wiechowski, Marjanywio^ polski na

ziemiach litewskich

YWIOt POLSKI

NA ZIEMIACH LITEWSKICH.

i i

<-**

M. WIECHOWSKI.

na

ZIEHmCH blTENSmCI

ze szczególnem uwzgldnieniem obszarów

okupowanych przez mocarstwa centralne.

m

Stosunki ludnociowe i wasno ziemskaSzkic statystyczny z mapk i tablicami w tektie.

CZYSTY DOCHÓD NA FU\'DUSZ KOCIUSZKOWSKI.r. 1917.

Skad gówny Ksigarnia Podhalaska Zakopane.

2, f /<^'

WSZELKIE PKAWA AUTORSKIE ZASTRZEONE.

nRUK T. D. N. (PAW^ MITRF.OI) W CIESZYNIE.

^

9 0550 5 ,

TEGO AUTORA:

M. W1ECH0W5KI. W. ks. Litewskie. Ziemia i lu-

dno w cyfrach (2 tablice sta-

tystyczne) wydane przez komitet

ratunkowy w Zakopanem na rzecz

wymierajcej ludnoci Wilna.

w przygotowaniu:

M. SWIECHOWSKI. Zagadnienie polskoci na tery-

topyum W. ks. Litewskiego. Z 8tablicami i 3 mapami statysty-

cznemi w tekcie.

(V sulefnia rocznice zgonu

COadeiisza J^ociuszlii.

TRE strona

Wstp. 5

Podstawy oblicze. Statystyka rzdowa. Me-toda Maliszewskiego. Rola tak zw. Biaorusinów katoli-

ków. Statystyka wyznaniowa. Statystyka wyborców ziem-skich. Rola ludnoci ydowskiej 10

Stosunki ludnociowe na ziemiach Ksi-stwa, okupowanych przez mocarstwa cen-tralne. Granice. Czci litewsko-^)olska i polsko-bia-oruska. Dane na podstawie spisów 1897. r., skorygo-wanych podug norm F. Maliszewkiego w granicachrosyjskiej statystyki wyznaniowej. Dane na podstawiestatystyki wyborców ziemskich. Obszary: polski, biao-ruski i litewski. Wasno ziemska. Rzut oka ogólnyna polski stan posiadania na ziemiach litewskich w gra-nicach okupacyi pastw centralnych. Spisy niemieclie. 17

Stosunki ludnociowe na ziemiach li-

tewskich poza lini bojOWq. Obraz ogólny. Po-wiaty. naleqce jeszcze do obszaru polskiego. Obszarotewski. Obszar biaoruski, Wasno ziemska w r-kach poszczególnych grup narodowociowyh. 31

Rzut oka na cao. .... 3S

Skorowidz powiatów z wykazem procento-wym ludnoci polskiej. 3*

Mapka obszarów narodowociowych i dwie tabli-

ce statystyczne. 40

504 lata miny od chwili, gdy akt uni,wartej w Horodle, jako naczeln ide wspólnt-^ozwizku dwóch pastw i narodów ,nrin<y:^] y\."^adc mioci...

„Nie dozna nikoinu jaski zbawienia, k >-

go nie wesprze mio"... cz^•tamv tam. „Mi-jos tworzy prawa, wada pastwami, urz-dza miasta, wiedzie stany Rzeczpospolitej kunajlepszemu kocowi — udoskonala wszy-stkie cnoty cnotliwych. Dlatego my praacirycerstwo, szlachta korony polskiej... doku-mentem niniejszym zespalamy nasze domy,pokolenia z wszystk szlacht i bojarstwernziem litewskich"... (Akt Unii Horodelskiejw r. 1413).

Akt moe jed.\ ii.\ w dziejach wiata, czcydwa pastwa, dua narody na podobnych podsta-wach wtenczas, gd.\' akt\- przemocy i siy byyjedyn podwalin wspóycia narodów.

1 zasada widocznie dobrze obran bya, skorow pótora stulecia póniej akt Unii Lubelskiej stwier-dza tylko, e

.,iu Korona polska i Wielkie Ksistwo Lite-wskie jest jedno nierozdzielne i nieróne ciao,a take nieróna, ale jedna wspólna Rzecz-pospolita, która si z dwu pastw i narodóww jeden lud zniosa i spoia". (Akt Unii Lubel-skiej z r. K569).

12

348 lat mino od tej chwili. Du^i >/.^iv^ .a

wspólnego pastwowego poycia, wspólnych prac.

walk, sawy i najstraszniejszego jarzma, jakie kie-

dykolwiek znaa historya.

Przez ten czas wrosa polsko gboko w dzie-

w icza gleb puszcz i dusz litewskich — a rozra-

stajc si na niej, sama braa w siebie oywcze pier-

wiastki odmiennej struktury duchowej ludów tych

ziem, ziem pierwotnych prawie, a bezkresnych.

Krzyoway 'si wic z sob na tych przestrze-

li iach rozmaite typy fizyczne, psychiczne i kultu-

ralne, tworzc ras now, skupiajc w sobie do-

datnie cechy elementów, które si na ni zoyy.W dziedzinie duchowej realizm polski kojarzy siw ten sposób z religijnoci nawet w stoj^unku do

rzeczy ziemskich ludów " ' ;clek i ro-

zum — z rolewn uczuci* ^ z zapa-

trzenia si w dal. Wybujay indywidualizm — z idejiodporzdkowania si bezwzgldnego wyszym na-

kazom moralnoci zbiorowej, pewna impulsywi(«*

i atwo w zmienianiu nastrojów, a std pyncaliiefrasobliwo pogodna — z zacitym uporem,

który, wbrew beznadziejnoci czsto z melancho-lijn rezygnacya niesie swe tragiczne ukochawia

przez ycie.

Pod wpywem kojarzenia si i stapiania tych

sprzecznych, a tak czsto w cudowny sposób do-

peniajcych si pierwiastków psychicznych powstawa w Rzeczypospolitej zwolna typ »owyPolaka*).

Dlatego te w chwili zamienia przeytej jti*

moe zbiorowej duszy polskiej, w chwili ogólnej

depresyi i apatvi fpn now^- tT-n n-^il-Tri. nn Tjtv.ie

*) N^dzicznem noiiTm ciia Dnoac.y ;<'ji"jry roi-^f^ioj byobyzbadanie wpywu skutków poczenia d^LCJga narodów na chcra—kter kultury i psychiki zbiorowoci polsVieJ. Byy one bc-zspwe-

etnie wiksze, ni si powszechnis przyp iszc7a.

13

>¥.oj pocztek biorcy, staje si yweiii sumieniemnarodu, i w chwilach najtrunczniejszych std,z Litwy czerpie polsl^o swe siy oywcze i dwi-iin'K w deniach odrodzeczych narodu.

Gdy podczas pierwszego rozbioru ludno za-bieranych prow incyi przyjmuje obce rzdy bez slowprotestu, W. Ksistwo Litcv^ skie zaborowi temunajwikszy opór stawia, a posowie nowogródzcySamuel Korsak i Tadeusz Reytan upamitnih siw dziejach swym tragicznym, z rozpacz granicz-cMii protestem na Sejmie warszaw skim.

A póniej symbolem walk polskich o wolno,symbolem nowej Polski, obejmujcej wszystkie war-stwy narodu, staje sie naczelnik w chopskiej suk-manie, z biaoruskiej Litwy ród swój wiodcy Ta-deusz Kociuszko.

Std id emisaryasze, jak bzynion Kuiiarski,Zawisza. Woowicz, nioscy agiew buntu prze-ciwko przemocy nawet wtenczas, gdy w Warsza-wie guche odrtwienie zapada. Std pochodz Jó-zef Zaliwski. Lmilia Platerówna, Sieralcowski, Nar-butt i Kalinowski... Zreszt, czy ichby kto zUczy.S na wszystkich posterunkach najodpowiedzialniej-sz\ cli, jako przywódcy nowych hase spoecznych,jako przywódcy ruchów zbrojnych, w czyn wcie-lajcy hasa epoki na wszystkich polach, we wszy-stkich dziedzinach.

W czasach ogólnego pomroku ogniska wiata,buchajce na ca Polsk w uniwersytecie Wile-skiiii zapala z krwi Gedymina wywodzcy si ksi-

Adam Czartoryski, prze? dugie lata "póniejszenieoficyalny ambasador niew olnej ju Polski w obli-czu pastw Europy. Tutaj nauczaj Lelewel i bra-cia ^niadeccy. Z Litwy ród swój wywodzi jedenz najwikszych charakterów Polski wspóczesnej,stajcy na wyomie straconej placówki, ostatni na-czelnik rzdu narodowego Romuald Traugut. Std

! i

te pocliodzi moe najdoskonalsi. /

weRo tyi)u polskiego, ogniskujcy w sobiestkie najlepsze cechy ludów, w skad zje'-'

Korony i Litwy wchodzcych, Adam Mi-

Wieszcz i bohater. Pr(^rok narodowy, rozw i.i-

zujacy w sobie tak harmonijnie problem r^

1 czucia. Sup ognisty, wiodcy naród w mniewoli do ziemi obiecanej wolnoci. Marz, ciel

w bezkresach mistycyzmu toncy i naihardzici re-

alny dziaacz i twórca.

