Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary...

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie

© 2008 FDPA - Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa

Wszelkie prawa zastrze˝one. ˚adna cz´Êç opracowania nie mo˝e byç kopiowana, powielana lub rozpowszechniana bez uprzedniej pisemnej zgody FDPA.

Publikacja wspó∏finansowana ze Êrodków Narodowego Funduszu Ochrony Ârodowiska i Gospodarki Wodnej

oraz

ze Êrodków Ambasady Brytyjskiej w Warszawie

Zespó∏ redakcyjny: Maciej Sadowski, Jerzy Wilkin, Inga Ko∏omyjska, Zbigniew Karaczun, Karolina Witeska.

Autorzy opracowania: Jan Cebula, Nina Dobrzyƒska, Rados∏aw Dworakowski, Tadeusz Górski,Zbigniew Karaczun, Jerzy Kozyra, Ludwik Latocha, Jacek LeÊny, Tadeusz ¸oboda, Rados∏aw ¸uszczak,Anna Olecka, Janusz Olejnik, Stefan Pietkiewicz, Maciej Sadowski, Tomasz Serba, Jerzy Wilkin,Zdzis∏aw Wyszyƒski.

Koordynacja: Inga Ko∏omyjska

Publikacja zosta∏a wydana w oparciu o wyniki konferencji zorganizowanej w listopadzie 2007r. przez FDPA we wspó∏pracy z Katedrà Ochrony Ârodowiska Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiegow Warszawie.

ISBN 978-83-924319-3-0

Zdj´cia: ¸ukasz Olszewski - pierwsza strona ok∏adki i ok∏adka rozdzia∏u II, Wies∏aw Lipiec – ok∏adka rozdzia∏u I, Ryszard Michno – ok∏adki rozdzia∏ów III, IV, VI, Przemys∏aw Szymoƒski – ok∏adki rozdzia∏ów VII, X, Wojciech St´pniewski – ok∏adki rozdzia∏ów V, VIII, IX.

Wydawca:

FDPA - Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa Ul. Marymoncka 32b lok. 19Warszawa 01-869e-mail: [email protected] www.fdpa.org.pl

Druk i projekt graficzny na zlecenie FDPA: NajComp

2

Z m i a n y k l i m a t u , a r o l n i c t w o i o b s z a r y w i e j s k i e

Wyprodukowano na papierze ekologicznym Cyclus Print

Spis treÊci:

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Strategia adaptacji rolnictwa do zmian klimatu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7(prof. dr hab. Maciej Sadowski)

Reforma Wspólnej Polityki Rolnej i polityka rozwoju obszarów wiejskich w kontekÊcie zmian klimatycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15(mgr Nina Dobrzyƒska)

Strategia adaptacji rolnictwa do zmian klimatu w Êwietle dokumentów UE i Êwiatowych - w tym IV raportu IPCC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27(mgr Anna Olecka, prof. dr hab. Maciej Sadowski)

Wp∏yw zmian klimatycznych na rolnictwo w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35(dr Jerzy Kozyra, prof. dr hab. Tadeusz Górski)

Przystosowanie Rolnictwa Krajów Europejskich do Zagro˝eƒ Wynikajàcych ze Zmian Klimatycznych- ADAGIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41(dr Jacek LeÊny, mgr in˝. Rados∏aw ¸uszczak, mgr in˝. Tomasz Serba, prof. dr hab. Janusz Olejnik)

Opracowanie metodycznych podstaw adaptacji produkcji roÊlinnej w gospodarstwach rolniczych o ró˝nych typach gospodarowania i skali produkcji do oczekiwanych zmian klimatycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51(prof. dr hab. Zdzis∏aw Wyszyƒski, dr hab. Stefan Pietkiewicz, prof. dr hab. Tadeusz ¸oboda, prof. dr hab. Maciej Sadowski)

Wp∏yw rolnictwa na zmiany klimatu, jak mo˝na go ograniczyç? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63(dr in˝. Zbigniew M. Karaczun)

Przyk∏ady praktyczne mo˝liwoÊci ograniczania wp∏ywu rolnictwa na zmiany klimatu - alternatywne êród∏a energii na wsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75(mgr in˝. Rados∏aw Dworakowski)

Przyk∏ady praktyczne mo˝liwoÊci ograniczania wp∏ywu rolnictwa na zmiany klimatu – wykorzystanie gnojownicy w produkcji biogazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85(dr in˝. Jan Cebula, mgr in˝. Ludwik Latocha)

Komu bije dzwon? Podsumowanie, wnioski i refleksje dotyczàce konferencji: Zmiany klimatu a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotowaç si´ do nieuchronnych zmian? Jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw . . . . . . . . . 95(prof. dr hab. Jerzy Wilkin)

Spis rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102

Spis tabel i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Spis zdj´ç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

3


Drodzy Paƒstwo,

Zmiany klimatu stanowià dziÊ wyzwanie nie tylko dla ekologów. Eksperci potwierdzajà, ˝e b´dàone mia∏y istotny wp∏yw na jakoÊç naszego ˝ycia niosàc za sobà ogromne koszty dla gospodarek.Zmiany klimatu to problem globalny, którego skutki najbardziej odczujemy lokalnie – doprowadzàdo przeludnienia na obszarach nadmorskich i jeszcze wi´kszej migracji, zmniejszeniadeficytowych zasobów, zw∏aszcza wody i ˝ywnoÊci. Rolnictwo nale˝y do kluczowych obszarów,który w pierwszej kolejnoÊci powinniÊmy chroniç przed negatywnymi skutkami zmian klimatu.

