ZMIERZCH DEMOKRACJI LIBERALNEJ? - ptse.euptse.eu/portal/zmierzch-demokracji-liberalnej.pdf ·...

Z M I E R Z C HD E M O K R A C J I L I B E R A L N E J ?

Instytut Europeistyki Wydzia Nauk Politycznych i Studiw Midzynarodowych

Uniwersytet Warszawski

Z M I E R Z C HD E M O K R A C J I L I B E R A L N E J ?

R e d a k c j a n a u k o w a :Konstanty Adam Wojtaszczyk

Pawe StawarzJ u s t y n a W i n i e w ska - Gr z el ak

Warszawa 2018

Wydanie monografi i naukowej Zmierzch demokracji liberalnej? red. naukowa Konstanty Adam Wojtaszczyk, Pawe Stawarz, Justyna Winiewska-Grzelak

zadanie fi nansowane w ramach umowy 1030/P-DUN/2018 ze rodkw Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

przeznaczonych na dziaalno upowszechniajc nauk

Recenzencidr hab. Tadeusz Wallas, prof. UAM

dr hab. Ireneusz Kra, prof. UJK

Projekt okadki Barbara Kuropiejska-Przybyszewska

Korekta jzykowa i redakcja stylistycznaStudio Poligrafi czne Edytorka

www.edytorka.pl

Copyright by Instytut Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego Copyright by Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2018

Wszelkie prawa zastrzeone. Kada reprodukcja lub adaptacja caoci bd czci niniejszej publikacji, niezalenie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotografi cznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorw i Wydawcy.

WydawcaOfi cyna Wydawnicza ASPRA-JR

e-mail: ofi [email protected]

ISBN 978-83-7545-871-8

Objto 40,6 ark. wyd.

5

Spis treci

Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Rozdzia IAksjologia demokracji liberalnej problemy egzystencjalne

Leszek Nowak, Kruche podstawy liberalnej demokracji . . . . . . . . . . . . . . . 31

Andrzej Antoszewski, Demokracja nieliberalna jako projekt polityczny . . 51

Bogdan Szlachta, Kryzys liberalnej demokracji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Wartoci w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . 81

Piotr Mazurkiewicz, Czy w epoce postprawdy demokracja wci jeszcze jest moliwa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

ukasz Rozen, Liberalizm i demokracja jako fundamentalny dylemat wspczesnej polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Agnieszka Kasiska-Metryka, Demokracja liberalna w okowach nowego populizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Bohdan Szklarski, Populizm jako normalno w amerykaskiej demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Sara Burchert, Pluralizm mediw a pluralizm w mediach. Rola kreacyjna mediw w ksztatowaniu paszczyzny dyskursu publicznego . . . . . . . . . 151

Piotr led, Alt-right geneza i prba zdefi niowania zjawiska . . . . . . . . . 163

Piotr Borowiec, Kryzys mainstreamu przyczyn sabnicia zaufania do porzdku liberalno-demokratycznego?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Rozdzia II Zagadnienia ustrojowo-prawne i polityczne

Tomasz Kownacki, Funkcjonowanie systemu politycznego z perspektywy demokracji liberalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

6

Spis treci

6

Jerzy Jaskiernia, Wadza sdownicza w warunkach kryzysu demokracji liberalnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Adam Szymaski, Zmierzch demokracji liberalnej? Turcja oraz pastwa Europy rodkowej i Wschodniej w perspektywie porwnawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Iwona Hofman, Media w warunkach kryzysu demokracji liberalnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Alicja Jaskiernia, Kryzys demokracji liberalnej a media . . . . . . . . . . . . . 271

Agnieszka Lipska-Sondecka, Partycypacja obywatelska a samorzd terytorialny. Dylematy obywatela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Anna Kalinowska-elenik, Event jako narzdzie partycypacji obywatelskiej na szczeblu lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Stanisaw Parzymies, Ksztatowanie i realizacja polityki zagranicznej w pastwie demokracji liberalnej na przykadzie V Republiki Francuskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Rozdzia III Kwestie ekonomiczne i spoeczne

Artur Nowak-Far, Liberalny a nieliberalny porzdek gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

Justyna Sikora, Jednolity rynek europejski a spoeczny wymiar Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Wodzimierz Anio, Populizm jako reakcja na neoliberalizm. O spoecznym podou kryzysu demokracji liberalnej . . . . . . . . . . . . . . 373

Krzysztof Szewior, Spoeczno-socjalne implikacje zmierzchu europejskiej demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Rozdzia IV Liberalizm a integracja europejska

Piotr Tosiek, Demokracja bezporednia, midzyparlamentarna czy midzyrzdowa? W poszukiwaniu sposobw demokratyzacji Unii Europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Pawe Stawarz, Relacje Unii Europejskiej z pastwami Kaukazu Poudniowego liberalizm midzyrzdowy versus realizm . . . . . . . . . . 423

Spis treci

Rozdzia V Wok demokracji liberalnej w Polsce

Ryszard Piotrowski, Demokratyczna tosamo Konstytucji RP. . . . . . . . 439

Beata Pajk-Patkowska, Marcin Rachwa, Jaka demokracja w Polsce? Moliwe kierunki rozwoju demokracji w wietle oczekiwa spoecznych oraz postaw elit politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457

Kazimierz Kik, III Rzeczpospolita midzy rynkiem a narodem . . . . . . . 473

Tadeusz Nowak, wiecko pastwa w dokumentach programowych polskich partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

Janusz Ruszkowski, Polska w Unii Europejskiej. W kierunku eurosceptycznej samoizolacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

Arkadiusz Koaczyk, Czy jestemy wiadkami pokolenia modych konserwatywnych Polakw?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

Maciej Kowalczyk, Wybrane formy partycypacji spoecznej w samorzdzie terytorialnym. Dowiadczenia Lublina . . . . . . . . . . . . . 569

Jarosaw Flis, Agnieszka Kwiatkowska, Polski system partyjny idee i identyfi kacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

Beata Sobodzian, Dysfunkcjonalno spoecznoci lokalnych na przykadzie funkcjonowania gdaskich jednostek pomocniczych . . . 607

Noty o redaktorach naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622

9

Table of Contents

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Chapter 1Axiology of Liberal Democracy Existential Issues

Leszek Nowak, Fragile Foundations of Liberal Democracy . . . . . . . . . . . . 31

Andrzej Antoszewski, Non-liberal Democracy as a Political Project . . . . 51

Bogdan Szlachta, Crisis of Liberal Democracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Konstanty Adam Wojtaszczyk, European Union Values . . . . . . . . . . . . . . 81

Piotr Mazurkiewicz, Is Democracy Still Possible in the Post-truth Era? . . 87

ukasz Rozen, Liberalism and Democracy as Fundamental Dilemma of Contemporary Politics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Agnieszka Kasiska-Metryka, Liberal Democracy Dominated by New Populism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Bohdan Szklarski, Populism as a Norm in American Democracy . . . . . . 131

Sara Burchert, Media Pluralism versus Pluralism in Media. Creative Role of Media in Shaping Public Discourse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Piotr led, Alt-right Genesis and an Attempt of Defi nition . . . . . . . . . . 163

Piotr Borowiec, Mainstream Crisis A Reason Why The Trust for Liberal-democratic Order Weakens? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Chapter 2Constitutional-legal and Political Issues

Tomasz Kownacki, Political System Functioning From the Perspective of Liberal Democracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Jerzy Jaskiernia, Judicial Authority in Conditions of Liberal Democracy Crisis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

10

Table of Contents

Adam Szymaski, Twilight of Liberal Democracy? Comparison of Turkey, Central and Eastern Europe States . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Iwona Hofman, Media in Conditions of Liberal Democracy Crisis . . . . . 253

Alicja Jaskiernia, Liberal Democracy Crisis versus Media . . . . . . . . . . . 271

Agnieszka Lipska-Sondecka, Citizen Participation versus Local Government. Dilemmas of a Citizen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Anna Kalinowska-elenik, An Event as a Tool of Citizen Participation at the Local Level . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Stanisaw Parzymies, Shaping and Conducting Foreign Policy in the State of Liberal Democracy on the Example of The French Fifth Republic. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Chapter 3Economic and Social Issues

Artur Nowak-Far, Liberal versus Non-liberal Economic Order. . . . . . . . 329

Justyna Sikora, Single European Market versus a Social Aspect of Europe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Wodzimierz Anio, Populism as a Reaction to Neo-liberalism. Social Background of Liberal Democracy Crisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

Krzysztof Szewior, Public and Social Implications of the Twilight of European Democracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Chapter 4Liberalism versus European Integration

Piotr Tosiek, Direct, Parliamentary Or Intergovernmental Democracy? In Search for Ways to Democratise EU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Pawe Stawarz, Relations of EU with the South Caucasus States Intergovernmental Liberalism versus Realism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

Chapter 5Liberal Democracy in Poland

Ryszard Piotrowski, Democratic Identity of the Polish Republic Constitution. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

Beata Pajk-Patkowska, Marcin Rachwa, What Democracy in Poland? Possible Directions of Democracy Development in the Face of Public Expectations and Attitudes of Political Elites . . . 457

Table of Contents

Kazimierz Kik, The Third Republic of Poland Between The Market and The Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473

Tadeusz Nowak, Secularity of the State in the Policy Documents of Polish Political Parties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

Janusz Ruszkowski, Poland in the European Union. Towards Euro-sceptic Self-isolation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

Arkadiusz Koaczyk, Are We Witnessing A Generation of Young, Conservative Poles? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

Maciej Kowalczyk, Chosen Forms of Public Participation in the Local Government. Experiences of Lublin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569

Jarosaw Flis, Agnieszka Kwiatkowska, Polish Party System Ideas and Identifi cations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

Beata Sobodzian, Dysfunctionality of Local Communities on the Example of Functioning of Auxiliary Units in Gdask . . . . . . . . 607

On Scientifi c Editors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

On Authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622

13

Inhaltsverzeichnis

Einfhrung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Kapitel IAxiologie der liberalen Demokratie existenzielle Probleme

Leszek Nowak, Brchige Grundlagen der liberalen Demokratie . . . . . . . . . 31

Andrzej Antoszewski, Illiberale Demokratie als politisches Projekt . . . . . . 51

Bogdan Szlachta, Kriese der liberalen Demokratie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Werte der Europischen Union . . . . . . . . . 81

Piotr Mazurkiewicz, Ist die Demokratie im Zeitalter des Postfaktischen noch immer mglich? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

ukasz Rozen, Liberalismus und Demokratie als fundamentales Dilemma der Zeitgenssischen Politik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Agnieszka Kasiska-Metryka, Die liberale Demokratie in den Fesseln des neuen Populismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Bohdan Szklarski, Der Populismus als Normalitt in der amerikanischen Demokratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Sara Burchert, Pluralismus der Medien und Pluralismus in den Medien. Die schpferische Rolle der Medien in der Gestaltung einer Ebene des ffentlichen Diskurses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Piotr led, Alt-right Genese und Versuch einer Defi nition des Phnomens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Piotr Borowiec, Krise des Mainstreams als Ursache fr die Abnahme des Vertrauens in die liberal-demokratische Ordnung? . . . . . . . . . . . . . . 175

14

Inhaltsverzeichnis

Kapitel II System-rechtliche und politische Fragestellungen

Tomasz Kownacki, Die Funktionsweise des politischen Systems aus der Sicht der liberalen Demokratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Jerzy Jaskiernia, Die Judikative in der Krise der liberalen Demokratie . . 217

