Jerzy Barszczewski, Stanisław Twardy, Barbara Wróbel
Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach
www.itp.edu.pl
Produkcyjno-ekonomiczne i środowiskowe aspekty
racjonalnej gospodarki na trwałych użytkach zielonych
III Kongres Nauk Rolniczych 10 września 2015 r. Warszawa
PLAN WYSTĄPIENIA
• Wstęp
• Warunki glebowo-rolnicze
• Udział TUZ w strukturze UR
• Czynniki kształtujące wykorzystanie TUZ
• Efekty produkcyjne gospodarowania na TUZ
• Nawożenie i renowacja TUZ – efekty
• Aspekty ekonomiczne w gospodarowaniu na TUZ
• Gospodarowanie na TUZ w rejonach urzeźbionych
• Podsumowanie
2
Wielofunkcyjność TUZ obejmuje:
funkcje produkcyjne
• produkcja pasz objętościowych (łąkowych i pastwiskowych), o dużej wartości żywieniowej oraz niskich kosztach produkcji,
• wykorzystanie masy roślinnej jako źródła energii odnawialnej (biogaz, paliwo stałe).
funkcje pozaprodukcyjne
• klimatyczną (tworzą specyficzny mikroklimat),
• hydrologiczna (retencja wody, łagodzenie fali powodziowej),
• ochronę gleb i wód (przed erozją, ubytkiem substancji organicznej w glebach, przeciwdziałanie eutrofizacji wód),
• fitosanitarną (neutralizacja przykrych zapachów, pyłów, wydzielanie olejków eterycznych)
• zdrowotna (zioła, ich wpływ na zwierzęta i pośrednio na ludzi)
• krajobrazową i estetyczną (cenny składnik krajobrazu, barwny aspekt łąk)
• przyrodnicza (zachowanie cennych siedlisk oraz terenów stanowiących ostoję wielu gatunków roślin i zwierząt)
WSTĘP – WIELOFUNKCYJNOŚĆ TUZ
3
hydrogeniczne torfowo-murszowe;
42,40%
hydrogeniczne murszowate i
mułowo-murszowe; 12,60%
hydrogeniczne mułowe; 16,50%
mineralne mady; 27,30%
mineralne czarne ziemie;
0,60%
mineralne brunatne; 0,50%
mineralne
bielicowe; 0,10%
Udział typów gleb trwałych użytków zielonych (%)
4 źródło: opracowanie własne na podstawie mapy glebowo-rolniczej IUNG
1% tych gleb zalicza się do kompleksu 1z
51% - do kompleksu 2z
48% - do kompleksu 3z
Co nie stanowi konkurencji dla
upraw na GO
WARUNKI GLEBOWO-ROLNICZE TUZ
Aktualna powierzchnia paszowa w kraju [mln ha]
Powierzchnia ogólna – 4,073 mln ha,w tym:
TUZ GO
3,120
(76,6%) 0,953
(23,4%), w tym:
Kukurydza – 0,541
Trawy pastewne – 0,213
Bobowate drobnonasienne – 0,083
Strączkowe – 0,026
Inne pastewne – 0,078
Okopowe – 0,011
5 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
UDZIAŁ TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH
W UŻYTKACH ROLNYCH
Polska na tle innych krajów dysponuje niewielkim areałem
i udziałem trwałych użytków zielonych w strukturze UR
Kraj Trwałe użytki zielone
(% użytków rolnych)
Polska 21,4
Nowa Zelandia 94
Irlandia 90
Argentyna 85
Anglia 63
Holandia 62
USA 56
Niemcy 40
6 źródło: opracowanie własne
Powierzchnia trwałych użytków zielonych
w kraju (mln ha)
Trwałe użytki
zielone 2000 2005 2010 2014
Śre
dn
io
z 15 l
at
Udział w UR
w 2014 r. (%)
Ogółem,
w tym: 3,9 3,4 3,3 3,1 3,4 21,4
łąki 2,5 2,5 2,6 2,6 2,5 18,1
pastwiska 1,4 0,9 0,7 0,5 0,9 3,3
7 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Udział TUZ w strukturze UR
Średnio w kraju TUZ stanowią -21,4%, w tym
łąki – 18,1% 8 źródło: opracowanie własne
Średnie pogłowie przeżuwaczy w grupach województw
oraz w kraju w 2013 r. (tysiące DJP)
Grupy
województw
Gatunek zwierząt Razem
DJP/ha UR Bydło Konie Owce Kozy
I 556,3 17,8 1,5 0,4 0,54
II 277,7 16,1 0,6 0,4 0,35
III 245,1 12,9 1,2 0,4 0,25
IV 119,7 17,5 4,8 0,9 0,24
Polska 4 479,9 238,7 24,5 7,6 0,32
CZYNNIKI
KSZTAŁTUJĄCE WYKORZYSTANIE TUZ
9 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Udział [%] TUZ z utrzymywanymi w sprawności
urządzeniami melioracyjnymi w 2013 r.
