Czy medytacja naprawd dziaa?© Wydawnictwo WAM, 2017 © Stanisaw Rado, 2017
Recenzenci dr hab. Stanisaw Gaz, prof. AI prof. dr hab. Zbigniew Pasek
Redakcja i korekta Roman Maecki
Projekt okadki i skad Web Art Studio, Elbieta Bielaszewska
ISBN 978-83-277-1478-7
WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl
DZIA HANDLOWY tel. 12 62 93 254-255 • faks 12 62 93 496 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl
KSIGARNIA WYSYKOWA tel. 12 62 93 260 www.wydawnictwowam.pl
Druk: Drukarnia WYDAWNICZA • Kraków
Cz pierwsza Medytacja w ujciu interkulturowym
I. Specyfika i uwarunkowania medytacji 19 Pojcie medytacji 19 Hinduizm 21 Buddyzm 25
Koncentracja 25 Otwarte monitorowanie 28 Wspóczucie 30
Judaizm 31 Chrzecijastwo 33
Lectio divina 34 Modlitwa Jezusowa 35 Modlitwa Monologowa 36 Modlitwa Gbi 38 Metoda ignacjaska 38 Medytacja karmelitaska 41
Islam 44 Medytacja ekstatyczna 47
II. Typologia i struktura medytacji 57 Gówne komponenty medytacji 57 Medytacja mantryczna 59
Medytacja Transcendentalna 60 Relaksacja 61 Medytacja Standaryzowana Klinicznie 63
Medytacja oparta na uwanoci 64 Vipassana 65 Zen 67 Mindfulness Based Stress Reduction 68
6 Spis treci
Metateoretyczne aspekty bada nad medytacjami 79 Medytacja mantryczna 80 Uwano 80 Joga, Tai Chi i Qi Gong 81
Podsumowanie 82
III. Dynamika i moliwe komplikacje rozwojowe 87 Fazy rozwojowe 87
Wstpna praktyka 87 Koncentracja 88 Absorpcja i trans 88 Wgld 89
Skutki uboczne medytacji 89 Regresja do pierwotnego narcyzmu 90 Niezdolno do poradzenia sobie ze stumionym materiaem 91
Cz druga Uwano, jej rozumienie
oraz obszary praktycznych aplikacji
V. Efektywno interwencji opartych na uwanoci 105 Specyfika strategii opartych na uwanoci 106 Zaburzenia lkowe 108 Nawroty depresji i tendencje samobójcze 111 Zaburzenia zwizane z odywianiem 115 Uzalenienia 117 Zespó stresu pourazowego 123
7Spis treci
VII. Obszary pozaklinicznych aplikacji uwanoci 155 Szkolnictwo ogólne 155 Szkolnictwo specjalne i edukacja integracyjna 158 Reklama i marketing 159 Zarzdzanie organizacjami i zasobami ludzkimi 164 Sport 165 Zawody zwizane z zagroeniem ycia lub zdrowia 168 Zawody oparte na relacjach interpersonalnych 171 Neurofenomenologia 173
VIII. Neuro-psycho-matematyka uwanoci 177 Stosowane narzdzia badawcze 177 Specyfika aktywacji elektrycznej mózgu, czyli pierwszy etap 179
Trudne pocztki 179 Blokowanie alfa vs habituacja alfa 181 Aktywno fal theta 185 Synchronizacja gamma 186 Lateralizacja mózgu i hemisferyczna dominacja 187
Topologiczna specyfika aktywacji mózgu, czyli drugi etap 188 Percepcja sensoryczna i kontrola motoryczna 191 Pami 193 Emocje 193 Jzyk 195 Mylenie 196 Uwaga 197 wiadomo 198 Dynamika stanów wiadomoci 206
8 Spis treci
Neuroplastyczno 211 Sieciowa specyfika aktywacji mózgu, czyli trzeci etap 213
Sieciowa specyfika 214 Optymalno sieciowa 216 Multipleksowo przekazu informacji 219 wiadomo ksztatujca aktywno i struktur mózgu 221
Wnioski 224
IX. Neuro-psycho-matematyczne modele medytacji 227 Kluczowe procesy psychiczne 227 Specyfika i typologia procesów psychicznych 229
Procesy uwagi 232 Regulacja emocji 234 Nieprzywizanie i decentracja 236 Pami 238 Zamiar i motywacja241 Zachowania prospoeczne 242
Podsumowanie 244
XI. Metateoretyczne implikacje modelu uwanoci 261 Specyfika modelu klinicznego 261 Teoretyczne modele uwanoci 265
Model sekwencyjny 267 Model symultaniczny 267 Zmagania z narcyzmem 268 Balansowanie pomidzy ideaem Ego a idealnym Ego 269 Ponowne rodzicielstwo Ego 270
Cz trzecia Kompatybilno klinicznego modelu uwanoci
z chrzecijastwem
XII. Recepcja uwanoci na gruncie chrzecijastwa 275 Kulturowe rónice w rozumieniu pojcia medytacji 275 Obszary spójnoci w rozumieniu medytacji 280
9Spis treci
Podobiestwa modelu uwanoci do chrzecijaskiej koncepcji medytacji 285 Chrzecijaskie dylematy doktrynalne 288 Teologiczna ocena uwanoci 289
Kryteria oceny teologicznej 291 Uwano jako jedna z technik medytacji 294 Uwano jako podstawowy mechanizm medytacji 298 Uwano jako stan najwyszej receptywnoci 302 Uwano jako istotny czynnik dojrzaoci religijnej 305
XIII. Chrzecijaskie adaptacje uwanoci 311 Chrzecijaski model uwanoci 311
Metoda Dwu Ekranów 312 Trzy filary chrzecijaskiej uwanoci 313 Specyfika chrzecijaskiego modelu uwanoci (obszary spójnoci i niespójnoci) 315
XIV. Wnioski 317 Specyfika uwanoci 317 Pozytywna efektywno 319 Uwano jako baza teoretyczna „trzeciej fali” 322 Spójno z nowymi zaoeniami paradygmatu psychiatrycznego 324 Interesujca egzemplifikacja postulatów paradygmatu eksperckiego 326 Moliwo akceptacji uwanoci w chrzecijastwie 330 Chrzecijaska recepcja uwanoci 333
Receptywna bierno kontemplacji vs aktywna intelektualizacja medytacji i rozmylania 334 Kultywowanie czystoci serca 337 Pogbiony wgld w siebie 340 Dojrzao religijna 342
Problemy teoretyczno-metodologiczne 345 Konceptualizacja 345 Perspektywy badawcze 348
Zakoczenie 351
Bibliografia 361
Wstp
Wydaje si, e wspóczenie czowiek marginalizuje pytania ostateczne: Jaki jest sens ycia? Czy istnieje Bóg? Co jest po mierci? Pytania te bowiem znikaj nie tylko z ycia prywatnego, ale i publicznego. Znikaj te z ycia naukowego (spadek znaczenia religijnoci w yciu ludzi oraz w aktywnoci naukowej: tematyka religijnoci coraz rzadziej goci na amach publikacji popularnych i naukowych, np. z zakresu psychologii). Dlaczego tak jest? Czy to prawda, czy tylko zudzenie?
Ostatnio obserwowa mona pewne zmiany w tym obszarze. S one na tyle specyficzne, e mona mówi o pewnym trendzie. Wydaje si, e nie tylko tematyka religijnoci wcale nie znika z obszaru zainteresowa wspóczesnego czowieka, ale wrcz nastpi jej renesans. Ten renesans nie dotyczy jednak wszelkiego typu religijnoci (religijno szeroko rozumiana), ale pewnego jej typu (religijno wsko rozumiana: intymna, autonomiczna i intensywna, wystpujca podczas intensywnych dowiadcze medytacyjnych czy mistycznych).
Dzi mona wrcz mówi o modzie na medytacj. Ta moda na medytacj zesza si z wczeniejszymi prdami, które day podwaliny antyredukcyjnie umocowanej psychologii humanistycznej postulujcej oraz psychologii po- zytywnej, która zmienia perspektyw patrzenia na czowieka z deficytowej (leczenie zaburze) na eksperck (rozwijanie specyficznych zdolnoci). Na podstawie wielu bada z zakresu neuronauk, dotyczcych rónych typów me- dytacji, mona stwierdzi, e optymistyczne tezy – wielokrotnie krytykowane przez oponentów za ich postulatywno – tkwice w zaoeniach psychologii humanistycznej i pozytywnej, okazuj si trafne.
Od ponad 30 lat prawie na caym wiecie – na pocztku gównie w Stanach Zjednoczonych – obserwuje si wzrost zainteresowania pewnym typem medytacji, którym jest mindfulness, tumaczonej po polsku jako uwano. Wprawdzie ju wczeniej prowadzone byy badania dotyczce rónych technik medytacji (szczególnie Medytacji Transcendentalnej i Jogi), ale na skutek braku odpowiednich narzdzi, dzi oceniane s jako mao wartociowe. W rónych orodkach badawczych za pomoc najnowoczeniejszych i cigle dosko- nalonych technik (EEG, tomografia komputerowa, funkcjonalny rezonans magnetyczny) prowadzone s liczne badania, które monitoruj róne obszary
12 Wstp
Kilkanacie lat temu temat medytacji religijnej nie budzi wikszego zain- teresowania. Dzi wywouje potny spoeczny odzew i naukowy rezonans. Cigle wzrastajca liczba bada dotyczcych rónych praktyk medytacji, w szczególnoci tych funkcjonujcych w praktyce klinicznej i terapeutycznej, jest trudna do objcia. Tylko w samych Stanach Zjednoczonych znajduje si ponad 700 centrów medycznych, w których stosuje si róne treningi uwanoci. Obecnie w literaturze fachowej notuje si wprost lawinowy wzrost zainteresowania tym obszarem wiedzy (ostatnio publikuje si ponad 550 artykuów rocznie w czasopismach naukowych).
Z tych opracowa teoretycznych oraz wyników bada empirycznych wynika, e wspóczesna konceptualizacja naukowa i prowadzone badania empiryczne koncentruj swoj uwag na nastpujcych obszarach:
1) czym jest medytacja (definicja i operacjonalizacja; struktura, typologia, funkcje);
2) zdrowie i medycyna (terapeutyczne korzyci praktykowania medytacji w medycynie – tzw. dobrostan, z j. ang. well-being);
3) psychoterapia (zastosowanie technik medytacji do leczenia rónych zaburze emocjonalnych, osobowoci, umysowych i psychicznych);
4) psychiatria (wykorzystanie rónych elementów medytacji do leczenia powanych chorób psychicznych z depresj i psychoz wcznie);
5) neuro-psycho-matematyka (zmiana aktywnoci elektrycznej i chemicznej w mózgu, neuroplastyczno mózgu, charakterystyka sieciowa).
W zwizku z tak duym zainteresowaniem tym zagadnieniem, coraz czciej ludzie zadaj sobie i innym pytania: Czym tak naprawd jest medytacja? Jakie s gówne komponenty rónych praktyk medytacji? Które komponenty s uniwersalne, a które s uzupeniajce? Co stanowi podstaw medytacji, a co mona pomin i zignorowa? Czy kady typ medytacji posiada wspólny korze (common core), czy te róni si one midzy sob istotnie?
Jeli jest jaki jeden, podstawowy i uniwersalny element medytacji, to po- jawiaj si kolejne pytania: Czy okrelona orientacja religijna, która stanowi teoretyczn podwalin danej praktyki medytacji, jest podstawowa, czy te stanowi co uzupeniajcego? Czy usunwszy aspekty duchowe z konkretnej techniki medytacji, pozbawimy j istotnej wartoci? Do jakiego stopnia wiara i doktryna s czci konkretnej techniki medytacji?
Niniejsza monografia suy odpowiedzi na tak postawione pytania. Jednak gównym jej celem jest przyblienie polskim Czytelnikom tego mao znanego obszaru bada (w polskiej literaturze mona znale zaledwie kilka artykuów naukowych, brakuje natomiast publikacji monograficznych) oraz pokazanie
13Wstp
obszarów stosowania rónych technik medytacji, a w szczególnoci specyficz- nej techniki medytacyjnej, jak jest mindfulness.