Konferencja „Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotowaç si´ donieuchronnych zmian, jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw?”, organizowana przez Fundacj´ naRzecz Rozwoju Rolnictwa Polskiego i Katedr´ Ochrony Ârodowiska SGGW w Warszawie, w listopadzie 2007 r., podj´∏a prób´ odpowiedzi na wyzwania, jakie stawiajà przed nami zmianyklimatu.

Jestem zaszczycony, ˝e organizatorzy zaprosili Ambasad´ Wielkiej Brytanii do tego wa˝negoprojektu i mog∏em pe∏niç honory gospodarza tego spotkania. Konferencja zgromadzi∏a szerokiegrono specjalistów w dziedzinie rolnictwa, w tym znanych polskich naukowców, polityków orazpraktyków. Wskaza∏a na koniecznoÊç wspó∏pracy w zakresie badaƒ naukowych i przep∏ywuinformacji na temat stosowanych rozwiàzaƒ. Niniejsza publikacja jest zbiorem przedstawionychanaliz, wniosków i rekomendacji, które mogà okazaç si´ niezb´dne w dzia∏aniach na rzecz∏agodzeniu negatywnych skutków zmian klimatu na obszarach wiejskich.

Pragn´ wyraziç serdeczne podzi´kowania pomys∏odawcom i organizatorom konferencji.Otworzy∏a ona o˝ywionà debat´, dajàc tym samym poczàtek wspó∏pracy polsko-brytyjskiej w zakresie zmian klimatu i rolnictwa. Zainteresowanych zach´cam do kontaktów z AmbasadàBrytyjskà w Polsce.

Ric Todd

Ambasador Wielkiej Brytanii w Polsce

4


Drodzy Czytelnicy,

Oddajemy w Paƒstwa r´ce publikacj´ przygotowanà w ramach projektu „Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie”. Celem projektu jest przedstawienie zagadnienia zmian klimatu i ich wp∏ywu na rolnictwo i obszary wiejskie, a tak˝e mo˝liwoÊci zastosowania odpowiednichmetod adaptacyjnych, dzi´ki którym mo˝liwe by∏oby zmniejszenie negatywnych skutków tychzmian.

Niniejsza ksià˝ka zosta∏a przygotowana z myÊlà o rozpocz´ciu ogólnokrajowej dyskusji na tematzmian klimatycznych i ich wp∏ywu na rolnictwo i obszary wiejskie, a tak˝e mo˝liwoÊci jakierolnictwo daje w dziedzinie zmniejszenia negatywnego wp∏ywu dzia∏alnoÊci cz∏owieka na zmianyklimatyczne.

Rolnictwo jest ga∏´zià gospodarki, która charakteryzuje si´ du˝à wra˝liwoÊcià na zmiany klimatu.Zagadnienie to zajmuje znaczàce miejsce w rozwa˝aniach nad kszta∏tem Êwiatowej, jak i europejskiej polityki klimatycznej. B´dzie wp∏ywa∏o tak˝e na kszta∏t polskiej polityki rolnej i rozwoju obszarów wiejskich. Raptowne zmiany pogodowe, jakie mieliÊmy okazj´ obserwowaç w ostatnich latach, mia∏y znaczàcy wp∏yw na wielkoÊç plonów, a co z tym si´ wià˝e, nadost´pnoÊç rodzimych p∏odów rolnych jak i na dochód producentów rolnych. Jednym z nast´pstwzmian klimatycznych jest koniecznoÊç adaptacji rolnictwa do nowych warunków pogodowych. Z drugiej strony, rolnictwo oferuje znaczàce mo˝liwoÊci w zakresie ochrony klimatu. Stosowaniew∏aÊciwej agrotechniki mo˝e pozwoliç m.in. na zmniejszenie iloÊci gazów cieplarnianychodprowadzanych do Êrodowiska. Relacja zmian klimatycznych i sektora rolnego jest uk∏ademzale˝noÊci wzajemnych i powiàzanie to jest niezwykle silne.

Publikacja ta powsta∏a g∏ównie na podstawie tekstów prezentacji wyk∏adowców i wniosków z konferencji pod tytu∏em „Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotowaç si´ donieuchronnych zmian, jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw?” zorganizowanej w listopadzie2007r. przez Fundacj´ na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa we wspó∏pracy z Katedrà OchronyÂrodowiska Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Do∏o˝yliÊmy staraƒ by temat tak szeroki i ciekawy, jakim sà zmiany klimatu i ich wp∏yw narolnictwo i obszary wiejskie, by∏ przedstawiony z ró˝nych perspektyw i wielu poziomów.Zagadnienie to zosta∏o zaprezentowane poczynajàc od spojrzenia na polityk´ dotyczàcà zmianklimatu na poziomie Êwiatowym i europejskim, przechodzàc do polskiej polityki rolnej i rozwojuobszarów wiejskich w kontekÊcie zmian klimatycznych, poprzez metody adaptacyjne w rolnictwie, a˝ po praktyczne sposoby zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych pochodzàcychz rolnictwa i obszarów wiejskich. Celem naszym by∏o zaprezentowanie wieloÊci wàtków,ró˝norodnoÊci poglàdów i punktów widzenia na temat zmian klimatycznych w rolnictwie i na wsi.Mamy nadziej´, ˝e ka˝dy z Paƒstwa znajdzie coÊ szczególnie interesujàcego dla siebie w tymopracowaniu.