Źródło: Wieloletni program Standaryzacja i monitoring … (2011-2015); E. Kaca
25,9
47,6
18 22,1
40,9
22,3
52,7
32
22,5
37
24,6
33,8
18,2 24,2
85,4
12,4
33,9
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
[%]
Plony w t·ha-1 z łąk w 2014 r. w poszczególnych grupach
województw (w przeliczeniu na siano)
5,9
4,7 5,5
3,9
5,2
0
1
2
3
4
5
6
grupa I grupa II grupa III grupa IV
t·h
a-1
średnio w kraju
EFEKTY PRODUKCYJNE
GOSPODAROWANIA NA TUZ
11 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Zbiory z łąk przeznaczone na kiszonkę w poszczególnych
grupach województw
y = 1,7525x - 3500,4 R² = 0,9564
y = 2,4941x - 4974,8 R² = 0,927
y = 1,1719x - 2340,7 R² = 0,933
y = 1,3298x - 2655 R² = 0,9271
y = 0,6482x - 1295,3 R² = 0,8647
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
%
Polska grupa I grupa II grupa III grupa IV
12 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Plonowanie pastwisk w t·ha-1 w 2014 r. (zielonka) w
poszczególnych grupach województw
20,60 19,40 19,60
14,60
18,8
0
5
10
15
20
25
grupa I grupa II grupa III grupa IV
t z.
m.·
ha-1
średnio w kraju
13 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
NAWOŻENIE I RENOWACJA TUZ - EFEKTY
14 źródło: opracowanie własne
317,8
151,3
58,4
0
50
100
150
200
250
300
350
Intensywny Półintensywny Ekstensywny
Kg
NP
K h
a-1
Poziom nawożenia w ankietowanych gospodarstwach
90
7,5
33,3
49,2
28,7
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
TUZ nawożone nawozymineralne
nawozynaturalne
nawozymineralne oraz
naturalne
TUZwapnowane
[%]
Nawożenie TUZ i stosowane sposoby w ankietowanych gospodarstwach (n=216)
Wyniki badanych nawozów naturalnych
w latach 2007 – 2013 w 17 OSChR oraz ITP
Rodzaj
nawozu
Średnia zawartość składników w świeżej masie w % oraz kg.
Sucha
masa Azot (N) Fosfor (P) Potas (K)
Magnez
(Mg) Wapń (Ca)
Obornik
bydlęcy
Zaw. kg/t
Gnojowica
bydlęca
Zaw.
kg/tys. l
Gnojówka
bydlęca
Zaw.
kg/tys. l
26,87
268,7
8,12
81,2
3,00
30,0
0,37 -1,20
3,7-12,0
0,12-0,27
1,2-2,7
0,05-0,30
0,5-3,0
0,07-0,40
0,7-4,0
0,03-0,09
0,3-0,9
0,01-0,02
0,1-0,2
0,11-1,01
1,1-10,1
0,11-0,22
1,1-2,2
0,15-0,42
1,5-4,2
0,06-0,36
0,6-3,6
0,03-0,07
0,3-0,7
0,01-0,03
0,1-0,3
0,33 -1,20
3,3-12,0
0,06-0,18
0,6-1,8
0,02-0,05
0,2-0,5
15 źródło: opracowanie własne
Wzrost udziału bobowatych w runi TUZ o 1% wnosi około 3 kg N·ha-1, powodując oszczędności w nawożeniu z korzyścią dla środowiska .
