannie trwa w obecnoci Boga.
W obrbie chrzecijastwa zachodniego wytworzy si cay szereg „modlitw
powtórze”: koronki, litanie, róaniec i akty strzeliste.
Modlitwa Monologowa
Modlitwa Monologowa, podobnie jak Modlitwa Jezusowa, pojawia si
najpierw równie na Wschodzie. Wywodzi si ze staroytnej praktyki
medy- tacyjnej mnichów w Egipcie i Palestynie, które spisa w swoich
konferencjach Jan Kasjan (+432). Od czasów Jana Klimaka (ok.
580–680) ten typ medytacji
37Chrzecijastwo
nazywano monologi, czyli modlitw jednosown. Wzmianki na jej temat
znajduj si te w jednej z najstarszych regu zakonnych w.
Benedykta.
Medytacja Monologowa to specyficzna forma medytacji, polegajc na
po- wtarzaniu krótkiego sowa z Pisma witego, którym zazwyczaj jest
Maranatha (Larkin, 2007). Zostaa ona na nowo odkryta i rozwinit
przez Johna Maina, benedyktyna z Anglii (+1982), który opar si na
wczesnych monastycznych konferencjach Jana Kasjana, XIV-wiecznym
traktacie o modlitwie kontem- placyjnej Obok niewiedzy oraz na
nauce mistrzów duchowych z Malajów. John Main nawiza do autorów
Oboku niewiedzy, którzy rekomendowali uywanie „pojedynczego sowa” w
modlitwie, i uczyni z tego codzienn dyscyplin Medytacji
Chrzecijaskiej. Ruch, który powsta póniej, nazwany The World
Community for Christian Meditation (zatwierdzony kanonicznie w
uproszczonej formie jako ekumeniczna wspólnota kontemplacyjna w
2007 roku), promuje i koordynuje jej rozpowszechnianie na caym
wiecie. Ruch ten kierowany by przez o. Ernesta Larkina O.Carm. do
2006 roku, jednego z pierwszych uczniów o. Maina, a obecnie jest
kierowany przez Laurence’a Freemana OSB.
Klasyczny opis Medytacji Chrzecijaskiej pochodzi od Johna Maina i
pojawia si w wielu jego ksikach: „Aby dobrze medytowa, powinnicie
przyj odpowiedni pozycj siedzc – wygodn i zrelaksowan. Wasza
postawa jednak nie powinna by niedbaa. Usidcie na krzele i
wyprostujcie krgosup, a ci, którzy s wystarczajco wywiczeni, mog
siedzie na podusz- ce ze skrzyowanymi nogami. Oddech powinien by
spokojny i regularny. Pozwólcie kademu miniowi rozluni si. Postawa
umysu powinna by równie odprona i spokojna, jak postawa ciaa.
Wewntrznym nastawieniem potrzebnym do medytacji jest wyciszenie
umysu i peen pokoju duch. Jest to take wyzwanie, jakie jest przed
nami postawione. W czasie medytacji trzeba siedzie spokojnie, to
jest atwe, jednak prawdziwym zadaniem medytacji jest osignicie
harmonii ciaa, umysu i ducha. To wanie mam na myli, mówic o pokoju
Boga – pokoju, który przekracza wszelkie rozumienie” (Larkin, 2007,
s. 4).
Metoda ta skada si z 4 elementów (Larkin, 2007): 1) siedzenie w
pozycji wyprostowanej: „Usid na krzele, na stoeczku
medytacyjnym lub w siadzie skrzynym na pododze. Sied nieruchomo i
trzymaj plecy w pozycji wyprostowanej. Ciao jest uwane i czujne.
Oddychaj naturalnie i spokojnie”;
2) koncentracja na sowie Maranatha: „Delikatnie przymknij oczy i
zacznij recytowa w wewntrznej ciszy sowo Maranatha. Powtarzaj je z
równym nateniem jako cztery sylaby MA-RA-NA-THA. Wsuchuj si w nie,
jak wybrzmiewa w twoim sercu”;
38 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
3) nieustanne powtarzanie sowa Maranatha: „Powtarzaj mantr bez
prze- rwy podczas medytacji. Gdy jakie myli lub obrazy zakóc jej
bieg, delikatnie i czule wró do jej recytacji. Nigdy nie osdzaj
swojej medytacji po iloci rozprosze ani jakichkolwiek innych
dozna”;
4) dyscyplina: „Trwaj w dyscyplinie medytacji codziennie rano i
wieczorem po 20–30 minut”.