Zasilona pierwiastkami nowymi wspó!dusza polska siggnla najwyszych swychtów na Litwie. Tu w ofiarnein caopaleniunarodowi swe serce najwiksze, co za mlliojiy k"-nao — i tu zdoaa si osta zwycisko przeciwkopieku, którenui równego nie przesza zbiorowo.polska wg:7/n: na caej swej rozlegej przestrzeni.

Tendencya jednak picia si wzwy duszy pol-

skiej na Litwie najstraszniejszcnu' represyami za-mana zostaa. Zagaszono ogniska v\ iata i -wiedzy,zakazano mowy polskiej, równano wsie z ziemi,masowo wywoono na Svbir. starano si wymazaCnawet wspomnienie jej imienia.

Lecz wtenczas, nie mogc si na powierzchniiLlrzyma;, zesza tu polsko w gb.

Jak drzewo, któremu gdy cito^ korona, '"-

czyna z dou puszcza nowe odrole, tak i polsko,zahamow ana w sw ym pdzie ku górze, zacza roz-

lewa si wszerz, kiekujc w masach ludowychruni wiea a mocn, Przeladowana razem z ko-cioem katolickim z nim si coraz cilej zespala

zaczyna i, nabierajc cech religijnych, staje si nie-

omal wyznaniem religijne!ii mas. Dlatego te nigdziena ziemiach polskich pojcie patryotyzmu nie za-

wiera w sobie tyle pierwiastków ekstazy mis li-

cznej, co tutaj.

]b

Synonimem stay si tu na znacznych prze-strzeniacli pojcia polskoci i katoBcyzmu*). To teobserwujemy na obszarach Litwy ciekawe zjawi-sko, e w cigu stulecia niewoli, bez aparatu pa-stwowego, bez wszelkich atrybutów wadzy, prze-ladowana i tpiona polsko szerzy- si ywioowo.i kraj staje si' w masach bardziej polskim, ni byza czasów Rzeczypospolitej niepodlegej.

Ale zostawmy moe sfer rozwaa ogólnychi przejdmy do cyfr.

*) Uwagi te. nie odnosz si tu do Litwy etnograficznej,t. j. gub. kowieskiej, przylegajcych czci gub. Wileskiej i pó-nocnych powiatów gub. Suwalskiej.

Podstawy oblicze.

Da rzeczywisty obraz liczebnego ustosunko-wania sil poszczególnych narodowoci na obsza-rach ziem dawnego W. Ks. Litewskiego jest rzeczniezmiernie trudn, jedyne, zdawaoby si miaro-dajne, w danym wypadku róda statystyki rz-dowej nie daja ani w przybheniu pojcia o isto-tnym stanie rzeczy. Polityka spisowa rosyjska, nia-jcTC za zadanie zatarcie kompletne nawet ladów do-minujcych na tych przestrzeniach wpywów pol-skich, a dc jednoczenie do wykazania odwie-cznej „rosyjskoci" tych ziem, w sposób wprostbezczelny faszowaa statystyk oczywicie ko-sztem polskoci na rzecz rosyjskoc! i prawosa-wia. Nie bd tu duej zatrzymywa si nad cha-rakterystyka jedynych rosyjskich spisów ludnocio-wych z r. 1897 i 1909, sporzdzanych zupenie do-tvoInie i na kadym kroku przeczcych sobie —czyni to w obszerniejszej pracy na innem miei-scu. Obecnie stwierdzi chc tylko, e nawet pol-scy badacze w braku innego materyau cytowaliczsto bezkrytycznie wyej wspomniane róda, po-dajc je czasem bez wszelkich komentarzy, jak naprzykad prof. A. Krzyanowski i K. Kumanieckiw „Statystyce Polski" (Kraków 1915 r.) Z polskichbadaczy, wychodzcych z zaoe rzdowej staty-styki ludnociowej 1897 r. tylko E. Maliszewskistworzy metod, urno*" ' " c na podstawie tychróde cho w czci / o si do prawdy, i wpracy swej: „Polacy i polsko na Litwie i Rusi"

Ib

da obraz, jakkolwiek niepeny, jednake czcio-wo ju bardziej zbliony do prawdy.

Maliszewski przy ustalaniu sw^cu nuuu dla

polskoci w obrbie ziem W. Ks. Litewskiego wy-chodzi! z zaoenia, e rzd rosyjski, s

'

na ziemiach polsko - biaoruskich, ludn . . i

wociask, mówic gwar polsk, zblion dojzyka biaoruskiego, zaliczy wycznie prawie dorubryki biaoruskiej. Stosownie wic do warunkówmiejscowych Maliszewski w niektórych po.wiatach

ca, w innych poow ludnoci, zapisanej w spi-

sach urzdowych jako biaorusk - katolick, zali-

cza w poczet ludnoci polskiej. W niektórych zapowiatach ogranicza si nawet tylko do podwa-jania ju nazbyt skromnej cyfr\ polaków w spisach

urzdowych kosztem oczywicie urzdowej rubry-

ki Biaorusinów katolików. Jednake sam Malisze-

wski przyznaje, e normy jego, przyjte dla polsko-

ci sa zbyt skromne, a doda musimy, e granica

na podstawie tych norm przeprowadzona pomi-dzy ludnoci polsk a tak zwan biaorusko - ka-

tolick jest zbyt dowoln i czsto na niekorzyr-olska ustalon.

Na tym poziomie kulturalnym, na którymznajduje si gówna masa biaoruska, w wiadomo-ci samookreilenia decydujc roj odgrywa wia-topogld religijny. Nieskomplikowany jeszcze u-

mys pierwotny stara si uproci zoono prze-

jawów otaczajcego go ycia. Zjawiska spoeczne,najsilniej go uderzajce w przeciwstawianiu siswojem. jak katolicyzm i- prawosawie, polsko i ro-

syjsko, umieszcza na dwóch przeciwstajwnychsobie biegunach, identyfikujc te, które znajduj sipo jednej j tej samej stronie. Tak te w wiadomocipierwotnej nastpio utosamienie katolicyzmu z pol-

skoci, a prawosawia z rosyjskoci. Zmuszony dosamookrelenia „Biaorusin katolik" powiada, ejest „polskiej wiary" w przeciwstawieniu do ssia-

19

da prawosawnego — „ruskiej wiary". Uywajc wyciu potocznem mieszanej gwary polsko - biao-ruskiej, czy biaorusko - polskiej, w chwilach uro-

czystych w stosunku do Boga w kociele uywamowy polskiej i z fanatyzmem, zdolnym do ofiar,

broni sie przeciwko zakusom rzdu zastpienia jej

w dodatkowem naboestwie jzykiem rosyjskim

lub biaoruskim. Zamach na jzyk polski w kocie-le uwaa za zamach na wito swych najgb-sza eh uczu religijnych. W yciu spoecznem tak

z\\ . „Biaorusin katolik" poczuwa si do soUdar-

noci cakowitej z ludnoci polsk, na posów pol-

skich oddaje gosy, razem z I^olakami znosi prze-

ladowania za tajne szkoy polskie i silniej si czuje

zwizanym i polskoci, ni ze swem otoczeniem bia-

oruskiem prawosawnem. To te i rzd rosyjski,

o ile chodzi tylko o praktyczne zastosowanie tra-

ktuje go na równi z Polakami. Dlatego te blisi b-dziemy prawdy, o ile rubryki polsk i tak zw. „Bia-

orusinów katolików", klór>cli tu z równeni pra-

wem moglibymy nazwa „Biaopolakami", zczy-my — i t poczona rubryk uwaa bdziemy,jako wyraz polskoci kraju.

Tak ujta grupa ludnoci polskiej na leryto-

lyum W. Ks. Litewskiego bdzie si prawie cako-wicie pokrywaa z rubryk katolick vyyznaniowej

statystyki rosyjskiej po wyeliminowaniu z niej ka-

tolików otyszów i Litwinów. Jednake statysty-

ka wyznaniowa rosyjska bya robiona równie pod

znakiem bojujcego prawosawia i liczb katolików,

a wic i Polaków na korzy tego ostatniego

zmniejsza nawet znacznie. Panowie St. Dziewul-

ski i prof. Francew, Rosyanin, a wic o zbytnie

sympatye polskie wcale niepodejrzany, niezalenie

od siebie stwierdzili, e statystyka wyznaniowarosyjska zmniejsza ilo katolików w Chemszczy-nie na rzecz prawosawia mniej wicej o 5*6^ wstosunku do ogóu mieszkaców, a o 6'4% w stosun-

20

ku do clirzecijan. Na ziemiach polsko-biaoru-skich, gdzie czujno spoeczestwa jest sabsza, ró-

nica ta bdzie znacznie \ 'i.