Adam Szymaski, Niedergang der liberalen Demokratie? Die Trkei und die Lnder Mittel- und Osteuropas in einer Vergleichsperspektive. . 237

Iwona Hofman, Die Medien in der Krise der liberalen Demokratie . . . . . . 259

Alicja Jaskiernia, Die Krise der liberalen Demokratie und die Medien . . . 271

Agnieszka Lipska-Sondecka, Brgerliche Partizipation und die kommunale Selbstverwaltung. Die Dilemmata eines Brgers . . . . . . 285

Anna Kalinowska-elenik, Der Event als Werkzeug der brgerlichen Partizipation auf lokaler Ebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Stanisaw Parzymies, Gestaltung und Realisierung der Auenpolitik in einem Staat der liberalen Demokratie am Beispiel der V. Franzsischen Republik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Kapitel III konomische und soziale Fragestellungen

Artur Nowak-Far, Liberale und illiberale Wirtschaftsordnung . . . . . . . . . 329

Justyna Sikora, Europischer Binnenmarkt und der soziale Aspekt Europas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Wodzimierz Anio, Populismus als Reaktion auf den Neoliberalismus. Von der sozialen Grundlage der Krise der liberalen Demokratie . . . . . . 373

Krzysztof Szewior, Gesellschaftlich-soziale Implikationen des Niedergangs der europischen Demokratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Kapitel IV Liberalismus und die europische Integration

Piotr Tosiek, Direkte, parlamentarische oder zwischenstaatliche Demokratie? Auf der Suche nach einem Weg der Demokratisierung der Europischen Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Pawe Stawarz, Beziehungen der Europischen Union mit den Staaten des Sdkaukasus zwischenstaatlicher Liberalismus versus Realismus 423

Inhaltsverzeichnis

Kapitel V Zur liberalen Demokratie in Polen

Ryszard Piotrowski, Demokratische Indentitt der Verfassung der RP . . . 439

Beata Pajk-Patkowska, Marcin Rachwa, Welche Demokratie in Polen? Mgliche Entwicklungsrichtungen der Demokratie angesichts der gesellschaftlichen Erwartungen und der Haltungen der politischen Eliten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457

Kazimierz Kik, Dritte Polnische Republik zwischen Markt und Nation. . 473

Tadeusz Nowak, Skularismus des Staates in den Programmunterlagen der polnischen politischen Parteien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

Janusz Ruszkowski, Polen in der Europischen Union. In Richtung einer euroskeptischen Selbstisolierung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

Arkadiusz Koaczyk, Sind wir Zeugen einer Generation junger konservativer Polen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

Maciej Kowalczyk, Ausgewhlte Formen der sozialen Partizipation an der kommunalen Selbstverwaltung. Erfahrungen Lublins. . . . . . . . . . 569

Jarosaw Flis, Agnieszka Kwiatkowska, Das polnische Parteiensystem Ideen und Identifi kationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

Beata Sobodzian, Dysfunktionalitt der lokalen Gemeinschaften am Beispiel der Danziger Hilfsbehrden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

Verzeichniss wissenschaftlicher Redakteure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

Autorenverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622

17

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

I

, . . . . . . . . . . . . 31

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

, ? . . . . . . . . . . . . . . . . 69

, . . . . . . . 81

, - ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

, Alt-right . . 163

, - ? . . . . . . . . . . . . . . . 175

18

II-

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

, ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

, . . . 253

, . . . . . . . 271

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

, V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

III

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

, . . . . . . 373

K , - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

IV

, , ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

V

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

-, M , ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457

, III . . . . . . 473

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

K, ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569

, , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622

21

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

I

, . . . . . . . . . . . . . . . 31

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

, ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

, . . . . . . 81

, - ? . . 87

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

, Alt-right . . . . . 163

, - ? . . . . . . . . . . . . . . 175

II,

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

, . . 217

, ? . . 237

22

, . . . . . . . . . 253

, . . . . . . . . . . . . 271

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

, V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

III

-, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

, . . . . . . . . . . . . . 373

, - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

IV

, , ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

V

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

-, , ? . . . . . . . . . 457

, III . . . . . . . . . . . 473

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

, ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569

, , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

, . . . . . . . . . . . . . . 607

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622

25

Wstp

Demokracja ujmowana jako forma ustroju politycznego ewoluowaa w pro-cesie historycznym, osigajc rne jakociowo etapy. Jej istotnym prze-jawem byo wyksztacenie si liberalnych zasad spoecznych i politycznych, konstytuujcych przedstawicielski system wadzy. W ujciu teoretycznym de-mokracja liberalna defi niowana jest przez jej zwolennikw jako rodzaj demo-kracji przedstawicielskiej, charakteryzujcy si wolnymi i uczciwymi wybora-mi, pluralizmem politycznym i procesami decyzyjnymi uwzgldniajcymi pra-wa mniejszoci. Ogoszenie przez Fukujam koca historii byo sprzgnite z gloryfi kacj demokracji liberalnej traktowanej jako najlepszy system politycz-ny w historii ustroju pastw. Wspczenie optymizm wyraany wobec demo-kracji liberalnej uleg znaczcemu osabieniu. Prowadzone wrd naukowcw i praktykw pogbione dyskusje z jednej strony dotycz wystpujcych jej de-fi cytw i ogranicze, z drugiej strony artykuowane s czsto rozbiene progra-my naprawcze, dyktowane rnymi zaoeniami normatywnymi/fi lozofi cznymi, ideologicznymi, prawnymi i politycznymi.

Przedmiotowa publikacja Zmierzch demokracji liberalnej? jest nastpstwem toczcego si wrd politologw, socjologw, prawnikw, kulturoznawcw, hi-storykw i medioznawcw dyskursu naukowego. Struktura monografi i obejmu-je trzy konteksty demokracji liberalnej: aksjologiczny, ustrojowo-prawny i poli-tyczny oraz dotyczcy polskich przemian systemowych.

Autorzy w Rozdziale I zajmuj si egzystencjonalnymi problemami aksjolo-gii demokracji liberalnej i jej kryzysu (Leszek Nowak, Bogdan Szlachta, Piotr Mazurkiewicz oraz ukasz Rozen), w tym midzy innymi relacjami midzy de-mokracj i liberalizmem. Problematyka wartoci, ich doboru i miejsca w hierar-chii skadowych tworzcych Uni Europejsk wpisuje si we wskazany wcze-niej dyskurs (Konstanty Adam Wojtaszczyk). Zauwaony zosta rwnie wpyw debaty publicznej i mediw, jako jej wspkreatora, na problematyk poruszan w Rozdziale (Sara Burchert). Napicia midzy demokracj i liberalizmem rodz diagnoz, i istnieje kryzys demokracji w wymiarze liberalnym (Piotr Borowiec, Piotr led). Znaczna cz konserwatystw upatruje w demokracji liberalnej, odwoujcej si do neutralnoci wiatopogldowej, rozdziau pastwa i kocio-a, separowania przestrzeni publicznej od sfery prywatnej, drog do podwaa-nia i negacji wartoci kultury narodowej oraz atomizacji wsplnoty narodowej

26

Wstp

i relatywizmu moralnego. Rne inne kierunki alternatywne i populistyczne (Agnieszka Kasiska-Metryk, Bohdan Szklarski) s sceptyczne wobec liberalnej demokracji. Jej demokratyczno jest kwestionowana ze wzgldu na podzia na rzdzcych i rzdzonych. Demokracja nieliberalna, jako alternatywny projekt po-lityczny (Andrzej Antoszewski), okrelana przez sceptykw i jej przeciwnikw jako ograniczona, delegowana, reim hybrydowy, semidemoktatyczny, mikki autorytaryzm, jest charakteryzowana jako ustrj, gdzie stosowane s demokratyczne procedury i amane prawa obywatelskie i gdzie ma miejsce de-mobilizacja i depolityzacja spoeczestwa (Fared, 2018) oraz rozmontowywanie systemu checks and balances. W konsekwencji na porzdku dziennym staje pro-blem: czy wolno polityczna musi by ograniczana do jej liberalnej formuy. Ja-kie s granice zmian zabezpieczajcych funkcjonowanie wolnoci politycznej?

Autorzy poszczeglnych opracowa zawartych w Rozdziale II zajmuj si logik zmian dokonujcych si w objtych kryzysem demokracji liberalnej sys-temach politycznych (Tomasz Kownacki, Adam Szymaski) i jego paszczy-znach funkcjonowania (Jerzy Jaskiernia, Agnieszka Lipska-Sondecka, Anna Ka-linowska-elenik i Stanisaw Parzymies), a take zmieniajcej si roli mediw (Iwona Hofman, Alicja Jaskiernia).

W Rozdziale III rozpatrywane s uwarunkowania i nastpstwa ekonomiczne i spoeczne liberalnej demokracji (Justyna Sikora) i jej kryzysu (Wodzimierz Anio, Krzysztof Szewior), a take zostay zestawione: liberalny i nieliberalny porzdek gospodarczy (Artur Nowak-Far).

W Rozdziale IV analizowane s wybrane aspekty relacji midzy liberalizmem a integracj europejsk, zarwno w kontekcie poszukiwania demokratycznej legi-tymizacji (Piotr Tosiek), jak i uj metodologicznych problemu (Pawe Stawarz).

Obszerny Rozdzia V jest prezentacj zrnicowanych pogldw i refl eksji wok kondycji demokracji liberalnej w Polsce (Ryszard Piotrowski, Beata Pa-jk-Patkowska, Marcin Rachwa, Kazimierz Kik, Tadeusz Nowak, Maciej Ko-walczyk, Jarosaw Flis oraz Agnieszka Kwiatkowska). Autorzy odnieli si te do problematyki demokracji liberalnej w kontekcie czonkostwa Polski w UE (Janusz Ruszkowski), konserwatywnych wartoci i ich wpywu na mode poko-lenie Polakw (Arkadiusz Koaczyk) oraz problemw zwizanych z funkcjono-waniem spoecznoci lokalnych w RP (Beata Sobodzian).

Koncepcje przedstawione w pracy odzwierciedlaj pogldy poszczeglnych autorw.

Prezentowana publikacja jest nastpstwem wczenia si znacznej grupy uczonych z rnych polskich orodkw akademickich do dyskusji nad kondycj demokracji liberalnej, nastpstwami jej kryzysu i alternatywami rozwoju. Do-konujce si w wymiarze krajowym i midzynarodowym zmiany systemowe zasuguj na kontynuowanie analiz naukowych i dyskusji publicznych.

Konstanty Adam Wojtaszczyk Pawe Stawarz

Justyna Winiewska-Grzelak

27

Introduction

D emocracy understood as a type of political system has evolved in the historical process, reaching stages of various quality. The emergence of liberal social and political principles, which constitute the representative system of power, was its important manifestation. The supporters defi ne liberal democracy as a kind of representative democracy characterized by free and fair elections, political pluralism and decision-making processes which take into account minority rights. The end of history declared by Fukuyama was coupled with the glorifi cation of liberal democracy understood as the best political system in the political history. Nowadays optimism expressed towards liberal democracy has signifi cantly weakened. On the one hand, the in-depth discussions conducted among academic researchers and practitioners concern the present defi cits and limitations, while on the other hand divergent repair programs, dictated by various normative / philosophical, ideological, legal and political assumptions, are often articulated.

The publication Twilight of Liberal Democracy? is a consequence of the ongoing scientifi c discourse between political science academics, sociologists, lawyers, culture experts, historians and media experts. The structure of the book covers three contexts of liberal democracy: axiological context, constitutional-legal and political one, and the one concerning Polish systemic transformations.

