ri W4 ISTOTA I ROZWJ

Idei Howarda (MIASTO - OGRD).

Dr. WADYSAW DOBRZYSKI, Czonek Zarzdu i Komitetu Wykonawczego Towarz. Midzynarodowego

Miast-Ogrodw i Planowania Miast.

Odbitka z Przegldu Technicznego; . 11.

WARSZAWA. Druk Rtibieszewskiego i Wrotnowskiego, Czackiego 3/5.

1917.

ISTOTA I ROZWJ

Idei Howarda (MIASTO - OGRD).

Dr. WADYSAW DOBRZYNSKJ, Czonek Zarzdu i Komitetu Wykonawczego Towarz. Midzynarodowego

Miast-Ogrodw i Planowania Miast.

Odbitka z Przegldu Technicznego; . 117.

WARSZAWA. Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego, Czackiego 3/5.

1917.

Biblioteka Narodowa Warszawa

30001009572711

'W U^e/if

Istota i rozurj idei Hoiuarda. (Miasto-ogrd).

Poda dr. Wadysaw Dobrzyski.

-Ludzie nie s stworzeni do ycia w skupieniu podo-bnem do mrowisk, lecz, w rozproszeniu na ziemi, ktr powinni obrabia. Im wicej ludzie s skupieni, tern wicej wrd nich zepsucia. Niedomagania cielesne i duchowe s nieuniknionym wynikiem przeludnienia. Czowiek jest najmniej stworzony do ycia stadowego. Gdyby ludzie yli tak skupieni, jak barany, znikliby z powierzchni ziemi w cigu krtkiego czasu. Wydech bowiem czowieka jest miertelny dla niego i dla blinich. Jest to prawd w znaczeniu cisem i przenonem. Miasta wielkie s plag rodzaju ludzkiego. Po upywie okresu rwnego kilku pokoleniom ludno w nich inie albo wyrodnieje. Trzeba j stale zasila, a wie jedynie moe dokona tego odnowienia i odrodzenia11.

Jean Jacques Rousseau.

W zaraniu propagandy idei miast-ogroddw w r. 1908 przemawiaem w sprawie tej w Stowarzyszeniu Technikw. Posugiwaem si wledy przewanie danemi teoretycznemi, polegajcemi na rnicy pomidzy rent gruntow miejsk i wiejsk, bez wzgldu na szeroko geograficzn. Rnica ta jest, jak wiadomo, tak znaczna, e kolonie wzgl. miasta nowe, t. z. miasta-ogrody, za ktremi Howard w swojem ka-pitalnem dziele przemawia, mog i powinny mie racy bytu.

Przy wzrocie wielkich miast, wskutek olbrzymiego rozwoju przemysu, jaki w drugiej poowie XIX stulecia z bezprzykadn w historyi intensywnoci nastpi, popeniano ten bd, e przypuszczano, i niezbdn jest rzecz ludzi umieszcza w wysokich domach koszarowych. Teorya bowiem z owych czasw gosia, e teren w gsto zaludnio-

nych miastach musi by wykorzystany outrance, celem zmniejszenia kosztw inwestycyi miejskich i dlatego naley budowa wysoko. Wedug tej samej teoryi trzeba z gry pamita o moliwociach pniejszej komunikacyi, dlatego trzeba zakada bezwzgldnie szerokie ulice. Dalej teorya ta upatrywaa w zespoleniu rnych warstw ludnoci w domu koszarowym moliwo wyrwnania socyalnego (risum teneatis!), przypuszczano bowiem, e bogatsi lokatorzy mieszka frontowych wspiera bd biedniejszych mieszkacw oficyn (Hobrecht). Dom koszarowy podniesiony tedy zosta do ideau. Dugotrwae stosowanie tego systemu mieszkaniowego wpoio w gowy obecnej generacyi, e dom koszarowy jest rzecz, ktra si sama przez si rozumie. Wspaniao zewntrzna, monumentalno, opanowaa najszersze masy. W Niemczech nawet przedmiecia dbay przede-wszystkiem o okazao zewntrzn.

Tymczasem skutki tej faszywej metody okazay si fatalnymi. Ludno wielkomiejska wyrodnieje coraz bardziej fizycznie i moralnie, jak nas statystyka poucza. miertelno ssawcw, grulica, alkoholizm, choroby umysowe i t. p. powikszaj si w sposb zatrwaajcy. Liczba niezdolnych do powinnoci wojskowej w wikszych miastach zwiksza si prdko Dzieci w wieku szkolnym s fizycznie upoledzone.

Brak hamulcw ze strony prawa co do gstoci i wysokoci zabudowa powoduje dzik spekulacy terenami i domami. Znaczna cz maitku narodowego, umieszczonego na hypotekach, sprzyja podwyszaniu komornego. Nadmierna za szeroko ulic zmusza do wykrawania gbokich placw i zabudowywania ich bocznemi i poprzecz-nemi oficynami, koszta bowiem budowy takich ulic s olbrzymie.

Celem zmniejszenia grulicy, miertelnoci dzieci, chorb umysowych i innych musz zarzdy miast wkada znaczne kapitay w szpitale, przytuki i inne urzdzenia spoeczne. Ale wszystkie te zakady zwalczaj jedynie objawy gronej choroby spoecznej, ktrej przyczyn przewanie szuka naley w nieodpowiednich warunkach mieszkaniowych.

Badanie szczegowe wykazao ca opaczno obecne-

4

go systemu mieszkaniowego i szkodliwo jego pod wzgldem fizycznym, etycznym i gospodarczym; o koniecznoci za prdkiej zmiany systemu tego dyskutowa chyba nie trzeba.

Jak mona zmienia koryto rzeki, jak mona wzmacnia brzegi wyspy, zagroone falami oceanu, tak te mona i naley zmienia system wysokiego i ciasnego zabudowywania na nizki i przestronny.

Nowoczesny rozwj umiejtnoci budowania miast, rozlege badania i obliczenia (Freudenburg, Baumeister, Lehwesa, R. Kuczyski, Voigt i inni) dostatecznie dowiody, e przypuszczenie, jakoby w wielkich miastach ludzi umieszcza naley w wielopitrowych domach koszarowych, gsto zbudowanych, nie wytrzymuje krytyki. Zreszt nie potrzeba na to wcale dowodw, wystarczy zwiedzi wielkie miasta angielskie i amerykaskie, by przekona si, e miasta z ludnoci milionow mog doskonale obej si bez domw koszarowych i e nizkie zabudowywanie, o ile nie napotyka na przeszkody ze strony granic naturalnych (N. Jork), moe mie zastosowanie nawet w najwikszych miastach. Zmiana wic obecnego systemu mieszkaniowego jest nie tylko moliwa, ale trzeba powiedzie, e stara metoda budowlana jest grzechem przeciw duchowi czasu; pomijam tu wielk odpowiedzialno spoeczn, cic na sumieniu ojcw miast.

Wobec niemonoci poprawienia stosunkw mieszkaniowych w samem miecie, gdzie renta gruntowa jest bardzo wysoka, musimy dy do ruchu odrodkowego.

Na Zachodzie dawno ju zaproponowano i w czyn wprowadzono cae mnstwo rodkw zaradczych, z ktrych pozwol sobie przytoczy tylko niektre, majce zwizek ze spraw miast-ogrodw. A wic:

1) Konieczno wzorowego planowania miast, odpowiadajcego zarwno wymaganiom estetycznym, jak i spo-leczno-hygienicznym. Pierwszym i podstawowym elementem winien by tutaj dom prywatny z nalec do parcel.

2) Odpowiednie przepisy budowlane, orzekajce nie tylko o potrzebach zdrowotnych samej budowy domu, lecz i stosunku jego z jednej strony do ulicy, z drugiej za do parceli i t. p. Najbardziej celowymi s przepisy w W. Ks. Badeskiem i Saksonii.

6

3) Niemniej wan jest rzecz do racyonalnego rozwoju miast posiadanie przestrzeni wolnych w samem miecie i za miastem bd do potrzeb miejskich w przyszoci, bd te do urzdzenia parkw i placw sportowych. Wzorowe s pod tym wzgldem wielkie miasta Ameryki Pnocnej, Londyn, Wiede, Berlin i t. p.

4) Celowa polityka komunalna jest koniecznoci yciow. Nale do niej: a) nabywanie naokoo miasta na rzecz gminy znacznych terenw (Stokholm, Peszt, Frankfurt n/M., Ulm i t. p.); b) dostarczanie ludziom mniej zamonym mieszka w domach, zbudowanych przez gminy (Rada Hrabstwa Londyskiego, miasto Liverpool, Ulm); ) stosowanie, przy oddawaniu terenw pod budow, odpowiednich form prawnych, gwarantujcych, e tereny i domy nie bd naraane na gr spekulacyi, i pozwalajcych na kontrol artystyczn

5) Odpowiednia polityka komunikacyjna w miecie i na przedmieciach.

6) Popieranie towarzystw wspdzielczych przez udzielanie taniego kredytu i terenu.