Oczywicie na poszL vch obszarach na-tenie wysokoci tego bdu bdzie rozmaite, za-ienie od siy i agresywnoci prawosawia, z jakono wystpuje w rozniaitycii miejscowociach.Najmniejsza moe rónica ta bdzie na ziemiachrdzennic litewskicli, gdzie w powiatacli tylko Ko-wieskim i jezioroskim ludno prawosawna wy-stpuje liczniej troch. Wiksza ju bdzie ta róni-ca na przestrzeni gub. Wileskiej i pónocno - za-

chodniej Clrodzieszczyzny, szcy " ' w powia-tach (Grodzieskim, Wilejskim i skim. Tamza. gdzie agresywno prawosawia wystpujez caa gwatownoci, jak naprzykad w pozosta-

ej czci gub. Grodzieskiej i caej Miszczynie,szczególniej w powiatach zachodnich, rónica ta

czasem k-lkakrotnie przenosi bdzie skale bdu,stwierdzonego przez pp. Dziewulskiego i France-wa dla Chemszczyzny.

Potwierdzenie tego faktu znajdujemy przede-wszystkiem w statystyce wyborców ziemskich, za-

czonej do projektu samorzjidu ziemskiego dla Li-

twy i Rusi. wniesionego przez rzd StoypUnowski20 stycznia 1910 roku w dumie pastwowej.

Pierwszy zwróci na ten materya baczniejszuwag prof. E. Romer i spopularyzowa go w swoim„Atlasie", jakkolwiek w nim jeszcze za statystykrosyjska .,tak zw. Biaorusinów katolików" zali-

czy do ..Rosyan nieprawosawnych", kategory!mieszkaców na Litwie nieegzystujacei. Przeciw te-

mu zastrzedz sie trzeba kategorycznie. Na podsta-wie tego materyafu jednak póniejsze prace, prof.

Romera, jak „Woienno-pnUtyczna mapa Polski"

i broszura „Tlu nas jest" wczaj owych „Biaoru-sinów katolików" zgodnie z rzeczywistoci ju dorubryki polskiej. Rzdowa statystyka wyborców

21

ziemskich o tyle dla nas posiada warto, e w niej

rzdowi rosyjskiemu, w przeciwiestwie do wyejwspomnianych spisów ludnociowych, chodzio o za-stosowanie wyników bada praktyczne i o uwia-domienie ^obie istotnego „niebezpieczestwa pol-skiego" w razie wprowadzenia samorzdu. Dlategotei na ziemiach, szczególniej polsko-biaoruskich,gdzie gównym elementem, przeciwstawiajcym sirosyjskoci. by ywio polski — w statystyce wy-borców ywiou tego ju sztucznie nie zmniejszanona rachunek rosyjskoci. A co jeszcze bardziej zna-mienne: tak zw. „Biaorusinów katolików" w-czono tu razem z Polakami do rubryki nierosyjskiej,w przeciwiestwie do innej prawdziwie rosyj-skiej, — w której wikszo stanowili jednak Biao-rusini, ale ju prawosawni. W tych te guberniach,gdzie nawet tak pomysowej w tym wzgldzie biu-rokracyi rosyjskiej nie udao si zapewni ywio-owi rosyjskiemu i prawosawnemu wikszoci, sa-morzd ten pozosta tylko w sferze projektu, pozo-stawiajc jedynie tak cenny w naszych warunkachmaterya statystyczny, bo za wyjtkiem moe te-

rytoryum etnograficznie cile litewskiego i ote-wskiego — zupenie wiarogodny. W omawianymprojekcie samorzdu ziemskiego prawo wyboruprzywizane jest do posiadania pewnej okrelonejiloci ziemi. Cenzus wyborczy bezporedni jest dowysoki, waha sie zalenie od miejscowoci od150 do 300 dziesicin. Wasno mniejsza, czyli

„drobna", obejmujca tutaj jak widzimy, i wasnoredni, bierze udzia w wyborach poredni, wy-bierajc tylu wyborców, ile jednostek pelnocenzu-sowych caa ta wasno cznie w danym powie-cie przedstawia. Wasno wic wiksza w wybo-rach do ziemstw jest uprzywilejowana i ogólny pro-cent wyborców z danej grupy narodowociowej za-lee bdzie w znacznej mierze od ustosunkowaniamidzy sob wikszej i mniejszej wasnoci w o-

I

nie kadej z tych ^cnip. Jednak w tej foruiic proctnt

teii odpowiada musi mniej wii«'cci iloci ziemi, znuj-

dujccj si w posiadaniu kadej grupy narodowo*ciowej. CiiCC za ze stosunków procentowych wy-borców ziemskich wnioskowa o liczebnoci i)o-

szczeKÓlnych grup narodowociowych, musimy ro-

dzaj wasnoci kadej ^rupy sprowadzi do wspól-nego mianownika z rodzajem wasnoci caoci,z któr porównujemy. T. j. musimy rozpatry\vaC.

naprzykad, stosunek iloci wyborców z wic, I^ ej

wasnoci danej grupy do ogólnej iloci wyborcr.s

z caej wielkiej wasnoci, lub stosunek wyborcówz drobnej wasnoci do caej drobnej wasnoci-Wybieramy naturalnie wasno drobn, jako w da-

nym wypadku jedynie miarodajn. Poniewa je-

dnak pojcie wasnoci drobnej w projekcie ustawyo wyborach do ziemstw obejmuje po czci i wa-sno redni, a we wasnoci redniej przewaa wa-sno szlachecka, chcc wic moliwie zbliy sido rdzenia narodowociowego, wyraajcego siwe wasnoci drobnej naprawd, wyczamy z gru-

py „drobnych" wyborców. — wyborców szlache-

ckich i jako miar liczebnoci kadej poszczególne]

narodowoci bdziemy bral! stosunek drobnychwyborców wociaskich danej narodowoci doogófu wyborców wociaskich, równie z drobne!wasnoci, jedynie w tych okolicach, gdzie zacian-kowa polska wasno szlachecka jest tak rozdro-

bniona, e nie róni si od drobnej wasnoci wo-ciaskiej, wyczenie przedstawicieli drobnej wa-snoci szlacheckiej z oblicze wpynie ujemnie nawynik ich ostateczny. Naturalnie nie moemy rocipretensyj do bezwzgldnej cisoci tego rodzajuoblicze. Przy obecnym jednak stanie odnonej sta-

tystyki urzdowej liczby na tych obliczeniach oparte

beda najlepiej moe odpowiada rzeczywistoci.

Jeszcze jedno. Z oblicze naszych wyczymyzupenie ludno ydowsk. Obcy kulturom miej-

23

scowym, luno zwizani z kultur pastwow ro-

syjsk, tworz ydzi na caym obszarze ziem W. Ks.Litewskiego grupg ludnoci tak ekskluzywnie w so-

bie zamknit, e przy uksztatowaniu si stosun-

ków midzyplemiennych innych narodowoci, kraj

ten zamieszkujcych, obecnie roli nie odgrywaj a-dnej. To te sdz, e ustosunkowanie liczebne tu-

taj rozmaitych grup ludnociowych wystpi wyra-niej, jecij bdziemy rozpatrywa je i\lko w onieludnoci chrzecijaskiej.

Po tych uwagach przejdzieriis do waciwegotematu.

-ci>

Stosunki ludnociowe na ziemiach Ksistwa,

okupowanych przez mocarstwa centralne.

Cz terytoryum W. Ks. Litewskiego, objtaokupacya niemieck*), w caych jednostkacli admi-nistracyjnych obejmuje gub. Kowiesk, 5 zacho-dnich powiatów gub. Wileskiej, gub. Grodziesk,powiat Nowogródzki gub. Miskiej i gub. Suwal-sk, wchodzc obecnie w obrb Królestwa Kon-gresowego. Granica wschodnia ujtego w ten spo-sób tego obszaru nie pokrywa si cakowicie z li-

nia rowów strzeleckich. Pochodzi to jednak std, emusielimy wzi ten obszar w granicach caychjednostek administracyjnych, albowiem tylko w ra-

mach tych ostatnich posiadamy wogóle jakiekol-

wiek dane statystyczne. Niedokadno ta zresztnie tak znaczna nie wpynie prawie wcale na usto-

sunkowanie rzeczywiste cyfr.