Zastosowan metod badawcz w niniejszej monografii bdzie systema- tyczny przegld literatury fachowej (teoretycznej i badawczej) odnoszcej si do uwanoci. Podstawowym kryterium, jakim kierowa si autor przy doborze literatury teoretycznej oraz badawczej, byy wyniki metaanaliz (rygor metodologiczny stawiany metaanalizom wpywa na wysok jako wniosków, poprawno stawianych hipotez czy interpretacji bada empirycznych)[1]
Ksika dzieli si na trzy czci przedstawione w osobnych rozdziaach: 1) medytacja w ujciu interkulturowym (Rozdziay 1–3); 2) uwano, jej ro- zumienie oraz praktyczne zastosowanie (Rozdziay 4–11); 3) kompatybilno modelu uwanoci z chrzecijastwem (Rozdziay 12 i 13).
W pierwszym rozdziale – posikujc si publikacjami autorów wywodz- cych si z rónych kultur i tradycji religijnych – starano si pokaza specyfik oraz uwarunkowania rónych typów medytacji. Celem tego rozdziau jest ródowe ukazanie (opis i charakterystyka rónych technik medytacji z punktu widzenia autorów praktykujcych róne techniki medytacji) rozumienia me- chanizmów towarzyszcych procesom medytacji. Zamiarem autora nie by peny opis doktryn religijnych, w których kontekcie powstay i funkcjonuj róne tradycje medytacyjne, ale ukazanie tych aspektów medytacji, które znajduj odzwierciedlenie w wynikach bada neuro-psycho-matematycznych dotyczcych medytacji (szczególnie w metaanalizach).
W drugim rozdziale zostan zaprezentowane róne typy medytacji (typo- logia), które mona wyodrbni na podstawie analizy strukturalnej. Celem tego rozdziau bdzie pokazanie specyfiki (zrónicowanie mechanizmów stosowanych w praktykach medytacji) oraz podobiestw (podobne mechani- zmy wystpujce w procesach towarzyszcych medytacji – teoria wspólnego
1 Do tej pory opublikowano ponad 50 metaanaliz oraz systematycznych przegldów: A-Tjak i in., 2015; Boccia i in., 2014; Bohlmeijer i in., 2010; Chiesa i in., 2011; Chiesa i Serretti, 2011; Cusac i in., 2015; Demarzo i in., 2015; Desai i in., 2015; Eberth i Sedlmeier, 2012; Feliu-Soler i in., 2017; Fox i in., 2014, 2015, 2016; Gong i in., 2016; Goyal i in., 2014: Grossman i in., 2004; Gu i in., 2015; Heber i in., 2017; Hann i McCracken, 2014; Hilton, Hempel i in., 2016; Hilton, Maher i in., 2016; Kalsi i in., 2017; Kasala i in., 2014; Keng i in., 2011; Khoury, Lecomte, Fortin i in., 2013; Khoury, Lecomte, Gaudiano i in., 2013; Khoury i in., 2015; Kuyken i in., 2016; Lamothe i in., 2016; Lebuda i in., 2015; Ledesma i Kumano, 2009; Lenz i in., 2016; Lomas i in., 2015; Machado i Cantilino, 2017; Manuello i in., 2016; Muris i in., 2015; Pascoe i Bauer, 2015; Phang i Oei, 2012; Piet i Hougaard, 2011; Powers i in., 2009; Rau i Williams, 2016; Sedlmeier i Eberth, 2012; Song i in., 2014; Sperduti i in., 2011; Tang i in., 2015; Taylor i in., 2016; Veehof i in., 2011; Velden i in., 2015; Vittengl i in., 2007; Xie i in., 2014; Zeng i in., 2017; Zenner i in., 2014; Zoogman i in., 2104.
14 Wstp
korzenia rónych technik medytacji) rónych technik medytacji, aby na ich gruncie ukaza oryginalno koncepcji i praktyki uwanoci.
Rozdzia trzeci dotyczy dynamiki procesów wystpujcych na rónych eta- pach zaawansowania w treningach medytacyjnych (mechanizmy fizjologiczne, mentalne i emocjonalne). Zaprezentowane zostan równie moliwe kompli- kacje rozwojowe, jakie mog si pojawi w trakcie ich praktykowania, które zostan omówione z perspektywy psychoanalitycznej (uprzedzenia wobec medytacji, bdne rozumienie procesów medytacji, problemy emocjonalne i rozwojowe podmiotu, choroby i zaburzenia towarzyszce intensywnym poszukiwaniom religijnym).
W rozdziale czwartym zaprezentowane zostan wyniki bada dotyczcych skutków psychofizjologicznych zwizanych z praktykowaniem uwanoci. Obejm one nastpujce obszary: system sercowo-naczyniowy, system meta- boliczny, ból oraz choroby zagraajce yciu.
Od rozdziau czwartego medytacja nie bdzie ju rozumiana jako jeden z typów medytacji, ale – zgodnie z klasyczn definicj Jona Kabat-Zinna – jako specyficzny stan uwagi, bdcy wynikiem cigego i celowego kierowania jej na to, co dzieje si w chwili obecnej w sposób nieoceniajcy i nieosdza- jcy. Od tego te rozdziau pojcie uwanoci bdzie stosowane wymiennie z pojciem medytacji.
Rozdzia pity dotyczy bdzie efektywnoci stosowania interwencji opartych na uwanoci w stosunku do zaburze psychicznych pacjentów kli- nicznych i ambulatoryjnych. Celem tego rozdziau bdzie ukazanie szerokiego spektrum zaburze, w których z powodzeniem stosuje si interwencje oparte na uwanoci (zaburzenia lkowe, depresja i tendencje samobójcze, zaburzenia typu bordeline i obsesyjno-kompulsyjne, zaburzenia zwizane z odywianiem, zespó stresu pourazowego, zespó nadpobudliwoci psychoruchowej z defi- cytem uwagi oraz psychoza).
Wykazana w rozdziale pitym pozytywna efektywno stosowania interwen- cji opartych na uwanoci daje podstaw postawienia tezy (rozdzia szósty), e uwano ma waciwoci transterapeutyczne (pozytywna efektywno w stosunku do szerokiej gamy zaburze) oraz transdiagnostyczne (pozytywna efektywno w stosunku do szerokiej gamy czynników psychologicznych bdcych osiowym objawem zaburze). W rozdziale szóstym zaprezentowane zostan kluczowe mechanizmy psychologiczne, które decyduj o nastpuj- cych waciwociach interwencji opartych na uwanoci: tendencyjno uwagi, nawracajce negatywne mylenie, przeformuowanie poznawcze, tumienie, unikanie dowiadczenia, negatywna afektywno i emocjonalna reaktywno.
Rozdzia siódmy dotyczy bdzie pozaklinicznych obszarów stosowania interwencji opartych na uwanoci. Przedstawione zostan zwaszcza te
15Wstp
W rozdziale ósmym podjta bdzie próba usystematyzowania wyników bada odnoszcych si do neuro-psycho-matematycznych mechanizmów uwanoci w kontekcie chronologicznym doskonalenia technik i strategii pomiarowych (aktywno elektryczna mózgu, neuronalne powizania funkcjonalne oraz charakterystyka sieciowa systemu mózgowego). W roz- dziale tym wyodrbnionych bdzie pi obszarów, których specyfika decyduje o pozytywnej efektywnoci interwencji opartych na uwanoci: aktywno neuronalna, topografia mózgowa, wiadomo i jej dynamika, neuroplastycz- no i charakterystyka sieciowa.
Wyodrbnienie specyficznych neuro-psycho-matematycznych obszarów umoliwi zaproponowanie neuro-psycho-matematycznego modelu uwanoci (rozdzia dziewity). W modelu tym wyrónione zostan te mechanizmy psychologiczne, w których ujawnia si specyfika praktycznie stosowanego modelu uwanoci: zamiar i motywacja, procesy uwagi, regulacja emocji, pami, zachowania prospoeczne, nieprzywizanie i decentracja.
W rozdziale dziesitym autor spróbuje pokaza specyfik klinicznego modelu uwanoci w stosunku do psychologicznego modelu buddyjskiego. Celem tego rozdziau bdzie wykazanie, e pojcie uwanoci wprawdzie wywodzi si z konceptualizacji buddyjskiej, ale stanowi jej bardzo oryginalne rozwinicie (uwano to specyficzny stan uwagi, niezakadajcy adnych elementów doktrynalnych).
Rozdzia jedenasty dotyczy bdzie wystpowania ukrytych zaoe me- ta-teoretycznych, które obecne s w proponowanych modelach klinicznych (obecno mocnych zaoe teoretycznych wystpujcych w proponowanym modelu uwanoci). Podjta bdzie próba oceny wartoci merytorycznej przeprowadzonych bada nad efektywnoci stosowania interwencji opartych na uwanoci (systematyczny przegld metaanaliz). Celem tego rozdziau bdzie wykazanie, e tematyka uwanoci charakteryzuje si dojrzaoci teoretyczno-metodologiczn.
Od rozdziau dwunastego rozpoczn si rozwaania dotyczce usy- tuowania pojcia i modelu uwanoci w kontekcie chrzecijastwa (kompatybilno obowizujcego w praktyce klinicznej modelu uwanoci z za- oeniami doktrynalnymi i teologicznymi wystpujcymi w chrzecijastwie).
16 Wstp
1) Czy chrzecijanin (katolik) moe stosowa techniki uwanoci? 2) Czy medytacje stosowane w katolicyzmie róni si istotnie od medytacji
opartych na uwanoci pod wzgldem podmiotu medytacji (monizm, dualizm, personalizm) oraz przedmiotu (zdecydowanie odmienny czy nieco podobny)?
3) Czy treci doktrynalne stanowi kluczowy aspekt medytacji, decydujcy o ocenie caego procesu medytacji? (Czy zawarto mentalna przedmiotu medytacji stanowi nieodczny element medytacji, czy te jedynie element motywacyjny albo punkt zakotwiczenia niestabilnych procesów uwagowych?).
W rozdziale trzynastym pokazane zostan obszary aplikacji elementów uwanoci do chrzecijaskiej praktyki medytacyjnej. W rozdziale tym autor przedstawi obszary spójnoci i niespójnoci modelu uwanoci z zaoeniami doktrynalnymi i teologicznymi wystpujcymi w chrzecijastwie.
Ostatni rozdzia to próba wycignicia syntetycznych wniosków pyncych z zaprezentowanych bada i opracowa teoretycznych dotyczcych uwa- noci w kontekcie najnowszych osigni naukowych. Autor bdzie stara si wykaza, e interwencje oparte na uwanoci s wartociowe nie tylko na skutek udowodnionej pozytywnej efektywnoci, ale przede wszystkim teoretycznej spójnoci obowizujcego modelu uwanoci z aktualnymi tendencjami pojawiajcymi si w psychologii („trzecia fala” psychoterapii poznawczo-behawioralnej, psychologia pozytywna, paradygmat ekspercki zamiast deficytowego) i psychiatrii (projekt Research Domain Criteria ogoszony w 2009 roku przez amerykaski National Institute of Mental Health). Wa- nym aspektem tego rozdziau bdzie ponadto pokazanie, e „ródowo obca chrzecijastwu” uwano na skutek swojej istotnej naukowej transpozycji (model kliniczny uwanoci jest cakowicie wolny od buddyjskich zaoe doktrynalnych) jest nie tylko kompatybilna z chrzecijask teologi oraz prak- tyk medytacyjn, ale wrcz bardzo im bliska w wielu obszarach (receptywna bierno kontemplacji, kultywowanie czystoci serca poprzez wyrzeczenie, oderwanie i kenoza, pogbiony wgld w siebie oraz dojrzao religijna).
Cz pierwsza
I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Celem tego rozdziau jest prezentacja znaczenia medytacji w ujciu midzy- kulturowym. Posikujc si publikacjami autorów wywodzcych si z rónych kultur i tradycji religijnych (por. np. Plante, 2010), starano si pokaza specyfik oraz uwarunkowania rónych typów medytacji (por. metaanalizy i systematyczne przegldy: Boccia i in., 2015; Eberth i Sedlmeier, 2012; Fox i in., 2014, 2015; Lomas i in., 2015; Manuello i in., 2016; Sedlmeier i Eberth, 2012; Sperduti i in., 2011; Tang i in., 2015; Taylor i in., 2016; Zeng i in., 2017).