7) Zaprowadzenie podatkw od przyrostu wartoci. Jeeli te wszystkie rodki, uznane jako konieczne, b

dziemy stosowali nie na drogim terenie miast istniejcych, lacz na tanim gruncie przedmie i nowopowstajcych kolonii, bdziemy mieli zupenie nowe twory: miasta i przedmiecia, ogrody, ktre mona okreli w sposb nastpujcy:

Miasto-ogrd jest to planowe skupisko ludzkie na terenie tanim, stale pozostajce pod kontrol spoeczn tak, by raz na zawsze uniemoliwi spekulacy terenem. Jest to nowy typ miast, umoliwiajcy radykaln reform mieszkaniow, dostarczajcy przemysowi i rkodzielnictwu korzystnych warunkw produkcyi i zapewniajcy znaczn cz terenu rolnictwu i ogrodownictwu".

Jak zwykle bywa z wielkiemi odkryciami, idea miast-ogrodw wysza od czowieka z ludu, nieznanego poza cia-snem koem znajomych i nie posiadajcego ani bogactwa, ani stosunkw, by myl sw mdz popiera. Imi jednak Ebenerera Howarda, twrcy idei, bdzie wspominane w hi-storyi wwczas jeszcze, kiedy imiona wielu sawnych mw stanu i dowdcw bd dawno zapomniane. 0 nim

- 8 -

mona powiedzie, e nie tylko stworzy idealne miasto", ale obdarzy wiat ide, ktra w cigu kilku lat doprowadzia do zupenej zmiany zwykych metod rozszerzania miast i zabudowywania terenw.

Po dugich badaniach problemw spoecznych w Anglii ogosi on w r. 1898 dzieo p. t. To morrow. A Peaceful Path to Real Reform", ktre nastpnie wyszo, jako Garden Cities of to morrow" (Miasto-ogrody w niedalekiej przyszoci).

Howard dowid, e, zakadajc zupenie nowe miasta na terenie rolniczym, wolnym od skaonego dziedzictwa ycia miejskiego i degeneracyi, mona stworzy peniejsze, swobodniejsze ycie pod wzgldem umysowym, etycznym i fizycznym. Idea ta znamionowaa er nowych warunkw ekonomicznych, przedewszystkiem za uzasadnia t. zw. planowanie miast, dotd w Anglii nieznane.

Wytycznymi punktami planu Howarda s: 1) Planowanie przed rozpoczciem robt dla unikni

cia w przyszoci trudnoci komunikacyjnych; przez okrelenie z gry dzielnic miejskich moe by od pocztku zaraz zaprojektowane owietlenie miasta, kanalizacya, wodocigi.

2) Ograniczenie liczby domw jest punktem najwaniejszym. Celem zapewnienia mieszkacom wiata i powietrza, powinno by nie wicej ni 12 domw na jednym akrze. Jeeli si wemie pod uwag obfito przestrzeni wolnych, jak parkw i placw sportowych, wypadnie rednio (przy piciu osobach w jednym domu) 30 osb na akrze.

3) Cale miasto, wedug Howarda, moe mie ludnoci od 30 do 60 lub 70 tys , przy mniejszej bowiem liczbie nie mona zaopatrzy go w niezbdne inwestycye; miasta jeszcze ludniejsze utrudniaj wydostawanie si na wie.

4) By zapewni ograniczenie wzrostu miasta, Boward powzi myl otoczenia go pasem rolniczo-ogrodniczym, przeznaczonym dla ferm i wasnoci drobnej, przez co powstaje mono rozwizania t. zw. problemu wsi, gdy area miejski ma za zadanie rozwizanie problemu miasta.

5) Kombinacya zakadw przemysowych z dzielnic mieszkaniow robotnicz odpowiada zarwno potrzebie przemysu, jak i siy roboczej (domek z ogrdkiem w zdro-wem otoczeniu). Z tych wzgldw teren winien by duy,

- 10 -

planowanie i cae urzdzenie jego winno by w rkach ciaa kontrolujcego, ktrego zadaniem, wedug myli Howarda ma by nie wyciganie korzyci dla siebie, lecz poprawa warunkw ycia wszystkich, zamieszkujcych teren.

Howard w sposb nastpujcy okrela miasto, przedmiecie i osad-ogrd:

Miasto-ogrd" jest to miasto samodzielne przemysowe, rolnicze", mieszkaniowe, planowane jako cao i obejmujce dosy przestrzeni, by w niem byo domw z ogrdkami dla 30 000 mieszkacw, z szerokim pasem pl otwartych naokoo. Ono czy dodatnie strony miasta i wsi, torujc drog ruchowi narodowemu, majcemu hamowa wyludnienie wsi i przepenienie i tak ju przepenionych miast.

Przedmiecie ogrd" ma na celu normalny wzrost istniejcych miast na zasadach zdrowotnych i, jeeli miasta te nie s zbyt due, tego rodzaju przedmiecia bardzo s poyteczne.

Osada-ogrd" w rodzaju Bournville i Earswick jest miastem-ogrodem miniaturowem, bdcem pod wzgldem owietlenia, kanalizacyi i wodocigw, zalenem od ssiedniego miasta. Osada taka z natury rzeczy nie moe posiada znacznego okalajcego pasa pl i zwykle stanowi orodek przemysu wielkiego.

Po kilku latach propagandy przez Tow. miast-ogro-dw, powoane do ycia celem rozpowszechnienia idei Howarda, wyonio si nowe towarzystwo, ktre postawio sobie za zadanie wyszuka odpowiedni teren i otrzyma opcye, w roku za 1903 powstao Tow. Akc. p. n. First Garden-

.City Ldt", celem zaprowadzenia inwestycyi miejskich na zakupionym terenie przeszo 4000 akrw w Letchworth, gdzie wcielono w ycie oryginalne idee Howarda, oczywicie zmienione w zalenoci od warunkw terenu nabytego.

Tow. First Garden-City Ltd" upowanione zostao do wypuszczenia akcyi w sumie 300 000 fan. Maximum dywidendy oznaczono b%, nadwyk za dochodw przeznaczono z gry na rzecz potrzeb miejskich. To, co przed 10 laty byo jeszcze ziemi orn, stao si prosperujce m miastem z 10 000 mieszkacw. Dzielnica przemysowa, pooona na pnocy terenu (w zalenoci od kierunku wiatrw),

_ _

posiada obecnie trzydzieci kilka zakadw przemysowych i jest odgrodzona od dzielnic handlowej i mieszkaniowej parkiem. Letchworth powiksza si z dnia na dzie. Rozwojowi tego miasta, wiatu i powietrzu zawdzicza Anglia niedawno uchwalony akt prawodawczy (Town Planning and Housing).

First G. O L., jak ju zaznaczyem, zaprowadza inwe-stycye miejskie (ulice, parki, kanalizacye, wodocigi, gaz, elektryczno, pywalni, komunikacy samochodow i t. p.). Towarzystwo ma swoje wasne przepisy budowlane. Maksymalna liczba domw, dozwolonych na jednym akrze, jest 12. Jeeli dom jest wikszych wymiarw, to i plac musi by odpowiednio wikszy, tak, e cay area przeznaczony pod budow domw J) wedug wszelkiego prawdopodobiestwa bdzie mia nie wicej, ni poow tej liczby. Ostateczn liczb mieszkacw ma by 30 000, cznie za z pasem rolniczym- 35 000; na caym za terenie, o 7 milach kwadratowych angielskich, Garden City bdzie miao nie wicej, ni 9 osb na akrze. 3 000 akrw pasa rolniczego, jak zaznaczyem, przeznaczono zasadniczo dla wasnoci drobnej. Ma to by wany eksperyment w sprawie rozwizania kwestyi rolnej.

Form prawn przy oddawaniu terenu pod budowle jest dzierawa wieczysta na lat 99 wzgl. 999. Nieograniczon wasno terenu zarezerwowano tylko dla kociow i wadz miejscowych.

W r. 1913 do ju istniejcych drg przybyo 10 mil ang. drg nowych; zaoono 20 mil rur wodocigowych, 15 mil rur gazowych, 14 mil rur kanalizacyjnych.

Szeroko ulic waha si od 10 do 100 stp ang., odpowiednio koszt budowy ulic wynosi od 15 szyi. do 5 funtw za okie bie. Gdzie to jest moliwem, ulice posiadaj pasy zieleni i plantacye drzew czsto owocowych, ulice za handlowekwietniki i krzewy.

Czystego zysku miao Tow. w r. 1913 przeszo 3000 f. st., Przyrost renty gruntowej wynosi w tym czasie 5922 f. st. Najwaniejsz stron L. jest rozwj jego dzielnicy fa-

') Wynosi on 1200 akrw, reszta za pozostaje ziemi rolnicz i parkw;;.

12

brycznej. Jest tam trzydzieci kilka fabryk, jak ju zazna czyem.

Na terenie L. pracuje 5 towarzystw budowlanych. Interesujcy jest dom spdzielczy Homesgarth" (wsplna kuchnia).