W tym miejscu pragniemy podzi´kowaç zarówno Autorom, jak i wszystkim, którzy s∏u˝yli nampomocà i radà podczas prac nad publikacjà. Szczególne podzi´kowania kierujemy do cz∏onkówKomitetu Naukowego Projektu: profesora Macieja Sadowskiego i profesora Jerzego Wilkina.

5


prof. dr hab. Czes∏aw Wysocki

Kierownik KatedryOchrony Ârodowiska SGGW

w Warszawie

Monika Szymaƒska

Prezes ZarzàduFundacji na rzecz Rozwoju

Polskiego Rolnictwa

6


Strategia adaptacji rolnictwa do zmian klimatu

Prof. dr hab. Maciej Sadowski

Instytut Ochrony Ârodowiska w Warszawie

Wyniki globalnych scenariuszy klimatycznych wskazujà na ocieplajàcy trend zmian klimatu b´dàcy,wed∏ug wszelkiego prawdopodobieƒstwa, efektem wp∏ywu dzia∏alnoÊci cz∏owieka na zmiany sk∏aduchemicznego atmosfery. Powodujà one z kolei zmiany strumienia energii w uk∏adzie Ziemia-Atmosferai w efekcie skutkujà ociepleniem dolnych warstw atmosfery. Skala ocieplenia b´dzie na tyle du˝a, ˝emo˝e zagroziç dalszemu rozwojowi i bezpieczeƒstwu ludzkoÊci.

Kluczowym problemem zwiàzanym z uniknićiem powa˝nych konsekwencji tych zmian jestograniczenie wp∏ywu dzia∏alnoÊci cz∏owieka poprzez znaczàcà redukcj´ emisji gazów cieplarnianych doatmosfery.

KoniecznoÊç redukcji emisji ma charakter globalny i odgrywa kluczowà rol´ w problematyce zmianklimatu obj´tej Ramowà Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu i Protoko∏em z Kioto. Jest ma∏o prawdopodobne, aby redukcja emisji antropogenicznej w najbli˝szychdziesićioleciach doprowadzi∏a do oczekiwanej stabilizacji warunków klimatycznych. Przewidywaneglobalne ocieplenie jest procesem, który w sposób istotny wp∏ynie na ca∏oÊç ˝ycia spo∏ecznego i gospodark´. Obserwowany ju˝ obecnie wzrost cz´stoÊci ekstremalnych zjawisk klimatycznych, zmianyekosystemów, zmiany poziomu morza i pojawiajàce si´ nowe problemy w rolnictwie, stanowiàzapowiedê powa˝niejszych konsekwencji, które b´dà stanowiç zagro˝enie dla prawid∏owegofunkcjonowania gospodarki i spo∏eczeƒstwa.

Jednak nawet gdyby uda∏o si´ doprowadziç do znaczàcej redukcji emisji tych gazów to i tak nie uda si´w ciàgu nast´pnych dziesićioleci ustabilizowaç warunków klimatycznych na poziomie niezagra˝ajàcym cz∏owiekowi i Êrodowisku. Nale˝y zatem przygotowaç spo∏eczeƒstwo i gospodark´ doniekorzystnych zmian klimatu.

Podobnie jak ograniczenie emisji, tak˝e adaptacja do zmian klimatu jest obj´ta wià˝àcymizobowiàzaniami zarówno w ramach Konwencji, jak i Protoko∏u z Kioto. Postanowienia te zobowiàzujàStrony do opracowania i wdro˝enia krajowych, zintegrowanych planów dostosowania gospodarki dozmian klimatu. Podstawy prawne do podjćia takich dzia∏aƒ sà zawarte w decyzji 1/CP.10 oraz w decyzji2/CP.11. Wreszcie dwunasta sesja Konferencji Stron Konwencji Klimatycznej, która odby∏a si´ w listopadzie 2006, przyj´∏a „Program Dzia∏aƒ z Nairobi w zakresie oddzia∏ywania, wra˝liwoÊci i adaptacji do zmian klimatu (NWP)” (Report of the SBSTA...2006). Decyzja przyjmujàca programnak∏ada na rzàdy obowiàzek opracowania i wdro˝enia takiego planu. Unia Europejska, a tym samymPolska, jest zobowiàzana do jego realizacji. Proces dostosowania ˝ycia spo∏ecznego i gospodarki dozmieniajàcych si´ warunków b´dzie pociàgaç za sobà zarówno znaczne koszty w wymiarzespo∏ecznym, jak i finansowym. Jak wynika z Raportu Sterna, opublikowanego w 2006 roku, korzyÊci,jakie osiàgnie spo∏ecznoÊç Êwiatowa dzi´ki podjćiu wczesnych i zdecydowanych przeciwdzia∏aƒzmianom i adaptacji do zmian, znacznie przewy˝szajà ekonomiczne koszty niepodjćia ˝adnychkroków. Z tego wzgl´du niezb´dne jest okreÊlenie najbardziej optymalnych metod dostosowywania si´do zmian oraz przygotowanie harmonogramu takich dzia∏aƒ. Proces ten powinien doprowadziç dooceny stopnia wra˝liwoÊci na zmiany, a nast´pnie do wskazania kierunków dzia∏aƒ neutralizujàcychnegatywny wp∏yw takich zmian, a wreszcie okreÊliç najbardziej skuteczne, a jednoczeÊnie kosztowoefektywne dzia∏ania adaptacyjne.