Caa ta przestrze zajmuje 126,061 km*., tyle

wic prawie, co cae Królestwo Kongresowe.

W r. 1912 podug Rocznika statyst. Rosyi (patrz

„Statystyka Polski") zamieszkiwao tutaj 6,304,200

ogóu mieszkaców, poród których byo 5.394.714

chrzecijan.

Na podstawie dat procentowych rosyjskiej sta-

tystyki ludnociowej z r. 1897, skorygowanych od-powiednio do norm 6la polskoci, przyjtych przezE. Maliszewskiego w ramach rosyjskiej statystyk!

wyznaniowej. trzv gówne iioTnDn\vnn'n Jndnocio-

•) Slarr z roku I9l6 i pierwszej poowy 1917.

26

we wporód chrzecijan na tem ervr>rviini r.r/ed-

stawialy sic nastpujco:

(irupa polska (Polacy i tak zvv. „Liiuluru:>inl

katolicy**) wynosia 1,6H2.873 — czyli M'2 pr(jc.

w stos. do chrz, (irupa prawosawna (Biaoru-sini, prawosawni. Rusin! i Rosyanie) 1,769.251 —32*8 proc. Grupa „innvch" (przewanie Litwini)

1,945.583 — 36*0 proc.

Wzitych osobno l-'()mK(nv cile \iiirv;iiMci.

Maliszewskiego) miao by 1,236.499 czyli 22*9 proc.

w stos. do chrz.; tak zw. „Biaorusinów katoli-

ków'* 446.374 — 8'3 proc; Biaorusinów prawosa-wnych 1,021.005 — 18*9 proc.; Rosyan 307.536 -^.

5*7 proc; Rusinów prawos. 440.710 — 8*2 proc;Litwinów 1.799,101 — 33*3 proc; otyszów 41.291

— 0*8 proc; innych (prócz ydów) — 102.198 —1*9 proc.

Wszystkie te ludy nie sa rozmieszczone na ca-

ej tej przestrzeni równomiernie. Zalenie od cha-

rakteru miejscowych ugrupowa ludnociowychcae to terytoryum da si przedcwszystkiem po-

dzieli na dwie zasadniczo odmienne czci: pol-

sko-biaoruska i litewsko-polsk.

Cz polsko-biaoruska w obrbie caych Je-

dnostek administracyjnych obejmuje 5 zachodnichpowiatów gub. Wileskiej, pow. Now^ogródzki gub.

Miskiej, gub. Grodzieska i 3 poudniowe powiatygub. Suwalskiej — cznie przestrze 79,398 km.kw. Tutaj na podstawie tych samych danych staty-

stycznych Polacy razem z cic ku nim i z nimi

sie utosamiajc katolick, tak zw. „biaorusk"ludnoci w r. 1912 wynosili 41*4 "proc w stos. dochrz ; Biaorusini prawosaw'ni 29*4 ^roc; Ru-sini — 12*6 proc; Litwini 9*4 proc; R'osyanie —6*0 proc: inni 1*2 proc. Jednake i na tej przestrze-

ni na pónocy stanowi bezwzgldn wiTcszoPolacy, na poudniu Biaorusini prawosawni.

27

Ekspansya pols»ka posuwaa si na Litwie i Bia-

ej Kusi w kierunku pónocno-wsciodnim, wzduo*i mniejwicej Warszawa — Biaystok — Wilno —Dyneburg. Wilno tu byo orodkiem jakby krysia-

iizacyjnym. Midzy Kownem a Miskiem rozlaa sipolsko najszerzej, asymilujc w znacznym stopniu

masy ludowe. Stad te rozszerzaa si koncentry-crnie, sabnc na peryferyacti.

Jednake, pomimo tak wyranie wystpujcegoiolskiego orodka terytoryalnego. wyznaczy ciletranice obszaru polskiego jest nadzwyczajnie iru-

iIbo. Wcinity pomidzy zrby narodowociowe li-

tewski i biaoruski, rozpostarty na przestrzeni wza-jemnego niwelowania si wpywów kultur jednej

narodowoci i drugiej, obszar polski stopniowo roz-

pywa si w obszarach narodowociowych s-siednich.

W kadym razie na podstawie norm procen-

towych, przyjtych dla polskoci przez Malisze-

'^^'skiego, przyj moemy z pewnemi zastrzee-Hiami. e obszar W. Ks. Litewskiego, uwolnionyobecnie z pod najazdu rosyjskiego, obejmuje 5 za-

ciodnich powiatów gub. Wileskiej (Wileski,wiciaski, Lidzki, Oszmiaski. a do pewnegostopnia i Trocki), 4 pónocno - zachodnie powiaty£ub. Grodzieskiej (Bielski, Biaostocki, Sokolski,

Grodzieski) i 3 poudniowe powiaty gub. Suwal-skiej (Augustowski. Suwalski i równie do pewne-to stopnia Sejneski). Razem 12 powiatów, o ogól-

Mej przestrzeni 48.938 km. kw. W tych granicach

tbszar polski zajmuje terytoryum wiksze od SzwaJ-caryi, Holandyi, Danii, pótora raza wiksze od Bel-

Sii. niewiele mniejsze od W. Ks. Poznaskiegoi Prus Królewskich razem wzitych.

Na 2,612.600 ogóu mieszkaców i 2,206.798

cirzecijan. zatnieszkujcych na tej przestrzeni, Po-laków (cile) stosownie do norm E. Maliszewskie-

go w r. 1912 bvo 899.736 czyli 40.8 proc. w stos.

zh

do chrz, razem za z cic ku polskoci i z nisie utosainiajici ludnoci „biaorusko - katolick"1,275.253 t. j. 57*8 proc; Biaorusinów prawosa-wnych 341.584 — 15*5 proc; Litwinów 327.24b —14'8 proc; Kusinów 81.555 — 37 proc; Rosyan149.298 — 0'8 proc; innych prócz ydów 1*4 proc.

Caa grupa ludnoci polskiej stanowi wic tu

wikszo nielylko wzgldn, ale i absolutn, prze-

noszc trzykrotnie na tym obszarze najliczniejszych

obok siebie Biaorusinów prawosawnych, a czte-

rokrotnie a Litwinów. Oczywicie jak wszdzie,tak i na polskim obszarze narodowociowym sskupienia polskie silniejsze i sabsze.

Na calem pograniczu pónocnem i zachodniemwstpuje obszar polski w wyej nakrelonych grani-

cach ju w zrb narodowoci litewskiej. W powia-

tach wicciaskim i Wileskim mamy stosunkowowazki pas na pograniczu pónocnem ludnoci lite-

wskiej. W powiatach jednak Sejneskim i Trockimspore obszary zamieszkae s ju przez Litwinów.

W braku jednak kryteryum statystycznego do wy-dzielenia z tych powiatów czci zajtych przez

zwarta ludno polska, wczono te powiaty doobszaru polskiego w caoci, przez co jednak, jak

widzielimy, dominujca przewaga nad nim ywio-u polskiego naruszon nie zostaa. Sabsz jest

równie ludno polska i w powiecie Grodzie-skim.

Najsilniejszem jednak skupieniem polskiem nacaej polskiej Litwie bdzie powiat Wileski. Tutaj

na przestrzeni 6.196 km. kw. a wic 3 razy wi-kszej, ni $lsk Cieszyski i o poow tylko mniej-

szej ni lsk Opolski, Polacy wedug norm Ma-liszewskiego tworz 63'6 pro?,, w stos. do chrzeC,

z cica za ku nim" i z nimi si utosamiajc ka-

tolicka czci tak zw. „Biaorusinów" 79'1 proc.

Cala grupa ludnoci polskiej wynosi poldug tych da-

nych 286 tysicy, a wic wicej, ni na lsku Cie-

29

szyskim, gdzie prof. Romer oblicza ludno polskna 260 tysicy. Góruje te tu ludno polska nadotoczeniem nietylko liczebnie, ale kulturalnie i eko-nomicznie.

Stolic obszaru polskiego, a zarazem i caegokraju jest Wilno, jedno z najbardziej polskich miastwogóle. Skad procentowy ludnoci Wiina jest pra-wie taki sam, jak w Warszawie (Maliszewski i prof.

Surzycki),

Gdy w Warszawie mamy Polaków ydów Rosyan

So'?"/" 37 6Vo 4-7»/o(r. 1912)w Wilnie 53-5 „ 40 2,, 49 „ (p. 1909)

Sa to daty z czasów ostatnich przedwojennych.Spis ludnoci dokonany po zajgciu Wilna przez woj-ska niemieckie wykaza: Polaków 52 proc. ydów43 procent, Litwinów 2*6 proc. Rosyan i Biaoru-sinów prawosawnych 17 proc, Niemców 07 pro-cent*). Stosunki wic nie ulegy znacznej zmianiei wiadcz najdobitniej o polskim charakterze li-

tewskiej stolicy.