Pojcie medytacji
Medytacja rozumiana jest jako specyficzna technika lub rodzina praktyk, w których medytujcy trenuje swój umys albo celowo wpywa na swoj wiadomo, aby uzyska okrelone duchowe korzyci. Podczas medytacji mona korzysta z paciorków lub innych przedmiotów rytualnych. Mona te stosowa inwokacje lub kultywowa pewne wewntrzne stany, takie jak wspóczucie lub koncentracja na okrelonym punkcie lub przedmiocie (Pinto, 2009).
Pojcie medytacji posiada wiele desygnatów (Grossenbacher i Quaglia, 2017). Etymologicznie pojcie medytacji wywodzi si z aciskiego sowa meditatio, które oznacza rozmylanie, refleksj, wiczenie si, a pochodzi od czasownika meditare – rozmyla, rozwaa, przygotowywa si (por. Krpiec, 2006). W Starym Testamencie uywano pojcia haga, które oprócz medytacji oznacza westchnienie lub szept (mówienie pógosem). Greckie tumaczenie hebrajskiego haga brzmiao melete. W aciskiej Biblii przetumaczono sowo haga/melete na meditatio
Pojcie medytacji ma dalekowschodnie korzenie (dhyana, które ma ródo- sów w dhay, tj. medytacja albo kontemplacja). Pojcie to wystpuje równie w tradycjach islamskich (szczególnie w sufizmie), judaistycznej Kabale oraz wczesnochrzecijaskim hezychazmie. Na Zachodzie pojcie to stosuje si potocznie zamiennie ze sowem kontemplacja.
Historia medytacji bardzo cile czy si z kontekstem religijnym, w któ- rym wystpowaa. Bya znana i praktykowana ju w kulturach prymitywnych (powtarzajce si treci w rytmicznie brzmicych pieniach szamana – por.
20 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Eliade, 1994). Pierwsze zapiski dotyczce medytacji – datowane na XV w. p.n.e. – znajdujemy w Wedach oraz – datowane na XIV w. p.n.e. – w Biblii. Na Wschodzie Filon z Aleksandrii okoo roku 20 n.e. opisa pewne formy „wicze duchowych”, w których istotn rol odgrywaa uwaga (prosoche) i koncentracja, a w III w. Plotyn rozwin medytacyjne techniki.
Pomidzy wiekiem VI a V p.n.e. pojawiy si inne formy medytacji w taoistycznych Chinach i buddyjskich Indiach. W Kanonie Pali (buddyzm indyjski), który datowany jest na wiek I p.n.e., medytacja traktowana jest jako droga do zbawienia. Z czasem buddyzm zacz oddziaywa na Chiny, gdzie pojawiy si pierwsze opisy praktyk medytacyjnych zaliczanych do Zen (Vi- malakirti Sutra, datowana na I wiek n.e.). Potem nastpuje ekspansja praktyk buddyjskich do innych krajów, w Japonii pojawia si w roku 653 n.e.
Islamistyczna praktyka Dhikr stosuje powtarzanie 90 imion Boga, a pierw- sze o tym wzmianki pojawiaj si na przeomie VIII i IX wieku n.e. Okoo XII wieku w tradycji sufickiej stosuje si specyficzne techniki, takie jak kontrola oddechu i powtarzanie witych sów. Mona domniemywa, e duy wpyw na wschodni medytacj wywary wanie interakcje pomidzy sufizmem a indyjskim buddyzmem, a szczególny wyraz znalazy w chrzecijaskim hezychazmie. Pomidzy X a XIV wiekiem hezychazm szczególnie rozwija si na Górze Atos w Grecji, gdzie stosowano powtarzanie modlitwy Jezusa.
Zachodnia koncepcja medytacji wyranie kontrastuje z wikszoci opisów, szczególnie w tym, e nie stosuje powtarzania okrelonych fraz lub dziaa i nie wymaga od medytujcych przybierania specyficznych postaw. Zachodnia medytacja rozwina si w VI wieku gównie u benedyktynów, a polegaa na czytaniu Biblii (Lectio divina). Istotnej kodyfikacji medytacji dokona w XII wieku Gwidon Kartuz (+1188), który wyróni cztery jej etapy: lectio (czytanie), meditatio (rozmylanie), oratio (modlitwa mylna) i contemplatio (kontemplatywne zjednoczenie z Bogiem). Zachodnia medytacja zostaa potem rozwinita w XVI wieku przez takich witych, jak Ignacy Loyola i Teresa od Krzya. Dopiero XVIII i XIX wiek przyniosy zainteresowanie medytacj wschodni (Voltaire, Schopenhauer).
wiecka forma medytacji zostaa zaimplementowana na Zachód z Indii w latach 50. XX wieku. Gówne jej elementy zostay zaczerpnite z tradycji hinduistycznej i przeniesione do Stanów Zjednoczonych i Europy w latach 60.
Obie formy medytacji, tj. duchowa i wiecka, zostay poddane intensywnym badaniom. Badania dotyczce medytacji rozpoczy si w 1931 roku, a ich rozkwit nastpi w latach 70. i 80. Jednak pomimo tak obfitej literatury doty- czcej tego obszaru wiedzy, po 80 latach poszukiwa naukowych mechanizm medytacji nadal nie jest znany.
21Hinduizm
W zwizku z tym, e medytacja posiada rónorodne denotacje, wynikajce z rónic kulturowych i doktrynalnych, trzeba duej ostronoci przy wyciganiu wniosków. Na pewne nieporozumienia w zakresie konceptualizacji medytacji ma wpyw równie uywanie okrelonych poj. Na rónice w podchodzeniu do medytacji duy wpyw maj te uwarunkowania teoretyczne. Wikszo technik medytacji nie wystpuje jako osobne praktyki odizolowane od caego systemu rónych wierze i praktyk. Na przykad medytujcy mnisi angauj si nie tylko w okrelone praktyki duchowe, ale w cay system wspólnotowego ycia. Medytacja w yciu mnicha to jeden z wielu – i prawdopodobnie nie pierwszorzdny – element codziennego ycia. Ponadto odarcie medytacji z kontekstu teoretycznego (historycznego, filozoficznego, religijnego) – jak to ma miejsce w przypadku jej wieckiej adaptacji do praktyki klinicznej, tj. uwanoci – zapewne powoduje istotne znieksztacenia samej praktyki (redukcjonizm).
Do pewnego stopnia pomieszanie poj wynika te z preferencji naukowych dotyczcych metodologicznej cisoci i psychometrycznej jakoci definicji medytacji (por. Ospina i in., 2007; Chiesa i Malinowski, 2011; Grossenbacher i Quaglia, 2017). Naukowe próby precyzacji niezalenych jakociowo mecha- nizmów medytacji mog prowadzi do uproszcze, bo dokonuj redukcji (psychologizacji lub biologizacji) nieznanych bliej procesów wystpujcych w tych rzadkich (tzw. wyszych) stanach wiadomoci ludzkiej. Troska o podatno na operacjonalizacj obserwowanych mechanizmów oraz ich weryfikacj zapewne w istotnym stopniu zubaa obszar obserwacji (troska o ciso bada traci na dokadnoci). Std na uwag zasuguj publikacj, które próbuj syntetyzowa wyniki bada, ryzykujc dokonywanie pewnych uproszcze dotyczcych specyfiki okrelonych praktyk (Lutz i in., 2007; Slagter i in., 2011; Grossenbacher i Quaglia, 2017).
Hinduizm
W przypadku hinduizmu – podobnie jak i buddyzmu – bdem jest mówienie o nim, jako o jednej religii (Eliade, 1997, 2004, 2009; Iyengar, 1966, 1981, 1993, 2002, 2004; Miller, 2007; Richards, 2010; Tokarski, 1987). Wydaje si oczywiste, e w kadej tradycji religijnej wystpuje rónorodno, ale szcze- gólnie charakteryzuje ona zwaszcza hinduizm.
W zwizku z tak wielkim zrónicowaniem panoramy religijnej hinduizmu, naley zachowa du ostrono w wyciganiu wniosków dotyczcych medytacji. Zwaszcza, e takie autorytety jak William James, Gustav Fechner, Mircea Eliade, Roberto Assagiolli, Alfonso Caycedo, Leon Cyboran, Carl
22 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Gustav Jung, Ken Wilber, które zasuyy si w rozpropagowaniu medytacji hinduistycznej (jogi), wprowadziy równie wiele – bardziej lub mniej warto- ciowych – rónych interpretacji.
Trzeba na pocztku podkreli, e gównym ródem wiedzy dotyczcym medytacji hinduistycznej s Upaniszady. Wiele tekstów na temat dowiad- cze mistycznych znajdziemy równie w Wedach oraz Bhagawatgicie, ale Upaniszady s zdecydowanie najbardziej cenionym ródem wiedzy (Eliade, 2004). Jednak, jak si wydaje, pierwszoplanowym ródem wspóczesnej wiedzy na temat technik medytacji s skodyfikowane przez Patadalego Jogasutry (Eliade, 2004). W Jogasutrach Patadali prezentuje systematyczn i szczegóow metod osignicia samokontroli (joga, tj. jarzmo). Nazywana jest ona omioczonow jog (asztanga) lub królewsk ciek (rada joga).
Istnieje wiele typów jogi, ale celem logicznego uporzdkowania – wedug niektórych autorów (Eliade, 2009; Tokarski, 1987) – mona je pogrupowa na cztery typy:
1) Karma joga (joga czynu) przeznaczona jest dla ludzi, którzy niezbyt ceni intelektualne rozmylania, medytacj czy dewocyjn tkliwo (karma oznacza z jednej strony kosmiczne prawo przyczyny i skutku, a z drugiej kade ludzkie dziaanie, tj. oddychanie, mówienie, ruch, jak równie i myl oraz kade sowo).
2) Dniana joga (joga poznania) przeznaczona jest dla osób cenicych poznanie, rozumienie i wiedz (do kroczcych t ciek zalicza si tradycyjnie wszystkich uczonych i filozofów staroytnoci oraz czasów nowoytnych).
3) Rada joga (joga królewska) to droga samodyscypliny i wicze. Nazywa si j równie asztanga-jog, czyli omiostopniow jog, poniewa dzieli si ona na osiem czci (potocznie, w odniesieniu do pierwszych czterech jej stopni cznie stosuje si termin hatha jogi, za w stosunku do czterech pozostaych, które koncentruj si w sposób bardziej bezporedni na sferze umysu i tym, co znajduje si poza nim – rada jogi): jama – podstawowe zasady moralne, niyama – podstawowe zaoenia indywidualnej samodyscypliny, asana – pozycje jogi, pranayama – kontrola oddechu, pratyahara – kontrola, panowanie nad zmysami, dharana – koncentracja, dhyana – medytacja, samadhi – owoc praktyki, stan nadwiadomoci.
4) Bhakti joga (joga serca) oznacza mio i oddanie Bogu oraz respekt i szacunek do wszystkich yjcych stworze i caej przyrody.
Istotnym wyrónikiem procesów praktykowania jogi jest zaoenie, e sto- sowanie wzmoonych wysików celem uciszenia umysu wywouje wrcz odwrotny skutek. Dlatego trzeba najpierw porzuci strategie kontrolowania umysu i wej w specyficzny stan relaksacji. Relaksacja (avasana i joga nidra) jest punktem wyjcia do bardziej zaawansowanych praktyk. Istotnym
23Hinduizm
i podstawowym elementem kadego rodzaju jogi jest hatha joga, zmierzajca do fizycznego i psychicznego opanowania organizmu. Uprawianie wicze oddechowych (pranayamy), postaw ciaa (asan) oraz stosowanie si do zale- ce dietetyki jogi oczyszcza i wzmacnia ciao fizyczne, a to z kolei wpywa na psychik. Asany pomagaj w rozwijaniu samowiadomoci, oczyszczaj ciao na fizjologicznym poziomie, daj si i zdrowie. Pranayama to wiczenia oddechowe integrujce ciao i umys. Kontrola i róne sposoby oddychania dopeniaj proces samooczyszczania i usuwania napi z ciaa.