W celu maksymalizacji skutecznoÊci programu adaptacyjnego i jego optymalizacji kosztowej niezb´dnejest przeprowadzenie kilkufazowej analizy problemu.

Pierwszym etapem jest ocena oddzia∏ywania zmienionych warunków klimatycznych na gospodark´ i spo∏eczeƒstwo w skali krajowej i regionalnej oraz wskazanie sektorów i dziedzin ˝ycia najbardziejpodatnych na te zmiany. Analizy prowadzone zarówno w skali Êwiatowej, jak i polskiej wskazujà, ˝enale˝à do nich przede wszystkim: rolnictwo, gospodarka wodna, gospodarka wybrze˝a, ochronazdrowia. Zmiany te poÊrednio b´dà oddzia∏ywaç tak˝e na inne sektory gospodarcze.

Drugim etapem jest ocena wra˝liwoÊci poszczególnych sektorów z uwzgl´dnieniem ich specyfiki i zró˝nicowania. Wra˝liwoÊç zale˝y od stopnia ryzyka nara˝enia na zmiany klimatu oraz mo˝liwoÊci

8


adaptacji. I tak np. w zakresie ochrony wybrze˝y niezb´dne jest zidentyfikowanie obszarównajcenniejszych, które muszà byç bezwzgl´dnie chronione (np. porty, miasta, obiekty przemys∏owe,obszary depresyjne), obszarów, które muszà byç dostosowane do zmian lecz chronione w ograniczonym stopniu (np. rolnictwo i leÊnictwo) oraz obszary pozostawione bez ochrony (np. ekosystemy naturalne, obszar jezior wybrze˝a Êrodkowego).

Trzecim etapem jest opracowanie programu adaptacyjnego. Program adaptacji powinien obejmowaçzarówno poziom regionalny, jak i lokalny, a odpowiedzialnoÊç za jego stworzenie i wdro˝enie spoczywana administracji paƒstwowej i samorzàdowej.

Program powinien byç spójny, dlatego dane i zastosowane metody powinny byç porównywalne tak,aby wyniki z ni˝szego poziomu stanowi∏y rozwinićie wy˝szego.

Program powinien zawieraç nast´pujàce grupy dzia∏aƒ adaptacyjnych:

I Techniczne (np. ochrona wybrze˝a),

I Behawioralne (np. zmiana diety i sposobów wypoczynku),

I Zarzàdzania (np. zmiana praktyk rolniczych),

I Polityczne (np. systemy planowania, prawo, redukcja emisji).

Program taki po akceptacji politycznej musi staç si´ cz´Êcià d∏ugofalowej strategii rozwoju kraju i byçkonsekwentnie wdra˝any.

I Zró˝nicowanie problemów adaptacyjnych

Oprócz wspomnianej ró˝nej wra˝liwoÊci poszczególnych regionów i sektorów oraz wynikajàcej z niejspecyfiki programów adaptacyjnych, pod uwag´ muszà byç brane tak˝e inne aspekty wynikajàce z poziomu rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego krajów i zwiàzanych z tym potrzeb i oczekiwaƒspo∏eczeƒstwa. W tym wzgl´dzie szczególna uwaga musi byç zwrócona na kraje rozwijajàce si´, gdziewra˝liwoÊç na zmiany klimatu jest pog∏´biana przez czynniki poza klimatyczne takie jak m.in.: wysokipoziom ubóstwa, brak zró˝nicowania dochodów, brak Êrodków do produkcji rolniczej, niew∏aÊciwezarzàdzanie zasobami naturalnymi, przeeksploatowanie ziemi, ograniczone zasoby ziemi i wody, niska˝yznoÊç gleb, wylesianie, konflikty zbrojne, niedostateczny poziom us∏ug, niski poziom higieny i ochrony zdrowia oraz inne. Do bezpoÊrednich przeszkód we wdra˝aniu programów adaptacyjnychnale˝à: bariery finansowe, instytucjonalne, techniczne, organizacyjne i czasowe. WÊród nich istotnà rolódgrywa dost´pnoÊç Êrodków finansowych, które sà niezb´dne do sfinansowania szkolenia kadr, a nast´pnie opracowania i wdro˝enia programów adaptacyjnych, w tym tak˝e zakupu nowoczesnychtechnologii umo˝liwiajàcych skuteczne dostosowanie si´ do zmienionych warunków klimatycznych. W tym celu w Planie Adaptacyjnym z Nairobi utworzono specjalny „Fundusz Adaptacji, który b´dziefinansowa∏ konkretne projekty i programy dotyczàce adaptacji, realizowane na poziomie krajowym i oparte na potrzebach, opiniach i priorytetach kwalifikujàcych si´ Stron” (Projekt decyzji z konferencjistron na Bali 12.2007 r./CMP)