Na poudniu obszar polski przechodzi stopnio-wo w obszar o liczebnej przewadze ywiou biao-ruskiego prawosawnego, czciowo za w parupowiatach (Pruaskim i Kobryskim) — ywio-u ruskiego. Rusini jednak tutaj s mao zindywidu-alizowani etnicznie i ci raczej ku swym pobra-tymcom biaoruskim. Obszar wic biaoruski, obej-mujc pozosta cz poaci polsko - biaoruskie]terenu okupowanego t. i. S pondn. wschodnich |X)-

wiatów gub. Grodzieskiej i pow. Nowogródzki gu-bernii Miskiej, wynosi 30.460 km. kw. Na 1,481700ogóu mieszkaców i 1,264.303 chrzecijan na tej

przestrzeni Polacy (;^C!le) podug tycfi samych ró-de wynosili 112.243. t. i. 8'9 proc. w stos. do chrze-

") .Kupjer Lwowski" 14. XI. 1916. Ks. Panas: Obrazkiz Litwy.

30

cijan. Cala grupa ^nn^>I\a iNw^iz^iu iDi.o^r, - - i^*proc; Biaorusinów prawosawnych byo 679.4^1— 537 proc; Kusinów — 350.291 — 2h'2 procent;Kosyan — 57.909 — 4*6 proc: innvch raycni / IJ-

twinami 9.084 — 07 procent.

Grupa polska, podug tycii uum^lh nuaj .^lw^u^l-

kowo nieliczna, w rzeczywistoci, jak zobaczymydalej, przedstawia sic zupenie inaczej.

Wspominalimy ju wyej, e na pograniczupónocnem wstpuje obszar polski ju w zrb na-rodowoci litewskiej, to te dalej w kierunku pó-nocno - zachodnim na litewsko - polskiej poaci tc-

rytoryuin okupowancjs^o r^zciiiKa sic ju obszar na-

rodowociowy litewski. Obejmuje on guberni Ko-wieska i 4 pónocne ix>wiaty gub. Suwalskiej, -cznie 46.663 km. kw. Dominujc przewag tutay

posiada ywio litewski. Na 2,209.900 ogóu miesz-

kaców i 1,923.613 chrzecijan wynosili tu Litwini

v> r. 1912 po wprowadzeniu poi:rawek Malisze-

wskiego do liczb urzdowych 76*5 proc. w stos. doclirzec liczc 1,471.560 osób.

Polacy na tej przestrzeni podug tych samychnorm Maliszewskiego tA\'orza 11*7 proc. w iloci

224.520, razem za z tak zw. „biaorusko - kato-

licka ludnoci, któr tu bezwarunkowo zaliczynaley do narodowoci polskiej 246.022 — czyli 12*8

proc, w stosunku za do dominujcej tu ludnocilitewskiej 16*6 proc — Rozmieszczeni s tu Polacyte nierównomiernie. Gówna ich masa. prawie Viogóu, bo 162.961. znajduje si w pasie, graniczcymz obszarem polskim. Najwicej ich jest w powiecie

Kow ieskim — 30*3 procent w^ stos. do chrz Wpowiecie Jezioroskim cznie z katolick „biaoru-sk" ludnoci tworz Polacy równie 30 procent.

W kierunku ku pónocy i zachodowi ilo ich sto-

pniow^o ubywa i najmniejszy odsetek (od 2 — 4 pro-

cent pg. stat. urzdów.) tworz Polacy w póno-cnych powiatach gub. Suwalskiej i powiecie Tel-

31

szewskim gub. Kowieskiej. Poza ydami mie-

szczastwo na obszarze narodowociowym lite-

wskim jest przewanie polskie. Podug I. Witorta

(Lud. 1895 r. N. 9.) w latach od 1883 — 1893 r. Po-

lacy w gub. Kowieskiej wynosili okoo 20 procent

ogóu miejskiej ludnoci — oczywicie reszt sta-

nowili przewanie ydzi. Pozatem na caej tej prze-

strzeni otyszów byo 41.291 — 2*1 proc, gówniew pónocnym pasie Kowieskiej gubernii na grani-

cy Kurlandyi; Rusinów 2,864 — 0'2; Rosyan 100.329

5'2 procent i innyci 61.546 — 3'2 pr"o»Mii

Tak si .pr/icusuiw la uMUMiiu^uwcUin. uczebse

i rozmieszczenie rozmaitych grup narodowocio-wych i poszczególnych narodowoci na ziemiach

litewsko-polsko-biaoruskich podug wyej oma-wianych norm statystycznych. Grupy polsko-kato-

licka i prawosawna (Biaorusini, Rusini i Rosya-nie) wzigte zostay tu w ramach rosyjskiej staty-

styki wyznaniowej. Wiemy ju jednak, e statysty-

ka wyznaniowa rosyjska uszczupla znacznie pol-

ski i katolicki stan posiadania na korzy ywiouprawosawnego i e skal bdu rosyjskie] staty-

styki wyznaniowej na obszerach litewsko-biaoru-

skich wyznaczy mniej wicej moemy na podsta-

wie statystyki wyborców ziemskich. Poniewa je-

dnak projekt samorzdu ziemskiego nie obejmujegub. Suwalskiej, jako wchodzcej w skad Króle-

stwa Polskiego, przeto, co do stosunków, panuj-cych w tej gubernii, bdziemy musieli poprzestana materyale poprzednim.

Otó na podstawie statystyki drobnych wybor-ców wociaskich na caym wyej omówionym te-

renie okupowanym ziem W. Ks. Litewskiego bezgubernii tylko Suwalskiej wobec 5-611.200 ogófu lu-

dnoci, a 4,771.803 chrzecijan w n-ku

32

polsis.a -'.'li|''*i iiJi.iin)^v-i \v^iioMv„ wi^.i/iu i,ii^/./ol,

czyli 37'5 proc. w stos. do chrz: grupa prawo-sawna (Biaorusini, l^usini i Kosyanie) 1,318.718 —27'6 proc: Krupa innych (przewanie Litwini)

1,665.301 — 34*9 proc Poniewa w granicach ro-

syjskiej statystyki wyznaniowej na tej samej prze-

strzeni (bez gub. Suwalskiej) grupa polskiej ludnociwynosia 31*2 proc, bnd wic na niekorzy ele-

mentu polskiego i katolickiego wynosiby tutaj 6'3

proc. w stos. do chrz., tj. byby mniej wicej ta-

kim, faki stwierdzony ju zosta dla Chemszczyzny.ywio polski wic cznie z elementem z nim

sie utosamiajcym podug tego byby iu najllcznie)-

szyii. przenoszc liczebnie znacznie kade z dwóchwielkich pozostaych ugrupowa narodowocio-wych, nie ' ju o przewadze nawet parokro-

tnej nad 11.. cjsza tu obok Litwinów narodo-

woci biaorusk. Razem z ludnoci polska gub.

Suwalskiej, wzitej w danym wypadku w granicach

rnsyi<;kiej statvstyT<i wyznaniowej^ trrupa ludnocipolskiej na catem tern terytoryum wynosi bdzieokoo 2-ch milionów.

Ciekawe te bdzie stwierdzenie iloci ziemi,

tej podstawy posiadania narodowego, w rkach po-

szczególnych grup narodowociowych.Na podstawie statystyki ogóu wyborców ziem-

skich ze wszystkich kategoryi wasnoci wynika,e na 113.899 km. kw. przestrzeni (bez gub. Suwal-skiej) w posiadaniu

grupy polskiej ludnoci znajduje si 64.335 km2 — 56 5"/o

„ prawosawnej „ „ 26.996 ,, 23 7 „

„ innych ,, „ 22.568 „ 198 ,.

t. j. ywio polski na litewskim terenie, okupowa-nym przez mocarstwa centralne, posiada wicej nipcow caecro obszaru. Przestrze, znajdujca sie

w jego posiadaniu, rr^^eno^i dwiikrotnie. a nawettrzykrotnie wasno ziemsk innych wielkich ugru-

33

..w^^ci narodowociowych, przewysza wicej nidwukrotnie cay obszar Belgii.

Na podstawie statystyki drobnych wyborcóww lociaskich element polski uzyskuje bezwzgl-dna przewag ju nietylko na terenie, którym\'w ykrelili poprzednio, jako obszar polski, ale i nacaej poaci polsko-biaoruskiej terytoryum oku-powanego.