Wedug Patadalego (Eliade, 2004) podstawowym zadaniem czowieka jest „powciganie zjawisk wiadomociowych”, których najistotniejsz prze- szkod jest niewiadomo umysu (sanskr. manas). Podstawowymi elementami prowadzcymi do „powcigania zjawisk wiadomociowych” s jamy (nakazy i reguy pozwalajce na wypracowanie waciwych relacji z otoczeniem) i nijamy (wskazówki pomocne w wypracowaniu okrelonej dyscypliny i determinacji).
Jamy skadaj si z piciu podstawowych zasad moralnych: 1) ahimsa – niekrzywdzenie, nieuywanie przemocy; 2) asteya – powstrzymanie si od kradziey; 3) satya – prawda, ycie w prawdzie; 4) brahmacarya – wstrzemiliwo; 5) aparigraha – niegromadzenie. Z kolei niyamy zawieraj pi podstawowych zaoe odnoszcych si do
indywidualnej samodyscypliny: 1) sauca – czysto; 2) santosa – zadowolenie, spokój; 3) tapas – zapa, wytrwao, wysiek; 4) svadhaya – obserwacja, badanie, samoksztacenie; 5) isvara pranidhana – oddanie si, zrzeczenie. Powciganie zjawisk wiadomociowych dzieli si na trzy etapy. Pierwszy
etap to diagnoza, czyli ocena swojego aktualnego stanu pod ktem piciu kry- teriów (joga zaczyna si wówczas, gdy osignity zostanie trzeci stan umysu):
1) stan nieaktywnoci, przygnbienia lub otpienia umysu (moodha); 2) stan nietrwaoci i rozproszenia umysu (kshpita); 3) stan poredni midzy stanem staoci a rozproszeniem umysu (vikshipa); 4) stan koncentracji, czyli zjednoczenie umysu (ekagrata); 5) stan kontroli umysu, tj. waciwy jest medytacji i samadhi (nirodha). Drugi etap to identyfikacja przeszkód, czyli ustalenie, co naley robi,
aby si zblia do stanu penej kontroli umysu. Realizacja tego celu polega na takim skierowaniu aktywnoci swojego umysu, aby stopniowo nastpi proces odchodzenia od przywiza, uprzedze czy emocjonalnych niepoko- jów. W czasie tego rodzaju wicze joga prowadzi do odwrócenia procesu
24 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
ukierunkowanego na zewntrzno i staje si procesem skierowanym na sa- mego medytujcego i w nim szuka korzeni tych niepokojów.
Trzeci etap to neutralizacja przeszkód, czyli próba dowiadczenia subtel- niejszych wymiarów wiadomoci, których istotnym rysem s nierozwizane problemy z przeszoci. To one utrudniaj lub uniemoliwiaj medytacj. Neutralizacja przeszkód daje moliwo penej kontroli nad umysem, czyli nirodha. Wymienia si pi przeszkód kreujcych zarówno cierpienie, jak i przyjemno: wiedza prawdziwa (pranama), wiedza faszywa (viparyaya), wyobraenia (vikalpa), sen (nidra) oraz pami (smrti).
Trzeba podkreli, e wyniki bada dotyczce efektywnoci jogi nie s do spójne (Da Silva i in., 2009; Khalsa, 2004; Richards, 2010, s. 156). Gównie na skutek duej rónorodnoci podejmowanych praktyk w ramach bada (czsto nie podaje si opisu, jakie praktyki wykorzystywano: oddech, postawy, wiczenia fizyczne, aerobik, piewy, mantry itp.) (Dewar, 2005). Mimo e wy- niki bada nie s spójne, to jednak s do jednoznaczne: joga pozytywnie wpywa na takie obszary, jak (Richards, 2010, s. 156):
1) zdolno do wewntrzsterownoci w sytuacjach stresowych; 2) samoodpowiedzialno za dziaania w wiecie; 3) troska o waciw postaw wobec siebie i innych; 4) rozwój zdrowia fizycznego i emocjonalnego; 5) dowiadczanie radoci; 6) relacja z Bogiem w codziennym yciu. Dotychczas opublikowane metaanalizy dotyczce efektywnoci praktyko-
wania jogi (Da Silva i in., 2009; Khalsa, 2004; Pascoe i Bauer, 2015) ujawniaj, e jako przeprowadzonych bada odnoszcych si do skutecznoci jogi odbiega od jakoci bada prezentowanych w niejogicznych wydawnictwach. Cho wydaje si, e wyranie odbiegaj one od standardów naukowych prezentowanych w innych czasopismach, to jednak wyniki tych bada s wartociowe (Richards, 2010, s. 152–154). Gównym problemem wicym si z jakoci tych bada jest to, e joga stanowi multisystem skadajcy si z wielu wzajemnie przenikajcych si elementów stosowanych podczas praktykowania rónych technik jogi (wystpuje 11 stylów jogi – por. Da Silva i in., 2009). Ponadto na inne techniki medytacyjne skadaj si elementy jogi, czyli wicze fizycznych, np. w MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction Jona Kabat-Zinna) czy w TM (Medytacja Transcendentalna).
Obszary bada dotyczcych wpywu jogi obejmuj takie dziedziny, jak (Khalsa, 2004):
1) astma (23 studia); 2) nadcinienie (21); 3) choroby serca (18);
25Buddyzm
4) cukrzyca (16); 5) depresja lub dystymia (14); 6) lk (6). Wyniki bada dowodz, e niektóre typy jogi (Sudarshan Kriya Joga,
Iynegar Joga – forma Hatha Jogi) stosowane zarówno osobno, jak i razem z innymi metodami terapii, wywieraj zdecydowanie pozytywny wpyw na le- czenie depresji i lku (lk uogólniony, zespó stresu pourazowego – PSTD) (Beddoe i in., 2009; Da Silva i in., 2009; Kelly i in., 2001; Michalsen i in., 2005; Rosenzweig i in., 2003; Williams i in., 2005; Woolery i in., 2004). Jak pokazuj wyniki innych bada (Da Silva i in., 2009), praktyka jogi wywiera pozytywny wpyw na inne zaburzenia, do których mona zaliczy: nowotwór, migren, nadcinienie, cukrzyc, astm, chroniczny ból. Ponadto praktykowanie jogi wywiera istotny wpyw na popraw ogólnego dobrostanu (Cahn i in., 2017).
Buddyzm
Z punktu widzenia neuropsychologicznego, w praktykach medytacyjnych wywodzcych si z buddyzmu mona wyróni zasadniczo trzy odmienne strategie. Wszystkie trzeba traktowa jako nierozdzieln cao, bo tylko wszystkie razem wzite gwarantuj poprawny rozwój zdolnoci medytacyjnej oraz konstytuuj waciwy poziom medytacji (Thrangu i Johnson, 2004; Tsongkhapa, 2002).
We wspóczesnym pimiennictwie psychologicznym rozrónia si zasadni- czo tylko dwie, a trzeci traktuje si jako podrzdn w stosunku do tych dwu (w sensie religijnym s to elementy doktrynalne, a w sensie psychologicznym jest to aspekt motywacyjny):
1) koncentracja opierajca si na skupianiu uwagi na okrelonym przed- miocie (focussed attention – FA);
2) uwano (mindfulness) stosujca otwarte monitorowanie (open monitoring – OM) i kierowanie mentaln uwag;
3) wspóczucie (non-referential compassion)/miujca dobro (loving kindness) – rozwijanie postawy wspóczucia wobec wszystkich stworze (kluczowy element doktryny buddyjskiej).
Koncentracja
Focussed attention, tj. skupiona uwaga – tumaczy si to literalnie jako „jed- nopunktowa koncentracja” albo „ujednopunktowienie umysu”. Jest ona
26 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
rozumiana jako podstawowy element medytacji, który stosowany jest w wielu tradycjach i praktykach. Skupiona uwaga oznacza umysowy stan, w którym uwaga niezmiennie i wyranie skoncentrowana jest na pojedynczym obiekcie. Stan ten jest powszechnie rozumiany jako podstawowa umiejtno, któr powinien osign kady nowicjusz. Umiejtno ta traktowana jest jako niszy i niespecyficzny stan uwagi, który musi by wywiczony, zanim bd wiczone inne, bardziej zaawansowane instrukcje.
Gównym celem, który przywieca kultywowaniu skupionej uwagi, jest wzmocnienie zdolnoci koncentracji i przeciwdziaanie podatnoci na uleganie rozproszeniom. Praktyka ta ma ponadto wzmacnia stabilno koncentracji oraz jej intensywno. Na wyszych poziomach medytacji ten typ praktyki jest rozumiany jako redukowanie sennoci (potrzeby snu) oraz wzmacnianie odczu przyjemnoci zmysowych i mentalnych (Lutz i in., 2007).
Ta strategia traktowana jest jako najbardziej podstawowy element medytacji. Polega ona na koncentrowaniu uwagi na wraeniach zmysowych zwizanych zazwyczaj z oddychaniem (odczuwanie przepywu powietrza do i z nosa a do przepony, w caoci lub w poszczególnych etapach), co traktowane jest jako sposób kotwiczenia uwagi. Czasem jednak uywa si innego obiektu medytacji, np. ogie wiecy, przestrze przed nosem itd. (Gunaratana, 2002).
Podstawowym elementem tej strategii jest utrzymywanie uwagi na przed- miocie medytacji bez rozprosze. Polega to – w przeciwiestwie do tego, jak si potocznie sdzi – na zauwaaniu i rozpoznawaniu rozprosze (np. „od- czuwam raczej ból w kolanie, a nie koncentruj si na oddychaniu”), a potem „odczaniu” uwagi z dystraktora (ból kolana) oraz powracaniu do przedmiotu kotwiczenia uwagi, np. wraenia zmysowe zwizane z oddychaniem.
We wspóczesnym pimiennictwie naukowym skupianie uwagi ma zasad- niczo dwa znaczenia. Z jednej strony oznacza takie nastawienie dugoci ogniskowej wzroku (podobnie jak w fotografii tzw. „ostrzenie”), aby przedmiot by jak najbardziej ostro widziany (jednak dla uzyskania najlepszych efektów trzeba punkt ostroci przesuwa raz w przód, raz w ty przedmiotu, a uzyska si najlepsz ostro), a z drugiej strony kadrowanie (z j. ang. croping), które polega na wybieraniu obszaru dostpnego postrzeganiu (nie jest moliwe widzenie samego przedmiotu bez otoczenia, trzeba odpowiednio regulowa obszar widocznoci, tak aby wydoby jak najlepsz perspektyw widzenia obiektu). W tej technice bardziej istotny jest ów pierwszy element, tj. „ostrze- nie”, podczas gdy w drugiej, tj. w otwartym monitorowaniu – kadrowanie.
Praktyki kultywowane w focussed attention zale w duym stopniu od teorii i technik pochodzcych od wspólnego wszystkim praktykom rdzenia, na które skadaj si nastpujce elementy:
27Buddyzm
1) postawa (czsto wspóczenie niezauwaany i pomijany, ale bardzo wany aspekt medytacji) – zawiera takie aspekty przygotowujce do medytacji, jak: zachowywanie kodeksu i norm moralnych, praktykowanie wspóczucia, podejmowanie praktyk religijnych, studiowanie nauki buddyjskiej;
2) pozycja ciaa, w której kluczow rol odgrywa postawa krgosupa (wyprostowana pozycja) oraz napicie miniowe reszty ciaa (ani zbyt mocne, ani zbyt sabe);
3) przedmiot medytacji – obiekt dostpny sensorycznej uwadze (moe to by widzialny obiekt ustawiony naprzeciw medytujcego) albo obiekt mentalny (wizualizacja);
4) przeszkody – ospao i otpienia (zamglone i rozmazane postrzeganie obiektu medytacji albo odczucie sennoci) bd ekscytacja (wyostrzone widzenie przedmiotu, wdrowanie uwagi po rónych elementach otoczenia albo innych obiektach mentalnych);
5) sposoby radzenia sobie z przeszkodami, których gównym celem jest utrzymanie optymalnego stanu koncentracji (ani zbyt silny, ani zbyt saby) – sposób na ospao i otpienie (eliminacja przeszkadzajcych czynników zewntrznych, np. rozjanienie ciemnego pomieszczenia, wzmocnienie napicia mini albo intensywnoci koncentracji na przedmiocie medytacji, zmiana obiektu koncentracji na bardziej intensywny emocjonalnie, np. rado, wspóczucie itp.) oraz ekscytacja (wyeliminowanie przeszkadzajcych czynni- ków zewntrznych, np. wyciszenie zbyt gonego otoczenia lub zmniejszenie zbyt intensywnego wiata, wystrzeganie si sztywnego trzymania si zasad koncentracji, np. intensywnego wpatrywania si w obiekt – chwilowa koncen- tracja na cierpieniu powoduje spadek ekscytacji);
6) stopnie medytacji (róne tradycje opisuj róne stadia rozwojowe medy- tacji i jest wiele teorii dotyczcych opisu waciwoci poszczególnych stadiów medytacji – typowy zakres obejmuje dziewi stadiów).