Fundusz tworzony jest z cz´Êci przychodów uzyskiwanych z jednostek poÊwiadczonej redukcji emisjib´dàcych efektem wdra˝ania projektów w ramach Mechanizmu Czystego Rozwoju przewidzianegoProtoko∏em z Kioto. Drugim funduszem, umo˝liwiajàcym niektórym krajom rozwijajàcym si´ realizacjŃarodowych Programów Adaptacyjnych (tzw. NAPA), jest Fundusz Najs∏abiej Rozwini´tych Krajów (LDCFund). Do tego celu mogà byç tak˝e wykorzystywane inne fundusze jak np; Specjalny Fundusz ZmianKlimatu, czy Êrodki pochodzàce z oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA).

Dzi´ki takiej pomocy ju˝ w kilkunastu krajach rozwijajàcych si´ powsta∏y programy NAPA. W Sudanie projekt taki pozwoli∏ na zidentyfikowanie kluczowych problemów adaptacyjnych w rolnictwie. Bioràc pod uwag´ zupe∏nie inne uwarunkowania rolnictwa w tym kraju w stosunku

9


do rolnictwa w Europie warto przytoczyç kilka wniosków z tych analiz (Sumaya AhmedZakiEldeen i in.2007):

I Gospodark´ leÊnà i pastwiskowà nale˝y powierzyç lokalnym samorzàdom,

I Zastàpiç hodowl´ kóz hodowlà owiec jako mniej zagra˝ajàcych obszarom marginalnym pastwisk,

I Ograniczyç zu˝ywanie drewna do budowy domów poprzez zastàpienie go ceg∏ami z gliny,

I Wprowadziç odmiany roÊlin i zwierzàt odpornych na niedobór wody,

I Tworzyç pasy zadrzewieƒ w celu ochrony gleby przed erozja wietrznà ,

I Zalesianie obszarów wylesionych i zniszczonych przez po˝ary

Jak widaç, pomimo zasadniczych ró˝nic, szereg tych zaleceƒ mo˝e byç wykorzystanych w krajacheuropejskich.

I Problemy adaptacyjne w Unii Europejskiej

Doceniajàc znaczenie adaptacji do zmian klimatu na równi z problemem ograniczenia emisji gazówcieplarnianych Unia Europejska uruchomi∏a w zakresie Ramowych Programów Badawczych tak˝e ocen´potencjalnych skutków zmian klimatu w Europie.

Realizacja takich programów umo˝liwi∏a ocen´ oczekiwanych zmian klimatu i ich konsekwencjipolitycznych, gospodarczych i spo∏ecznych, w tym tak˝e identyfikacj´ rejonów i sektorów najbardziejzagro˝onych tymi zmianami. W efekcie pozwoli∏o to na sformu∏owanie wniosków i zaleceƒ, którestanowià podstaw´ do dalszych analiz i tworzenia strategii Wspólnoty i poszczególnych KrajówCz∏onkowskich (The Europe ACACIA Project 2000).

I Strategia UE w zakresie adaptacji

Decyzja Konferencji Stron tworzàca i przyjmujàca Program Dzia∏aƒ z Nairobi nak∏ada na rzàdyobowiàzek opracowania i wdro˝enia takiego planu. W konsekwencji Rada Unii Europejskiejzobowiàza∏a paƒstwa cz∏onkowskie, a tym samym Polsk´, do jego realizacji.

Problem adaptacji znajduje odbicie w wielu dokumentach przyj´tych przez Rad´ Ârodowiska i Rad´Europejskà. SpoÊród du˝ej liczby tych dokumentów nale˝y wymieniç kilka podstawowych takich jak.:

I Mi´dzynarodowa Strategia Redukcji Ryzyka wynikajàcego z kl´sk ˝ywio∏owych

I Wnioski Rady Europejska z lutego i marca 2007

I Dokument COM(2007) 65 Komisji Europejskiej “Globalny Sojusz dla Polityki Klimatycznej”

I Deklaracja Boƒska i Plan Dzia∏aƒ Wspólnoty

I Zielona Ksi´ga dotyczàca adaptacji we Wspólnocie.