W Letchworth widzimy rozwj w caej peni ycia socyalnego, handlowego i przemysowego. Miasto jest rwnie bardzo poszukiwane, jako zdrowotne i przyjemne miejsce zamieszkiwania. Dla ludnoci robotniczej przedstawia L. korzyci, nigdzie w Anglii nie spotykane: mieszkania s dobre, ogrody obszerne. Duo sposobnoci wypoczynku i ycia towarzyskiego. Potrzeby religijne i wychowawcze s uwzgldnione w wysokim stopniu. Jest kilka domw do zebra publicznych. Woda do picia, owietlenie i urzdzenia sanitarne s doskonae. L. uchodzi za najzdrowsze miasto w Anglii.

Letchworth, jak widzimy, rozwizuje nie tylko problem budowy miast, lecz daleko wicej zada spoecznych.

Drugiem zarwno pod wzgldem chronologicznym, jak i znaczenia i rozmiarw wcieleniem idei Howarda jest przedmiecie-ogrd Hampstead pod Londynem. Nie chodzio tu wszake o stworzenie nowych zupenie warunkw ycia, lecz jedynie o racyonalne skierowanie istniejcego prdu odrodkowego. Poniewa ludzie s skonni i po linii najmniejszego oporu, przedmiecie to. jak i w ogle przed-miecia-ogrody w Anglii i na kontynencie, prdzej daleko zrealizowane zostay, ni Letchworthu.

Hampstead zawdzicza powstanie swoje pani S. A. Bar-nett, ktra widziaa w projekcie Howarda mono ulepszenia systemu monotonnych i na og brzydkich przedmie Londynu. W zwizku z tym projektem bya myl ocalenia poaci ziemi (wspaniaych k Hampstead Heath), jako przestrzeni wolnej na zawsze, co si te w zupenoci udao.

Przedmiecie-ogrd Hampstead, rozplanowane przez Raymonda Unwina, znanego z analogicznej pracy w Letchworth i Eearswick, uchodzi obecnie jako najlepszy wzr nowoczesnego rozplanowania miast. Artyci i architekci ze wszystkich kracw wiata przyjedaj tu, by podziwia to wspaniae dzieo. Wzrost przedmiecia by fenomenalny: w cigu paru lat wybudowano blizko 2000 domw dla 8 tys.

- 13 -

mieszkacw. Warto domw i gmachw publicznych oceniono na 8 mil. rubli, cznie za z terenami i ulicami przeszo 10 mil. rubli. Renta gruntowa wzrosa do 113 tys. rub. Maksymalna dywidenda b% wypacana bya odr. 1910. Wobec tego, e pierwsza poa (240 akr.) bya prawie zabudowana, dyrektorzy tego miasta nowego nabyli od wadz kocielnych dalsze 112 akrw, z ktrych 80 odstpiono towarzystwu budowlanemu spdzielczemu Co-partnership Tenants Ltd i nastpnie jeszcze 300 akr. od tyche wadz.

Bournville dzielnica handlowa.

Domy buduj w Hampstead rne towarzystwa budowlane. Trust za ograniczy si do wystawienia domw dla swoich pracownikw, wybudowania instytutu i przytuku dla dzieci niezamonych mieszkacw. Dworki i domy wynajmowane po 5 sh. 9d. tygodniowo, do 2000 sh. rocznie, wystawione zostay przewanie przez tow. budowlane spdzielcze (Co-partnership Societies). Inne towarzystwa budoway i buduj domy na sprzeda od 8500 sh. do 70 000 sh. Liczb domw na jednym akrze ograniczono do 12, w sto-

- 14

sunku do caoci wypada nie wicej, ni 8 na akrze. Maximum komornego 2200 sh, minimum 6 sh. 6 d. Ulic wybudowano do r. 19137 mil ang. Ulice gwne maj 40 stp szerokoci, drugorzdne s wsze. Ulice s zaopatrzone w trawniki, biegnce wzdu domw.

O ile Hampstead jest klasycznym przykadem nowoczesnego rozszerzania miast, o tyle New Earswick, lecy w odlegoci 2V2 mil. ang. od m. Jorku przedstawia typ osady-ogrodu (Garden-Village). W osadzie tej domki robotnicze posiadaj lica charakterystyczne dla nowoczesnego budownictwa. Drogi i budow domw doprowadzono do takich granic, i pozwalaj one robotnikowi przy obecnych zarobkach korzysta z pojedynczego domku z ogrdkiem. Tow. p. n. The Joseph owntree Village Trust, nauczone dowiadczeniem innych tego rodzaju osad, pragnc stworzy przyczynek do polepszenia sprawy mieszkaniowej, zwrcio szczegln uwag na stron ekonomiczn przedsibiorstwa.

W istocie udao si tutaj urzeczywistni ide Howarda w miniaturze, dowiedziono bowiem, e planowe zakadanie wzorowych kolonii ogrodw przy dobrej organizacyi nie jest poczone z adnemi stratami i nie wymaga nawet wikszego ryzyka.

Kady dom posiada trzy sypialnie, pokj dzienny, pralni z wann, dobudwki gospodarcze i ogrd o 300 m2. Teren ma 120 akr. Maximum domw dozwolonych na jednym akrze jest 10. Na przestrzenie wolne zuytkowano okoo 5-iu akrw, na t. zw. ogrody warzywne (allotment-gardens)2 akry. Komorne waha si od 4 sh. 6 d. tygodniowo do 1200 sh. Cao, dziki planowi Unwina, czyni bardzo mie wraenie. Ogrody s obszerne, domki pocigajce i dostpne dla wszystkich klas zarobkujcych, od robotnika do urzdnika (bez wzgldu, gdzie maj zajcie).

Wszystkie ulice posiadaj pasy trawnikowe i s wysadzone drzewami. Podzielone s one na arterye wikszego i mniejszego ruchu koowego. Ulice budowane s oszczdnie, jezdnie s wsze, lej zbudowane, a wic i koszt ich mniejszy.

Tego ostatniego szkopuu, wskutek istnienia innych przepisw (by laws) nie udao si unikn w jednej z naj-

- 15 -

wspanialszych osad-ogrodw Bournville, zaoonej jeszcze w r. 1895 pod Birminghamem przez znanego dziaacza spoecznego Mr. George Cadbury'ego, jako eksperyment w sprawie mieszkaniowej. W nastpstwie istotnie Bournville natchn Howarda wizy przyszoci miast-ogrodwJ).

Wspaniaa osada ta nie jest rwnie obliczona na zysk prywatny. Dochd bowiem ponad % idzie na cele ulepszenia miejscowoci i wogle popieranie sprawyjmieszkaniowej

Przedmiecie-ogrdJBristol. Domy (cottages) w cenie 150 funtw.

i cele pokrewne, midzy innemi np. udzielono z funduszu tego subwencyi na zaoenie przy uniwersytecie w Birminghamie katedry planowania miast.

Do r. 1913 area osady tej wynosi 609 akrw, gsto zaludnienia25 osb na akrze, liczba mieszkacw4500.

') Opis Bournville znajdzie czytelnik w' innych broszurach moich, tutaj za chciabym tylko poda kilka'interesujcych liczb i danych statystycznych.

tstota i rozwj 2

- 16 -

Inwestycye miejskie zaprowadzono na 153 akrach; przestrzeni wolnych byo 18 akr. Wszystkich domw 950 (cznie z 38, stanowicymi wasno instytucyi filantropijnej ,,the Almshouse Trust"). Na jednym akrze znajduje si 6 domw. Koszt budowy najtaszego domku, skadajcego si z dwch sypialni, kuchni-pokoju i pralni wynosi 3420 sh., koszt za inwestycyi na jednym akrze5000 sh.

W r. 1906 wydzierawi the Bournville Village Trust 20 akr. spdzielczemu tow. budowlanemu, ktre wystawio 145 domw, zostawiwszy 2 akr. jako przestrze woln.

Maximum komornego wynosi w Bournwille 11 sh. 7 d. tygodniowo, minimum--6 sh.

Ulice maj szeroko 42 st. ang. (tak wymagaj przepisy). Koszt budowy jardu bie.85 sh.

Niepodobna wyszczeglni wszystkich wciele idei Howarda w Anglii. Przed wybuchem wojny byo ich przeszo 60, wikszych i mniejszych, nie liczc prac przygotowawczych do zakadania nowych. Sprawa przedmie-ogrodw rozwija si w Anglii tak zadziwiajco prdko, e w cigu piciolecia chyba' nie bdzie tam wikszego miasta, ktreby nie posiadao swego przedmiecia-ogrodu.