The authors of Chapter 1 deal with the existential issues of the axiology of liberal democracy and its crisis (Leszek Nowak, Bogdan Szlachta, Piotr Mazurkiewicz and ukasz Rozen), including, inter alia, relations between democracy and liberalism. Values issues, their selection and place in the hierarchy of components constituting the European Union are part of the above-mentioned discourse (Konstanty Adam Wojtaszczyk). What is more, the infl uence of public debate and its co-creator media on the chapters subject is discussed (Sara Burchert). The tensions between democracy and liberalism generate a diagnosis stating that there is a crisis of democracy in the liberal dimension (Piotr Borowiec, Piotr led). Liberal democracy, which refers to worldview neutrality, is seen by many conservatives as separation of state and church, separation of public space from the private sphere, the way to undermine and negate the values of national culture, and as the atomization of the national community and moral relativism. Other various alternative and populist directions (Agnieszka Kasiska-Metryk,

28

Introduction

Bohdan Szklarski) are skeptical about liberal democracy. Its democratic status is questioned because of the division between the ones who govern and the ones who are governed. Being an alternative political project (Andrzej Antoszewski), non-liberal democracy, described by the skeptics and opponents as limited, delegated, hybrid regime, semidemocratic, soft authoritarianism, is characterized as a system where democratic procedures are applied, civil rights violated, where demobilization and depoliticisation of society take place (Fared, 2018), and where the checks and balances system is disjoined. As a consequence, the question is whether political freedom has to be limited to its liberal formula. What are the borders of changes securing the functioning of political freedom?

The authors of individual papers in Chapter 2 deal with the logic of changes occurring in crisis-covered liberal political systems (Tomasz Kownacki, Adam Szymaski), the areas the crisis functions (Jerzy Jaskiernia, Agnieszka Lipska-Sondecka, Anna Kalinowska-elenik and Stanisaw Parzymies), as well as the changing media role (Iwona Hofman, Alicja Jakiernia).

Chapter 3 discusses the determinants, economic and social consequences of liberal democracy (Justyna Sikora) and its crisis (Wodzimierz Anio, Krzysztof Szewior), as well as liberal and non-liberal economic order (Artur Nowak-Far).

Chapter 4 analyzes selected aspects of the relationship between liberalism and European integration, both in the context of seeking democratic legitimacy (Piotr Tosiek) and the methodological approaches to the problem (Pawe Stawarz).

An extensive Chapter 5 presents diverse views and refl ections on the condition of liberal democracy in Poland (Ryszard Piotrowski, Beata Pajk-Patkowska, Marcin Rachwa, Kazimierz Kik, Tadeusz Nowak, Maciej Kowalczyk, Jarosaw Flis and Agnieszka Kwiatkowska). The authors also referred to the problems of liberal democracy in the context of Polands EU membership (Janusz Ruszkowski), conservative values and their impact on the young generation of Poles (Arkadiusz Koaczyk), as well as issues related to the functioning of local communities in the Republic of Poland (Beata Sobodzian).

Ideas presented in the book refl ect the views of individual authors.The presented publication is a result of the discussion on the condition of

liberal democracy, the consequences of its crisis and development alternatives taken up by a large group of scholars from various Polish academic centers. The systemic changes taking place in the national and international dimension deserve further continuation of scientifi c analysis and public discussion.

Konstanty Adam Wojtaszczyk, Pawe Stawarz

Justyna Winiewska-Grzelak

Rozdzia I

Aksjologia demokracji liberalnej problemy egzystencjalne

31

Leszek Nowak

Kruche podstawy liberalnej demokracji

Abstract

This paper presents an interpretation of the crisis of liberal democracy. The author of this article argues that the current crisis of liberal democracy has deep histori-cal origins. He traces its roots to the Eighteenth century, when the debate between liberals and democrats began. There is nothing surprising in a current disccussion about the prospects of liberal democracy, since the contadictions and tensions between liberalism and democracy were recognized many years ago by such au-thors as Jean Jacques Rousseau, Benjamin Constant, Alexis de Tocqueville and their intellectual succesors. The most important contradiction recognized by the author concerns the democratic concept of sovereignty and the liberal concept of individual rights. Liberals were concerned about the protection of individual rights and they devised a comlex system of separation of powers and checks and balances. Such devices aimed to limit government. For democrats such as Jean Jacques Rousseau limitations imposed on peoples will have no legitimacy, since the peoples will is the only source of the legitimate power. For liberals, liberal democracy is a great achievement. Liberal constitutionalism is considered by them the most valuable component of liberal democracy. Ac-cording to them, the threat comes from the democracy, because the majority often do not want to respect the rule of law, the division of power or the rights of mi-norities. According to some democrats, the rule of law, the division of power or minority rights are just pretexts for restricting democracy. In this way, power is taken from the majority and taken over by the elite.The current dispute over populism is largely a new version of the old dispute between proponents of liberalism and democracy.

K ryzys liberalnej demokracji, z ktrym obecnie mamy niewtpliwie do czy-nienia, jest zjawiskiem niepokojcym, ale nie nowym. Przywyklimy do tego, e poczenie skadnikw demokratycznych i liberalnych w jednym ustroju jest czym naturalnym. Historia liberalnej demokracji tego przewiadczenia nie

32

Leszek Nowak

potwierdza. W istocie od pocztku mielimy do czynienia ze sporem liberaw z demokratami. Wybitni przedstawiciele reprezentujcy obie strony sporu wie-dzieli, jak trudny jest to zwizek. Sigajc do historii tego sporu, zobaczymy, jak problematyczne i kruche s podstawy liberalnej demokracji.

Rousseau otwarcie sporuDemokracja liberalna to fenomen nowoytny. Demokracja ateska pozostaje

wanym rdem inspiracji i punktem odniesienia, ale midzy ni a nowoytny-mi demokracjami nie ma adnej cigoci historycznej. Pocztki dyskusji nad li-beraln demokracj sigaj owiecenia. Autorem, ktry odegra zasadnicz rol w sformuowaniu napi midzy demokracj a liberalizmem, by Jan Jakub Ro-usseau. W okresie, kiedy jeszcze nie uywano sowa liberalizm, Rousseau przed-stawi krytyk zasad, ktre kilka dziesicioleci po jego mierci zostay uznane za podstawy liberalizmu.

Kwesti zasadnicz dla zrozumienia myli Jana Jakuba Rousseau jest kry-tyka postaci, ktra wyonia si na scenie historycznej w nowoytnej Europie bourgeois1. W sensie fi lozofi cznym jest to posta, ktrej obron przedstawili wielcy fi lozofowie liberalizmu Thomas Hobbes i John Locke. Najwaniejszym celem pastwa wedug pierwszego z nich jest zapewnienie pokoju spoecznego, wedug drugiego gwarancja dla wasnoci w szerokim znaczeniu tego pojcia (Locke zalicza tu prawo do ycia, wolnoci i mienia). Dla Rousseau bourge-ois to posta godna pogardy. W jego dziele pojawiaj si dwie postacie ludzkie godne szacunku czowiek naturalny i obywatel. Bourgeois nie jest ani jednym, ani drugim. Pierwszy yje w zgodzie z natur, jego ycie jest caoci. ycie drugiego rwnie jest caoci, ale w innym sensie jest on w caoci oddany swojej ojczynie. Bourgeois znajduje si gdzie pomidzy nimi. Nie znaczy to, e ma pozytywne cechy jednego i drugiego; przeciwnie nie ma adnych z nich. Straci kontakt z natur. yjc w spoeczestwie, kieruje si narzuconymi przez nie sztucznymi potrzebami. Przez to sam staje si sztuczny. Ksztatuje wasn tosamo, porwnujc si z innymi. Przez to z kolei staje si nieautentyczny (Rousseau, 1956). Jednoczenie nie ma zalet obywatela wprawdzie yje w spo-eczestwie, ale traktuje je jako rodek do zaspokojenia wasnych potrzeb. Jego egoizm sprawia, e nigdy nie stanie si w peni lojalnym obywatelem, zdolnym do powicenia dla swojej wsplnoty politycznej.

W fi lozofi i takich liberalnych fi lozofw, jak John Locke, to ochrona wasno-ci prywatnej jest jednym z gwnych celw, dla ktrych powoano rzd oby-watelski. Rousseau czyni wasno prywatn czym problematycznym. Nie jest wprawdzie jak Karol Marks ordownikiem jej zniesienia, ale uwaa due

1 Bardzo wartociow interpretacj pogldw Rousseau jako krytyka liberalizmu przedstawia-j Allan Bloom i Pierre Manent. Ponisze uwagi nawizuj do ich przemyle. Zob. Bloom, 1997; Manent, 1994, rozdz. VI.

33


nierwnoci ekonomiczne za niesprawiedliwe. Za zadanie rzdu uznaje ich ko-rygowanie tak, aby nie byy zbyt due. Nierwnoci ekonomiczne s rdem podziaw w spoeczestwie na grupy reprezentujce rne interesy. Tam, gdzie jednostki identyfi kuj si z partykularnymi interesami, rzecz niemoliw staje si osignicie dobra wsplnego. ycie ekonomiczne nakierowane wycznie na osiganie zyskw wyzwala egoistyczne namitnoci, ktre zdaniem Rousseau powinny by poddane kontroli.

Kluczowym pojciem w myli Rousseau jest wola powszechna termin bdcy rdem wielu nieporozumie. Pojcie to nie ma charakteru empi-rycznego wola powszechna nie jest sum woli wikszoci czy wszystkich obywateli, lecz normatywny wol powszechn jest to, co pozostaje w zgo-dzie z dobrem ogu. Problem, nad ktrym zastanawia si Rousseau, mona sformuowa nastpujco: Co zrobi, aby wola jednostki bya zgodna z wol powszechn?

Rousseau pisze: Gdyby lud dostatecznie uwiadomiony obradowa, a oby-watele wczeniej nie porozumiewali si midzy sob, to z wielkiej liczby drob-nych rnic wynikaby zawsze wola powszechna i obrady byyby zawsze odpo-wiednie. Kiedy jednak powstaj intrygi, zrzeszenia partykularne ze szkod dla ogu, wola kadego z tych zrzesze staje si powszechna wobec jego czonkw, a prywatna w stosunku do pastwa; wwczas mona powiedzie, e ilo gosu-jcych nie wynosi tyle, ile jest ludzi tylko ile jest zrzesze. [] Aby wic mie prawdziwy wyraz woli powszechnej, wanym jest, by nie byo w pastwie spo-eczestwa czciowego [] (Rousseau, 2002, s. 29).

Rousseau jest wic przeciwnikiem istnienia zrzesze partykularnych, czy-li np. partii politycznych, ktrych celem jest obrona partykularnych interesw. Szerzej: jest wrogiem kluczowej dla liberalizmu zasady, jak jest pluralizm po-lityczny. Uwaa, e stoi on w sprzecznoci z dobrem powszechnym. Ten aspekt myli Rousseau jest zbyt radykalny, aby mogli go przyj wspczeni ordow-nicy demokracji. Wprawdzie nie domagaj si oni zniesienia partii politycznych czy grup interesw, ale syszymy czsto, e nie mona pogodzi demokracji ze zbyt duymi rnicami ekonomicznymi2.

Rousseau sprzeciwia si take fundamentalnym zaoeniom liberalnego kon-stytucjonalizmu zasadzie konstytucyjnego ograniczenia wadzy i jej podziau. Pisa: Ot zwierzchnik, ktry skada si tylko z jednostek, nie ma i nie moe mie interesw im przeciwnych; skutkiem tego wadza zwierzchnia nie wymaga wcale gwarancji wobec jednostek, gdy jest niemoliwe, aby ciao chciao szko-dzi wszystkim swym czonkom [] (Rousseau, 2002, s. 21). Lud nie moe chcie dla siebie za. Jego wola jest dobra. Skoro tak, to po co ogranicza wadz i j dzieli?