I Kluczowe elementy strategii adaptacyjnej

Unia Europejska okreÊli∏a kluczowe elementy strategii adaptacji do zmian klimatu. Do wa˝niejszychnale˝à (Zielona Ksi´ga 2007):

I przyj´cie d∏ugoterminowego celu ograniczenia zmian klimatu,

I lepsze wykorzystanie zarzàdzania w warunkach ryzyka co pomo˝e w:

• identyfikacji najbardziej podatnych regionów, sektorów i projektów,

10


• podjćiu najkorzystniejszych dzia∏aƒ zwi´kszajàcych odpornoÊç sektorów i projektów,

• ocenie ryzyka w przysz∏oÊci,

I zwi´kszenie wysi∏ków w celu przygotowania metod, narz´dzi, danych, modeli i scenariuszyumo˝liwiajàcych wdro˝enie systemu zarzàdzania ryzykiem,

I usprawnienie wymiany informacji w celu lepszego wykorzystania ich w planowaniu przestrzennym,rozwijaniu sektorów i inwestycji,

I rozwój i wdro˝enie koncepcji podzia∏u ryzyka poprzez partnerstwo publiczno- prywatne np. poprzezw∏àczenie sektora ubezpieczeƒ ,

I dalsze rozwijanie programu oddzia∏ywania, wra˝liwoÊci i adaptacji z Nairobi oraz przygotowaniedzia∏aƒ adaptacyjnych po roku 2012,

I wybór metod i Êrodków wzmocnienia mi´dzynarodowych i krajowych instytucji zajmujàcych siádaptacjà,

I wzmocnienie badaƒ naukowych i wykorzystanie praktycznych doÊwiadczeƒ, zw∏aszcza na poziomieregionalnym i krajowym

KoniecznoÊç adaptacji mo˝e spowodowaç znacznà restrukturyzacj´ w niektórych sektorach gospodarki,które sà szczególnie uzale˝nione od warunków pogodowych, w tym tak˝e w rolnictwie. Jakwspomniano powy˝ej, niezb´dne jest prowadzenie dialogu ze spo∏eczeƒstwem, a szczególnie z rolnikami tak, aby systematycznie analizowaç te wyzwania. Nale˝y wymieniaç opinie i formu∏owaçzalecenia dotyczàce wszechstronnych i skoordynowanych strategii, w tym ewentualnych Êrodkówrestrukturyzacyjnych i towarzyszàcych.

Program adaptacyjny Unii Europejskiej powinien byç realizowany przy wspó∏udziale wszystkichzainteresowanych stron ze szczególnym uwzgl´dnianiem paƒstw cz∏onkowskich, partnerów poni˝ej szczeblakrajowego, a w kontekÊcie mi´dzynarodowym równie˝ paƒstw partnerskich. Program ma byç zgodny z politykà zrównowa˝onego rozwoju i obejmowaç trzy elementy: gospodark´, spo∏eczeƒstwo i Êrodowisko.

W dzia∏aniach adaptacyjnych musi obowiàzywaç zasada przezornoÊci, która zapewni mo˝liwoÊç podjćiawczesnych dzia∏aƒ bez oczekiwania na skutki zmian klimatu. Dzia∏ania dostosowawcze do zmian klimatu b´dàkosztowne jednak jak wynika z raportu N. Sterna, znacznie mniej ni˝ brak ich wprowadzenia.

Rolà UE powinno byç m. in.: pomoc w∏adzom lokalnym i regionalnym w organizowaniu wymianydoÊwiadczeƒ, przy uwzgl´dnieniu podejÊcia zintegrowanego. Zagadnienie adaptacji musi staç si´wyraênym celem we wszystkich istniejàcych ramach politycznych UE, takich jak: polityka UE w zakresierolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, oraz w programach finansowych np. polityce spójnoÊci.Problemy adaptacji powinny zostaç w∏àczone tak˝e do Wspólnej Polityki Rolnej.

Jednak, z uwagi na z∏o˝onoÊç problemu i jego wielokierunkowy charakter, jedynie kilka krajów w Europiema lub przygotowuje strategie adaptacyjne obejmujàce tak˝e sektor rolniczy. W chwili obecnej zosta∏aopublikowana jedynie rzàdowa strategia adaptacyjna w Finlandii (Finland’s National Strategy.... 2005). W rolnictwie strategia ta k∏adzie nacisk przede wszystkim na konsekwencje wzrostu temperatury, a w mniejszym stopniu na zmiany warunków opadowych, co wynika ze specyfiki klimatycznej tego kraju.

I Problemy adaptacji w rolnictwie

Rolnictwo nale˝y do tych sektorów gospodarki, które b´dà najbardziej nara˝one na oczekiwaneniekorzystne zmiany klimatyczne. Wzrost temperatury i zmniejszenie si´ sumy opadów lub ich strukturyoraz zwi´kszona cz´stotliwoÊç zjawisk ekstremalnych (przymrozki, susze, ulewy, wichury i in.) b´dziemia∏o konsekwencje przede wszystkim dla produkcji roÊlinnej. W sektorze rolniczym wra˝liwoÊç i odpornoÊç na nadchodzàce zmiany zale˝y nie tylko od rodzaju upraw i stosunków wodno-termicznych,lecz tak˝e od powierzchni upraw, specjalizacji produkcji rolnej, ale w znacznym stopniu od ÊwiadomoÊci

11


rolników. Przewidywane zmiany klimatyczne wp∏ynà na zbiory, gospodark´ hodowlanà i lokalizacj´produkcji, co w du˝ym stopniu zagrozi dochodom gospodarstw rolnych.