Wspomn tedy jeszcze tylko o kilku, ktre maj znaczenie szczeglne. Port Sunlight pod Liverpoolem, znana w wiecie ze swej wspaniaoci architektonicznej osada robotnicza (Model village), zaoona zostaa przez przemysowca, czonka parlamentu, Mr. Lvera w r. 1888 na 440 akr., z ktrych dotd poszo 223 akr. pod budow domw, ogrody, instytucye spoeczne i przestrzenie wolne. Domy wszystkie pikne zbudowane zostay przez waciciela terenu, ktry wydzierawia je robotnikom za cen odpowiadajc procentom od woonego w budow kapitau. Osada jest wyjtkowo wyposaona w instytucye i gmachy publiczne: posiada dwie obszerne szkoy, koci, kilka klubw, szko techniczn, pywalni, parki sportowe i szpital. W inwestycye te woy Mr. Lever 12 mil. szylingw. Utrzymanie osady kosztuje rocznie blizko 600 000 sh. Syszaem, e p. Lever nosi si z zamiarem zrobienia z tej osady fundacyi publicznej, na wzr Bournville.

Harborne pod Birminghamem jest to osada na 54 akr. w odlegoci 2l/2 mil. ang. od miasta; zaoona zostaa przez

Hillshott Letchworth.

Inwestyi ni wolnj z 38, sta Almshoi Koszt bi sypialni inwestyi

W 20 akr. 145 don

Mi tygodni

Ul pisy). E

Ni warda \ 60, wil czych d rozwija piciole nie posi

W czenie w wiec botnicz; ca, czo z ktry dy, inst kie piel ry wyd centom jatko w( siada d technic eye te ^ dy koss ver nos bliczne

H w odlej;

\1 -

kooperatyw (copartnership Tenunts Society) dziki gorliwoci znanego dziaacza Nettlefolda.

Chodzi tu o przedmiecie-ogrd niewielkich rozmiarw. Zarwno samo rozplanowanie jak i budowa domw odpowiada w wysokim stopniu wymaganiom artystycznym i ekonomicznym i zajmuje pierwsze miejsce wrd osad zaoonych przez angielskie towarzystwo budowlane spdzielcze.

Godzi si rwnie wspomnie o przedmieciu-ogrodzie Blackley. Rada miasta Manchesteru uznaa w r. 1901 za potrzeb konieczn zaoenie dla mniej zamonej ludnoci przedm.-ogrodu. Poniewa miasto nie posiadao odpowiednich rodkw, bogatsi czonkowie rady swoim kosztem nabyli teren (243 akr.) w odlegoci 4 mil ang. od miasta, zaprowadzili odpowiednie inwestycye, wybudowali na 9 akrach 150 domw, zostawiajc 13 akrw na przestrzenie wolne i 50 na t. zw. allotments (pola pod kartofle i warzywa). Gsto zaludnienia okrelono 17 osb na akr. Cay teren, zabudowany w caoci, posiada bdzie 2810 domw dla 11240 osb. Najmniejszy plac ma 300 jardw. Najtaszy dom kosztuje 4460 sh. Maximum komornego7 sh. tygodniowo. Obecnie teren ten zamieszkuje 700 osb. Opisaem to przedmiecie w nadziei, e moe u nas znajdzie naladowcw.

Dziaalno inieyatywy prywatnej wpyna w Anglii i zapadniajco na zarzdy miejskie i pastwo. Dziki wspaniaemu rozwojowi Letchworthu, przeprowadzony zosta w r. 1909 z zapocztkowania Tow. miast-ogrodw akt parlamentarny (Housing, Town Planning etc. Act.), dajcy mono zarzdom miast przeprowadzenia reformy mieszkaniowej w duchu howardowskim. Skorzystaa hojnie z tego aktu Rada Hrabstwa Londynu i zarzd m. Liver-poola, zamiast budowa domy koszarowe dla niezamonych mieszkacw, przez Anglikw niechtnie widziane, przystpiy zarzdy te do budowy domw na przedmieciach.

Tereny pod Londynem Totterdown (Tooting) White Hart Lane (Tottenham) obliczone na 100 000 osb, rni si wielce od monotonnego otoczenia zarwno architektur domw jak i ich ugrupowaniem. Najnowsze za przedm.-

- IS -

Ogrd The Old Oak Lane odznacza si jeszcze oprcz tego doskonaym planem.

Tooting Estale ma 39 akr. Koszt jednego akra 23 000 sh. Domki s jedno pitrowe. Na jednym akrze wypada 31 domw. redni koszt domw: piciopokojowego5600 sh., czteromieszkaniowego4800 sh., trzypokojowego4500 sh. Komorne wynosi od 3 sh. 6 d. za 3 pokojowy domek do 10 sh. 6 d. tygodniowo za 5-pokojowy. Wszystkich domw jest 1261 dla 8788 osb.

The White Hart Lane Estale ma 222 akr. w cenie 8000 sh. za akr. Dotd (do r. 1914) zabudowano 50 akr. ze znanem Tower Gardens na 3 akrach porodku przedmiecia. Domw przewanie z wannami jest 900. Na jednym akrze wypada 25 domw. Koszt budowy domu wynosi od 4900 sh. za 5-pokojowy do 3500 sh. za 3-pokojowy. Wysoko komornego taka sama, jak w Tooting.

Najbardziej interesujcem ze wszystkich jest przedm. The Old Oak Estate w Hammersmith, gdzie dotd wybudowano 60 domw dla 380 osb. Komorne wynosi tu od 4 sh. 6 d. tygodniowo za 2-pokojowe mieszkanie do 12 sh. za piciopokojowe. Domy s zbudowane naokoo skwerw. Rada Hrabstwa wprowadzia tutaj w ycie projekt, dajcy mieszkacom mono nabywania domw na spat, grunt oczywicie, jak prawie wszdzie w Anglii, oddawany jest w dzieraw wieczyst. Pragncy posiada swj domek, przypumy 4-pokojowy, paci dodatkowo 3 sh. 3 d. tygodniowo w cigu lat 15.

W sprawie sanacyi warunkw mieszkaniowych synne s prace Rady m. Liverpoola. W miecie tern mieszkaa do 1870 r. jedna pita ludnoci w najohydniejszych domach koszarowych 45 pitrowych z oficynami. Nie dziw, e miertelno wynosia 60 na tysic. Peno byo przestpstw, pijastwa, tak, e nawet policyanci bali si wchodzi do dzielnic uboszych-(slums).

Kosztem 20 milionw szylingw zrwnao miasto dzielnice te z ziemi i urzdzio przeszo 2700 mieszka we wzorowych domach (parter i 2 pitra). Obecnie miasto przeszo do systemu budowania domkw maych, w ktrych mieszkania nie s drosze, ni w domach koszarowych. Od tego czasu chorobliwo, miertelno i przestpstwa zna-

10

cznie zmalay. Policya zaoszczdzia przez t sanacy 1300000 sh.sum, odpowiadajc podwjnemu kosztowi ulepszonych domw. Badajcy spraw mieszkaniow ma na Liverpoolu lekcy pogldow poprawy warunkw mieszkaniowych: widzi si bowiem obok pozostaych jeszcze starych slums" domy koszarowe ulepszone, a po drugiej stronie ulicydomki mae, schludne i mie dla oka.

Niebywale szybkie postpy w Letchworthu i innych, e tak powiem, kompromisowych wcieleniach myli Howarda w postaci przedmie i osad-ogrodw, zdrowe podstawy ekonomiczne tych tworw wpyway na prawodawstwo, na dziaalno pastw i komun, stay si te dla angielskiego Tow. miast-ogrodw bodcem do rozwijania tej piknej idei, zapodniy ideowo kontynent Europy i innych czci wiata. Tworz si wic w wielu krajach towarzystwa miast-ogrodw, a dla dobra sprawy nowe towarzystwa te d do wsplnego porozumienia, by korzysta z bogatszego ju dowiadczenia Anglikw. Powstaje Midzynarodowe Tow. miast-ogrodw i planowania miast z siedzib w Londynie *).

Celem rozpowszechnienia idei w koloniach utworzono oddzia specyalny.

Mr. Culpin w cigu trzechmiesicznej podry swojej agitacyjnej w r. 1913, z ramienia Tow. wspomnianego, po Stanach Zjedn. Ameryki Pnocnej i Kanadzie wynis wraenie, e idea miast-ogrodw ma w krajach tych wielk przyszo, e ludno jest przygotowana do ruchu,, ktry dy do rozwizania problemu, drczcego rwnie Amerykan. I tam bowiem spekulacya terenami grozi ruin mieszkacom.

Messrs. Read i Davidge wysani zostali w r. 1914 przez Tow. do Australii dla szerzenia propagandy. Powodzenie ich odczytw byo wielkie: wszdzie tworzono komitety miejscowe i przystpiono do planowania nowej stolicy w duchu howardowskim. Wszdzie po miastach zaoone zostay towarzystwa propagandowe.

') Szczegy zada, celw i organizacyi towarzystwa tego znajdzie czytelnik w broszurze mojej p. t. Postpy idei miast-ogrodw w Anglii i u nas". (Odbitka z N 610 Zdrowia 1914 .).