Modlitwa Gbi
Metoda tzw. Modlitwy Gbi jest dzisiaj z powodzeniem stosowana w
rónych orodkach katolickich. Najbardziej znanym na wiecie jest
orodek prowadzo- ny przez katolickiego trapist o. Thomasa Keatinga,
twórc tzw. Modlitwy Gbi (ang. Centering Prayer – CP) oraz
wspózaoyciela (wraz z Williamem Mennigerem i Basilem Penningtonem)
organizacji Contemplative Outreach i ruchu Centering Prayer
Celem tej metody jest odkrycie Boej obecnoci w swoim wntrzu i w ka-
dym miejscu. Metoda ta skada si z czterech elementów (Keating,
2008):
1) wybór duchowego sowa, jako symbolu zgody na obecno Boga i jego
dziaanie w swoim wntrzu (Pan, Jezus, Ojciec, Matka, Maryja; lub w
innych jzykach: Kyrie, Jesus, Jeshua, Abba, Mater, Maria, Mio,
Pokój, Miosier- dzie, Cisza, Spokój, Wiara, Ufno, Tak, Amor,
Shalom, Amen);
2) trwajce 20 minut (zalecane dwie sesje na dzie: jedna z samego
rana po przebudzeniu i druga po poudniu lub wczesnym wieczorem)
wyciszenie si (wygodna pozycja, plecy wyprostowane, zamknite oczy)
oraz milczce wypowiadanie duchowych sów z tak delikatnoci, jaka
jest wymagana przy kadzeniu piórka na wacie;
3) radzenie sobie z rozproszeniami i sennoci (zalecany jest may
wysiek kierowania uwagi na duchowe sowo po uwiadomieniu sobie
wdrujcych myli);
4) powicenie dodatkowych 2–3 minut po zakoczonej medytacji, dajce
psychice czas na dostosowanie si do zewntrznych wrae oraz umoliwia-
jce wprowadzenie atmosfery ciszy do codziennego ycia.
Metoda ignacjaska
39Chrzecijastwo
skrócony lub wyduony). Celem proponowanych praktyk rekolekcyjnych
(wiczenia duchowe zwane rekolekcjami ignacjaskimi trwaj ok. 30 dni)
jest pomoc wiczcemu w oczyszczeniu duszy, aby móg rozpozna swoje
powoanie, ponadto porzuci modlitw dyskursywn i schematyczn oraz
wiernie, ale równoczenie elastycznie (wiczenia s dostosowane do
wieku, zdrowia, moliwoci intelektualnych) trzyma si sprawdzonej
metody CD – por. Aumann, 1993, s. 219–220).
Na medytacj ignacjask skada si siedem etapów: 1) przygotowanie
dalsze do medytacji to praktyczne wzbudzenie dys-
pozycji poprzez zdobycie pewnych cech (czysto sumienia,
poskromienie namitnoci, wielkoduszno w stosunku do Boga, uwaga i
skupienie) oraz przezwycienie pewnych istotnych przeszkód, takich
jak: niedostateczne zainte- resowanie, troska o inne sprawy,
wyrzuty sumienia i nawa wyobrae cielesnych;
2) przygotowanie punktów do rozmylania, których celem jest
zauwaanie i zanotowanie pozytywnego oraz negatywnego nastawienia
emocjonalnego w kontakcie z treciami biblijnymi;
3) przygotowanie blisze i bezporednie (CD 73–76): – uspokojenie
ducha (CD 239, 131): relaksacja dokonywana w postawie
siedzcej albo podczas spacerowania i wzbudzenie pozytywnego
nastawienia; – wzniesienie umysu ku Bogu (CD 75), podobne jak uwane
bycie „tu
i teraz”; 4) wprowadzenie (Preambula):
– modlitwa przygotowawcza (CD 46): wypracowanie krótkiej i skutecz-
nej metody sucej wzbudzeniu dyspozycji do medytacji;