Badania nad wp∏ywem zmian klimatu na rolnictwo stanowià trudny problem z uwagi na fakt, ˝eoddzia∏ywanie tych zmian mo˝na oceniaç w skali globalnej lub najwy˝ej regionalnej, podczas gdyprodukcja rolnicza cechuje si´ du˝ym zró˝nicowaniem przestrzennym i jakoÊciowym (rodzaje upraw,gatunki) a tak˝e stosowanymi metodami agrotechnicznymi. Ze wzgl´du na ró˝nà tolerancj´ na warunkitermiczne i opadowe uprawianych roÊlin kluczowym czynnikiem, ograniczajàcym mo˝liwoÊci ocenywp∏ywu zmian klimatycznych, jest brak danych. Do oceny wp∏ywu zmian na produkcj´ roÊlinnàstosowane sà dwie podstawowe metody (Schimmelpfennig i in: 1996)

I Wykorzystanie z∏o˝onych modeli umo˝liwiajàcych ocen´ reakcji roÊlin na zmiany i decyzjipodejmowanych w wyniku tego przez rolników, co wymaga odpowiednich danych z poziomuindywidualnych gospodarstw,

I Modele probabilistyczne, wykorzystujàce dane statystyczne o produkcji rolniczej i warunkachklimatycznych (tzw. modele pogoda-plon z d∏ugim horyzontem czasowym).

Ocena wp∏ywu zmian klimatu na produkcj´ roÊlinnà powinna okreÊliç tendencje zmniejszaniaproduktywnoÊci roÊlin uprawnych oraz wp∏yw:

I temperatury na wielkoÊç plonów,

I zawartoÊci dwutlenku w´gla w atmosferze na plony,

I warunków termicznych i opadowych na jakoÊç plonów,

I na procesy erozyjne i ˝yznoÊç gleb,

I na wyst´powanie szkodników, chorób i chwastów,

I zmian ozonu i promieni UV-B

Adaptacja na poziomie gospodarstwa zale˝y od rodzaju upraw, dost´pnoÊci wody, jakoÊci gleby, a przede wszystkim ÊwiadomoÊci rolnika i jego wiedzy na temat zmian klimatu i metod adaptacji.Dotyczy to tych rolników, którzy prowadzà swojà dzia∏alnoÊç majàc na uwadze co najmniejkilkudziesi´cioletni okres dzia∏ania gospodarstwa o okreÊlonym profilu produkcji. Stopniowe zmianyklimatu pozwalajà na dostosowanie zarówno upraw, jak i zmian´ systemów agrotechnicznych.Wymaga to jednak systematycznego monitoringu zmian oraz produktywnoÊci gospodarstwa. W tymzakresie szczególnà rol´ muszà odgrywaç s∏u˝by rolne i oÊrodki doradztwa rolniczego, które powinnybyç odpowiedzialne za monitoring, szkolenie rolników oraz dostarczanie decydentom kompleksowejinformacji.

Zmiany w rolnictwie widoczne sà ju˝ obecnie i wynikajà ze zmian klimatu, a zw∏aszcza z niedoborówwody i przesuszenia. Z tego wzgl´du problemu adaptacji nie mo˝na ani lekcewa˝yç, ani odk∏adaç naprzysz∏oÊç. Aby uchroniç si´ przed niekorzystnym wp∏ywem zmian klimatu i zwiàzanymi z tym kosztamiekonomicznymi i spo∏ecznymi nale˝y:

I podjàç badania i analizy gospodarcze przez interdyscyplinarne zespo∏y eksperckie w celu ocenywp∏ywu i opracowania efektywnych metod adaptacji,

I podjàç szybkie dzia∏ania zmierzajàce do opracowania i wdro˝enia programu dzia∏aƒ,

I uruchomiç szerokà akcj´ informowania spo∏eczeƒstwa o przyczynach zmian klimatu i ich mo˝liwychskutkach, a tak˝e metodach ograniczania emisji i dostosowania si´ do zmian.

Rolnictwo jest tym sektorem, który wymaga szczególnie intensywnego zaanga˝owania w programadaptacyjny zarówno w∏adz lokalnych, jak i indywidualnych rolników. Na tym szczeblu wiedza na tematwra˝liwoÊci prowadzonej produkcji rolnej na zmiany klimatyczne jest najszersza. Do tej grupy przedewszystkim nale˝y podejmowanie decyzji w kwestiach adaptacyjnych. Dlatego te˝ na tym szczebluwzmacnianie ÊwiadomoÊci i edukacja jest najbardziej po˝àdana i skuteczna.

12


Z punktu widzenia praktyki rolniczej niezb´dne jest opracowanie takich programów, które dostarczàrolnikom wiedzy o konsekwencjach zmian w konkretnym miejscu i w odniesieniu do profiluprowadzonej produkcji rolniczej, wielkoÊci gospodarstw, warunków glebowych i Êrodowiskowych.Efektem tych dzia∏aƒ powinno byç w∏àczenie planów adaptacji do dobrej praktyki rolniczej, jak równie˝polityki rolnej. Plany te powinny obejmowaç m.in.

I Zwi´kszenie ÊwiadomoÊci rolników nt. zmian klimatu i ich skutków,

I Ochron´ wód w obszarach wiejskich (ma∏a retencja, pasy zieleni, zabiegi agrotechniczne),

I Ochron´ gleb przed erozjà,

I Hodowl´ odmian roÊlin bardziej odpornych na niedobory wody i stres termiczny,

I Optymalizacj´ produkcji rolniczej z uwzgl´dnieniem uwarunkowaƒ lokalnych,

I Ograniczenie procesów mineralizacji gleb i popraw´ jej ˝yznoÊci,

I Nowe metody zwalczania szkodników i chorób roÊlin i zwierzàt,

I Monitorowanie procesów nawo˝enia,

I Dostosowanie hodowli zwierzàt do mo˝liwoÊci produkcji pasz w zmienionych warunkach klimatycznych.