16
źródło: opracowanie własne
Efekty renowacji runi TUZ
75,5
45,4
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Potrzebarenowacji
Wykonanarenowacja
[%]
Potrzeby renowacji TUZ w 216 ankietowanych gospodarstwach
Efekty renowacji runi TUZ
Efekty podsiewu bezpośredniego z wykorzystaniem traw tetraploidalnych i bobowatych
• Wzrost plonów białka z TUZ
o ok. 300 kg·ha-1
- pastwiska ok. 250 kg·ha-1
- łąki ok. 400 kg·ha-1
• Wzrost plonów cukrów rozpuszczalnych z TUZ
o ok. 150 kg·ha-1
- pastwisko ok. 100 kg·ha-1
- łąki ok. 200 kg·ha-1
17
Zakładając potrzebę renowacji TUZ na areale ok. 0,7 mln ha (tj. na ok. 20%
ich powierzchni w kraju) prognozuje się zwiększenie plonów białka
ogólnego o ok. 210 tys. ton, a cukrów rozpuszczalnych o ok. 105 tys. ton. Źródło: Wieloletni program białkowy…… (2011-2015)
Koszty produkcji pasz
Koszt produkcji pasz w przeliczeniu na 1 MJ energii (liczby względne)
Rodzaj paszy Koszt 1 MJ
Zielonka z pastwiska kwaterowego 100
Zielonka z pastwiska tradycyjnego 113
Lucerna – zielonka 127
Siano łąkowe 140
Siano z lucerny 173
Kukurydza – zielonka 193
ASPEKTY EKONOMICZNE
W GOSPODAROWANIU NA TUZ
18 źródło: opracowanie własne
19 źródło: opracowanie własne
0%
5%
15%
22%
30%
50%
zielonka susz sianokiszonka>40% s.m.
kiszonka 30%s.m.
siano dobrejjakości
siano złejjakości
Straty suchej masy [%] w trakcie zbioru i konserwacji runi łąkowej
333 313
300 283
266
213
zielonka susz sianokiszonka>40% s.m.
kiszonka 30%s.m.
siano dobrejjakości
siano złejjakości
Potencjalna produkcja mleka z 1 t zielonki i uzyskanej z niej paszy [l]
Rozmieszczenie
obszarów
wyżynnych i
górskich na
terenie Polski
Południowej
20 źródło: opracowanie własne
GOSPODAROWANIE NA TUZ W REJONACH
URZEŹBIONYCH
Powierzchnia Karpat oraz bonitacja gleb łąkowo-
pastwiskowych w strefach wysokościowych
Bonitacja gleb łąkowych (%)
Klasy bonitacyjne
I II III IV V VI średnia
- - 0,1 39,2 49,2 11,5 4,0
- - 0,9 39,0 44,1 16,0 4,2
0,0
0,0
2,5
38,8
41,3
17,4
4,5
0,0
1,7
26,8
44,0
23,1
4,4
4,4
21 źródło: opracowanie własne
R² = 0,9856
0
10
20
30
40
50
60
%
m n.p.m.m a.s.l.
UŻYTKI ROLNE
300 500 700 900 1100
y = -0,0721x + 84,02
0
10
20
30
40
50
60
70
80%
m n.p.m.m a.s.l.
OBSZARY LEŚNE
300 500 700 900 1100
y = 0,0765x + 2,41
R2 = 0,9347
Zmienność udziału użytków rolnych i leśnych
w strukturze użytkowania ziemi w zależności od
położenia n.p.m.