– ustalenie miejsca (CD 47): koncentracja na obrazie (wyobraanie
sobie sceny poprzez zaangaowanie wszystkich zmysów);
– proszenie o ask (CD 48): skonkretyzowanie wasnych potrzeb du-
chowych zwizanych z treci medytacji;
5) osobiste przyjmowanie Sowa Boego, wykorzystujce uywanie pamici i
rozumu, bez koncentracji na szczegóach poprzez uwano na wasne
emocjonalne reakcje (pozytywne i negatywne);
6) kolokwium, czyli rozmowa z Bogiem i witymi; 7) refleksja po
medytacji (ocena efektywnoci i skutecznoci medytacji). Wan zasug
Ignacego Loyoli byo wskazanie czynników, które okrela-
j poziom zaawansowania w modlitwie. Wedug tego mistyka, nisze
stopnie wymagaj mniej wyrafinowanych technik, a wysze bardziej
zaawansowanych (Aumann, 1993, s. 220–221):
1) etap pocztkowy to zwyka refleksja intelektualna (badanie siebie
w kon- tekcie 10 przykaza ze wzgldu na grzechy gówne);
40 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
2) etap redniozaawansowany to rozmylanie (tworzenie przerw po kadym
sowie Modlitwy Paskiej, przeznaczonych na dostrzeenie owoców
dziaania aski);
3) etap zaawansowany. Ciekawym twierdzeniem Ignacego Loyoli jest
teza, e osiganie wyszych
stadiów medytacyjnych powinno by zwizane z wykorzystaniem praktyki
wiadomego oddychania (Aumann, 1993, s. 221). Wskazuje to na fakt
znajo- moci staroytnych technik medytacyjnych przez tego mistyka
oraz wiadome do nich nawizanie.
Inn zasug Ignacego Loyoli byo wskazanie kryteriów rozpoznania wa-
ciwego rozwoju duchowego (modlitwa, medytacja, powoanie) i
pokazanie rodków do nich prowadzcych. Wedug tego chrzecijaskiego
mistyka, do kluczowych kryteriów nale: codzienny rachunek sumienia,
kierownictwo duchowe i rozeznanie duchowe, które maj pomóc w
rozeznawaniu woli Boej oraz podjte, planowane lub wprowadzone w
czyn decyzje (Aumann, 1993, s. 220–221).
Zaleca si, aby adept medytacji bada swoje sumienie osiem razy
dzien- nie (dwukrotnie przez tzw. rachunek szczegóowy, przynajmniej
jeden raz w rachunku ogólnym i piciokrotnie po kadej z medytacji –
w sumie dwie godziny dziennie). Przedmiotem badania w trakcie
rachunku sumienia s myli i uczucia, które ocenia si pod ktem ich
pochodzenia: jeden typ to myli wasne, a dwa pozostae – pochodzce z
zewntrz („jedna od ducha dobrego, druga od ducha zego” – CD 32).
Podstawowym pytaniem rachunku sumienia jest rozpoznawanie róde
pojawiajcych si myli (skd pochodz i dokd chc mnie zaprowadzi?).
Rozpoznanie opiera si na ocenie uczu, jakie towarzyszc mylom (jedne
przycigaj, nakaniaj, zapraszaj do pójcia w okrelonym kierunku,
rozpalaj, jednocz, rozjaniaj, uspokajaj a inne przeciwnie:
wystudzaj, odrzucaj, zniechcaj, przynosz poczucie samotnoci,
niepokoju, ciemnoci – CD 316–317). W wymiarze religijnym
psychologiczne pochodzenie myli przychodzcych z zewntrz nie ma
szczególnego znaczenia. Liczy si bardziej to, ile maj w sobie z
Boga, a ile z nie-Boga. Std trzeba je bada, sprawdzajc ich kierunek
w relacji do Boga: prowadz mnie „do”, czy „od” Niego.