- 20

Ju podczas wojny uda si prof. Geddes z synem do Indyi Wschodnich celem propagowania tam idei Howarda. Zabra on ze sob w tym celu wystaw ruchom miast-ogrodw, zoon z bardzo ciekawej, wartociowej i niczem niezastpionej kolekcyi map, planw, modeli, fotografii i t. p. Wystawa miaa by pokazywana w gwnych miastach Tndyi: jak Mudras, Bombay, Kalkutta, na yczenie wadz owych miast. Prof. Geddes, ktremu wystawa winna zapocztkowanie i zbir eksponatw, na co powici kilka ostatnich lat pracy i doprowadzi do wspaniaych wynikw, ponis wielk strat. Wystawa, ktra wysana zostaa na statku Clan Grant, zostaa zatopiona wraz z okrtem przez krownik nieprzyjacielski. Szczciem prof. Geddes znajdowa si na innym okrcie i przyby do Indyi, gdzie propaguje obecnie ide Howarda quand mme.

Wszystko to daje zaledwie sabe pojcie o tern, co w Anglii ju zdziaano. Nawet wojna nie przerwaa pracy Towarzystwu i pod hasem business as usual" pracuje dalej, przynajmniej prowadzi propagand. Nie wiem, jak stoi podjta przez Towarzystwo sprawa odbudowy Belgii, ko-munikacya nasza jest bowiem z ni przerwana, sdzc jednak z entuzyazmu i energii, z jak si Anglicy do dziea tego zabrali, sprawa planowania wspomnianego kraju postpuje naprzd.

Z pastw kontynentalnych Niemcy wykazuj najwikszy postp, dziki zapaowi i gorliwej pracy pp. Kampff-meyerw i Adolfa Otto. W Niemczech musz propagatorzy walczy z trudnociami nieznanemi w Anglii i jeeli to uwzgldnimy, przyzna bdziemy zmuszeni, e rozwj sprawy omawianej jest istotnie nadzwyczajny. Trudnoci pochodz mianowicie std, e banki i instytucye, ktre udzielaj kredytu hypotecznego na budow zwykych domw, nie chc go udziela na budow domkw maych. Tylko krajowe instytucye ubezpieczeniowe robotnicze (Landesversicherungsanstalten) poyczaj znaczne sumy, dochodzce do 75 albo nawet do 90$ wartoci terenu i domu. Te doskonae warunki s jednak otrzymywane gwnie w zachodnich i poudniowych dzielnicach Niemiec. We wschodnich za, np. w Berlinie, pienidzy na cel powyszy otrzymywa nie mona, poniewa domek may nie jest uwaany

21

za dostateczn gwarancy. (To samo jest u nas). W ostatnich czasach rzd pruski zacz dawa poyczki na drugie numery hypoteki towarzystwom spdzielczym, jeeli wrd czonkw ich jest znaczna liczba urzdnikw.

Widzimy wic, e postp ruchu (spostrzeono to i w Anglii) zaley przewanie od kwestyi pieninej. Nie mniejsz trudno stanowi tu i ta okoliczno, e wiele zarzdw miejskich, wrd ktrych jest silna opozycya ze strony wacicieli domw i terenw, odrzuca nowe projekty i plany. Tem niemniej jest ju zrobiony wyom i w Prusach Wschodnich i Zachodnich, np. Rathhof pod Krlewcem. Najgw-niejsz przeszkod do szerszego stosowania myli howardow-skiej w Niemczech stanowi trudno uzyskania terenw cznie z problemem drg.

Wiadomo, e wiele miast niemieckich jest teraz objtych piercieniem gbokim terenu, trzymanego w rkach spekulantw; wielu z nich otrzymao na ten cel poyczki od bankw. Piercienie te nie dopuszczaj do zdrowotnego wzrostu miast rwnie silnie, jak fortyfikacye w wiekach rednich. Wszystkie prawie niezabudowane poacie naokoo Berlina nale do 73 towarzystw terenowych, tak, e wsplna akcya ich dla dobra towarzystw i unieszkodliwienia reszty (2030 tow.) jest wzgldnie atwa.

Prawie wszdzie wadze municypalne daj szerokich, kosztownych drg komunikacyjnych nawet dla dzielnic czysto mieszkaniowych, pomimo wypowiedzenia si czynnikw miarodajnych, ktre pozwalaj na wsze, a szczeglnie wazko brukowane ulice i pasy trawnikowe. Dlatego trzeba czsto zrzeka si planw idealnych. dania stawiane np. przedmieciu-ogrodw pod Berlinem zabraniaj w zupenoci wystawiania domkw dla robotnikw. Rzd sprzyja proponowanemu przez zwolennikw miast-ogrodw planowi, ale nie moe nic zrobi wobec zarzdu miejskiego, ktry obstaje stanowczo przy takich samych szerokich ulicach, jakich wymaga komunikacya w Berlinie.

Jeeli w Anglii idea miast-ogrodw znalaza wogle prdsze zastosowanie, ni w Niemczech i innych krajach kontynentalnych, pochodzi to std, e Anglia prawie nie zna domu koszarowego; mieszka si tam, z wyjtkiem paru

22

miast Szkocyi, w domkach maych i tylko w orodku Londynu i niektrych innych wielkich miastach znajduje si obok hoteli i duych domw towarowych, niewiele domw koszarowych. Maj one raczej charakter hotelowy lub te pocztkowo innym suyy celom. Nawet zbudowane przez hrabstwo londyskie prawdziwe, acz hygieniczniejsze domy koszarowe dla ludzi maozamonych nie znalazy oddwiku wrd ludnoci i zaniechano dalszej ich budowy. Tradycyjny system mieszkaniowy, polegajcy na budowaniu nizkich domkw dla rodzin pojedynczych, ma za sob w Anglii rynek pierwszorzdny, gdy w Niemczech, jak ju zaznaczyem, rynek ten obsuguje wycznie wysokie domy, ktrych gwarancya polega mniej na wartoci domu, ni na rosncej wci wartoci placu. Jest jeszcze jeden wany wzgld, dlaczego w Anglii sprawa miast-ogrodw idzie w prdszem tempie. Anglik wielkomieszeza-nin przyzwyczajony jest do przebywania do znacznych przestrzeni, oddzielajcych warsztat pracy jego od mieszkania.

Mimo to wszystko, dziki energii, zdolnoci organizacyjnej i wytrwaoci Towarzystwa miast-ogrodw, sprawa omawiana posuwaa si w ostatnich czasach znacznie naprzd.

Przedmiecie-ogrd Marienbrunn w Lipsku rozwino dziaalno pioniersk i suy moe jako wzr wsplnej pracy z postpowym zarzdem miejskim. Miasto Lipsk oddao teren w dzieraw wieczyst Towarzystwu miast-ogrodw oraz potrzebne kapitay do 7b% wartoci budowli, z tern zastrzeeniem, e zarwno teren, jak i zabudowania na nim po 99-u latach przechodz na rzecz miasta. W ten sposb caa sprawa terenu i sfinansowania uproszczona zostaa.

Analogicznie postpio miasto Mannheim. Dowiadczenie nauczyo w Niemczech, e bez poparcia ze strony miasta macierzystego, gwnie przy zapewnieniu terenu, przedmiecia-ogrody powstawa mog tylko z wielkim trudem, poniewa towarzystwa, zakadajce je, przewanie operuj nieznacznymi kapitaami. Co innego, jeeli, jak w Hellerau pod Dreznem, istnieje zasobne w kapitay Towarzystwo spdzielcze, ktre moe naby cay potrzebny teren albo te zakontraktowa powolne nabywanie terenu.

Domki robotnicze w Rmeryce.

mi as dynvj obok kosz; pocz; hrab koszi ku w dycy niu b \ jakj sokit sei d jedei OgrO' nin j przes szka:

neji wian

dzia] prac oddg ogro z ter na n spos zostf

czen mias prze dem oper w H rzys ren

- 23 -

Powstaniu przedm.-ogrodu w Karlsruhe i w Norymbergii sprzyja taki waciciel terenu, jak rzd, ktry cay potrzebny obszar odda do rozporzdzenia towarzystwa, by bowiem mocno zainteresowany w rozwoju decentraliza-cyi w duchu miast-ogrodw. W innych przypadkach (Strasburg) miasta przychodz z pomoc pienin do kupna terenu i budowy przedmiecia. Przedm.-ogrd Margaretenhhe zawdzicza swoje powstanie Magorzacie Krupp, ktra pragna stworzy wspania koloni w rodzaju Bourn-ville-Cadleury'ego. Udao si jej unikn brakw innych kolonii fabrycznych. Nie tylko robotnicy fabryki Kruppa, lecz i inni robotnicy mog koloni zamieszkiwa. Stworzy j ca (50 hekt. dla 18 000 mieszkacw) arch. Metzendorf. Stanowi ona ostatni wyraz pod wzgldem artystycznym.

W cigu ostatnich lat powstao w Niemczech wiele wikszych i mniejszych towarzystw budowlanych spdzielczych, ktre zapewniy tereny pod miastami: Gdaskiem, Toruniem, Akwizgranem, Bonn, Lignic, Dortmundem, Frankfurtem n/O., Hall, ,,Wielkim Berlinem" i wielu innemi.