22 źródło: opracowanie własne
Zmienność udziału użytków ornych i zielonych
w zależności od wysokości n.p.m
(średnia za 2000-2010)
R2 = 0,9896
R2 = 0,922
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
300 500 700 900 n.p.m
%
grunty orne
użytki zielone
Liniowy (grunty orne)
Liniowy (użytki zielone)
23 źródło: opracowanie własne
Zmienność plonowania runi łąkowo-pastwiskowej
w strefach wysokościowych Karpat
24 źródło: opracowanie własne
Średnia roczna ilość erodowanego materiału
pola orne • okopowe na stokach - 74 200 kg·ha-1 na tarasach - 30 000 kg·ha-1 • zboża na stokach - 108 kg·ha-1 na tarasach - 76 kg·ha1
25 źródło: Figuła, Gerlach, Jagła, Kurek, Prochal, Polak, Lipiński, Starkel, Twardy, Witek
użytki zielone łąki na stokach - 51 kg·ha-1 na tarasach - 7 kg·ha-1 pastwiska na stokach - 16 kg·ha-1 na tarasach - 5 kg·ha-1
lasy duże spadki stoków - 3,5 kg·ha-1 małe spadki stoków - 0,2 kg·ha-1
26
WNIOSKI
•Obecny udział TUZ w strukturze UR, pozwala na pełne zaspokojenie potrzeb
żywieniowych zwierząt, jednocześnie spełniając wiele funkcji pozaprodukcyjnych,
zwłaszcza ochronnych.
•Warunki powietrzno-wodne gleb, wyraźnie limitują plonowanie TUZ. Można je
kształtować sprawnymi technicznie systemami wodno-melioracyjnymi. Niestety
obecny ich stan nie jest właściwy, co uwidacznia się zarówno w warunkach
nadmiaru jak i niedoborów wodnych.
•Postępujący proces specjalizacji w produkcji bydlęcej stawia coraz wyższe
wymagania jakościowe wobec pasz produkowanych na użytkach zielonych, dotyczy
to szczególnie zawartości w nich białka i energii, a ponadto dobrej smakowitości i
wysokiej strawności.
•Efektywnym sposobem poprawy plonowania i jakości pasz jest odpowiednio
zbilansowana dawka nawożenia.
•Znaczne powierzchnie TUZ są zdegradowane i wymagają renowacji, czyli
wzbogacenia runi o wartościowe gatunki traw i roślin bobowatych.
•Koszty uzyskania dobrych pasz z użytków zielonych są wyraźnie niższe w
porównaniu z uzyskiwanymi w uprawach na gruntach ornych.
• TUZ w rejonach górskich pełnią w równorzędnym zakresie funkcje gospodarcze co
przyrodnicze, zwłaszcza ochronne. Chronią przed erozją gleb i poprawiają jakość
wód, wpisując się w zasady zrównoważonego wykorzystania obszarów górskich.
27
Wykorzystane materiały
•GUS. 2001-2014. Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych
•Program wieloletni na lata 2011-2015 „Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć
środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz
bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich” –
raporty
•Program wieloletni na lata 2011-2015 „Ulepszanie krajowych źródeł białka
roślinnego, ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach” – raporty
•Racjonalne wykorzystanie potencjału produkcyjnego trwałych użytków zielonych
w Polsce w różnych warunkach glebowych i systemach gospodarowania. 2015. Pr.
Zbior. Red. J. Barszczewski, Falenty: ITP. ss. 233.
•Twardy S., Kopacz M. 2015. Funkcje trwałych użytków zielonych w obszarach
górskich. Studium nad rolnośrodowiskowym znaczeniem TUZ – na podstawie
badań w zlewni górnego Dunajca oraz potoku Grajcarek. Falenty: ITP. ss. 158.
•Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce. 2015. Pr. Zbior. Red. E.
Kaca, Falenty: ITP. ss. 195.
Dziękuję za uwagę
Top Related