Wanym rodkiem prowadzcym do poprawnego rozwoju duchowego jest
kierownictwo duchowe (rodzaj superwizji), w której osoba
dowiadczona pomaga wiczcemu w rozpoznaniu okrelonych stanów ducha,
tendencji, pragnie, pokus itp. Dokonuje si to przede wszystkim
poprzez zwrócenie uwagi na istnienie i dziaanie rónorodnych porusze
duchowych, które – w sensie psychologicznym – wynikaj z uwarunkowa
osobowociowych (zaburzonych, w granicach normy, dojrzaych,
twórczych, mistycznych
41Chrzecijastwo
itp.). Przy czym, jak zaleca Ignacy Loyola, kierownik duchowy
powinien jak najmniej ingerowa w przebieg wicze oraz rozwój duchowy
wiczcego (Aumann, 1993, s. 220).
Kolejnym rodkiem sucym rozpoznaniu prawidowego rozwoju ducho- wego
jest rozeznawanie. Istotnymi wskanikami rozeznania, wedug Ignacego
Loyoli (CD 313–336), s pojawiajce si podczas przey towarzyszcych
wiczeniom emocje (prowadzone rachunki sumienia i wskazania
kierownika duchowego). Podstawowymi kryteriami nie jest ich ocena
pod wzgldem adunku konotacyjnego (przyjemne/nieprzyjemne), ale
behawioralnego: czy dane przeycie prowadzi do pozytywnych zachowa
(„pocieszenie”), czy negatywnych („strapienie”). Pierwszy – wedug
Ignacego Loyoli – jest typowy dla dziaania Boga, a drugi
charakterystyczny dla dziaania zego ducha.
Ostatnim, ale jak si wydaje, najwaniejszym kryterium rozeznania s
kon- sekwencje behawioralne. S one zwizane z planowan (np. wybór
pomidzy podjciem decyzji dotyczcej pomocy osobom potrzebujcym a
zwikszeniem liczby godzin medytacji) lub wprowadzon w czyn decyzj
(np. zaangaowanie w dziaalno charytatywn).
Medytacja karmelitaska
Inn form chrzecijaskiej medytacji stanowi karmelitaska metoda
modli- twy mylnej. Jej koncepcja jest oparta na dowiadczeniu
osobistym Teresy z Ávili (1518–1582) i jej dzieach: ycie, Droga
doskonaoci, Twierdza wewntrzna oraz Jana od Krzya (1542–1592) –
Droga na Gór Karmel, Noc Ciemna, ywy pomie mioci, Pie Duchowa
Wan zasug Teresy z Ávili byo dokonanie charakterystyki stopni
dowiadcze duchowych, które pojawiaj si podczas rónych stanów
medytacyjnych. Teresa wyrónia osiem stopni modlitwy (Aumann, 1993,
s. 225–227), które dzieli na trzy grupy (typy).
Pierwszy typ medytacji to tzw. modlitwa naturalna albo inaczej
ascetyczna: 1) nierefleksyjna modlitwa ustna wystpujca na etapie
pocztkowym
(osoba yje w stanie aski, ale jest bardzo przywizana do rzeczy
ziemskich, std czsto pojawiaj si chwile oschoci i trudnoci);
2) refleksyjna modlitwa dyskursywna (zwana przez Teres z Ávili
medyta- cj) jako spontaniczny efekt systematycznego praktykowania
modlitwy ustnej;
3) modlitwa skupienia nabytego jako efekt ycia przepenionego
obecno- ci Boga (nie tylko podczas modlitw, ale równie w trakcie
wykonywania codziennych czynnoci).
42 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Drugi typ medytacji to tzw. modlitwa mistyczna: 4) modlitwa
uspokojenia (modlitwa wlana, nadprzyrodzona), której istot
jest receptywno umysowa (pami i wyobrania sabo kontrolowane); 5)
modlitwa zjednoczenia o rónych stopniach intensywnoci: proste
zjednoczenie (umys, pami i wyobrania skupione na Bogu), modlitwa
ekstatyczna (zachwyty, uniesienia, wizje itp.) z dowiadczaniem
oczyszcze biernych i mistycznych („Ciemna Noc”).