2 Tak uwaa na przykad Christopher Lasch, do ktrego pogldw odwouj si w dalszej czci artykuu.

34

Leszek Nowak

Wolno liberalna i wolno demokratycznaDowiadczenie rewolucji francuskiej, dla ktrej Rousseau by jednym z inte-

lektualnych punktw odniesienia (Furet, 1997), postawio problem granic wadzy w centrum debaty politycznej. Jednym z autorw, ktry przedstawi ten problem w sposb dogbny, by francuski fi lozof, pisarz i polityk Benjamin Constant.

Problem wolnoci w spoeczestwie nowoytnym Constant wpisuje w wiel-k narracj historyczn. Constant przedstawia kondycj czowieka nowoytnego jako istoty skazanej na samotno i brak spenienia. Jego nieszczcie wyni-ka z niezdolnoci do powicenia, do penej identyfi kacji z wartociami i nie-zdolnoci stworzenia autentycznej wizi z drugim czowiekiem. Dowiadczenie wiata czowieka nowoytnego przedstawione przez Constanta to dowiadczenie dezintegracji, niemonoci jego odczucia jako caoci. Jednostka ma poczucie obcoci w wiecie i zdaniem Constanta tej kondycji nie moemy w sposb radykalny zmieni. Roni go to od wielu nowoytnych prorokw przezwycie-nia alienacji3.

Constant znajdowa si pod ogromnym wpywem dwch wielkich myli-cieli francuskich Monteskiusza i Rousseau. Pierwszy by dla niego mistrzem w myleniu o ustrojach i problemie podziau wadzy. W przypadku Rousseau ten zwizek jest bardziej zoony. Zwykle Constant przedstawiany jest jako krytyk Rousseau, co w duym stopniu jest uzasadnione, jednak warto pamita o tym, jak wiele mu jednoczenie zawdzicza. Constant znajdowa si pod wielkim wpywem diagnozy, ktr przedstawi Rousseau w Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierwnoci. Istotnie twierdzi Constant Rousseau mia racj, e czowiek nowoczesny jest istot targan pragnieniami, ktrych nie jest w sta-nie zaspokoi. yjc w spoeczestwie, skazany jest na nieautentyczno. Nie yje w zgodzie ze swoim naturalnym ja, lecz kreuje swoje zachowanie w taki sposb, aby zyska aprobat w oczach innych. Constant jednak odrzuca jego recept na zmian ludzkiej kondycji. Sdzi, e jej realizacja przyniesie tylko pogorszenie sytuacji czowieka nowoytnego.

W synnym przemwieniu O wolnoci staroytnych i nowoytnych Constant zestawia dwie koncepcje wolnoci i podaje powody, dla ktrych wolno sta-roytna jest nieosigalna dla czowieka nowoytnego. Zacytujmy duszy frag-ment synnego przemwienia: Wolno staroytna polegaa na kolektywnym, lecz bezporednim sprawowaniu wielu czci caej wadzy, na publicznym ob-radowaniu w sprawach wojny i pokoju, na zawieraniu przymierzy z cudzoziem-cami, uchwalaniu praw, ferowaniu wyrokw, badaniu rachunkw, rozporzdze i poczyna urzdnikw, stawianiu ich przed caym narodem, oskaraniu ich, skazywaniu lub uwalnianiu od winy; jednoczenie jednak, nazywajc to wolno-

3 Noel OSullivan w krtkim, ale znakomitym rozdziale powiconym myli Constanta, ze wzgldu na pesymizm, ktry zabarwia jego refl eksj historyczn, nazywa go konserwatywnym liberaem. Zob. OSullivan, 1976, s. 44.

35


ci, staroytni uznawali jako rzecz cakowicie do pogodzenia z ow wolnoci kolektywn zupene podporzdkowanie jednostki wadzy ogu. Nie znaleliby-cie u nich nic z tego, co stanowi o wolnoci u nowoytnych. Wszelkie prywatne poczynania poddane s surowemu nadzorowi. Nie ma niczego, co by byo wyra-zem indywidualnej niezalenoci, ani pod wzgldem sdw, ani wytwrczoci, ani zwaszcza religii. Mono wyboru wasnego kultu, ktra dla nas stanowi jedno z najcenniejszych naszych praw, w oczach staroytnych byaby zbrodni i witokradztwem. W sprawy, ktre nam si zdaj najbardziej bahe, wkracza autorytet spoecznoci, krpujc wol jednostki. [...] Wadza decyduje o spra-wach najbardziej osobistych. Mody Spartanin nie moe swobodnie odwiedza swojej maonki. W Rzymie cenzorzy uwanym okiem ledz ycie rodziny. Prawa rzdz obyczajami, a poniewa obyczaje dotycz wszystkiego, nie ma niczego, o czym by prawa nie stanowiy (Constant, 2002, s. 246).

Od tamtych czasw nastpiy bardzo istotne zmiany. Obecnie ludzie yj w duych pastwach, co sprawia, e bezporednia partycypacja polityczna jest niemoliwa. Ze wzgldu na rozwj handlu i przywizanie do wasnoci prywat-nej czowiek koncentruje si na yciu prywatnym i traci zainteresowanie sfer publiczn. Zdaniem Constanta dopiero w epoce nowoytnej mona mwi o po-jawieniu si jednostki ludzkiej, ja jako wyodrbnionego podmiotu. Staroyt-no to okres, w ktrym czowiek jest czci zbiorowoci. Kondycja moralna czowieka wspczesnego jest zupenie inna. Czowieka staroytnego cechowaa wiara, zdolno do identyfi kacji z wielkimi celami i wartociami. Czowiek no-woytny jest peen wtpliwoci i niezdolny do wiary. Wszystkie te przemiany sprzyjay uksztatowaniu kultury indywidualistycznej skupionej na jednostce. Na czym wic polega wolno nowoytna?

Dla kadego z nich [ludzi nowoytnych] jest to pewno niepodlegania ni-czemu innemu jak tylko prawom, niemono bycia ani zatrzymanym, ani uwi-zionym, ani umierconym czy maltretowanym w jakikolwiek sposb na skutek arbitralnej woli jednego lub wielu osobnikw. Jest to dla kadego z nich prawo do wyraania swoich pogldw, wyboru zajcia i wykonywania go; dysponowa-nia swoj wasnoci, czy nawet jej naduywania, poruszania si bez konieczno-ci proszenia o zezwolenie i zdawania sprawy z motyww i przebiegu podry. Jest to dla kadego z nich prawo do gromadzenia si, bd celem omwienia interesw, bd wyznawania wybranego przez siebie kultu, bd po prostu sp-dzenia swoich dni i godzin w sposb bliski swoim inklinacjom i kaprysom. Jest to wreszcie dla kadego z nich prawo do wywierania wpywu na sprawowanie rzdu, bd przez mianowanie wszystkich lub czci jego funkcjonariuszy, bd przez reprezentacje, petycje, wnioski, ktre rzdzcy musz w mniejszym lub wikszym stopniu bra pod uwag (ibidem).

Biorc pod uwag opisane wyej przemiany, o ktrych Constant pisa z am-biwalencj, rzecz zasadn jest umoliwienie korzystania z wolnoci, jak daje wspczesne spoeczestwo handlowe. Prba powrotu do wolnoci staroytnej,

36

Leszek Nowak

czyli demokracji partycypacyjnej, musi zakoczy si niepowodzeniem, czego dowodem bya dla Constanta rewolucja francuska. Rezultatem bdzie natomiast wzmocnienie wadzy centralnej i osabienie wolnoci jednostki oraz wizi lokal-nych. Wola powszechna, o ktrej z tak aprobat pisa Rousseau, dla Constanta jest narzdziem tworzenia nowego despotyzmu. Constant nie by przeciwnikiem doktryny suwerennoci ludu. W tym punkcie zgadza si z Rousseau. Za jego bd uzna jednak, e przedstawi suwerenno jako warto absolutn i niepo-dzieln. Constant krytykuje teori nieograniczonej wadzy politycznej Rousseau. To ona, wedug mego mniemania, odpowiada za wikszo przeszkd, na ja-kie napotkay rne narody przy prbach ustanowienia wolnoci, za wikszo naduy, jakie wkradaj do kadego bez wzgldu na form rzdu, w kocu za wikszo zbrodni nastpujcych w efekcie spoecznych konfl iktw i politycz-nych wstrzsw (Constant, 2008, s. 18). Wedug Constanta, Rousseau i jego zwolennicy dokonali przesunicia rda suwerennoci z monarchy na lud. Nie dostrzegli jednak, e problem polega na tym, czy wadza jest ograniczona, a nie gdzie jest rdo suwerennoci.

Constant uwaa, e nowoczesne spoeczestwo ma charakter pokojowy. Do tego skania go handel oraz koncentracja jednostki na wasnym yciu prywat-nym. Nie znaczy to wszake, e nie zagraaj mu ekscesy wadzy. Wycofanie ze sfery publicznej otwiera drog ambitnym jednostkom, ktre mog wykorzy-sta takie ideologie, jak nacjonalizm do zdobycia wadzy i narzucenia swoich planw caym narodom. Dlatego, mimo pokojowego nastawienia, nowoytne spoeczestwa mog toczy ze sob krwawe wojny. Wymownym przykadem by Napoleon Bonaparte. Zasada demokratyczna moe sta si wehikuem dla wyniesienia do wadzy jednostek, ktre jej podaj, i wzmocnienia pastwa. Nowym fenomenem, ktry zaobserwowa Constant, analizujc rzdy Bonapar-tego, jest uzurpacja. Tak okrela rzdy, ktre odwouj si do demokratycznej legitymizacji po to, aby uczyni swoj wadz jeszcze silniejsz. Teoria Rous-seau, mimo e tak wielkie znaczenie przypisuje wolnoci, stwarza w praktyce narzdzie dla naduy wadzy.

Constant pisa: Lud zwraca uwag Rousseau jest pod pewnym wzgl-dem zwierzchnikiem, pod innym poddanym; jednak w praktyce te dwie rzeczy mieszaj si ze sob. atwo wpywowym ludziom uciska lud, traktujc go jako poddanych, zmuszajc do wyraania jako jego suwerennej woli tego, co mu dyk-tuj. W tym celu wystarczy sterroryzowa poszczeglnych czonkw wsplnoty, po czym zoy peen hipokryzji hod ogowi (ibidem, s. 25).

I dalej:Wadza owych przedstawicieli jest tym groniejsza, e nazywajc si tylko

posusznymi wykonawcami woli ogu, w rkach maja narzdzia siy i metody uwodzenia konieczne, eby wola ta manifestowaa si tak, jak to im odpowiada. aden tyran nie omieliby si robi we wasnym imieniu rzeczy, ktre czyni dysponenci wadzy ludowej, usprawiedliwiajc to nieograniczon wadz poli-

37


tyczn. Gdy potrzebne im rozszerzenie zakresu wadzy, domagaj si tego od jej posiadacza, ludu, ktrego wszechmoc ma tylko usprawiedliwia ich uzurpacje. Nawet najbardziej niesprawiedliwe ustawy s wice, a najbardziej opresyjne instytucje maj moc zobowizywania, jeli wyraaj wol powszechn (ibi-dem, s. 26).