Celem tej strategii nie jest jedynie utrzymywanie uwagi na przedmiocie medytacji, ale rozwój dwóch wspózalenych predyspozycji:
1) metawiadomoci (rozpoznawanie, e myl nie jest skoncentrowana na oddechu i swobodnie wdruje po rónych mentalnych obiektach);
2) zdolnoci przekierowania uwagi bez stosowania metawiadomoci jako ko- lejnego róda dystrakcji, które powoduje wdrowanie uwagi (Kabat-Zinn, 2005).
Naley podkreli, e stosowanie konkretnej techniki zaley od tego, czy medytujcy wchodzi w stan zbliony do znudzenia (nieostre postrzeganie przedmiotu) lub ekscytacji (bardzo ostre postrzeganie, bez dostrzegania obiektów ta i otoczenia). Kiedy medytujcy zaczyna postrzega obiekt me- dytacji w sposób mao wyrany (objawy ziewania, znudzenia), wtedy stosuje metod „ostrzenia”. Kiedy natomiast postrzega obiekt za bardzo intensywnie,
28 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
stosuje kadrowanie. Wyniki bada z neuroobrazowania pokazuj, e do- wiadczeni medytujcy – pomimo charakterystycznej dla kadego czowieka ograniczonoci zasobów uwagi (attentional limited resources) – s zdolni „lepiej i wicej widzie”, ni mniej zaawansowani lub osoby niemedytujce. Osoby zaawansowane w medytacji osigaj lepsze wyniki w tzw. „refrakcji uwagi” (attentional blink) (por. Cahn i Polich, 2009; Slagter i in., 2009) oraz w Tecie Stroopa (por. Moore i in., 2012; Wenk-Sormaz, 2005).
Otwarte monitorowanie
Mona powiedzie, e otwarte monitorowanie jest bardzo podobne do sku- pionej uwagi, ale wystpuje w bardziej zaawansowanej formie. Róni si tym, e oprócz procesu koncentracji na obiekcie medytacji stosuje si okrelone strategie dyskursywne, np. nazywanie (labeling). Jeli w obszarze wiadomo- ci medytujcego pojawi si jakie wraenie zmysowe albo mentalne, ten po prostu je rejestruje, potem zmniejsza intensywno jego postrzegania (osabienie – z j. ang. de-emphasis), aby na samym kocu dokona przesunicia punktu koncentracji. Podczas koncentracji stosuje si róne strategie, które zmierzaj najpierw do uwydatnienia (emphasis) wiadomoci subiektywnoci (fenomenologiczny wgld do refleksyjnej wiadomoci, która poznawczo postrzegana jest jako niezmienna). Celem tych strategii jest uczenie podmiotu postrzegania obiektów wiadomoci jako fenomenalnych tworów. Zalecane jest unikanie (wielokrotnie powtarzane sowne wskazanie dokonywane przez instruktora: „nie podaj za cigiem myli”) tzw. „chwytania” (grasping), czyli taktowania zawartoci treciowej jako przedmiotu. Symptomami „chwytania” s zwykle wyostrzone postrzeganie jakiego obiektu wiadomoci, analiza jego zawartoci, a potem dyskursywne albo wartociujce opracowywanie go. Bardziej subtelnym wskanikiem „chwytania” jest traktowanie obrazu mentalnego jako oddzielnego od subiektywnoci. Wyzwalajc si powoli z „chwytania” obiektów, medytujcy powinien zrozumie, e obiekty nie s niezalene od wiadomoci, jak równie nie jest od niej zalena sama subiektywno.
Istotn motywacj do podejmowania otwartego monitorowania jest zao- enie, e negatywne zwyczaje i zachowania wzmacniaj si wraz z nasileniem procesów identyfikacji zawartoci myli, obrazów i uczu z obiektami, do których si odnosz (ja, inni, wiat otaczajcy). Procesy identyfikacji atwo ulegaj habituacji i s mao podatne na zmiany (ulegaj fuzji). Celem otwarte- go monitorowania jest defuzja, czyli dezidentyfikacja pojawiajcych si treci myli, obrazów i uczu z obiektami.
29Buddyzm
Dopóki wiadomo jest konstruowana w relacji do obiektów, dopóty staje si równie obiektem (nie jest subiektywnoci). Celem tego etapu jest ródowe zidentyfikowanie subiektywnoci, która jawi si nie jako przedmiot, ale jako nieredukowalny do przedmiotu podmiot. Wanym aspektem tych strategii jest „uwalnianie” subiektywnoci od pojawiajcych si w wiadomoci obiektów. W tym celu stosuje si róne metody:
– odczuwanie wasnej tosamoci przy identyfikowaniu innych elementów subiektywnoci, które przekraczaj aktualny moment (tosamo to uboczny atrybut, który cigle si zmienia);
– nieustanne przypominanie sobie instrukcji, e celem medytacji nie jest uzyskiwanie okrelonych umiejtnoci czy korzyci (Ja manifestuje si nie jako staa tosamo, ale jako zmieniajcy si proces; „Ja jestem medytowane”);
– stosowanie konceptualnych i lingwistycznych struktur celem identyfikacji Ja z przeszoci i przyszoci (tosamo zmienia si z jednego mentalnego kontekstu do drugiego).
Istotnym elementem tych strategii jest osabianie (de-emphasis) poczucia subiektywnoci celem wzmocnienia dostpu do refleksyjnej wiadomoci poprzez praktyk „uwalniania obiektów” (proces przeciwny w stosunku do „chwytania obiektów”) oraz przesunicie punktu koncentracji na uwydatnione w peny sposób niezmienne aspekty wiadomoci. Kiedy medytujcy osiga stabilny stan koncentracji, w kocu wiczy umiejtno osabiania nie tylko przedmiotów medytacji, ale i samej subiektywnoci. Celem tego najbardziej zaawansowanego etapu jest osignicie stanu, w którym nie ma ani subiek- tywnoci, ani obiektywnoci, rozumianych w kategoriach zarówno struktury, czasu, jak i przestrzeni (Lutz i in., 2007, s. 36).
Stan ten charakteryzuje si du stabilnoci. Stabilno ta zawiera nie tylko zdolno do kontynuowania dowiadczania fenomenów bez obiektywizowa- nia ich, ale te bez posiadania poczucia dziaajcej i narracyjnej subiektywnoci (ipseity – bare awareness). Stan ten charakteryzuje si podwyszon zdolnoci regulacji emocji i jest on w maym stopniu podatny na zakócenia i roz- proszenia (potwierdzaj to liczne wyniki bada z zastosowaniem technik neuroobrazowania – por. Luders i in., 2009; Davidson i in., 2000; Nielsen i Kaszniak, 2006; Quirk i Mueller, 2008).
Po sesji – po osigniciu tego stanu – osoby medytujce czsto dowiadczaj rónych, paradoksalnych form dowiadczania przedmiotów percepcji. Czsto przez jaki czas przedmioty percepcji jawi si im jako mao uporzdkowane i mgliste, podobnie jak to ma miejsce w przypadku marze sennych. Trzeba podkreli, e stan ten jest bardzo trudny do osignicia i tylko niewielu medytujcym to si udaje.
30 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Otwarte monitorowanie (open monitoring, open presence) wie si z prak- tykowaniem tzw. bezprzedmiotowej wiadomoci (objectless awareness) albo czystej wiadomoci (pure attention) (por. Dorjee, 1989). Celem tej strategii jest osignicie takiego stanu dostpnoci mentalnej dla wasnej subiektywnoci, w którym uzyskuje si pogbiony wgld w swoj wiadomo, a który rów- noczenie nie identyfikuje si z zawartoci mentaln myli, obrazów i uczu. Stan ten okrela si mianem metawiadomoci (koncentracja na wiadomoci jako przedmiocie medytacji – por. Holt, 2010; Jankowski i Holas, 2014).
Nie oznacza to jednak – jak potocznie si rozumie praktyki buddyj- skie – e w procesach uwagowych nie wystpuj adne wraenia („czysta wiadomo”, brak obiektów). Jest wrcz przeciwnie. Nieraz s one jeszcze bardziej ywe i wyraziste, ponadto jest ich wicej (Cahn i Polich, 2009; Moore i in., 2012; Slagter i in., 2009; Wenk-Sormaz, 2005).
Podczas otwartego monitorowania medytujcy moe wizualizowa przed- miot albo odczuwa wraenie zmysowe, np. sensacje zwizane z oddychaniem (odbieranie odczu wpywania i wypywania powietrza przez nozdrza, odczu- wanie ruchu klatki piersiowej oraz zaangaowania rónych mini). Powinien jednak to robi w taki sposób, aby nie popada w dwie skrajnoci, tj. winien unika z jednej strony tumienia dowiadczenia, a z drugiej – kultywowania zawartoci mentalnej (fascynacja).
Naley podkreli, e uzyskanie tego stanu i utrzymanie go naley do bardzo skomplikowanych umiejtnoci. Jak dowodz badacze, nawet dowiadczeni praktycy maj problemy z utrzymaniem tego stanu duej ni trzy sekundy (Hasenkamp i in., 2012; Lutz i in., 2007, s. 32). Nie oznacza to, e ten element praktyki przeznaczony jest tylko dla dowiadczonych w medytacji. Równie niedowiadczeni praktykuj te wiczenia. Jakkolwiek tylko dowiadczeni mog stosowa pewne modyfikacje rónych elementów, tzn. wzmacnianie skali pewnych praktyk i osabianie innych, w zalenoci od tego, jak dobrze przebiega sesja medytacji.
Wspóczucie
Poniewa wspóczucie skierowane jest do innych osób, dlatego uwaa si je za istotny element w rozwoju otwartego monitorowania. Rozwój otwartego monitorowania wymaga mentalnego „chwytania” (grasping) przedmiotów, a w szczególnoci subiektywnoci. Poprzez nieustanne kierowanie uwagi medytujcego na innych oraz odczuwanie wobec nich wspóczucia, zmniej- sza si fiksacja na sobie oraz znika potrzeba „chwytania” przedmiotów
31Judaizm
i subiektywnoci. W tym sensie kultywowanie wspóczucia zdaje si by wanym elementem medytacji (Thrangu, 2004).
Wspóczucie (compassion) – zgodnie z buddyjskim pogldem – nie jest wycznie litowaniem si nad kim czy obwinianiem si za cierpienia innych. Wspóczucie w buddyzmie jest bardziej aktywnoci, ni emocj czy uczuciem. Jeli mamy do czynienia z brakiem dziaania lub bezradnoci, to niezalenie od dowiadczanych uczu wspóczucia takiego po prostu nie ma.