Bez polskich bowiem tutaj powiatów gub. Su-\\alskiei na przestrzeni 73,639 km. kw., a wic naprzestrzeni takiej prawie jak Galicya, na 3,505.947

•góu mieszkaców i 3,203.847 chrzecijanpolska grupa ludnoci

wynosi 1.6óQ.222 — 52 1 'o w stos do chrz,grupn prawosawna

wynos" 1,156553 — 361 °»,, „

grupa innych

wynosi 378072 — \\S'o

Oczywicie rónice niidz> uain^uu, \-,/.n,i<^ii\i

\^ granicach rosyjskiej statystyki wyznaniowej napodstawie spisów ludnociowych 1897 r., a wyni-kajucemi ze statystyki drobnych wyborców wo-ciaskich, sa tutaj szczególniej na poudnie i

w schód od obszaru polskiego, bardzo znaczne, prze-noszc czsto kilkakro skal bdu, stwierdzonegodla rosyjskiej statystyki wyznaniowej w obrbieClietinszczyzny. Agresywno prawosawia osigaiiiaxin]um w powiatach Grodzieskim, Nowogródz-kim i Wokowyskim, a rónica w tym ostatnimpowiecie pomidzy danemi jednej statystyki i dru-giej dochodzi do 40 proc. w stos. do chrzecijan.

Taka skala bdu zdawaaby si zupenie nie-

prawdopodobna. Jeli zwaymy jednak, e polity-

ka spisowa potrafia, jak to wykaza na podstawiestatystyki dzieci w wieku szkolnym prof. E. Ro-mer, w Prusach zmniejszy ludno polsk w nie-

których powiatach o 25 proc. w stosunku do ogóumieszkaców (powiat Zadzborski) i o 30 proc (pcw.

i4

Lccki), lu i owe 4t) i. . . Aiadomego bdu i -

pclnioiic^io przez r(xsyjskti politykg i>pisov

cl/.iwi nic bdzie.To te w wieik zar bia|r»ni-i»i

z \irzc\\'d^i\ na nim >wi(>}u czciowo !

K(\ czciowo ruskieiTo, skurczy sig w , . ..

ryioryuin okupjjwaneKo na Litwie tylko do 4 polu*

diiit)\\()-v\schodnich i)o\\vatów Kub. (irfKlzieskiel

(Brzeski, i*ruanski, Sonimski i Kobr\ski) ?ia

pr/cstrzcni 21.4()h km. kw. Na.H()S;(Jl6 h

clirzecijaiiskiej na t.\'m obszarze ludnowynosi bdzie 240.926 — 29*8 proc, grupa pra-

wosawna wynosi bdzie 563.Pu 69*7 prr . ..

grupa „innyclr* wynosi bgdzie 3.'/ ' ()*S j)r"c.

Oddzielnie wiec wzitym tutaj Biaorhii) l^usinom grypa polska znacznie ustpów ..^ ii.c

bdzie. Wasno za ziemska pomidzy poszcze-

gólne grnin- ro^adii :jstcpujcy

s|)osób:

do grupy polskiej ludnoci naley 10 288 km2 47 9 "lo

prawosawnej ., 10^00 km- 50 8 ,,

innych ,, 278 km- 13 ,,

Obszar bezwzgldnie polski wobec danych,

w \ i)y\vajucycb ze statystyki drobnych wybor-ców wociaskich, obejmujc jeszcze powiaty No-wogrodzki i Wolków yski bdzie wynosi ,52.173

km. kw. Na 2,.'!95.S31 chrzecijan tworzy tu bdziegruf)a ludnoci polskiej 1,428.296 — 59'6°/o-

prawosawna 593 423 — 248,,

,, innych (przewanie Titwini) 374.112 — 15 0,,

Pod wzgldem wasnoci ziemskiej:

polska grupa posiada tu

35.525 km2 — 68 1"

: onólnei wasnocigruDO prawosawna

n.807 km- — 22 ó„innvch

4.841 km2 — 9-3 „

cznic z polskiemi powiatami gub. Suwalskie],nie objtej statystyka drobnych wyborców wo-ciaskich, obszar polski na litewsktem terytoryurnckupowanem zajmuje przestrze 57.932 km. kw.z grupa ludnoci polskiej, przekraczajc 60 proc.

w stosunku d.) o^ótu ludiK.ci L!ir/;v:'!n!')^k; -i ti i

zamieszkaej.

Obszar wic polski na polskiej Litwie w ^ru-

nicacii okupacyi niemieckiej rozlegoci swojuprzewysza W. Ks. Poznaskie i Prusy Królewskierazem wzite*) i nie ustpuje tyin ostatnim prowin-cyoni pod wzgldem procentowego stosunku Pola-ków — ma te tu '""OJsko przeciwko sobie nie

jednolity i zwarty zastp obcej narodowoci, silne]

ekononjic^nie i kulturalnie, jak w zaborze pru-skim — a lune pojedyncze szczepy, nad któremipod kadym w 7^l>dein posiada przewnt{ do-

minujca.I ozosiajc iicit.i j\.>/. v./. \. ''ii>/.ii\ Uli I ^ 'U' ' \> > ' '>>^ 1 w w V

litewski. Dane ze statystyki drobnych wyborcówwociaskich posiadaiiiyttu równie t\iko dla

Kowieskiej. \V t:>ch wic granicach na obs/.

litewskim podug tej ostatniej statystyki otrzymit-

jemy dla

polskiej grupy ludn. 118559 — 7'6**ow sfos. dochrze.grupy prawosawnej 162.165— 103,, „ ,,

,, ..innych" iglównie Litwini, czciowo otyszei Niemcy) L287'232 — 821 » o w sos.dochrze.

Podug daii>ch tej statystyki grupa ludnoc!polskie] w gub. Kowieskiej przedstawiaaby sio wiele gorzej ni podug bezsprzecznie tendencyj-nych c^fr statystyki ludnociowej z 1897 i 1909 r.

Podug bowiem opracowa tych ostatnich grupaludnoci iwlskiej (Polacy i tak zw. Biaorusini ka-lolic\-) 1'- razn nrzenosi odnone dan •. osiak^niete

) l:;ji->kl'. i v\^ : : /;. .".s- tl i v:U'JiiS\a.

36

Ma podstawie staiysi>ki drobi. .w... «.*.;w,vw« v. ,,-

ciaskich. Grupa za rosyjska i prawosawna wa-odwrót prawic dwa razy jest wigksza '

l.NStyki wyborców ziemskich. Trudno,

aby spisy ludnociowe 1897 i 1909 r., robione spc-cyalnie z tendencya antypolsk, uprzywilejowaybyy na terenie narodowociowym litewskim gru-

p ludnoci polsku z krzywda rosyjskiej i praw<»-sawnej. Raczej trzeba przypuci na terytoryumlitewskiem odstpstwo statystyki wyborców ziem-skich (xl zasady pewnej bezstronnoci, któr sit;

la statystyka wogóle odznacza. Ciekawe, e w tej

statystyce ta sama tendencya wystpuje i na obsza-rze narodowociowym otewskim, lecym ju po-

za lini bojow. Przyczyn tego ^zjawiska analizo-

wa tu nie bdziemy — ograniczymy si tylko nazaznaczeniu, e dla gub. Kowieskiej bardziej mia-rodajncmi bd nornu'. przyjte dla polskoci przezE. Maliszewskiego, stosownie do których poszcze-gólne narodowoci na tej przestrzeni przedstawia-

j sie nastpujco:Polaków i ,.Biaorusinów Katolików" 14'5 pro-

cent w stos. do chrz., Rosyan i Rusinów 5'8; IJ-

twinów 75*1; ot\'szów 2*6; Niemców i inn\cli T9procent.

Wasno za ziemsKa na tych samych zasa-

dach, na których j okrelalimy wyej, bdzie wv-nosin dla grupypolskiej ludnoci 18 522 km2—46'00'o ogólnej prz^s^rron}

prawosawnej 4*280 lO*7 ,,

„innych" 17 44Q ,. 43 3,.

Wasno wiec polska i tutaj posiada staH«-

wcza przewag.

Na podstawie cyh\ któremy przytoczyli pa-

wyej, musimy stwierdzi, e na caej czci tery-

toryum W. • Ks. Litewskiego, okupowane] przez

paiistwa centralne, trzy wielkie grupy narodowo-ciowe: polska, biaorusko - rosyjsko - prawosa-wna i litewska pod wzgldem liczebnym zachowu-j mniej wicej równowag, przy pewnej wszakeprzewadze elementu polskiego. Na ^ jednak tegoterytoryum, mianowicie na czci polsko - biao-ruskiej, posiadaj ju Polacy wikszo bezwzgl-dn. Przyteni. gdy inne ugrupowania narodo\\ezajmuj na tern terytoryum tylko cile ograniczoner^rzestrzenie, — Litwini na pónocy, Biaorusinii Rusini wicej na poudniu, grupa polskiej ludnosci rozlokowana w czci rodkowej, jak w cen-trum, stopniowo rozprzestrzenia si po caym (b-s/arze, sabnc moe na kracach pónocnym i rc?-iidniowym. Dominujc przytem bezwzgldnie nadV szystkiemi ludami kraj ten zamieszkujacemi i kul-turalnie i ekonomicznie (wicej ni poowa ziemijest w polskiem posiadaniu), a przenikajc wszd.-ledo najdalszych zaktków, element polski nadaje te-;u krajowi fizyojrnomi duchow bardziej jedno-

lira i jest, jakby cementem. SDaiainc\ m te rynnV>*pywioy w jedn cao.