Wbrew nadziejom ordownikw demokracji wadza ludu nie tylko nie musi doprowadzi do zagwarantowania swobd indywidualnych, ale przeciwnie moe stworzy dla nich jeszcze wiksze zagroenie ni wadza jednostki. Con-stant pisze: Lud, ktry wszystko moe, jest bardziej jeszcze niebezpieczny ni tyran, i tak jak maa liczba rzdzcych nie musi oznacza tyranii, tak ich wielka ilo nie gwarantuje wolnoci. Bowiem to, czy yjemy w wolnym ustroju, czy uciemieni, zaley wycznie od zakresu wadzy politycznej, bez wzgldu na to, w czyich rkach si ona znajduje. Gdy mamy do czynienia z tyrani, jest ona tym straszniejsza, im liczniejsi s tyrani (ibidem, s. 27). I przestrzega: Kiedy nie stawiamy wadzy politycznej ogranicze, przywdcy ludu w ludowym rz-dzie nie s wcale obrocami wolnoci, lecz kandydatami na tyranw, dcymi nie do tego, by znie cic obywatelom wadz absolutn, lecz by j zagarn dla siebie (ibidem).

Za rzecz zasadnicz dla czasw nowoytnych Constant uwaa oddzielenie sfery publicznej i prywatnej oraz ochron tej ostatniej przed ingerencjami z ze-wntrz4. Pisa: Istnieje taka cz czowieka, ktra z koniecznoci pozostaje jednostkowa i na mocy prawa niezalena od wadzy spoeczestwa. Zwierzch-nictwo istnieje tylko w ograniczony i relatywny sposb, koczy si tam, gdzie zaczyna si niezalene, jednostkowe istnienie. I jeli spoeczestwo przekroczy t granic, staje si tak samo winne tyranii jak despota, ktrego jedyny tytu do wadzy to ogie i miecz. Prawowito wadzy zaley tak samo od jej rda, jak od tego, czego dotyczy. Gdy zaczyna obejmowa rzeczy spoza swojej domeny, traci legitymizacj. Gdy spoeczestwo rozszerza nadmiernie zakres swojej wa-dzy, staje si uzurpatorem, gdy czyni tak wikszo staje si fakcj. Nie w ka-dych okolicznociach przyzwolenie wikszoci wystarczy, by nada jej aktom charakter prawny. Istniej czyny, ktrych nic nie moe uprawomocni. Gdy ja-kakolwiek wadza dokonywa zamachu na t cz jednostkowego istnienia, kt-rej tykanie nie ley w jej kompetencjach, niewan staje si kwestia, jakie jest jej rdo czy to jest jednostka czy nard. Nawet jeliby wadza wyraaa wol caego narodu, prcz jednego obywatela, ktrego skrzywdzia, nie bdzie ona prawowit (Constant, 2008, s. 36).

Jaki sposb widzia Constant na ochron wolnoci? Mimo e podziwia Monteskiusza i uwaa go za swojego mentora w myleniu o problematyce ustrojw politycznych, to uwaa, e jego teoria ma powane niedostatki. Je-

4 Na ten problem zwraca uwag Tzvetan Todorov (1999). Wanie dlatego Todorov uwaa, e Constant jest autorem szczeglnie aktualnym.

38

Leszek Nowak

li wadza polityczna jest nieograniczona, podzia wadzy, ktry normalnie jest gwarancj wolnoci, staje si niebezpieczestwem, jeli nie przeklestwem. Ci ktrzy tworz ze prawo, nie bd odczuwa jego konsekwencji, a ci, ktrzy bd je egzekwowa, nie bd poczuwa si do odpowiedzialnoci za samo prawo (ibidem, s. 42). A zatem sam podzia wadzy nie wystarczy. Kwesti zasadnicz jest poddanie jej ograniczeniom prawnym, wyznaczenie im gra-nic, w obrbie ktrych bd mogy si porusza. Szczeglne zagroenie wi-dzia przede wszystkim w legislatywie, ktra, powoujc si na wol ludu, jest skonna do realizacji jego celw z lekcewaeniem konstytucyjnych form. Zagroone jest przede wszystkim sdownictwo. Podobnie jak Monteskiusz, z aprobat odnosi si do ustroju politycznego Anglii, gdzie szczegln rol odgrywa niezalene sdownictwo. Wielkie znaczenie przypisywa take de-centralizacji wadzy i wasnoci prywatnej. W pierwszym przypadku przykad jego rodzimej Szwajcarii dostarcza inspiracji. W drugim przypadku to wanie wasno miaa stwarza naturaln granic dla wadzy. W czasach Constanta bya to przede wszystkim wasno ziemska. Constant dostrzega take poytki z handlu, czyli wasnoci mobilnej. Wanie dlatego, e jest mobilna, staje si trudna do kontroli. Pierwsza wic zapewnia stabilno, druga natomiast bo-gactwo i niezaleno od wadzy.

Kwesti zasadnicz jest narzucenie ogranicze na dziaanie legislatywy. Na-ley stwierdzi, e s rzeczy, ktrych nie obejmuj adne ustawy, inaczej m-wic: istniej takie obszary ycia jednostki, co do ktrych spoeczestwo nie ma prawa wyraa swojej woli (ibidem).

Gwarancj dla dziaania zasady ograniczonej wadzy jest utrwalenie w opinii publicznej przekonania, e tak by powinno. Wszystkie prawdy, ktre uda si uzbroi w niezaprzeczalne dowody, staj si czci powszechnej opinii, a ta wkrtce odnosi zwycistwo. Jeli wic uzna si za suszne, e wadza polityczna musi mie swoje granice, czyli e nie moe istnie w wiecie adna nieograni-czona moc, to nikt, nigdzie nie omieli si jej da. [] Gwarancj da ta sama sia, ktra stanowi pork wszystkich prawd uznanych za suszne opinia pu-bliczna (ibidem, s. 44).

Constant widzia zagroenie dla wolnoci ze strony demokracji, ale sdzi, e demokracja i liberalizm mog pokojowo wspistnie. W pewnym sensie Con-stant bliski by klasycznej koncepcji ustroju mieszanego5, tzn. wierzy w moli-wo wspistnienia w jednym ustroju zasad wywodzcych si z rnych form rzdu.

5 Przypomnijmy krtko, e koncepcja ustroju mieszanego narodzia si w staroytnoci, a jej przedstawicielami byli m.in. Arystoteles i Polibiusz. Uwaali oni, e negatywne cechy, ktre ma kady ustrj, mona zrwnoway, mieszajc skadniki rnych ustrojw (np. monarchii, arysto-kracji i demokracji).

39


Niepewna przyszo wolnoci w demokracjiInny wielki Francuz, ktry rozpocz swoj aktywno publiczn mniej wi-

cej w tym samym czasie, kiedy zmar Benjamin Constant, Alexis de Tocquevil-le tej wiary nie podziela. Demokracja bya dla niego postaci wspczesnego wiata6. Z jego perspektywy nie moe by mowy o tym, e w demokracji mog by obecne inne zasady ustrojowe na tych samych warunkach. Demokracja bya w jego przekonaniu wielk si, ktra zmiota dawny wiat.

Dla Tocquevillea demokracja oznaczaa co wicej ni tylko form rzdu; by to nowy typ spoeczestwa. Zestawia go z istniejcym przez wiele stuleci w Eu-ropie spoeczestwem arystokratycznym. To ostatnie cechowaa hierarchia, bliskie wizi osobiste i nierwno. Spoeczestwo demokratyczne natomiast charaktery-zowaa rwno, ktra bya nie tyle stanem faktycznym (nigdy nie istnieje idealna rwno), ile swego rodzaju namitnoci. Spoeczestwo, ktre najwyej ceni rwno, nie zawsze obawia si Tocqueville bdzie szanowa wolno.

Tocqueville dostrzega szereg zagroe dla wolnoci w demokracji7. Za-znaczmy, e zagroenia, o ktrych pisa, nie maj charakteru zewntrznego, lecz s niejako wpisane w natur spoeczestwa demokratycznego. Bdziemy y w demokracji, ale moe ona przybra posta bardzo odpychajc. Na czym polegaj te zagroenia? Tocqueville zmaga si z tym problemem przez wiele lat i w rnych swoich pracach zwraca uwag na nieco inne problemy. Cech wspln bya ich nowo wczeniej nie byy one znane ludziom Zachodu. Tocqueville wprawdzie uywa poj, ktre przywodz na myl zjawiska znane z przeszoci (despotyzm, tyrania, cezaryzm itd.), ale jednoczenie podkrela prowizoryczny charakter tych poj uywa ich, poniewa nie istniej terminy, ktre w sposb adekwatny oddayby charakter nowych zagroe.

Niektre zjawiska znane byy przede wszystkim z historii najnowszej Fran-cji. Panowanie dwch Napoleonw skonio go do uznania, e ten typ wadzy jednostki jest zjawiskiem nowym. Dlatego porzuci pojcie cezaryzm, docho-dzc do wniosku, e analogia z wadz rzymskich cesarzy nie jest adekwatna, poniewa nowa wadza jest znacznie gbiej ingerujca w ycie jednostek. Na podstawie obserwacji II Cesarstwa we Francji Tocqueville zwrci uwag na zjawisko dyktatury (imperialny despotyzm, militarna tyrania), uywajcej de-mokratycznej legitymizacji dla swojej wadzy osobistej.

Zagroenie moe stwarza take parlament, ktry przejawia nadmiern ak-tywno w zakresie legislacji, regulujc dziedziny, ktre wczeniej nie podlega-y prawu. Tego typu zagroenie legislacyjnym despotyzmem jest charaktery-styczne dla ustrojw, w ktrych istnieje parlament jednoizbowy, dlatego Tocqu-eville by zwolennikiem bikameralizmu na wzr amerykaski.

6 Znakomitym wprowadzeniem do myli Tocquevillea, w szczeglnoci jego sposobu rozu-mienia demokracji, jest ksika Harveya C. Mansfi elda (2010).

7 Bardzo dobrym podsumowaniem tego tematu jest artyku Melvina Richtera (2006).

40

Leszek Nowak

W swoim synnym dziele O demokracji w Ameryce Tocqueville wprowadzi dwa pojcia opisujce charakter zagroenia, ktre stwarza spoeczestwo demo-kratyczne dla wolnoci: tyrania wikszoci oraz demokratyczny despotyzm (uywa take zastpczo poj nowy despotyzm i despotyzm administracyj-ny). W przeszoci tyranami byy jednostki, ktre przeladoway poddanych fi zycznie. Wadza demokratyczna nie jest jednak skonna do okruciestwa. O ile dawna wadza ujarzmiaa ciao, o tyle wadza demokratyczna ma zapdy do ujarzmienia ludzkiej duszy8.

W przypadku demokratycznego despotyzmu mamy do czynienia z wadz nadopiekucz. Bierno spoeczestwa, obsesyjne zainteresowanie wasnym dobrobytem, zanik wizi spoecznych i indywidualizm (rozumiany przez Tocqu-evillea jako zjawisko negatywne skonno do izolacji) otwieraj pole dla procesu rozrostu wadzy i jej coraz gbszej ingerencji w ycie jednostki. Pa-stwo przemienia obywateli w stado owiec przemysowych potulne, bierne jednostki, pozbawione wasnej woli a samo staje si pasterzem. W synnym fragmencie O demokracji w Ameryce Tocqueville nastpujco opisa wizj przy-szoci: Kiedy prbuj sobie wyobrazi ten nowy rodzaj despotyzmu zagraaj-cy wiatu, widz nieprzebrane rzesze identycznych i rwnych ludzi, nieustannie krccych si w kko w poszukiwaniu maych i pospolitych wzrusze, ktrymi zaspokajaj potrzeby swego ducha. Kady z nich yje w izolacji i jest obojtny wobec cudzego losu; ludzko sprowadza si dla niego do rodziny i najbliszych przyjaci; innych wspobywateli, ktrzy yj tu obok, w ogle nie dostrzega; ociera si o nich, ale tego nie czuje (Tocqueville, 1996, s. 329).