Bardzo interesujc jest powstaa przed kilku laty gmina na podstawach czysto spdzielczych Wandsbeck pod Hamburgiem. Nabyto tam od zarzdu miejskiego obszar hektara i ju w trzecim roku istnienia liczono 200 domw. Przedmiecie to wiadczy, jak bardzo ci istniejce przepisy budowlane na tego rodzaju przedsibiorstwach spoecznych. Ulice s o wiele zaszerokie i kosztowne, wolno budowa tylko domy bliniacze, a nie zespoowe, co wszystko podwysza komorne. Wynosi ono za dom, zoony z czterech pokoi, kuchni i wanny, z niewielkim ogrdkiem 200 2, okoo 380420 m rocznie. To samo towarzystwo ma naby od zarzdu m. Altony teren dla 30 000 mieszkacw. W celu zainteresowania caego Hamburga poczyy si rne towarzystwa spdzielcze w jedn du organizacy; na urzeczywistnienie projektu tego rzd pruski przeznaczy znaczn sum pienidzy.

Celem zapewnienia sobie kontroli nad cenami gruntu i domw oddaje si w Niemczech teren pod budow pod takimi warunkami prawnymi, ktre kontrol t zapewniaj, mianowicie: dzierawy wieczystej i prawa skupu (system

24

ulmski). Dla celw przemysowych oddaje si teren na warunkach uwzgldniajcych potrzeby jego, oczywicie stosuje si restrykcye prawne, by spekulacyjne wykorzystanie terenu uczyni niemoliwem.

Specyaln form prawn (Erbemiete) posuguje si przedmiecie-ogrd Hellerau pod Dreznem, celem niedopuszczenia do spekulacyi domami z roczn rent od 12002000 marek. Nabywca moe sobie wybra plan domu opracowany przez towarzystwo, a odpowiadajcy jego wymaganiom i moe w nim mieszka, jeeli udziela towarzystwu poyczk w wysokoci jednej szstej wartoci domu i paci odpowiedni rent. Poyczk zapisuje si hypotecznie na jego dobro. Mieszkania wymawia nie mona, lokator za moe si wyprowadzi, tylko w najgorszym razie (brak dzierawcy) paci za cay rok komorne. Poyczka jego oprocentowana, ale nie wolno jej wymawia, dopki waciciel sumy sam dom zamieszkuje, wolno zadopiero w pi lat po wyprowadzeniu si. Wreszcie lokator domu moe zapewni i spadkobiercom swoim pierwszestwo do zajmowanego mieszkania, jeeli przez nabycie udziau Tow. przyczynia si do rozwoju przedmiecia. W ten sposb dochodzi si przy skromnych zasobach do domu, ktry posiadacz moe uwaa jakby swj wasny. Jeeli za zmuszony jest do przeprowadzenia si, nie ma kopotu ani ze sprzeda ani z wynajciem.

Z angielskiego systemu mieszkaniowego przyswajaj sobie Niemcy to wszystko, co jest koniecznoci ekonomiczn i co jest praktyczne. Poza tem stosuj si oni oczywicie do potrzeb i zwyczajw wasnych. Niemcy pod wzgldem prawodawstwa rwnie zaczynaj naladowa Anglikw, podporzdkujcych do pewnego stopnia prawo indywidualne spoecznemu. Droszy teren i droszy kapita w Niemczech powoduj mniejsze ogrdki i drosze komorne mimo bardzo oszczdnej gospodarki.

Pierwsze poza Angli towarzystwo miast-ogrodw zaoone zostao we Francyi w r. 1904 po zwiedzeniu Letch-worth i obecnoci na kilku mitingach przez Benoit-Levy'ego, ktry zosta bardzo czynnym sekretarzem i skarbnikiem Tow. Pomidzy zaoycielami Tow. byli: senator M. d'Estour-nelles de Constant i prof. Charles Gide, nazwiska w wiecie

- 25 -

znane. Mimo, e Towarzystwu francuskiemu nie udao si dotd powoa do ycia kolonii na zasadach miast-ogrodw, przyczynio si ono jednak do powstania wzorowej osady dla robotnikw kopalni (mines de Dourges) i przyjmowao czynny udzia w projekcie zdobycia i zachowania dla Parya obszaru po fortyfikacyach. Projekt ten, naszkicowany przez Dausseta, jeneralnego referenta budetu Parya, przyjty zosta przez zarzd municypalny, obecnie za oczekuje sank-cyi parlamentu. Fortyfikacye, przy 123 m redniej szerokoci i 33 km dugoci, s wasnoci pastwa, ktre zaofiarowao je miastu Paryowi za cen stu milionw frankw. Towarzystwo organizuje obecnie kampani na rzecz kupna i odpowiedniego rozplanowania rzeczonego obszaru.

Dziki zabiegliwoci Benoit-Levy'ego, zaoone zostay grupy dla propagowania idei Howarda w wielu miastach Europy: we Woszech, Luksemburgu, Rumunii, Czechach i Turcyi. Tow. wydao duo dzie i broszur traktujcych nie tylko spraw omawian, lecz i wiele innych zada so-cyalnych.

W Austryi zajmuje si organizowaniem wiedeskiego Towarzystwa miast-ogrodw dr. Max Ermers, znany pisarz na polu sztuki i architektury. Zebra on ju naokoo siebie wielu gorcych zwolennikw idei i mimo znaczne przeszkody i trudnoci, prowadzi dalej dzieo agitacyi.

We Woszech byy zrobione pewne wysiki w sprawie reformy mieszkaniowej, ale gwnie na star mod domw koszarowych. Jedynie pod Medyolanem powstao przed kilku laty na zasadach spdzielczych przedmiecie Mila-nino, odpowiadajce wymaganiom estetycznym i hygie-nicznym, mniej zaekonomicznym.

Na Wgrzech zapocztkowa ruch miast - ogrodw dr. Elemer Kovats z Budapesztu; zorganizowa on towarzystwo, ktre zamierza wyda pismo peryodyczne sprawie tej powicone.

W Rosyi udao si D. Protopopowowi, b. posowi do pierwszej Dumy, po zwiedzeniu naszej wystawy miast-ogrodw w r. 1910 i A. Blochowi zebra spor liczb zwolennikw idei miast-ogrodw w Petersburgu i zaoy towarzystwo. W r. 1914 urzdzono wycieczk do Anglii. Towarzystwo ma nadziej niedugo przystpi do pracy konkretnej.

26

W . 1912 zaoone zostao towarzystwo miast-ogrodw w Hiszpanii przez C. Montoliu (Barcelona), ktry obecnie jest czynny, jako sekretarz. Towarzystwo nosi nazw Socie-dad Civica La Cuidad Jardin z celami analogicznymi, jak w innych krajach. Oprcz wielu odczytw, Tow. przedsiwzio kroki celem zaoenia przedmiecia-ogrodu pod Barcelon i wydao kilka broszur. Biuro Tow. mieci si w Barcelonie, Calle de Urgel, 187.

U nas sprawa ta miaa przebieg nastpujcy: O ile pastwa zachodnio-europejskie, jak to widzie

limy, celem poprawy stosunkw mieszkaniowych wprowadziy w czyn cae mnstwo rodkw zaradczych, ktre si okazay wielce poytecznymi, o tyle u nas z atwo zrozumiaych powodw nic w tym kierunku nie zdziaano.

Wci jeszcze miasta nasze zabudowuj si na mod dawniejsz. Brak bowiem przepisw odpowiednich, ograniczajcych wykorzystanie terenu, brak planu miejskiego, w ktrym byyby przewidziane potrzeby obecne i przysze mieszkacw, brak bezpieczestwa publicznego zwaszcza na kracach miasta i przedmieciach, brak racyonalnej polityki komunalnej, jednem sowem, brak opieki i kontroli spoecznej. Wszystko to sprawia, e centrum stolicy naszej, ktre wszdzie na Zachodzie si rzeczy przeznaczone zostao do celw przemysowo-handlowych a nie mieszkaniowych, mieszkalne bowiem dzielnice zbudowane tam s estetycznie i przestronnie na obwodzie miejskim i przedmieciach, mieci w sobie i jedno i drugie, domy w niem stoj 6 i 7-mio pitrowe, a na istniejcych 3-pitrowych dobudowywao si przed wybuchem wojny po 2 i wicej pitr, znaczne za przestrzenie na obwodzie miejskim le odogiem. Przedmiecia nasze s brudne, zaniedbane i przez proletaryat zamieszkiwane. Gorzej jeszcze dzieje si na letniskach naszych; z wyjtkiem jednego Konstancina, odlegego o blizko 20 km od miasta i majcego nieodpowiedni komunikacy kolejk wzkotorow, letniska nasze zabudowuj si bezpla-nowo na terenie surowym, s ciasne, niechlujne, niezdrowe a w dodatku mieszkania w nich s bardzo drogie.