Polacy s tu jedyn nar ci, rozwmu twszechstronnie stanowo i si e, gdy Litwinii Hiaforusini ograniczeni s wycznie do warstw \

i;;<)ii!u wociaskiej. Element polski z nieprzeUa-wnionemi iradycyami pastwowemi jest jedyn-.melementem pastwowo - twórczym.

• . •

e obraz podany tutaj nie jest przesadzonym,a podstawy, wzite do oblicze, odpowiadaj przy-najmniej w przyblieniu rzeczy- \ wiadcz^pisy ludnociowe w obszarze oi _ .mym doko-nane przez wadze niemieckie. Materya ten tylkoczciowo by ogaszany drukiem. Caa ludno,fak zw. „biaorusko - katolicka", nie bdc krpowa-n w ten sposób, co dawniej, w samookrelanu.

wpisywaa sii; do rubryki polskicj. /, .,^..^- ..., . .. .

razem z arniianii rosyjskiemi caej prauic ludm wi'

rosyjskiej i znacznej czci biaoruskiej prawosa-w !.cj na polskim obszarze narodowociowym w.vj.

rao jeszcze wyraniej oblicze polskoci, zakorzc-nn)ncj tu tak gboko, e '>nin,. ! •it-iiii/,Mv v'^; i---

ni jej stad ju nie mog.Na podstawie te spisów w lauz ok,. :.;

niemieckich w okrgu administracyjnym irii

(obwody Koszedary, Malaty. Merecz, Podbrodzie.Szyrwinty, Wilno) znajdujemy dla ustosunkowa-nia wzajemnego gównych narodowoci nastpuj-ce cyfry:

Polaków, Biaorusinów, Litwinów, ydów*)263.14Q 8 074 118,188 83.127

W okrgu administracyjnym gródwody: (irodno. Plant\'. Uda. Radu.

Polaków, Biaorusinów. Litwinów, ydów134.076 51724 6.535 39.308

Pozycye wic w stosunku do okresu przeds. <>-

jennego jeszcze bardziej na korzy polskoci siprzesuny.

*) Z rozprawki W. Feldmana , Polska, Lit*,a i Biaoru'patrz ,Polnische Bldller" zeszyt 62 i ,Europeische Staats undWirtschoftszeitung'' Nr, 20.

Stosunki ludnociowe na ziemiach litewskich

pozo lini bojow.

Dla uzupenienia immu/u liuuawi^ m ruwicho w najoKÓlniejszjcii zarysacli, liczebny o;stosunków ludnociowych

i na po^zostayin terenieziem W. Ks. Litewskiego, znajdujcych si obecniepoza linia bojowa. W caych jednostkach admiiii-stracyjnych, nie pokrywajc si wic calkou iciez linia rowów strzeleckich, * odpowiednio do te^^*.comy powiedzieli poprzednio, pozostaa przestrzezajmuje 190.457 km. kw . Na 7,303.800 ogóu ludnocii 6.327.937 chrzecijan w r. 1912 podug norm pro-centowych spisów ludnociowych 1897 r. w ramaciiros. stat> styki wyznaniowej. t.J. przy zaliczeniu do'grupy polskiej caej |uxinoci katolickiej, cicej kupolskoci i z niu si utosamiajcej, (a wic za wy-jtkiem t>'lk() katolików otyszów i Litwinów) o-lr/\'mamy:

,

dla gr. polskiej ludn. gr. prawosawnej, gr. innych(Biaoru, i Rosyanie)

689.860-10 OOo 5,256.418-^31 oo 381.659-600o

S to jednak cyfry dla grupy polskiej nazbyt nf-zkio. Szczególniej zachodnia cze tego obszarumniejwicfj do wododziau rzek Dniepru i Berezy-ny, jako teren przejciowy pomidzy obszarami ih)\skim i biaoruskim jest terenem specyalnej agresy-wnoci prawosawia — i rzeczywisty obszar pol-skoci powinien by tu zupenie inny.

To te na caym terenie W. Ksistwa poza li-

nia bojow na podstav -'^ .t .i,-.rvki drobnych wy-

*) Stan z roku 1910 i pierwszej poowy 1917.

4%

borców \i'ociaskil otrzymujemy obraz zupeni,odmienny, a mianowicie dla

yrupy polsl<iej, grupy prawosawnej, grupy innyih

K495 633 4 361167 471137odpowiednio 230

o/o 68 9^0 7-5"/o

l^ónica wiec z cyfr otrzyman poi)rzednio \^

stosunku do ^rupy polskiej, jako skala bdu rosy'

sklej statyst. wyznaniowej i agres.\ '' prawo

sawi wynosiaby 127 procent. Ol/ c w poszczególnych powiatach zwaszcza zachodnich n,

nica ta bdzie znacznie wiksz. Na podstawie tf

te statystyki 4 zachodnie powiaty Dzisieski, Wilejski, Miski i Sucki. przyh wyej *>

wionetro obszaru polskiego, ny do i

ostatnicc^o wczyj. Na przestrzeni 25.196 km. kvw obrbie tych cztereci powiat*'^"- ' •'>>'^"^ 1 007 fM(,

chrzecijan wynosigrupa polska, arupc prawosawna, inni.

i347-206^

462,656 17 754czyli 53 3o/0 450' (, 17©

Grupa polskiej ludnoci ma tu wic a' ' \przewag. Poza t\mi powiatami polskimi i

pónocno - zachodnim, gdzie w 3 powiatach: \)y-

neburskim. Rzeyckim i Lucyskim (dawne polskir

Inflanty) liczebn przewag posiadaj ot^'Sze*), nt

*) N'a podstawie norm procentowych Maliszewskiego w granicach rosyjskiej statystyki w^-znoniowej (a, wiec cznie z t. zw.wedug ncmenklalury urzdowej ludnoci biaorusko- katolickypolska giupa ludrofd wynosi w Inflonaci polskich 2f)3fil»

w stos. do cirze. ctysre (pg. Czjskiego) 58 °/o, Rosyaniei Biaorusini prawosawni 19 8 "/o. Na podstawie statystyki dro-bnych wyborców wociaskich pclika grupa ludnoci wynosrtu 0"6 0'o w stos. do chrz., grupa prawosawna 45'9 "/o, grupainnych (otysze, Niemcy]-43"5 '/o. Do grupy prawosawnej jednakpodug tej cstofniej stotyslyki musz by wcignici nietylk*

Polacy, ale i prawosawni otysze. Wogle te dla obszaruotewskiego, jak i dla obszaru litewskiego, o c^em r---— ;i .-.^y

wyej, bordziej miarodojne s dane ze spisów 1897, sl e-

stosownie do norm Maliszewskiego i Czyskiego i " -.a-

nifcch stctyslyki wyznaniowej.

41

reszcie obszaru najliczniejszym ywioem s Bia-

orusini prawosawni. Obszar wnc biaoruski poza

linia bojow (z czerwca 1917 r.) wynosi bdzie

151.534 km. kw., obejmujc gub. Misk, oprócz po-

wiat(3\v Miskiego. Suckiego i Nowogródzkie^ro,

gub. Mohyiewsk i Witebsk bez Inflant polskich.

Na 4,764.586 chrz, w r. 1912 na tej przestrzeni

poszczególne grup\' narodowociowe przedstawia:

sic beda nastcpujco:grupa polska, grupa prawosawna, inni.

(Biaorusini i Rosyanie)

891.462 3,652.897 220 227

czyli 18-7 0/0 76-7 0,0 4 60,o

Najsabsze wpywy polskie bd we wscho-

dniej poaci tego obszaru ju poza wsponniianym

wododziaem rzek Dniepru i Berezyny. Na prze-

strzeni 79.428 km. kw. (gub. Mohyiewsk, 5 pón.-

wsch. pow. gub. Wiiebskici i i>ow. Rzeczyckj gui'.

Miskiej) na podstaw ie norm procentowych E. .Ma-

liszewskicgo w granicach rosyjskiej statystyki wy-znaniowej wynosz Polacy 3*1 proc. w stos. do

chrz. — na podstawie jednak statystyki dro-

bnycii wyborców wociaskich i na tej przestrzeni

ludno polska tworzy jeszcze 14*2 proc.