I dalej:Ponad wszystkimi panuje na wyynach potna i opiekucza wadza, ktra

chce sama zaspokoi ludzkie potrzeby i czuwa nad losem obywateli. Ta wa-dza jest absolutna, drobiazgowa, pedantyczna, przewidujca i agodna. Mona by j porwna z wadz ojcowsk, gdyby celem byo jej przygotowanie ludzi do dojrzaego ycia. Ona jednak stara si nieodwoalnie uwizi ludzi w stanie dziecistwa (ibidem).

Wbrew wyobraeniom, ktre panuj w demokracji, wcale nie przyczynia si ona do poszerzenia zakresu wolnoci jednostki i ograniczenia wadzy. Tocquevil-le uwaa jednak, e demokracj mona na rne sposoby uszlachetnia. Jednym z nich s stowarzyszenia, czyli to, co dzisiaj nazywamy spoeczestwem obywa-telskim. Jeli jednostki bd si angaowa w sferze publicznej w rnego typu organizacje, wwczas stworz pewnego rodzaju bufor powstrzymujcy wadz

8 Na podobne zagroenie, w duej mierze pod wpywem Tocquevillea, zwraca uwag John Stuart Mill. Dla niego najwikszym problemem wspczesnych spoeczestw demokratycznych bya tyrania obyczaju. Wikszo uprawia tyrani spoeczn straszniejsz od wielu rodzajw politycznego ucisku; albowiem chocia nie grozi zazwyczaj tak surowymi karami, to pozostawia mniej sposobw ucieczki, wnika o wiele gbiej w szczegy ycia i ujarzmia sam dusz (Mill, 2006, s. 97).

41


przed ekspansj. Pojcie stowarzyszenia naley tutaj rozumie bardzo szeroko. Z punktu widzenia Tocquevillea take zaangaowanie na przykad w prace sa-morzdu lokalnego mona zakwalifi kowa jako realizacj idei stowarzyszenia.

W opinii Tocquevillea od demokracji nie ma odwrotu, ale jej charakter nie jest przesdzony. Moe ona by ustrojem szanujcym wolno, ale moe si take przemieni w rodzaj nowego despotyzmu, w ktrym moliwo wyboru zostanie zredukowana do bahych spraw.

Pogarda tumuTo, co Tocqueville opisywa jako ostrzeenie, kilkadziesit lat pniej, zda-

niem wielu obserwatorw, stao si rzeczywistoci. Emancypacja jednostki nie doprowadzia do powstania spoeczestwa skadajcego si z autonomicznych jednostek, cieszcych si swobod pod rzdami prawa, lecz do triumfu czowieka masowego9. W 1895 r. francuski psycholog Gustav Le Bon obwieci, e yjemy w erze tumu (Le Bon, 2016). Tum to nie tyle zbir ludzi w jednym miejscu, ile raczej zjawisko jakociowe to kierowanie si irracjonalnymi skonnociami. Triumf tumu to klska kultury racjonalistycznej i liberalnego indywidualizmu.

Tez t jeszcze mocniej sfomuowa kilkadziesit lat po Gustavie Le Bon hiszpaski fi lozof Jos Ortega y Gasset w eseju Bunt mas (1930). Ortega y Gas-set przedstawi profi l psychologiczny czowieka masowego i rnego rodzaju konsekwencje jego triumfalnego wkroczenia na scen historyczn. Piszc o czo-wieku masowym, Ortega y Gasset nie kierowa si uprzedzeniem klasowym. Cech czowieka masowego nie przypisuje jednej klasie spoecznej. Wyjania, e Spoeczestwo jest zawsze dynamicznym poczeniem dwu czynnikw: mniej-szoci i mas. Na mniejszo skadaj si osoby lub grupy osb charakteryzujce si pewnymi szczeglnymi cechami. Natomiast masa to zbir osb nie wyr-niajcych si niczym szczeglnym (Ortega y Gasset, 1995, s. 10).

Czowiek masowy ma psychik rozpuszczonego dziecka. Do wiata odnosi si w sposb roszczeniowy, nie wymagajc jednoczenie nic od siebie. Cechuje go radykalny brak poczucia wdzicznoci w stosunku do ludzi, ktrym zawdzi-cza swoje bardzo dogodne pooenie, i jednoczenie poczucie nieograniczonych moliwoci. Ortega y Gasset uwaa, e cywilizacja europejska, ktrej osi-gnicia s nadzwyczajne, jest bardzo krucha i dla swego przetrwania potrzebuje ludzi, ktrzy to rozumiej. Czowiek masowy z ca pewnoci tej cywilizacji nie ochroni. Nowy plebs, dziedziczc dorobek dugiej i znakomitej przeszoci znakomitej ze wzgldu na natchnienie i trud jest przez wspczesny wiat rozpuszczony. Rozpuszcza to znaczy nie ogranicza da i potrzeb, to znaczy wpaja danemu osobnikowi przekonanie, e wszystko mu wolno i e do niczego nie jest zobowizany (ibidem, s. 56).

9 Na temat emancypacji zob. Filipowicz, 2007, cz. II, rozdz. I.

42

Leszek Nowak

Rysem czowieka masowego jest hermetyczno duszy, ktrej konsekwencj jest zupena niezdolno do dyskusji, nieumiejtno suchania innych. Po co sucha innych, skoro wszystko, czego potrzeba, ma si ju we wasnym wn-trzu? (ibidem, s. 70).

Demokracja liberalna bya dla Ortegi y Gasseta wielkim osigniciem cywi-lizacyjnym. Walk fi zyczn zastpia dyskusj; przyznaa prawo gosu mniej-szociom, mimo e tego robi nie musi. Czowiek masowy do tak rozumianej demokracji liberalnej nie ma szacunku. Nowe haso rozbrzmiewajce w Europie brzmi koniec z dyskusjami. Bunt mas w jego przekonaniu stanowi miertelne zagroenie dla demokracji liberalnej, z naciskiem na liberalny element ustrojw zachodnich. Nie oznacza to wszake koca demokracji, lecz pojawienie si no-wej, zwyrodniaej jej postaci.

Kilkanacie lat po publikacji Buntu mas Ortega y Gasset, odnoszc si do sy-tuacji w swoim kraju, pisa: Duch plebejski, ktry panuje w wiecie, tyranizuje Hiszpani. Ortega y Gasset uwaa, e mamy do czynienia z nowym zagroe-niem plebsokracj (rzdami plebsu), ktr uwaa za najbardziej uwaczaj-c form despotyzmu (Ortega y Gasset, 1957, s. 53). Zagroenie, ktre Ortega y Gasset widzia w demokracji, wyjania, przytaczajc anegdot o ministran-cie, ktry zapomnia swojej kwestii i na wszystkie pytania ksidza odpowiada: Niech bdzie pochwalony wity Sakrament. W perwersyjnej wersji demokra-cja staje si wanie tak odpowiedzi na kade pytanie. Jednak zdaniem Ortegi y Gasseta demokracja ma ograniczon sfer dziaania. Z dezaprobat odnosi si do ekspansji egalitaryzmu do kadej sfery ludzkiego ycia. Widzia w tym przejaw zwycistwa plebejskiej przecitnoci. Rwno pojmowana radykalnie oznacza triumf plebejskich norm w kadej sferze ycia. Ortega y Gasset oba-wia si demokracji rozumianej jako negatywna zasada, niszczca w imi rw-noci kad istniejc hierarchi. Nie sprzeciwia si demokracji w oglnoci, sprzeciwia si natomiast takiej jej postaci, ktra zostaa zdominowana przez plebejsko. Za swego rodzaju kryterium odrniajce demokracj zasugujc na szacunek od demokracji plebejskiej uwaa nastpujcy test: Jeli kto uwa-a, e traktowanie go jako rwnego w kadej sytuacji, niezalenie od zasug lub przewinie, jest dogmatem, to mamy do czynienia z zachowaniem typowym dla demokracji plebejskiej. Dawniej impuls demokratyczny zasugiwa na szacunek, by impulsem serca. Obecnie ju tak nie jest. Sympatia dla demokracji staje si wynaturzonym pragnieniem rwnoci.

Jos Ortega y Gasset by czytelnikiem Fryderyka Nietzschego i odnosi si aprobatywnie do wielu jego myli. W przypadku krytyki demokracji przywo-ywa pojcie resentymentu (Nietzsche, 1997, s. 4548). Pojcie to Nietzsche interpretowa jako przejaw uczu negatywnych. Ludzie, ktrzy pewnych rzeczy nie s w stanie osign, deprecjonuj je, uwaajc za co niewartego stara. Dla wyjanienia fenomenu resentymentu przywoywana jest niekiedy ba o li-sie i winogronach. Lis, ktry w bani Arystofanesa nie potrafi dosign wino-

43


gron, racjonalizowa sobie porak, mwic, e prawdopodobnie winogrona s kwane i niedojrzae. Ortega y Gasset zauwaa jednak, e lis nie kwestionowa, e winogrona mog by sodkie i smaczne. Wspczenie jednak demokraci nie s nawet w stanie doceni wartoci, ktrych nie mog osign. Czowiek de-mokratyczny charakteryzuje si nie tylko tym, e nie szanuje innych, ale take siebie samego i ludzi sobie podobnych. Dla Ortegi y Gasseta demokracja staa si pewnego rodzaju degeneracj ludzkiej istoty.

* * *Dowiadczenie totalitaryzmu w XX w. pozostawio co najmniej ambiwalent-

ny stosunek do demokracji. W retoryce opozycji antykomunistycznej w bloku wschodnim demokracja traktowana bya jako przeciwiestwo totalitaryzmu. Liberaowie zachodni zwracali jednak uwag, e to nie demokracja jest przeci-wiestwem totalitaryzmu, lecz liberalizm10. W ustroju totalitarnym wadza miaa ambicj kontroli caoci ycia jednostki; liberalizm natomiast ustanawia granice dla wadzy. Liberalizm odpowiada na pytanie o granice wadzy, opowiadajc si za rzdem ograniczonym; demokracja to odpowied na pytanie o rda wadzy odpowied demokratw brzmi, e to lud jest rdem wadzy. Totalitaryzm i demokracja, widziane z takiej perspektywy, nie musz stanowi przeciwie-stwa. Do sownika politologii XX w. weszo pojcie demokracja totalitarna stworzone przez Jacoba Talmona, ktry rda takiej formy rzdu wywodzi z rewolucji francuskiej (Talmon, 2015).

Trzeba pamita, e Adolf Hitler doszed do wadzy w wyniku demokratycz-nych wyborw i przynajmniej do wybuchu II wojny wiatowej by rzeczywicie bardzo popularnym politykiem w Niemczech. Historyk Golo Mann pisa: Moim rodakom, Niemcom, nie jestem w ogle w stanie od nowa cakowicie zaufa, nie jestem ju w stanie od nowa cakowicie zaufa ludziom, zwaszcza e Niemcy s rwnie ludmi i wysoce cywilizowanymi Europejczykami. Wszystko, cokolwiek bymy jeszcze chcieli zrobi i do czego chcielibymy dy, pozostaje w cieniu Auschwitz i Treblinki oraz warszawskiego getta (Mann, 1997, s. 303). Demo-kracja implikuje minimum zaufania do ludu. Jeli patrzymy na lud przez pryzmat takich dowiadcze, jak Holocaust, o takie zaufanie trudno. Dowiadczenie naro-dowego socjalizmu kadzie si cieniem na wspczesnych demokracjach.