Ostatni typ medytacji to tzw. modlitwa zjednoczenia: 6) stan
zjednoczenia przeksztacajcego z wizjami intelektualnymi
(„zalu-
biny mistyczne”); 7) anihilacja Ja, zapomnienie o sobie, pragnienie
cierpienia, zaangaowanie
apostolskie itp. („maestwo mistyczne”); 8) najwyszy stan
kontemplacji („mieszkanie wewntrzne”). Due zasugi dla przyblienia
znaczenia medytacji karmelitaskiej oraz
zrozumienia istotnych cech medytacji chrzecijaskiej ma Jan od
Krzya. Wedug tego mistyka, podstawowym i bezwzgldnie koniecznym
warunkiem praktykowania medytacji jest poddanie si intensywnemu
oczyszczeniu we wszystkich wadzach umysowych i cielesnych. W jego
rozumieniu – zwiza- nym z osobistymi dowiadczeniami (by
wielokrotnie karany i wiziony we wspólnocie zakonnej) –
oczyszczenie to skrajne zanegowanie i pozbawienie si pragnie oraz
poda.
Jan od Krzya rozrónia dwa typy oczyszczania: 1) noc czynna ducha
(oczyszczenie intelektu, pamici i woli); 2) oczyszczenie bierne
(oczyszczenie na paszczynie zmysowej i duchowej). Oryginalnym
dorobkiem Jana od Krzya jest okrelenie kryteriów, które
wiadcz o przechodzeniu od etapu medytacji do stanu kontemplacji, w
któ- rym osoba dowiadcza intensywnego stanu zjednoczenia
przeksztacajcego:
1) niemoliwo rozmylania w dotychczasowy sposób; 2) brak pragnienia
koncentrowania si na jakimkolwiek konkretnym
obiekcie; 3) intensywne pragnienie samotnoci i Boga. Metoda
karmelitaska skada si z siedmiu czci (kolejno czci 1–4 jest
staa, za kolejno czci 5–7 moe ulega zmianie): 1) przygotowanie: –
stawi si w obecnoci Boej; – upokorzy si przed Bogiem poprzez
rachunek sumienia, spowied
powszechn, wzbudzenie aktu alu; – wzbudzi akt ufnoci w dobro Boga
miosiernego.
43Chrzecijastwo
2) czytanie fragmentu Biblii lub ksiki pobonej, np. o yciu i Mce
Pana Jezusa, o rzeczach ostatecznych (mierci, zmartwychwstaniu,
Sdzie Ostatecznym).
3) rozmylanie: – wyobraanie sobie tajemnicy, o której ma si
rozmyla; – rozumne rozwaanie prowadzce do wyprowadzenia wniosków
(kto,
co, gdzie, kiedy, jak, po co, dlaczego itd.), w którym chodzi o
utrzymanie oywionego rozmylania, a nie o szczegóowe wyobraanie
sobie konkret- nych sytuacji, np. Chrystusa w Ogrójcu (zaleca si
wicej czasu powici na rozumowe rozmylanie, ni na wyobraanie sobie
osób czy rzeczy, gdy wyobrania mczy si nieustannym tworzeniem i
podtrzymywaniem obrazu osób czy rzeczy);
4) poufna i przyjacielska rozmowa z Bogiem (kontemplacja), w której
nie potrzeba podniosych myli ani sów, ale wystarczy wpatrywanie si
w Jezusa (korzystanie z ikony) i mowa serca rozumiana jak np. w
filozofii dialogu;
5) dzikczynienie za wszystkie dobra (wartoci) duchowe, materialne i
wiato aski;
6) ofiarowanie si, którego praktyczn konsekwencj jest konkretne
zacho- wanie si w yciu, np. znoszenie przykroci, oddanie przysugi
(dobry czyn bezinteresowny), jamuna, post i podobne czyny
intencjonalne;
7) proba, która wynika z naturalnej saboci kadego czowieka i
uwzgld- nia potrzeby, braki, pragnienia, saboci i ndz.
Podsumowujc analizy dotyczce medytacji chrzecijaskiej, naley
stwierdzi, e w tradycji chrzecijaskiej akcent pada na przedmiot
medytacji, czyli Boga osobowego. Drugi element medytacji, tj.
podmiot medytacji oraz stosowane przez niego metody lub techniki
traktowane s instrumentalnie. Celem medytacji wydaje si by
„wstpowanie do Boga” (Baki-Hayden, 2008; Larkin, 2007), a rodkiem
do niego prowadzcym jest oczyszczanie aktywnoci umysowych (asceza
jako istotny element praktyk chrzecijaskich).