Wysp polsk we wsehwhiiej poaci tego bia-

oruskiego obszaru bd powiaty Sieski, Orsza-ski i Mohylewski. obejmujce cznie 13,786 km.

kw., tmuejwiccci t\lc. co lsk Oj):.lski. Na i^od-

stawie statystyki drobnych wyborców wocia-skich stanowi tu Polacy przecitnie 30. proc.

w stos. df) chrz, i 44 proc. ziemi maj w swojem

posiadaniu.

Wogóle na cacm terytoryum W. Ksicstwa poza

lini bojow ziemia midzy poszczególne grupy na-

rodów ociowe rozkada sie nastcjnijco: w posia-

daniu

ijrupy polskiej znajduje si 76 419 km* ~ 4010,

,. prawos. (Biaor. i Ros.) 104 182 km2 — 54 7 o<,

,. innych ., ., 9.855 km^ - 52 o

„

42

Tak \vi«;c i poza lini bojow mamy v u-.iLii'

posiadaniu okoo Vi' ogólnej powierzchni.Na i)rzc.strzeni za 4-ch powiatów (I//.iMLn>ni,

Wiiejski. Miski i Siicki). i)rzeslrzcni. luilcuccj je-

szcze do obszaru iiolskic^To. posiadaj:Polacy, Biat^rusini i Rosvnriiiv jnni.

17.359 km2. 7.237 km' 600 km2.czyli fiSO^o J8 7«o 2 4 ^o

-CD-

Rzut oka na cao.

Obcjniujiic teraz cao, na podstawie wszy-stkiego, co powiedzielimy, widzimy, e na cae}przestrzeni W. Ks. Litewskiego w granicach b gub.litewsk(j-polsko-bia{oruskich

i lite\\sko-p(Jskiej gub.Suwalskiej (316 tys. km. kw.) ludno polska do-clOdzl do 3 i pó milionów.

Na zachód, poaci Ksistwa, obejmujcej ..i/c,z gub. Suwalska 2.^7 tys. km. kw.. a sigajcej wo-•Jodziahi rzek Berezyny i Dniepru — polska grupaludnoci wynosi 3 miliony

j przenosi ju pod wzgl-dem liczeh;i.\ni najliczniejszych obok siebie Biao-rusinów prawosawnych.

:a polskiej Litwie mit^dzy Kownem a Miskiem,i bialymstokiem a Dyneburgiem na przestrzeni 8,^tys. kil. kw. (hicznie z .} polskiemi pow. gub. Su-walskiej) grupa ludnoci polskiej stanowi ju wi-kszo bezwzgldna (58 proc. w stos. do chrz.)i jest kilkakrotnie liczniejsza od mieszkajcych naej i)rzestrzeni Litwinów i Biaorusinów prawf--fawnych.

l^aloriisinów prawosawnych w r. 1912 stoso-wnie do norm s|)isów ludnociowych 1897 r., sko-rygowanych odF>o\yiednio do wyników statystykirobnych wyborców wociaskich, na caej przc-

Ntrzeni W. Ksistwa w wyej omówionych gra-nicach byo niecae vT milionów (okoo 4.800.000);Litwinów niecae 2 miliony (1,820.000)*), Rusinów

*) Stosownie do norm dla polskoci pr7vjtych przez Ma-iiszew.skiego.

44

okoo 400 tysicy, otyszów trzysta kilkadtysicy.

W rku polskie] ludnoci i / ,,,., ,, ... ,, .*

jcej znajduje sie na cae] przestrzeni W. Ksi<;stwa(bez Kub. Suwalskiej) 140 ys. km. kw. ziemi ~niewiele mniej, ni jej jest w rgkacli polskicli na\\sz\stkicli innych ziemiach Polski ctnoKraiicznei,razem wzitych.

Na obszarze za narodowociowym polskimw wyej nakrelonych granicach wasno polskastanowi 6(S.4 in'oc. (n.(óii wLisru)''!-; /i<'ii-,*;|<iej.

Takim wiec jest bilans kilkuw iekowej pracvnaszej na ziemiach litewsko-bialoruskici

VVidzim\-. e nietylkcr v\- sferze ducha uijjvii^riiy

w znacznym stoj>niu obszary te w s\se posiadanie,

ale stalimy sie tu ciaem ywem — krwi ;

jacem. RozroIiniN' sie w spoeczestwo, r .. ..

nicte wszechstronnie, wiadome swych celówi de.

Musimy to jasno i otwarcie powiedzie.

Nie czujemy sie tu przybyszami — jestemyautochtonami tej ziemi, z niej wyrolimy, jej cz-ci jestemy narówni z innemi Ip.dairi. kra) (en za-

mieszkujcemi.

Nie chcemy panowa i rzdzi, lecz chcemyodgryw a tu rol. odiK)wiadaica naszej wadze i na-

szemu znaczem'u. Uznajemy zupenie prawa do nie-

krpowanego niczem kulturalnego i narodowegorozwoju ludów z nami wspónn'eszkajcycli —uznajemy innych prawa takie, jakie tu chcemy za-

strzedz dla siebie. Jestemy bowiem w W. Ks. LP-

tewskicm czynnikiem conajmniej równorzdnym1 tej równorzdnoci si domagamy.

Nie dymy do podbojów.

45

Z d/iw iiu jcunoiu.N Mii(.):^L!ii w usw iadczeniacli

swoich wszystkie ugrupowania stronnictw w Pol-sce wypowiedziay sie za niepodlegoci W. Ks.Litewskiego i odnowieniem dobrowolnego zwizkuwolnej Polski z woln Litw. A przedstawicieletrzirnilioiiowe] ludnoci iK)lskiej na Litwie w dekla-racyi. zoonej w niajii 1917 r. na rce Ksicia Isen-

InirRa. stwierdzili, e „stanowic nieodczn ca-o wielkiego narodu polskiegod i dy bdUo pastwa wspólnego z Polsk, z któr kraj ich

•IzielR wspólne losy chway 1 rozkwitu, oraz walki niewoli".

Zakopane, w lipcu 1917 r.

47

Skorowidz powiatówna ziemiach litewskich.

(bez gub. Suwalskiej)

podug obszarów narodowociowych(zobacz map]i«).

Liczby pop?qdkowe przed nczw pcMnaiu uirieszczone znaj-duj s'^ 1 na mu,,ce saly,sivc/nej. jako lic/by oryentacyjne.Liczby, pozu nnzwq powiatów umieszczone oznuczaia pro-cen drobnych wyborców wociaakich polski.j grupy ludno.

fPolncy1 t. i w. Biaorusini katolicy) w sto.ur.ku cio ogóu dro-bnycn wyborców wlociaskicii. Liczby te mona pr/viqc 2a wy-raz hc/ebnoci ludnoSci polskiej na lyci zic-miaci w 8io8unkudo ogóu chrzeciian.

Liczby w nawiasach poza nazwq powiafw na obszaraciUtewskim1 ot-iwskim o2<iaczajq o^ ludnoci polskiej (Polacy i tzw. Biuorusmi katolicy) na podstawie norm przyjtych dla pol-skoci przez E. Malisze nyskiego i wzitych w flranicach rosyjskiej

statystyki wyznamowej. Na obszarach litewskim i oowskim dlaludnoci polskiej to ostatnie cyfry sq bardziej miarodajne.

Obszar polski.

1 p. Wileski 69 .

2 „ Swiciaski 4Q 23 ^ Dzisieski 6 34 „ Wilejski 47 1

5 „ Oszmiaski 72 7

6 „ Lidzki 65-2

7 „ Trocki 35 O8 .. Gpodziei^ski 62"6

9 „ Sokolski 64Ó10 „ Bioostocki ÓÓ211 , Bielski 52 612 „ Wokowyski7513

, Nowogrddzki 441 I,

Obszar biaoruski wschodniM

., Miski 49 1 , ;2S p. Siebieski t^o.

'..Sucki 53-6

, I

29 , Nowelski l |

Powiaty:

AH

30 p. Gródecki 1531 , Wiellski 5-5

32 , Witebski 10 7

33 , Sieski 2634 , Orszaski 35 I

35 , Mohylewski 28 2

36 , Górecki 22 2

37 „ Czauski 22 2

38 , Mcisawski 16739 , Klimowicki ~40 « Czerykowski 8"4

41 „ Bychowski 5 5

42 „ Rohaczewski 12-7

43 „ Homelski 7 844 , Rzeczycki 221

Obszar litewski.

45 p

HB3113.6

S8

Swichowski, Marjanywio polski na ziemiac

litewskich

PLEASE DO NOT REMOVE

CARDS OR SIPS FROM THIS POCKET

UNIYERSITY OF TORONTO LIBRARY