Liberaowie, widzcy oparcie dla wolnoci indywidualnej w wolnym rynku, zwracaj uwag na to, e mechanizmy demokratyczne stwarzaj zagroenie dla wasnoci. Politycy, aby zdoby gosy wyborcw, obiecuj im rnego rodza-ju korzyci, co sprawia, e zwikszaj si funkcje redystrybucyjne pastwa. Ta swego rodzaju korupcja polityczna czyni z demokracji wtpliwego sprzymie-rzeca dla wolnoci11.

10 O problematycznoci, co jest przeciwiestwem totalitaryzmu zob. Minogue, 2006.11 Znany wspczesny libertarianin Hans-Hermann Hoppe doszed nawet do wniosku, e

z punktu widzenia wolnoci rynkowych bardziej korzystnym ustrojem jest monarchia (zob. Hop-pe, 2006).

44

Leszek Nowak

Demokracja nieliberalna W cigu ostatnich lat wielk popularno zyskao pojcie demokracji nielibe-

ralnej. W jej ocenie skupiaj si jak w soczewce odmienne oczekiwania wobec demokracji.

W ksice The Future of Freedom. Illiberal Democracy at Home and Abroad amerykaski politolog Fareed Zakaria pokazuje, e demokracja cz-sto stanowi zagroenie dla liberalnych swobd (Zakaria, 2003). Zakaria pi-sze o triumfalnym pochodzie demokracji, ktra nie tylko wprowadzia now zasad legitymizacji wadzy, ale rewolucjonizuje niemal kad sfer nasze-go ycia. Jestemy wiadkami upadku dawnych hierarchii i kwestionowania odziedziczonych nierwnoci. Nawet kapitalizm, ktry zdaniem niektrych demokratw jest rdem erozji demokracji, przyczyni si do rozproszenia wasnoci, a nie jej koncentracji, jak prorokowali zwolennicy Karola Marksa. Rozwj technologii, ktry w przeszoci sprzyja koncentracji wadzy, obecnie prowadzi do jej rozproszenia.

Zakaria zwraca take uwag na rol odgrywan przez demokracj w stosun-kach midzynarodowych. Staa si ona swego rodzaju ortodoksj, jedyn pra-womocn form rzdu. Nawet przywdcy pastw niedemokratycznych otwarcie nie kwestionuj tej zasady.

Zakaria widzi szereg negatywnych konsekwencji tego procesu. W stosunkach midzynarodowych promowanie ustroju demokratycznego prowadzi do destabi-lizacji ustrojw autorytarnych, ktre jednak zapewniaj stabilno. Alternatyw dla nich nie jest stabilna demokracja, lecz chaos albo jak w przypadku pastw muzumaskich religijna dyktatura.

Przede wszystkim jednak Zakaria zwraca uwag na negatywne konsekwen-cje, jakie te przemiany wywieraj na ustroje w wiecie zachodnim. Jego zdaniem nigdy nie byy one czystymi demokracjami, lecz ustrojami mieszanymi. W ustrojach zachodnich wan rol odgrywaj korporacje zawodowe, biznes, kocioy itd. Wpyw, czsto nieformalny, wywierany przez te organizacje, jest wan czci ycia politycznego na Zachodzie. Tym, co najbardziej ceni Zaka-ria, jest liberalny konstytucjonalizm, na ktry skadaj si nastpujce elemen-ty: rzdy prawa, podzia wadzy, swobody indywidualne zagwarantowane przez prawo. Teza Zakarii jest nastpujca: demokracji jest dzisiaj za duo; jej ekspan-sja odbywa si kosztem liberalnych skadnikw zachodnich ustrojw.

Dla zilustrowania problemu, ktry pojawia si, kiedy demokracja bezpored-nia zaczyna zastpowa instytucje liberalne, Zakaria odwouje si do dowiad-cze Kalifornii. W tym stanie od lat 70. XX w. na coraz szersz skal stosuje si instytucj referendum. Jednym ze skutkw jest ksztatowanie systemu prawne-go przez tworzone ad hoc koalicje referendalne. Mimo e Kalifornia naley do najbogatszych stanw amerykaskich jako usug publicznych w tym stanie naley do najgorszych w caych Stanach Zjednoczonych.

45


Zakaria zauwaa, e demokracja wbrew pozorom nie przyczynia si do wzro-stu autorytetu instytucji publicznych. W Stanach Zjednoczonych to nie Kongres czy prezydent ciesz si najwikszym autorytetem, lecz Urzd Rezerwy Fede-ralnej (FED), armia i sdy skad adnej z tych instytucji nie pochodzi z demo-kratycznych wyborw.

Dla Zakarii demokracja nieliberalna to demokracja, ktra utracia najcenniej-sze skadniki, przesdzajce w przeszoci o jej wartoci. Termin ten jednak zy-ska take swoich zwolennikw. Premier Wgier Viktor Orbn w przemwieniu z 26 lipca 2014 r. podj si obrony tego pojcia12.

Orban zauway, e jeli pastwo nie jest liberalne, to nie znaczy, e nie jest demokratyczne i e nie respektuje swobd obywatelskich. Analizujc dowiad-czenia swojego kraju po upadku komunizmu, stwierdza, e liberalizm zawid. Liberalna demokracja nie osigna wielu celw. Nie zdoaa zobligowa rzdw do suenia interesowi narodowemu, a nawet samo to pojcie zostao zakwestio-nowane. Nie chronia publicznej wasnoci, ktra ma kluczowe znaczenie dla przyszoci narodu. Nie uchronia kraju przed zadueniem.

Poraka liberalnej demokracji w rozwizywaniu najwaniejszych problemw kraju wie si, zdaniem Orbna, ze saboci liberalnej teorii. Liberalna zasada goszca, e moja wolno koczy si tam, gdzie zaczyna si wolno drugie-go czowieka, ma praktyczny mankament nie precyzuje, kto decyduje o tym, gdzie zaczyna si wolno drugiego czowieka. W praktyce, jego zdaniem, de-cyduj najsilniejsi. Tak w kadym razie byo na Wgrzech, a przykadem byo dziaanie bankw wobec swoich kredytobiorcw.

Wedug Orbna, demokracja nieliberalna ma oczywiste przewagi nad demo-kracj liberaln. Demokracja nieliberalna nie odrzuca takich liberalnych warto-ci, jak wolno, ale nie czyni ich centralnymi dla organizacji spoeczestwa. Wgrzy s wsplnot, a nie zbiorem wyizolowanych jednostek, i jako wsplnota musz by wspierani przez pastwo, czego demokracja liberalna nie czynia.

Inny problem z liberalizmem to dziaanie spoeczestwa obywatelskiego. Dowiadczenie funkcjonowania III sektora na Wgrzech, zdaniem Orbana, po-kazuje istotny problem liberalizmu. Organizacje pozarzdowe, tworzce III sek-tor, ktre w teorii powinny by tworzonymi oddolnie stowarzyszeniami, wyraa-jcymi interesy i potrzeby jednostek, w praktyce s zorganizowanymi odgrnie instytucjami, dla ktrych pracuj profesjonalni politycy opacani z zagranicy. Organizacje te stay si instrumentami wpywu na polityk wewntrzn przez podmioty zagraniczne. W praktyce wic III sektor, tak bardzo broniony przez liberaw, osabia zdolno pastwa wgierskiego do realizacji interesu narodo-wego. Zdaniem Orbna pastwo powinno by zorganizowane wok celu, jakim

12 Przemwienie w Bile Tunad (Tusndfrd) z 26.07.2014 mona znale na: https://buda-pestbeacon.com/full-text-of-viktor-orbans-speech-at-baile-tusnad-tusnadfurdo-of-26-july-2014/ (dostp 20.07.2017).

46

Leszek Nowak

jest interes narodowy, a nie wolno jednostki. A temu celowi sprzyja demokra-cja nieliberalna.

* * *Spektakularnym przedmiotem sporu o charakter demokracji liberalnej staa

si rola sdownictwa w tym ustroju. Liberaowie broni trjpodziau wadzy, widzc zagroenie dla wadzy sdowniczej przede wszystkim we wadzy usta-wodawczej. Pozycja, jak zajmuje sdownictwo, w tym przede wszystkim sdy konstytucyjne, w oczach liberaw jest wskanikiem zdrowia liberalnej demo-kracji.

Zjawiskiem obserwowanym w wielu demokracjach zachodnich jest przesu-nicie rozstrzygania wanych problemw z cia reprezentacyjnych do sdw. Liberaowie w Stanach Zjednoczonych widz na przykad due korzyci ze wzmocnienia pozycji Sdu Najwyszego. Dziki jego orzeczeniom udao si zrealizowa cele istotne dla liberaw. Proces ten ma take wielu krytykw. Bo-gusaw Wolniewicz nazywa go erozj sdownicz Przez erozj sdowni-cz rozumiem widoczn w pastwach demokratycznych tendencj, by wadz w imi obiektywizacji i odpolitycznienia jej decyzji przesuwa z orga-nw przedstawicielskich ku organom sdowniczym, ku sdom i sdziom. S-downictwo przeradza si w ten sposb coraz bardziej w sdowadztwo. Decyzje polityczne, z natury swojej wyraajce realny stosunek si w starciu interesw, maskowane s jako rozstrzygnicia czysto prawne, od owej walki interesw ja-koby niezalene (Wolniewicz, 2016, s. 195).

Proces ten nabra najwikszej dynamiki w Stanach Zjednoczonych, gdzie kilka wielkich problemw spoecznych zostao rozstrzygnitych przez Sd Naj-wyszy, mimo wtpliwej legitymacji do podejmowania decyzji w takich spra-wach. Przykadem mog by osawione decyzje: Brown v. Board of Education z 1954 r., znoszca segregacj rasow w szkoach, oraz Roe v. Wade z 1973 r., wprowadzajca dosy liberalne zasady dotyczce aborcji.

Anthony Scalia, zmary niedawno sdzia Sdu Najwyszego, komentowa jego dziaalno z nieskrywan zoliwoci: Jak wiedz tajemn mona si zastanawia zostaj natchnieni prawnicy, kiedy staj si sdziami tego Sdu Najwyszego? Dzie za dniem, sprawa za spraw, [Sad Najwyszy] zajty jest projektowaniem dla kraju konstytucji, ktrej nie rozpoznaj (Bork, 2007, s. 29). Robert H. Bork dodaje: Przewaajca cz czonkw Sdu Najwyszego wy-daje si by gnostykami, mocno wierzcymi w to, e maj dostp do mdroci, ktrej odmwiono reszcie z nas (ibidem).

Cytowany Robert H. Bork13, inny sawny krytyk Sdu Najwyszego, tak pod-sumowuje jego prac: [W]ikszo sdziw Sdu Najwyszego zdecydowaa si rzdzi nami bez jakiegokolwiek uzasadnienia w prawie. Jeli istnieje fak-

13 Jego ksika The Tempting of America. The Political Seduction of Law (1991 r.) jest najbar-dziej szczegow krytyk ewolucji Sdu Najwyszego.

47


tyczna konstytucja, to moe ona tylko by zestawem zasad, ktre sami tworz-cy konstytucj uwaali, e ustanawiaj.

Doprowadzono do tego, e pomys, i konstytucja powinna by interpreto-wana wedug tego pierwotnego rozumienia, wydaje si stanowiskiem skrajnym. jest to wygodne dla tych, ktrzy chc wynikw, jakich nie zapewni im demokra-cja, ale prawda jest taka, e naruszenie pierwotnego rozumienia powinno by stanowiskiem skrajnym (ibidem, s. 31).