Kultywowania wspóczucia rozpoczyna si od odczuwania pozytywnych uczu w stosunku do rónych osób. W trakcie tego stosuje si specyficznie dys- kursywne strategie, takie jak wizualizacje (pole skupienia rozciga si na osoby bliskie sercu, na przyjació, nauczycieli, znajomych i obcych ludzi, a w kocu na wrogów i nieprzyjació), recytacje, pamiciowe aforyzmy, napomnienia itp. W kocowym etapie medytujcy przywouje z pamici lub wizualizuje ogromne cierpienie, np. „wszystkie czujce istoty s jak jego mama”, przez co staje si empatycznie motywowany do eliminacji wszelkiego cierpienia. Na tym etapie niektórzy odczuwaj w piersiach wisceralne i emocjonalne reakcje otwartoci. U innych tym odczuciom towarzyszy nadwraliwo lub wystpuje napywanie ez do oczu.
Kultywowanie wspóczucia/miujcej dobroci (non-referential compassion/ loving-kindness) suy indukowaniu specyficznych i intensywnych uczu, które uzdalniaj podmiot do dojrzaego funkcjonowania (dobrostan, poczucie szczcia, przeciwdziaanie odruchom gniewu i irytacji, gotowo pomagania innym itp.). Jest przydatne szczególnie dlatego, poniewa wzmacnia motywa- cj do praktyki i przez to wytrwao w praktyce.
Z punktu widzenia bada nad uwanoci mona powiedzie, e istotnym elementem wspóczucia (compassion) jest brak odnoszenia (non-referential) do konkretnego przedmiotu (w sensie psychologicznym chodzi o brak przy- wizania – attachment). Wprawdzie podczas praktykowania „nieodnoszcego wspóczucia” podmiot potrzebuje pewnych mentalnych przedmiotów (osoby lub grupy osób), ale zachowuje postaw braku przywizania (detachment) (por. Dorjee, 1989).
Judaizm
Medytacja w judaizmie – wedug niektórych autorów (Weiss i Levy, 2010, s. 106–120) – moe by rozumiana na trzy sposoby:
1) przygotowanie serca do modlitwy („nakonienie swoich serc ku Bogu” – Talmud: Berachot 5,1), co byo praktykowane ju ponad 2000 lat temu;
32 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
2) pierwotna forma medytacji z oddechem – gone literowanie tetragramu imienia wasnego Boga Jahwe wraz z oddechem (dzi czsto praktykowana w Stanach Zjednoczonych, czasem czona z wizualizacj liter Yod-Hej-Vav- -Hej z imienia boskiego, piewaniem lub wymawianiem fraz tetragramu);
3) obserwancja szabatu – bardzo szczegóowo opisane przestrzeganie prawa szabatu jest jednym z wanych aspektów medytacyjnych w tradycji judaistycznej (Grunfeld, 2003; Muller, 1999).
Badacze rozróniaj dwie formy praktyki judaistycznej medytacji (Buxbaum, 1990; Weiss i Levy, 2010, s. 114 – 116):
1) siedzca medytacja sowami Psalmu „Stawiam sobie zawsze Pana przed oczy” (hebr. Shi’vi’ti HaShem I’negdi Tamid – Ps 16,8) z mentaln koncentracj na tradycyjnym obrazie, posterze lub tablicy pamitkowej z namalowanym lub wygrawerowanym wersetem cytowanego psalmu. Zwykle obraz ten jest bogato ilustrowany i zawiera usytuowany pionowo tetragram JHWH, który stanowi zakotwiczenie wizualne medytacji. Shi’vi’ti bywa czasem praktykowane non stop przez cay dzie (praktyka zapocztkowana przez rabbiego Yaakova Koppela, ucznia Baal Shem Tova, twórcy chasydyzmu);
2) bezporednia medytacja (hebr. hitbonenut – autorem jest trzynastowiecz- ny fizyk i filozof Mojesz Majmonides) – styl bezporedniej medytacji bez kotwiczenia uwagi na okrelonym przedmiocie lub frazie. Styl medytacji praktykowany zwykle przy zamknitych oczach z koncentracj mentaln na obecnoci Boga w kadym przedmiocie, wydarzeniu i dowiadczeniu ycia.
Najbardziej powszechn form praktykowania medytacji w judaizmie jest obserwancja szabatu (Heschel, 1985), w której celebruje si cud stworzenia wszystkiego (cud tego, e czowiek yje, czuje, marzy, myli, kocha, ale te tego, e cierpi, buntuje si, rezygnuje, auje, walczy, chce popeni samobójstwo itp.). Istotnym zaoeniem witowania szabatu jest teza, e chcc doceni akt kreacji, trzeba zrezygnowa z kadego aktu tworzenia (pracy, czytania, sprzta- nia, pisania, malowania, telefonowania, podróowania itp.). W trakcie szabatu ortodoksyjni ydzi wyczaj telefony (komórkowe równie), nie korzystaj z internetu oraz nie pracuj. Jak si wydaje, w wiecie, który nastawiony jest na produktywno, taka postawa rezygnacji z produktywnoci i troska o zasu- ony odpoczynek stanowi – z punktu widzenia higieny psychicznej – bardzo istotny element szeroko rozumianego zdrowia wspóczesnego czowieka oraz jego efektywnoci (Weiss i Levy, 2010, s. 117).
Na witowanie szabatu skadaj si nastpujce elementy: 1) mikveh – rytualna kpiel (alternatywnie – obmycie rk) w gorcej wodzie,
która symbolizuje oczyszczenie czowieka z wszelkiego brudu, miniowy relaks i osabienie napicia nerwowego zwizanego ze stresujcym yciem;
33Chrzecijastwo
2) palenie wiec (pomie wiecy symbolizuje z jednej strony nieustann ulotn obecno Boga, a z drugiej – dusz oraz duchowo).
Podsumowujc, naley stwierdzi, e medytacja – moe oprócz jednej z jej form, tj. obserwancji szabatu – nie stanowi wanego aspektu ycia wspó- czesnej spoecznoci ydowskiej. Tworzone s wprawdzie pewne orodki propagujce rozwój duchowy, ale nie uzyskuj one stosownego odzewu spoecznego (Weiss i Levy, 2010, s. 120).
Chrzecijastwo
W chrzecijastwie medytacja (oraz modlitwa) rozumiana jest jako aktywny wysiek umysu i woli skierowany ku osobowemu Bogu. Z kolei kontemplacja, drugie pojcie zwizane z medytacj, rozumiana jest jako aktywne dziaanie Boga osobowego, na które reaguje czowiek. Medytacja w tym rozumieniu jest wic traktowana jako bardziej dyskursywna, a kontemplacja jako receptywna („ciche odpocznienie w Bogu”). Naley podkreli, e podstawowym elemen- tem zarówno medytacji, jak i kontemplacji w chrzecijastwie jest osobowy Bóg jako ich przedmiot (Machniak, 2005; Misztal, 2009). Std rozumienie medytacji jako metody czy techniki stanowi dla chrzecijanina istotn redukcj pojcia medytacji. „Medytacja chrzecijaska prowadzi modlcego si do tego, by w zbawczych dzieach Boga dokonanych w Chrystusie, Sowie Wcielonym, i w darze Jego Ducha, poj objawiajc si w nich zawsze – przez wymiar ludzki i ziemski – gbi Boga” (Orationis formas, nr 11).
Naley jednak doda, e medytacja chrzecijaska przesza istotn ewolu- cj. W staroytnoci stanowia form i zwieczenie ycia codziennego (nie bya dodatkiem do ycia) oraz oparta bya na osobistym dowiadczeniu ojców pustyni (Ewagriusz z Pontu, 2003). Póniej ulega powanej racjonalizacji. „W póniejszych wiekach systematyczna refleksja teologiczna wytworzya swoist «wiedz» na temat modlitwy, ujmujc j w schematy i systemy. Jedno- czenie nastpio odejcie od autentycznego dowiadczenia. Wykad na temat modlitwy sta si racjonalistyczn refleksj, zestawieniem i porównywaniem rozmaitych zda i opinii wczeniej podawanych, bez odniesienia do osobiste- go, ywego dowiadczenia modlitwy. […] mistrzowie modlitwy na Zachodzie musieli przechodzi niejako na nowo drog osobistych dowiadcze, czasem wbrew panujcym wówczas pogldom teologicznym” (Ewagriusz z Pontu, 2003, s. 7–8).
Skutkuje to m.in. tym, e chrzecijaskich praktyk medytacyjnych jest wiele (kada epoka i kada szkoa duchowoci wypracowaa wasne). Ponadto kwestia stosowanych w medytacji metod i technik jest traktowana ubocznie
34 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
(Baki-Hayden, 2008). W niniejszej monografii z bogatego repertuaru chrze- cijaskich praktyk wybrano i zaprezentowano te najbardziej znane.
Lectio divina
Od samych pocztków chrzecijastwa podczas modlitwy i medytacji zwracano uwag na refleksj nad treci Pisma witego, na jego gbsze zrozumienie i, nade wszystko, na praktykowanie odczytanych ze wskaza odnoszcych si do wasnego postpowania. Podstawow kanw stanowia lektura objawionych pism Nowego Testamentu, ukazujca nauczanie, mier i zmartwychwstanie Chrystusa. Wanym aspektem medytacyjnego przeycia mogo by dla wierzcych take rozwaanie wydarze z ycia pierwszych chrzecijan, zwaszcza mczenników i pustelników.
Odczytywanie wskaza Pisma witego i wprowadzanie ich do ycia doko- nywane byo w trzech zintegrowanych etapach (Krpiec, 2006):
1) lektura, czyli czytanie pewnych treci (najczciej Biblii); 2) rozwaanie poznanych treci pochodzcych z czytania i poznawania
faktów; 3) modlitwa kontemplacyjna suca umocnieniu dziaania czowieka
przeywajcego sw bytow przygodno i niedoskonao. Najbardziej znan form i – jak si wydaje – najbardziej staroytn jest
tzw. Lectio divina (ac. pobone, duchowe czytanie). Lectio divina to forma medytacji oparta na pogbionej lekturze tekstów biblijnych. Powszechnie znana bya ju w okresie patrystycznym (IV–V w.). Rozwina si w okresie pónego redniowiecza, by zanikn prawie cakowicie w XV w. wraz z tzw. devotio moderna. W tym okresie coraz bardziej popularna stawaa si modlitwa mylna, która w niewielkim stopniu opieraa si na lekturze biblijnej. Lectio divina zacza odradza si w XX w. wraz z rozwojem francuskiego ruchu biblijno-liturgicznego. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei Verbum, jeden z oficjalnych dokumentów Soboru Watykaskiego II, poleca t form modlitwy wszystkim wierzcym.
Istotnej kodyfikacji medytacji (Lectio divina) dokona w XII w. Gwidon Kartuz (+1188), wyodrbniajc cztery etapy tej formy modlitewnej:
1) Lectio opiera si na refleksyjnym czytaniu tekstu biblijnego bez chci zaspakajania wasnej ciekawoci czy poszukiwania sensacji opartej na meto- dologiach monastyczno-ascetycznych oraz technikach filologicznych (analiza gramatyczna, analiza logiczna, analiza struktury tekstu, analiza czasownikowa) (Gargano, 2001, s. 33–57).
35Chrzecijastwo
2) Meditatio to rozmylanie, czyli rozwaanie tego, co tekst wnosi do wa- snego ycia. „Celem medytacji jest wzrost mioci, polepszenie stosunku z Bogiem. Nie jest to wic zwyczajne studium, badanie, ale nawizanie kontak- tu osobowego z Bogiem. Nie chodzi tutaj o poszerzenie swoich wiadomoci religijnych, ale o pogbienie poznanej prawdy tak, by suya konkretnemu yciu” (Gogola 2001, s. 310).
3) Oratio to modlitewne danie Bogu odpowiedzi na jego sowo. 4) Contemplatio – kontemplatywne zjednoczenie z osob Boga.
Modlitwa Jezusowa
Jedn z najstarszych form medytacji chrzecijaskiej jest Modlitwa Jezusowa, zwana te Modlitw Serca (Baki-Hayden, 2008). Oparta jest na praktyko- wanej przez anachoretów i mnichów tzw. medytacji ukrytej (κρυπτ μελτη) tekstów Pisma witego. Medytacja ukryta wyraa si w praktyce wypowia- dania krótkich spontanicznych aktów strzelistych, bdcych zachwytem nad odkrywanymi ladami Boga w stworzeniu (cnoty teologalne wiary, nadziei i mioci). W zwizku z tym, e zasadniczym elementem tej praktyki jest powtarzanie, okrelano j mianem – na wzór owcy przeuwajcej pokarm – przeuwania (ac. ruminatio).