Wogle powiedzie musz, e wrd wielkich miast Europy zachodniej stolica nasza odznacza si najdroszemi cenami mieszka. Cena pokoju dochodzia u nas przed

- 27 -

wojn od 180 do 500 rubli rocznie. Mieszkaniec wic by zmuszony albo kontentowa si byle czem i naraa siebie i rodzin swoj na rne wynikajce std niebezpieczestwa (choroby, rozlunienie obyczajw, jeeli kilka rodzin dzieli jedno mieszkanie) albo te paci drogo za mieszkanie lepsze, co znowu osign mona jedynie kosztem innych niezbdnych potrzeb kulturalnych. Nic dziwnego, e okoo 5000 ludzi umiera rocznie w Warszawie wicej, ni powinno w stosunku do najwikszych miast Europy. Pacimy szczeglne podatki, ktre wyraaj si w latach ycia mieszkacw. Wojna obecna przez swoje dziaanie destrukcyjne niewtpliwie wpynie ujemnie na sprawno ekonomiczn ludnoci. Obniajc skal yciow, powikszy ona popyt na mieszkania mae, ktrych bdzie wielki brak. Doda naley, e po wojnie spodziewamy si powrotu uchodcw z Rosyi i onierzy naszych, przypywu rentjerw i emerytw do naszych miast wikszych iwikszej liczby maestw.

Wobec takiego stanu rzeczy, wobec niemonoci poprawienia stosunkw mieszkaniowych w miecie bez znacznego' uszczerbku dla wacicieli nieruchomoci, pozostaje tylko dy do decentralizacyi drog samopomocy.

Stara tych podja si delegacya do sprawy miast-ogrodw przy W. T. H. Idea miast-ogrodw przeszczepiona zostaa na^nasz grunt w r. 1907. Poznawszy na midzynarodowym Kongresie hygieny i demografii (Berlin 1907) osnow myli howardowskiej, zdaem sobie spraw z doniosoci jej w naszych stosunkach mieszkaniowych, w ktrych pod wzgldem warunkw zdrowotnych i planowoci, jak to ju zaznaczyem, panuje zupena anarchia l). Piszcy te sowa wystpi w wydziale hygieny miast i mieszka w lutym r. 1908 z zapocztkowaniem decentralizacyi miast wikszych naszego kraju. Wydzia postulat ten uchwali.

Jako wkrtce potem grono zwolennikw idei miast-ogrodw zczyo si celem jej propagowania. Na czstych zebraniach omawiana bya ta sprawa i plan prowadzenia agitacyi celem spopularyzowania idei.

Rozpowszechniano tedy broszury o miastach-ogro-

') O miastach przyszoci" Zdrowie r. 1909.

- 28 -

dach, urzdzono cay szereg odczytw z pokazami w rnych instytucyach w Warszawie, we Lwowie (Zjazd) i na prowin-cyi (Lublin, Czstochowa, d, Sosnowice i Kalisz). Odczyty te budziy wszdzie ywe zainteresowanie. Broszury, sprawie tej powicone, sprawozdania z nich i z odczytw w pismach codziennych i peryodycznych krelone umiejtn i yczliw rk sprawozdawcw, przyczyniy si w wysokim stopniu do spopularyzowania u nas idei Howarda.

Zdawalimy sobie jednak dokadnie spraw, e aby mdz myl t przyoblec w form, musimy przedewszyst-kiem stanowi jednostk zrzeszeniow. W tym celu zwrcilimy si do W. T. H., ktrego Rada na posiedzeniu w dniu 28 maja r. 1909 przychylnie przyja propozycy nasz. Powstaa w ten sposb przy W. T. H. delegacya do sprawy miast-ogrodw.

Instytucya ta postawia sobie za zadanie, niezalenie od rozpowszechniania wszelkimi moliwymi sposobami idei miast-ogrodw: 1) powoywa do ycia towarzystwa i kooperatywy, ktreby chciay i mogy ide t urzeczywistni; 2) czuwa, by nowopowstae towarzystwa nie odchylay si od idei waciwej, chociaby ycie w tym kierunku paro; 3) jako dalsze zadanie postawia sobie delegacya pozyskanie dla sprawy instytucyi spoecznych samorzdnych, stowarzysze i zwizkw; 4) denie do urzeczywistnienia reform, ze spraw mieszkaniow w miastach zwizanych. Oczywicie, jednem z najkardynalniejszych byo byo zaoenie przedmiecia-ogrodu pod Warszaw, jako widomego wcielenia w ycie idei Howarda.

Program za dziaalnoci obejmowa: 1) urzdzenie specyalnej wystawy miast-ogrodw w Warszawie; 2) utworzenie biura informacyjnego dla dziaaczw zamiejscowych; 3) ewentualne zorganizowanie wycieczki do Anglii i Niemiec, w celu zwiedzenia istniejcych miast-przedmie i osad-ogrodw. W wykonaniu naszkicowanego powyej programu delegacya, niezalenie od wzmiankowanej ju akcyi (odczyty, broszury i t. p.) zakrztna si okoo punktu kulminacyjnego swojej dziaalnoci agitacyjnej, ktrym byo niewtpliwie urzdzenie i przeprowadzenie z duem powodzeniem wystawy miast-ogrodw w r. 1910.

Dalszym etapem naszej dziaalnoci, dodajmy, najwa-

- 29 -

niejszym, bya i jest praca okoo wcielenia u nas idei Howarda w ycie. Kiedy sdzilimy, e idea po czterech latach agitacyi usilnej zostaa dostatecznie spopularyzowana, przystpilimy do pracy przedwstpnej okoo stworzenia przedmiecia-ogrodu. Ustawa Warsz. Tow. mieszka staych i przedmie-ogrodw" wzorowana bya na podobnem towarzystwie istniejcem w Piotrogrodzie. Towarzystwo to jest udziaowem z ograniczon pork. Dziki tej ustawie stao si moliwem wykluczenie spekulacyi terenem i budowlami, przyrost za wartoci posesyi i gruntu bdzie mg by obrcony na cele oglne, jak komunikacya, szkoy, kocioy, bibliotek, kpiele i t. p.

Ustawa towarzystwa nie przewiduje kapitau zakadowego lecz daje prawo emisyi udziaw, majcych charakter jak gdyby listw zastawnych, bo reprezentujcych realne wartoci przez towarzystwo posiadane. Suma udziaw nie jest ograniczona, zwiksza si bowiem w miar zwikszania si majtku towarzystwa. Nabywcami udziaw s czonkowie towarzystwa, pragncy otrzyma oddzielny domek, ewentualnie stae mieszkanie w domach towarzystwa.

Kady czonek otrzymuje udziaw na tak sum, jak reprezentuje skapitalizowana warto jego domu lub mieszkania i spaca je moe czciowo sposobem amortyzacyjnym.

Posiadacz udziaw ma prawo wieczystego posiadania danego domu lub mieszkania, o ile bdzie paci raty, do ktrych si zobowiza. Rata taka obejmuje procent od niezapaconej sumy udziaw, procent na amortyzacy niespaconej sumy oraz dodatek na koszta administracyjne. Wszystko to razem nie powinno wynosi wicej, anieli normalne komorne odpowiadajce zamonoci danego uczestnika.

Czonkowie towarzystwa odpowiadaj za jego zobowizania tylko sum udziaw, nie odpowiadaj za z innego swego majtku.

Czonek towarzystwa, wywizujcy si akuratnie ze swych, zobowiza i wypeniajcy przepisy regulaminu, uchwalonego przez zebranie oglne czonkw, jest wieczystym posiadaczem swego domu. Ma on prawo wynaj go komu innemu, oraz przekaza go swoim sukcesorom prawnym lub testamentowym. Ma prawo rwnie sprzeda swoje udziay, wraz z prawem do wieczystego posiadania domu lub mieszkania, ale w tym przypadku prawo pierwszestwa do kupna ma przedewszystkiem towarzystwo, a nastpnie jego czonkowie po cenie normowanej rokrocznie na podstawie bilansu. Sowem, posiadacz domu lub mieszkania, bdcy czonkiem towarzystwa, mie bdzie wszystkie atrybuty waciciela, prcz prawa oznaczania dowolnej sumy sprzedanej. Hypotecznie tytu wasnoci wszystkich domw zapisany bdzie na rzecz towarzystwa.

Niezwocznie po zatwierdzeniu ustawy, Tow. mieszka staych, powstae z inicyatywy i pod egid delegacyi do

- 30 -

sprawy miast-ogrodw, postanowio dy do zakadania w okolicach Warszawy wzorowych przedmie-ogrodw.

Dla pierwszej tego rodzaju osady spdzielczej upatrzono, jako teren waciwy, poa gruntu odcitego od folwarku Mociny. Orzeczenie komisyi sanitarnej wypado na korzy tego terenu, posiada bowiem wiele stron dodatnich: 1) blizko, wysokie pooenie, grunt piaszczysty; 2) otoczenie lasami sosnowymi; 3) szeroki horyzont, falisto gruntu, czem przypomina Hampstead pod Londynem; 4) pooenie przy szosie Zakroczymskiej; 5) atwo przeduenia rur wodocigowych, sigajcych Bielan; 6) blizko Wisy uatwia latem komunikacy, uprzyjemnia i urozmaica pobyt, umoliwia sporty i uprzystpnia kanalizacy gruntu; 7) od wschodu park, nalecy do miasta Warszawy Lasek Mociski", od zachodu za olbrzymie lasy rzdowe gwarantuj, e z tych stron przynajmniej tereny ssiednie nie zostan wyzyskane przez spekulacy.