Podstaw do orzekania nie jest wic tekst konstytucji, lecz aktualnie panujce opinie w liberalnej elicie Ameryki.

Liberalizm kojarzony z obron kapitalizmu rwnie bardzo czsto przedsta-wiany jest nie jako sprzymierzeniec, lecz strategiczne zagroenie dla demokra-cji. Dobrym przykadem mog by pogldy znanego teoretyka polityki Sheldona Wolina (Wolin, 2008). Jego zdaniem demokracja przestaa by rzdami ludu, dla ludu i przez lud, a zostaa inkorporowana przez kapitalizm, ktry wykorzystuje j do realizacji interesw najpotniejszych podmiotw gospodarczych. Mimo pozorw zachowania pluralizmu i wolnoci sowa demokracja przestaa by re-sponsywna wobec oczekiwa ludu. Brakuje w niej opozycji, ktra formuuje spjn alternatyw programow. Mamy do czynienia z cakowitym prymatem gospodarki, a wszystko, co stoi na przeszkodzie tej zasadzie, jest niszczone. W czasie zimnej wojny, w imi walki z komunizmem, nastpia konsolidacja ka-pitalizmu na Zachodzie. Zdaniem Wolina klska komunizmu nie oznacza zwy-cistwa demokracji, lecz kapitalizmu. Wadza polityczna tylko odzwierciedla realny ukad interesw gospodarczych.

PopulizmPojcie populizm zwykle uywane jest z negatywn konotacj. Ta kono-

tacja jest bardzo negatywna w Europie, nieco mniej w Stanach Zjednoczonych. Amerykanie maj tradycj populizmu sigajc XIX w., kiedy to ruchy rady-kalnej demokracji sprzeciwiy si kapitalizmowi, zbyt duym nierwnociom spoecznym i centralizacji wadzy w obronie wsplnot lokalnych. Populizm w bardziej przychylnej interpretacji moe by rozumiany jako sposb na oy-wienie demokracji. Tak to postrzega Christopher Lasch, amerykaski krytyk wspczesnego ksztatu demokracji liberalnej. W jego przekonaniu demokracja amerykaska to wanie gwnie o niej pisa znajdowaa si w stanie g-bokiego kryzysu. Jednym z jego aspektw bya zdrada demokracji przez elity (Lasch, 1995). Lasch odwraca tez Ortegi y Gasseta, twierdzc, e to nie masy si zbuntoway, zagraajc demokracji, lecz elity. Wszystkie negatywne cechy, ktre Ortega przypisywa masom, dzisiaj posiadaj wanie elity. Dominujcym modelem kariery w Ameryce staa si ucieczka przed losem zwykych ludzi. Styl ycia tej elity jest w pewnym sensie parodi wartoci liberalnych. Fascynuje je kapitalizm, ich indywidualizm przeradza si w narcystyczny egoizm, gardz

48

Leszek Nowak

tradycyjnymi wartociami, zaciankowoci, a ich sposb ycia stanowi uciele-nienie kosmopolitycznych wartoci. S doskonale mobilne, co oznacza, e nie poczuwaj si do poczucia lojalnoci wobec jakiejkolwiek wsplnoty czy miej-sca. Liberalna demokracja staa si zbiorem procedur i instytucji, dziki ktrym liberalna elita moe wie ycie bez poczucia odpowiedzialnoci wobec reszty spoeczestwa. W odrnieniu od liberaw kadcych nacisk na rol instytucji i praw chronicych indywidualne swobody, Lasch widzi w demokracji pewien etos to szkoa ksztatowania ludzkich charakterw. Obecny kryzys demokracji jest rezultatem odejcia od takiego sposobu jej rozumienia.

Liberalna demokracja w oczach niektrych krytykw staa si po prostu ustrojem, w ktrym rzdzi liberalna elita. Rzdw nie naley w tym przypadku rozumie wsko jako rzdy osb, ktre zajmuj najwysze urzdy w pastwie. Take wiat mediw, biznesu, instytucji edukacyjnych i kulturalnych zdomino-wany jest wedug tej interpretacji przez ludzi o liberalnych pogldach.

Problemy wczeniej znane gwnie z dowiadcze Stanw Zjednoczonych stay si take kluczowe w Unii Europejskiej (UE). Wadze UE (i wszyscy, kt-rzy je wspieraj bd inspiruj) rwnie zetkny si z kryzysem legitymizacji demokratycznej. Przy okazji takich kryzysw, jak brexit, podnoszono problem braku demokratycznej odpowiedzialnoci rzdzcej Uni elity. Frank Furedi, najczciej cytowany brytyjski socjolog, pisze o stanie demokracji w Unii Eu-ropejskiej z duym krytycyzmem. Dla ideologw UE populizm jest obecnie terminem moralnego potpienia. Zwolennicy UE wyraaj w sposb oczywi-sty elitarystyczn pogard dla obywateli Europy i uznaj demokracj jedynie za instrument techniczny, pozbawiony jakiejkolwiek samoistnej wartoci. Oso-by, ktre omielaj si wypowiada swoje pogldy, zwaszcza poprzez udzia w referendum, s uznawane za niewyksztaconych prostakw, znajdujcych si pod wpywem jakiej podstpnej siy, niezalenie od tego, czy s to media czy polityczni demagodzy. Najwyraniej rne wane kwestie w dzisiejszym yciu publicznym s zbyt skomplikowane, aby zwykli ludzie je zrozumieli. Ich opinia moe by zlekcewaona przez wyrafi nowanych specjalistw w korytarzach eli-tarnych instytucji w Europie (Furedi, 2017).

Krytyka populizmu staa si wedug Furediego wyrazem niechci do demo-kracji. Liberalne elity ceni demokracj wtedy, kiedy lud podejmuje decyzje zgodne z ich pogldami; kiedy lud gosuje inaczej, mowa jest o populizmie. Antypulistyczna propaganda nieustannie potpia zwykych ludzi, ktrzy go-suj niewaciwie to znaczy przeciwko Brukseli jako fanatykw, ksenofo-bw, rasistw, antysemitw, islamofobw czy nacjonalistw (ibidem). Potpie-nie populizmu stao si mask pogardy dla demokracji.

* * *Spr midzy liberaami a demokratami bdzie trwa. W istocie mamy do czy-

nienia z konfl iktem wartoci, ktry wpisany jest w kod genetyczny liberalnej

49


demokracji. Ustrj ten skazany jest na powracajce spory dotyczce zasad, ktre go konstytuuj. Rwnowaga zawsze bdzie tymczasowa i pozostan niezado-woleni. Warto jednak pamita, e obie strony maj w tym sporze mocne argu-menty.

Bibliografi aBloom Allan (1997), Rousseaus Critique of Liberal Constitutionalism, [w:] The Lega-

cy of Rousseau, Clifford Orwin, Nathan Tarcov (red.), Chicago & London. Bork Robert H. (2007), Nasza sdowa oligarchia, First Things. Edycja Polska, nr 4.Bork Robert H. (1991), The Tempting of America. The Political Seduction of Law, New

York. Constant Benjamin (2002), O wolnoci staroytnych i nowoytnych, prze. Z. Kosno,

[w:] Historia idei politycznych, t. II, Stanisaw Filipowicz i in. (red.), Warszawa.Constant Benjamin (2008), Zasady polityki, tum. Anastazja Dwulit, Warszawa.Filipowicz Stanisaw (2007), Demokracja. O wadzy iluzji w krlestwie rozumu, War-

szawa.Furedi Frank (2017), Populism: a defence. Anti-populism is often just anti-democracy,

http://www.frankfuredi.com/article/why_i_wrote_a_radical_democratic_defence_of_populism (dostp 1.10.2017).

Furet Francois (1997), Rousseau and the French Revolution, [w:] The Legacy of Rousse-au, Clifford Orwin, Nathan Tarcov (red.), Chicago, London.

Hoppe Hans-Herman (2006), Demokracja bg, ktry zawid. Ekonomia i polityka demokracji, monarchii i adu naturalnego, prze. W. Falkowski, J. Jabecki, Warsza-waChicago.

Lasch Christopher (1995), The Revolt of the Elites and the Betrayal of Democracy, Lon-don, New York.

Le Bon Gustaw (2016), Psychologia tumu, prze. B. Kaprocki, Kty.Manent Pierre (1994), Intelektualna historia liberalizmu, prze. M. Miszalski, Krakw. Mann Gustaw (1997), Antysemityzm, [w:] Gustaw Mann, Ludzie myli, ludzie wadzy,

historia, wybraa, przeoya, opracowaa, posowiem opatrzya Elbieta Paczkow-ska-agowska, Krakw.

Mansfi eld Harvey C. (2010),Tocqueville: A Very Short Introduction, Oxford.Mill John Stuart (2006), O wolnoci, [w:] John Stuart Mill, Utylitaryzm. O wolnoci, prze.

A. Kurlandzka.Minogue Kenneth (2006), Co stanowi przeciwiestwo totalitaryzmu?, [w:] Miowit Ku-

niski (red.), Totalitaryzm a zachodnia tradycja, Krakw. Nietzsche Friedrich (1997), Z genealogii moralnoci, prze. G. Sowiski, Krakw. OSullivan Nel (1976), Conservatism, London.Ortega y Gasset Jos (1995), Bunt mas, prze. P. Niklewicz, Warszawa.Ortega y Gasset Jos (1957), Morbid Democracy, Modern Age, Summer. Richter Melvin (2006), Tocqueville on Threats to Liberty in Democracies, [w:] The Cam-

bridge Companion to Tocqueville, Cheryl B. Welch (red.), Cambridge.

Leszek Nowak

Rousseau Jean Jacques (1956), Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierwnoci mi-dzy ludmi, [w:] Jean Jacques Rousseau, Trzy rozprawy z fi lozofi i spoecznej, tum. H. Elzenberg, Warszawa.

Rousseau Jean Jacques (2002), Umowa spoeczna, przeoy oraz wstpem i przypisami opatrzy Antoni Pieretiakowicz, Kty.

Talmon Jacob L. (2015), rda demokracji totalitarnej, prze. A. Ehrlich, Krakw: Univer-sitas.

Tocqueville Alexis de (1996), O demokracji w Ameryce, prze. B. Janicka, M. Krl, t. II, KrakwWarszawa.

Todorov Tzvetan (1999), A Passion For Democracy Benjamin Constant, New York.Wolin Sheldon (2008), Democracy Incorporated: Managed Democracy and the Specter of

Inverted Totalitarianism, Princeton.Wolniewicz Bogusaw (2016), Sdownicza erozja swobd demokratycznych, [w:] B. Wolnie-

wicz, Filozofi a i wartoci IV, Warszawa. Zakaria Fared (2003), The Future of Freedom. Illiberal Democracy at Home and Abro-

ad, New York, London.

51

Andrzej Antoszewski

Demokracja nieliberalna jako projekt polityczny1

Abstract

Illiberal democracy seems to be one of most important topics for political scien-tists having studied process of post-communist democratization. It may be con-sidered as real alternative for models of democracy developing in the Western po-litical hemisphere. Author focuses on the sources of crisis of liberal democracys crisis, and possibile political consequences of its replacing by the illibera

ZMIERZCH DEMOKRACJI LIBERALNEJ? - ptse.euptse.eu/portal/zmierzch-demokracji-liberalnej.pdf ·...

Documents

Transcript of ZMIERZCH DEMOKRACJI LIBERALNEJ? - ptse.euptse.eu/portal/zmierzch-demokracji-liberalnej.pdf ·...