Z tej praktyki przeuwania zrodzia si Modlitwa Jezusowa (Janasek i Koza, 2007). Jej cel wyraa si w deniu do trwania w stanie nieustannej modlitwy, co wynika z pragnienia naladowania Chrystusa (k 18,1; 1 Tes 5,17; Ef 6,18; Flp 4,6; 1 Tm 2,5). Nawizuje ona do zwyczajów pierwszych chrzecijan, dla których wzywanie imienia Jezusa odgrywao istotn rol (por. J 3,5; 1 Kor 1,2). Zalecano, aby wypowiada j w rytm oddechu (na wdechu „Panie Jezu Chryste”, a na wydechu: „Zmiuj si nade mn [grzesznikiem]”).
Z Modlitw Jezusow zwizane byy trzy istotne elementy (Baki-Hayden, 2008, s. 175):
1) miejsce modlitwy – pozostawanie w miejscu cichym, spokojnym i za- ciemnionym (np. w monastycznej celi), celem utrzymywania umysu w stanie wolnym od rozprosze;
2) postawa modlitewna – siedzenie na niskim krzele, które umoliwia przyjcie potrzebnej dla uwanej modlitwy postawy relaksacyjnej oraz kon- centracja oczu na ppku (przyciskanie brody do piersi);
3) oddychanie jako istotny element gbokiej modlitwy – metoda fizyczna przygotowujca do prawdziwej modlitwy wewntrznej poprzez odrywanie ukierunkowania aktywnoci umysowej z rzeczy zewntrznych na wewntrzne („zunifikowana koncentracja” – w. Dionizy).
36 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
W przypadku Modlitwy Jezusowej mówi si o istnieniu trzech stopni, których przechodzenie wiadczy o rozwoju modlitwy (Janasek i Koza, 2007):
1) modlitwa ust (nieustanne powtarzanie sów); 2) modlitwa umysu (rozwaanie, rozmylanie); 3) modlitwa serca (kontemplacja, jako najwysza forma ycia duchowego). Pierwszy stopie by relatywnie prosty i nie wymaga od medytujcego
wielu umiejtnoci. Drugi stopie okazywa si ju by bardziej wymagajcy i by specyficznie rozumiany. Jego istot byo oczyszczenie umysu z wyobra- e, myli, uczu i wizji (wschodni ojcowie Kocioa podkrelali, e czowiek powinien stawa przed Bogiem zupenie ogoocony z wyobrae, myli, uczu i wizji – por. Janasek i Koza, 2007). Trzeci – najwyszy poziom modlitwy – stawia przed adeptem najwiksze wymagania: powicenia duej iloci czasu (wiele lat praktyki modlitwy nieustannej), zdobycia okrelonych umiejtnoci i sprawnoci (wolno od rozprosze i wyobrae) oraz osignicia stanu jednoci ciaa, duszy i ducha. Jak si wydaje, zwaszcza ten ostatni element by kluczowy dla Modlitwy Jezusowej, bo odnosi si do jej istoty, i by okrelany pojciem serca (dla ojców wschodnich serce oznaczao jedno ciaa, duszy i ducha – por. Baki-Hayden, 2008, s. 175). Std alternatywne okrelenie dla Modlitwy Jezusowej – Modlitwa Serca.
Na zakoczenie naley doda, e Modlitwa Jezusowa bya przez cae wieki charakterystyczna dla duchowoci wschodniej (zwaszcza prawosawnej). Ide modlitwy nieustannej zaszczepi wród zachodnich mnichów Jan Kasjan (ok. 360–435), który zaleca powtarzanie psalmicznego wersetu: „Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu. Panie, pospiesz ku ratunkowi memu” (Ps 70,2). Potem jednak ulega ona zapomnieniu. W XX wieku zostaa na nowo odkryta i doceniona przez Koció Zachodni (Janasek i Koza, 2007).
Trzeba take doda, e chrzecijastwu zachodniemu nie byo obce modlitewne skupienie na imieniu Jezus, cige przywoywanie Boego zmio- wania oraz pragnienie, aby nieustannie trwa w obecnoci Boga. W obrbie chrzecijastwa zachodniego wytworzy si cay szereg „modlitw powtórze”: koronki, litanie, róaniec i akty strzeliste.
Modlitwa Monologowa
Modlitwa Monologowa, podobnie jak Modlitwa Jezusowa, pojawia si najpierw równie na Wschodzie. Wywodzi si ze staroytnej praktyki medy- tacyjnej mnichów w Egipcie i Palestynie, które spisa w swoich konferencjach Jan Kasjan (+432). Od czasów Jana Klimaka (ok. 580–680) ten typ medytacji
37Chrzecijastwo
nazywano monologi, czyli modlitw jednosown. Wzmianki na jej temat znajduj si te w jednej z najstarszych regu zakonnych w. Benedykta.
Medytacja Monologowa to specyficzna forma medytacji, polegajc na po- wtarzaniu krótkiego sowa z Pisma witego, którym zazwyczaj jest Maranatha (Larkin, 2007). Zostaa ona na nowo odkryta i rozwinit przez Johna Maina, benedyktyna z Anglii (+1982), który opar si na wczesnych monastycznych konferencjach Jana Kasjana, XIV-wiecznym traktacie o modlitwie kontem- placyjnej Obok niewiedzy oraz na nauce mistrzów duchowych z Malajów. John Main nawiza do autorów Oboku niewiedzy, którzy rekomendowali uywanie „pojedynczego sowa” w modlitwie, i uczyni z tego codzienn dyscyplin Medytacji Chrzecijaskiej. Ruch, który powsta póniej, nazwany The World Community for Christian Meditation (zatwierdzony kanonicznie w uproszczonej formie jako ekumeniczna wspólnota kontemplacyjna w 2007 roku), promuje i koordynuje jej rozpowszechnianie na caym wiecie. Ruch ten kierowany by przez o. Ernesta Larkina O.Carm. do 2006 roku, jednego z pierwszych uczniów o. Maina, a obecnie jest kierowany przez Laurence’a Freemana OSB.
Klasyczny opis Medytacji Chrzecijaskiej pochodzi od Johna Maina i pojawia si w wielu jego ksikach: „Aby dobrze medytowa, powinnicie przyj odpowiedni pozycj siedzc – wygodn i zrelaksowan. Wasza postawa jednak nie powinna by niedbaa. Usidcie na krzele i wyprostujcie krgosup, a ci, którzy s wystarczajco wywiczeni, mog siedzie na podusz- ce ze skrzyowanymi nogami. Oddech powinien by spokojny i regularny. Pozwólcie kademu miniowi rozluni si. Postawa umysu powinna by równie odprona i spokojna, jak postawa ciaa. Wewntrznym nastawieniem potrzebnym do medytacji jest wyciszenie umysu i peen pokoju duch. Jest to take wyzwanie, jakie jest przed nami postawione. W czasie medytacji trzeba siedzie spokojnie, to jest atwe, jednak prawdziwym zadaniem medytacji jest osignicie harmonii ciaa, umysu i ducha. To wanie mam na myli, mówic o pokoju Boga – pokoju, który przekracza wszelkie rozumienie” (Larkin, 2007, s. 4).
Metoda ta skada si z 4 elementów (Larkin, 2007): 1) siedzenie w pozycji wyprostowanej: „Usid na krzele, na stoeczku
medytacyjnym lub w siadzie skrzynym na pododze. Sied nieruchomo i trzymaj plecy w pozycji wyprostowanej. Ciao jest uwane i czujne. Oddychaj naturalnie i spokojnie”;
2) koncentracja na sowie Maranatha: „Delikatnie przymknij oczy i zacznij recytowa w wewntrznej ciszy sowo Maranatha. Powtarzaj je z równym nateniem jako cztery sylaby MA-RA-NA-THA. Wsuchuj si w nie, jak wybrzmiewa w twoim sercu”;
38 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
3) nieustanne powtarzanie sowa Maranatha: „Powtarzaj mantr bez prze- rwy podczas medytacji. Gdy jakie myli lub obrazy zakóc jej bieg, delikatnie i czule wró do jej recytacji. Nigdy nie osdzaj swojej medytacji po iloci rozprosze ani jakichkolwiek innych dozna”;
4) dyscyplina: „Trwaj w dyscyplinie medytacji codziennie rano i wieczorem po 20–30 minut”.
Modlitwa Gbi
Metoda tzw. Modlitwy Gbi jest dzisiaj z powodzeniem stosowana w rónych orodkach katolickich. Najbardziej znanym na wiecie jest orodek prowadzo- ny przez katolickiego trapist o. Thomasa Keatinga, twórc tzw. Modlitwy Gbi (ang. Centering Prayer – CP) oraz wspózaoyciela (wraz z Williamem Mennigerem i Basilem Penningtonem) organizacji Contemplative Outreach i ruchu Centering Prayer
Celem tej metody jest odkrycie Boej obecnoci w swoim wntrzu i w ka- dym miejscu. Metoda ta skada si z czterech elementów (Keating, 2008):
1) wybór duchowego sowa, jako symbolu zgody na obecno Boga i jego dziaanie w swoim wntrzu (Pan, Jezus, Ojciec, Matka, Maryja; lub w innych jzykach: Kyrie, Jesus, Jeshua, Abba, Mater, Maria, Mio, Pokój, Miosier- dzie, Cisza, Spokój, Wiara, Ufno, Tak, Amor, Shalom, Amen);
2) trwajce 20 minut (zalecane dwie sesje na dzie: jedna z samego rana po przebudzeniu i druga po poudniu lub wczesnym wieczorem) wyciszenie si (wygodna pozycja, plecy wyprostowane, zamknite oczy) oraz milczce wypowiadanie duchowych sów z tak delikatnoci, jaka jest wymagana przy kadzeniu piórka na wacie;
3) radzenie sobie z rozproszeniami i sennoci (zalecany jest may wysiek kierowania uwagi na duchowe sowo po uwiadomieniu sobie wdrujcych myli);
4) powicenie dodatkowych 2–3 minut po zakoczonej medytacji, dajce psychice czas na dostosowanie si do zewntrznych wrae oraz umoliwia- jce wprowadzenie atmosfery ciszy do codziennego ycia.
Metoda ignacjaska
39Chrzecijastwo
skrócony lub wyduony). Celem proponowanych praktyk rekolekcyjnych (wiczenia duchowe zwane rekolekcjami ignacjaskimi trwaj ok. 30 dni) jest pomoc wiczcemu w oczyszczeniu duszy, aby móg rozpozna swoje powoanie, ponadto porzuci modlitw dyskursywn i schematyczn oraz wiernie, ale równoczenie elastycznie (wiczenia s dostosowane do wieku, zdrowia, moliwoci intelektualnych) trzyma si sprawdzonej metody CD – por. Aumann, 1993, s. 219–220).