Osada, ktra na tern miejscu "powstanie, nosi bdzie nazw Nowej Warszawy".

Waciciele terenu, odnoszc si przychylnie do sprawy o charakterze spoecznym, zaofiarowali organizujcemu si tow., nawiasem mwic, bez kapitau z gry zoonego, dogodne warunki nabycia, zobowizali si kontraktowo sprzeda towarzystwu okrelony obszar gruntu po cenie z gry oznaczonej w cigu jednego roku, z monoci dokupywania dalszych terenw (ogem 8 wk) w cigu lat czterech, po cenach rwnie z gry uoonych. Podobne warunki uzyskao przed kilku laty Tow. miast-ogrodw Hellerau pod Dreznem, gdzie na 140 ha zapewnionego terenu, zuytkowano ju pod budowle, ulice, parki i t. p. 80 ha.

By mdz przystpi do zabudowania, trzeba teren uczyni przedewszystkiem dojrzaym do budowy, innemi sowy, trzeba racyonalnie z myl w przyszo zwrcon, rozplanowa teren, skanalizowa go, zaprowadzi wodocigi, urzdzi parki, place do gier, ulice, owietlenie (elektryczno, gaz) i t. p., a przedewszystkiem postara si o dogodn i tani komunikacy.

W cigu r. 1913, dziaajc w porozumieniu z odpo-wiedniemi instytucyami zagranicznemi, przygotowano szczegowe plany i wytknito je na gruncie. Z rozpoczciem

31 -

wszake robt budowlanych wstrzymano si do chwili rozstrzygnicia sprawy tramwaju elektrycznego, bez ktrego cae przedsiwzicie byoby niemoliwe.

Koncesya na taki tramwaj, o torze szerokim, zostaa ogoszona w Zbiorze praw" we wrzeniu r. 1913. Koncesyi udzielono na lat 85, z warunkiem rozpoczcia ruchu nie pniej, ni w d. 26 lipca r. 1915. Kilka miesicy jeszcze zajy starania o sfinansowanie i techniczne opracowanie szczegw budowy tramwajw, a wreszcie i te trudnoci przezwycione zostay drog umowy z Towarzystwem kolei elektrycznych dzkich. Budowa tramwaju bya tedy zapewniona i miaa si rozpocz w lipcu r. 1914.

Rury wodocigowe zarzd miasta w interesie wasnym niewtpliwie przeduy od Bielan do Nowej Warszawy.

W maju r. 1914 sporzdzony zosta akt rejentalny kupna jednej wki ziemi i monaby ju przystpi do budowy pierwszej seryi domw w Nowej Warszawie" ), gdyby nie wybucha bya wojna.

Mamy nieponn nadziej, e po zawarciu pokoju otworz si szerokie horyzonty dla naszej dziaalnoci spoecznej. Rada miejska niewtpliwie poprze nasze dugoletnie usiowania i pozyska sobie tem zaszczytne miejsce w historyi nowoczesnej budowy miasta urzdze zdrowotnych.

Wobec tego, e idea Howarda znalaza wielkie uznanie i zacht nie tylko w kraju macierzystym, ale w caym kulturalnym wiecie, wyraone zostao, jak to ju wspomniaem, yczenie wielu towarzystw do poczenia si w jedno towarzystwo pod nazw Tow. midzynarodowego miast-ogrodw i planowania miast z siedzib w Londynie.

Na pierwszym kongresie tego Towarzystwa, odbytym w Anglii (Londyn, Liverpool, Birmingham, Letchworth, Hampstead) w lipcu r. 1914, w ktrym wzio udzia blizko 200 reprezentantw 15 narodw, przyjte zostay nastpujce rezolucye tymczasowe, gdy dopiero nastpny kongres, ktry mia si odby 15 wrzenia r. 1915 w Dusseldorfie, mia je zatwierdzi:

') Szczegy w broszurze mojej p. t. Rozwj idei miast-ogrodw w Krlestwie Polskiem". Odbitka z smego zeszytu Nowin Lekarskich, r. 1914.

Istota i rozwj 3

- 32 -

1) Kongres wyraa yczenie, aby wszdzie, gdzie jest to moliwe, byy zaoone miasta, wzgldnie przedmieeia-ogrody w duchu myli Howarda.

2) Kongres uwaa za niezbdne opracowywanie dla rozwijajcych si miast i ich okolic planw rozszerzania, okrelajcych kierunek szerokoci i budow ulic, wyznaczajcych przestrzenie wolne i gmachy publiczne. Plany te powinny przewidywa podzia miasta na dzielnice: przemysow, handlow i mieszkaniow, dalej podzia ulic na komunikacyjne i mieszkaniowe. Plany te powinny rwnie okrela gsto i wysoko zabudowa, zmieniajcych si stosownie do waciwoci poszczeglnych dzielnic miasta. Cel takich planw jest tworzenie lepszych warunkw ekonomicznych, hy-gienicznych, estetycznych i moralnych caej komuny.

3) Kongres mniema, e prawodawstwa wszystkich krajw powinny ustanowi zasad wywaszczania terenu przez instytucje pastwowe i spoeczne (public authorities), celem zakadania miast-ogrodw i budowania oddzielnych lub wsplnych domw dla klasy roboczej. Takie samo prawo winno by wydane celem przeprowadzania i rozszerzania ulic, rezerwy i urzdzenia przestrzeni wolnych, placw gier i zabaw, ktre w przyszoci wywaszczeniu podlega nie powinny.

4) Kongres uwaa, e wszystkie pastwa powinny dostarcza towarzystwom budowy tanich mieszka dogodnych warunkw drog poyczek nizko oprocentowanych. Potrzebne do tego celu rodki winny by dostarczane przez pastwa, komuny i urzdy ziemskie (provinces).

5) Kongres uwaa, e w zwizku ze rodkami skierowanymi ku wystawieniu mieszka dla klas pracujcych, szczeglnie poda-nem byoby popieranie kooperatyw pod wszelkiemi postaciami, a szczeglnie pod postaci spdzielczego nabywania ziemi i jej zabudowywania. Jest to zarazem najpewniejszy rodek zabezpieczenia ogowi ludnoci przyrostu wartoci terenu i wszystkich korzyci std wynikajcych.

6) Kongres uwaa wielopitrowy dom koszarowy (tenement house) za niewaciwy sposb walki z godem mieszkaniowym (a wholly wrong method of dealing with the housing question); ten system mieszkaniowy prowadzi do zwyrodnienia ludnoci i wzrastania cen gruntu. Kongres uwaa, jako racyonalny typ mieszkaniadom niewielki (oddzielny lub zespoowy) z ogrdkiem przy nim si znajdujcym. Prawodawczo powinny by przeprowadzone podstawy, uatwiajce budow domkw maych.

Spraw miast - ogrodw poruszy autor w nastpujcych broszurach :

1) Nowoczesne pogldy na spraw mieszka warstw niezamonych". Odb. ze Zdrowia", r 1908.

2) O miastach przyszoci" (Garden Cities) *) 2 wydania. 3) O miastach przyszoci jeszcze sw kilka". Odbitka ze Zdrowia",

r. 1910. 4) Miasta-Ogrody w Anglii". Odb. ze Zdrowia", r. 1910 *). 5) Zdrowie publiczne a idea miast-ogrodw' *). 6) Krtki zarys prac delegacyi do sprawy miast - ogrodw wraz ze

sprawozdaniem z Wystawy miast - ogrodw". Odbitka ze Zdrowia", r. 1912.

7) O gospodarce samorzdowej w sprawie mieszka" *). Odbitka ze Zdrowia", r. 1912.

8) Z XV Kongresu Midzynarodowego hygieny i demografii w Waszyngtonie". Wraenia delegata Warsz. Tow. Hygienicznego. Odb. ze Zdrowia", r. 1913.

9 Rozwj idei miast - ogrodw w Krlestwie Polskiem". Rzecz czytana na I-ym Zjedzie Hygienistw Polskich we Lwowie d. 22 lipca r. 1914. Odb. z Nowin Lekarskich".

9. O planowaniu osady miejskiej" (w druku). 10. Postpy idei miast-ogrodw w Anglii i u nas" ). 11. Kilka wanych zada w zwizku z reform mieszkaniow". Odb.

ze Zdrowia", r. 1916 *). 12. Wydziay mieszkaniowe przy zarzdach miejskich, ich zadania

i cele". Odb. z Medycyny" 47-48 i 49. r. 1916. 13. Istota i rozwj idi Howarda" (Miasta-ogrody) *). Odb. z Prze

gldu Technicznego", r. 1917. 14. Szkic projektu reformy mieszkaniowej" (w druku). 15. Nasze prawodawstwo budowlane w wietle hygieny spoecznej

(w druku).

*) Oznaczone gwiazdkznajduj si jeszcze w handlu ksigarskim,