Na medytacj ignacjask skada si siedem etapów: 1) przygotowanie dalsze do medytacji to praktyczne wzbudzenie dys-
pozycji poprzez zdobycie pewnych cech (czysto sumienia, poskromienie namitnoci, wielkoduszno w stosunku do Boga, uwaga i skupienie) oraz przezwycienie pewnych istotnych przeszkód, takich jak: niedostateczne zainte- resowanie, troska o inne sprawy, wyrzuty sumienia i nawa wyobrae cielesnych;
2) przygotowanie punktów do rozmylania, których celem jest zauwaanie i zanotowanie pozytywnego oraz negatywnego nastawienia emocjonalnego w kontakcie z treciami biblijnymi;
3) przygotowanie blisze i bezporednie (CD 73–76): – uspokojenie ducha (CD 239, 131): relaksacja dokonywana w postawie
siedzcej albo podczas spacerowania i wzbudzenie pozytywnego nastawienia; – wzniesienie umysu ku Bogu (CD 75), podobne jak uwane bycie „tu
i teraz”; 4) wprowadzenie (Preambula):
– modlitwa przygotowawcza (CD 46): wypracowanie krótkiej i skutecz- nej metody sucej wzbudzeniu dyspozycji do medytacji;
– ustalenie miejsca (CD 47): koncentracja na obrazie (wyobraanie sobie sceny poprzez zaangaowanie wszystkich zmysów);
– proszenie o ask (CD 48): skonkretyzowanie wasnych potrzeb du- chowych zwizanych z treci medytacji;
5) osobiste przyjmowanie Sowa Boego, wykorzystujce uywanie pamici i rozumu, bez koncentracji na szczegóach poprzez uwano na wasne emocjonalne reakcje (pozytywne i negatywne);
6) kolokwium, czyli rozmowa z Bogiem i witymi; 7) refleksja po medytacji (ocena efektywnoci i skutecznoci medytacji). Wan zasug Ignacego Loyoli byo wskazanie czynników, które okrela-
j poziom zaawansowania w modlitwie. Wedug tego mistyka, nisze stopnie wymagaj mniej wyrafinowanych technik, a wysze bardziej zaawansowanych (Aumann, 1993, s. 220–221):
1) etap pocztkowy to zwyka refleksja intelektualna (badanie siebie w kon- tekcie 10 przykaza ze wzgldu na grzechy gówne);
40 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
2) etap redniozaawansowany to rozmylanie (tworzenie przerw po kadym sowie Modlitwy Paskiej, przeznaczonych na dostrzeenie owoców dziaania aski);
3) etap zaawansowany. Ciekawym twierdzeniem Ignacego Loyoli jest teza, e osiganie wyszych
stadiów medytacyjnych powinno by zwizane z wykorzystaniem praktyki wiadomego oddychania (Aumann, 1993, s. 221). Wskazuje to na fakt znajo- moci staroytnych technik medytacyjnych przez tego mistyka oraz wiadome do nich nawizanie.
Inn zasug Ignacego Loyoli byo wskazanie kryteriów rozpoznania wa- ciwego rozwoju duchowego (modlitwa, medytacja, powoanie) i pokazanie rodków do nich prowadzcych. Wedug tego chrzecijaskiego mistyka, do kluczowych kryteriów nale: codzienny rachunek sumienia, kierownictwo duchowe i rozeznanie duchowe, które maj pomóc w rozeznawaniu woli Boej oraz podjte, planowane lub wprowadzone w czyn decyzje (Aumann, 1993, s. 220–221).
Zaleca si, aby adept medytacji bada swoje sumienie osiem razy dzien- nie (dwukrotnie przez tzw. rachunek szczegóowy, przynajmniej jeden raz w rachunku ogólnym i piciokrotnie po kadej z medytacji – w sumie dwie godziny dziennie). Przedmiotem badania w trakcie rachunku sumienia s myli i uczucia, które ocenia si pod ktem ich pochodzenia: jeden typ to myli wasne, a dwa pozostae – pochodzce z zewntrz („jedna od ducha dobrego, druga od ducha zego” – CD 32). Podstawowym pytaniem rachunku sumienia jest rozpoznawanie róde pojawiajcych si myli (skd pochodz i dokd chc mnie zaprowadzi?). Rozpoznanie opiera si na ocenie uczu, jakie towarzyszc mylom (jedne przycigaj, nakaniaj, zapraszaj do pójcia w okrelonym kierunku, rozpalaj, jednocz, rozjaniaj, uspokajaj a inne przeciwnie: wystudzaj, odrzucaj, zniechcaj, przynosz poczucie samotnoci, niepokoju, ciemnoci – CD 316–317). W wymiarze religijnym psychologiczne pochodzenie myli przychodzcych z zewntrz nie ma szczególnego znaczenia. Liczy si bardziej to, ile maj w sobie z Boga, a ile z nie-Boga. Std trzeba je bada, sprawdzajc ich kierunek w relacji do Boga: prowadz mnie „do”, czy „od” Niego.
Wanym rodkiem prowadzcym do poprawnego rozwoju duchowego jest kierownictwo duchowe (rodzaj superwizji), w której osoba dowiadczona pomaga wiczcemu w rozpoznaniu okrelonych stanów ducha, tendencji, pragnie, pokus itp. Dokonuje si to przede wszystkim poprzez zwrócenie uwagi na istnienie i dziaanie rónorodnych porusze duchowych, które – w sensie psychologicznym – wynikaj z uwarunkowa osobowociowych (zaburzonych, w granicach normy, dojrzaych, twórczych, mistycznych
41Chrzecijastwo
itp.). Przy czym, jak zaleca Ignacy Loyola, kierownik duchowy powinien jak najmniej ingerowa w przebieg wicze oraz rozwój duchowy wiczcego (Aumann, 1993, s. 220).
Kolejnym rodkiem sucym rozpoznaniu prawidowego rozwoju ducho- wego jest rozeznawanie. Istotnymi wskanikami rozeznania, wedug Ignacego Loyoli (CD 313–336), s pojawiajce si podczas przey towarzyszcych wiczeniom emocje (prowadzone rachunki sumienia i wskazania kierownika duchowego). Podstawowymi kryteriami nie jest ich ocena pod wzgldem adunku konotacyjnego (przyjemne/nieprzyjemne), ale behawioralnego: czy dane przeycie prowadzi do pozytywnych zachowa („pocieszenie”), czy negatywnych („strapienie”). Pierwszy – wedug Ignacego Loyoli – jest typowy dla dziaania Boga, a drugi charakterystyczny dla dziaania zego ducha.
Ostatnim, ale jak si wydaje, najwaniejszym kryterium rozeznania s kon- sekwencje behawioralne. S one zwizane z planowan (np. wybór pomidzy podjciem decyzji dotyczcej pomocy osobom potrzebujcym a zwikszeniem liczby godzin medytacji) lub wprowadzon w czyn decyzj (np. zaangaowanie w dziaalno charytatywn).
Medytacja karmelitaska
Inn form chrzecijaskiej medytacji stanowi karmelitaska metoda modli- twy mylnej. Jej koncepcja jest oparta na dowiadczeniu osobistym Teresy z Ávili (1518–1582) i jej dzieach: ycie, Droga doskonaoci, Twierdza wewntrzna oraz Jana od Krzya (1542–1592) – Droga na Gór Karmel, Noc Ciemna, ywy pomie mioci, Pie Duchowa
Wan zasug Teresy z Ávili byo dokonanie charakterystyki stopni dowiadcze duchowych, które pojawiaj si podczas rónych stanów medytacyjnych. Teresa wyrónia osiem stopni modlitwy (Aumann, 1993, s. 225–227), które dzieli na trzy grupy (typy).
Pierwszy typ medytacji to tzw. modlitwa naturalna albo inaczej ascetyczna: 1) nierefleksyjna modlitwa ustna wystpujca na etapie pocztkowym
(osoba yje w stanie aski, ale jest bardzo przywizana do rzeczy ziemskich, std czsto pojawiaj si chwile oschoci i trudnoci);
2) refleksyjna modlitwa dyskursywna (zwana przez Teres z Ávili medyta- cj) jako spontaniczny efekt systematycznego praktykowania modlitwy ustnej;
3) modlitwa skupienia nabytego jako efekt ycia przepenionego obecno- ci Boga (nie tylko podczas modlitw, ale równie w trakcie wykonywania codziennych czynnoci).
42 I. Specyfika i uwarunkowania medytacji
Drugi typ medytacji to tzw. modlitwa mistyczna: 4) modlitwa uspokojenia (modlitwa wlana, nadprzyrodzona), której istot
jest receptywno umysowa (pami i wyobrania sabo kontrolowane); 5) modlitwa zjednoczenia o rónych stopniach intensywnoci: proste
zjednoczenie (umys, pami i wyobrania skupione na Bogu), modlitwa ekstatyczna (zachwyty, uniesienia, wizje itp.) z dowiadczaniem oczyszcze biernych i mistycznych („Ciemna Noc”).
Ostatni typ medytacji to tzw. modlitwa zjednoczenia: 6) stan zjednoczenia przeksztacajcego z wizjami intelektualnymi („zalu-
biny mistyczne”); 7) anihilacja Ja, zapomnienie o sobie, pragnienie cierpienia, zaangaowanie
apostolskie itp. („maestwo mistyczne”); 8) najwyszy stan kontemplacji („mieszkanie wewntrzne”). Due zasugi dla przyblienia znaczenia medytacji karmelitaskiej oraz
zrozumienia istotnych cech medytacji chrzecijaskiej ma Jan od Krzya. Wedug tego mistyka, podstawowym i bezwzgldnie koniecznym warunkiem praktykowania medytacji jest poddanie si intensywnemu oczyszczeniu we wszystkich wadzach umysowych i cielesnych. W jego rozumieniu – zwiza- nym z osobistymi dowiadczeniami (by wielokrotnie karany i wiziony we wspólnocie zakonnej) – oczyszczenie to skrajne zanegowanie i pozbawienie si pragnie oraz poda.
Jan od Krzya rozrónia dwa typy oczyszczania: 1) noc czynna ducha (oczyszczenie intelektu, pamici i woli); 2) oczyszczenie bierne (oczyszczenie na paszczynie zmysowej i duchowej). Oryginalnym dorobkiem Jana od Krzya jest okrelenie kryteriów, które
wiadcz o przechodzeniu od etapu medytacji do stanu kontemplacji, w któ- rym osoba dowiadcza intensywnego stanu zjednoczenia przeksztacajcego:
1) niemoliwo rozmylania w dotychczasowy sposób; 2) brak pragnienia koncentrowania si na jakimkolwiek konkretnym
obiekcie; 3) intensywne pragnienie samotnoci i Boga. Metoda karmelitaska skada si z siedmiu czci (kolejno czci 1–4 jest
staa, za kolejno czci 5–7 moe ulega zmianie): 1) przygotowanie: – stawi si w obecnoci Boej; – upokorzy si przed Bogiem poprzez rachunek sumienia, spowied
powszechn, wzbudzenie aktu alu; – wzbudzi akt ufnoci w dobro Boga miosiernego.
43Chrzecijastwo
2) czytanie fragmentu Biblii lub ksiki pobonej, np. o yciu i Mce Pana Jezusa, o rzeczach ostatecznych (mierci, zmartwychwstaniu, Sdzie Ostatecznym).
3) rozmylanie: – wyobraanie sobie tajemnicy, o której ma si rozmyla; – rozumne rozwaanie prowadzce do wyprowadzenia wniosków (kto,
co, gdzie, kiedy, jak, po co, dlaczego itd.), w którym chodzi o utrzymanie oywionego rozmylania, a nie o szczegóowe wyobraanie sobie konkret- nych sytuacji, np. Chrystusa w Ogrójcu (zaleca si wicej czasu powici na rozumowe rozmylanie, ni na wyobraanie sobie osób czy rzeczy, gdy wyobrania mczy si nieustannym tworzeniem i podtrzymywaniem obrazu osób czy rzeczy);
4) poufna i przyjacielska rozmowa z Bogiem (kontemplacja), w której nie potrzeba podniosych myli ani sów, ale wystarczy wpatrywanie si w Jezusa (korzystanie z ikony) i mowa serca rozumiana jak np. w filozofii dialogu;
5) dzikczynienie za wszystkie dobra (wartoci) duchowe, materialne i wiato aski;
6) ofiarowanie si, którego praktyczn konsekwencj jest konkretne zacho- wanie si w yciu, np. znoszenie przykroci, oddanie przysugi (dobry czyn bezinteresowny), jamuna, post i podobne czyny intencjonalne;
7) proba, która wynika z naturalnej saboci kadego czowieka i uwzgld- nia potrzeby, braki, pragnienia, saboci i ndz.
Podsumowujc analizy dotyczce medytacji chrzecijaskiej, naley stwierdzi, e w tradycji chrzecijaskiej akcent pada na przedmiot medytacji, czyli Boga osobowego. Drugi element medytacji, tj. podmiot medytacji oraz stosowane przez niego metody lub techniki traktowane s instrumentalnie. Celem medytacji wydaje si by „wstpowanie do Boga” (Baki-Hayden, 2008; Larkin, 2007), a rodkiem do niego prowadzcym jest oczyszczanie aktywnoci umysowych (asceza jako istotny element praktyk chrzecijaskich).