I Problemy adaptacji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskichw Europie

Podstawy do sformu∏owania strategii Wspólnoty stworzy∏y projekty badawcze realizowane w ramachProgramów Ramowych UE.

Badania pozwoli∏y na sformu∏owanie szeregu zaleceƒ i wniosków w tym m.in. (The Europe ACACIAProject 2000), do najwa˝niejszych mo˝emy zaliczyç;

I Rozk∏ad materii organicznej w wyniku zmian klimatu b´dzie przebiegaç szybciej ni˝ poch∏anianiew´gla przez biomas´, co spowoduje obni˝enie si´ poziomu w´gla w glebie w wielu rejonach -przede wszystkim w ch∏odnych - Europy, gdzie wzrost temperatury b´dzie najwi´kszy,

I Ca∏kowita zawartoÊç azotu w glebie ulegnie zmniejszeniu w warunkach klimatu cieplejszego i suchszego,

I W rejonach klimatu suchego mo˝e nastàpiç intensyfikacja procesów erozji gleb,

I Rolnictwo europejskie wykazuje najwi´kszà wra˝liwoÊç: w rejonach pó∏nocnych na zmianytemperatury; na wschodzie i po∏udniu na zmiany systemu opadowego, a na wybrze˝u Atlantyku naintensywne opady,

I Produkcja rolna mo˝e byç ograniczona nie tylko przez zmiany klimatyczne, ale równie˝ przezzmiany koncentracji CO2; Granica obszarów uprawnych zbó˝ przesunie si´ ku pó∏nocy, natomiastwarunki b´dà sprzyja∏y uprawom roÊlin okopowych,

I Hodowla zwierzàt b´dzie zagro˝ona przez zjawiska ekstremalne, b´dzie wymaga∏a dostosowaniapomieszczeƒ hodowlanych; nastàpià tak˝e zmiany w produktywnoÊci pastwisk,

I Przystosowanie rolnictwa do zmian krótkoterminowych obejmujà zmiany w praktyce rolniczej,agrotechnice i dzia∏aniach ochronnych zasobów wodnych

I Przystosowanie do d∏ugookresowych zmian wymagaç b´dzie przeobra˝eƒ w u˝ytkowaniu ziemi w celu stabilizacji produkcji, opracowania nowych odmian roÊlin, zastàpienia rodzajów upraw (np.Na uprawy z po∏udnia Europy), modyfikacje makroklimatu (np. poprzez ma∏à retencje wodnà),zmiany systemu gospodarowania (np. Gospodarstwa wielokierunkowe zamiast specjalistycznych)

Projekt Europejskiej Strategii adaptacyjnej w odniesieniu do rolnictwa stwierdza (Towards...2007):

“Europejskie rolnictwo stanie w nadchodzàcych latach przed wieloma wyzwaniami, takimi jak:mi´dzynarodowa konkurencja, dalsza liberalizacja polityki handlowej i zmniejszenie liczby ludnoÊci. Zmianyklimatyczne b´dà stanowiç dodatkowe obcià˝enie i utrudnià rozwiàzywanie problemów oraz podwy˝szà

13


jego koszty. Przewidywane zmiany klimatyczne wp∏ynà na zbiory, gospodark´ hodowlanà i lokalizacj´produkcji, co w du˝ym stopniu zagrozi dochodom gospodarstw rolnych i przyczyni si´ do wyludnianiaterenów rolniczych w niektórych regionach Europy. Zagro˝enie dla produkcji ˝ywnoÊci byç mo˝e stanie si´powa˝nym problemem w niektórych regionach, poniewa˝ fale upa∏ów, susze i szkodniki prawdopodobniezwi´kszà cz´stotliwoÊç wyst´powania niskich zbiorów. Wraz ze wzrostem zmiennoÊci plonów zagro˝onab´dzie równie˝ globalna poda˝ ̋ ywnoÊci. W zwiàzku z tym nale˝y oceniç potencjalny wp∏yw ewentualnegowzrostu biomasy przeznaczonej do produkcji energii na globalnà poda˝ ˝ywnoÊci.

W zwiàzku ze zmieniajàcym si´ klimatem rola rolnictwa i leÊnictwa UE jako struktur Êwiadczàcych us∏ugiw zakresie Êrodowiska i ekosystemu, nabierze dodatkowego znaczenia. Gospodarka rolna i leÊna ma doodegrania istotnà rol´ w zakresie, mi´dzy innymi, efektywnego wykorzystania wody w suchychregionach, ochrony cieków wodnych przed nadmiernym poziomem sk∏adników od˝ywczych, poprawysystemów przeciwpowodziowych, zachowania i odbudowy wielofunkcyjnych krajobrazów takich, jakpastwiska o wysokiej wartoÊci przyrodniczej, które zapewniajà naturalne siedliska i wspomagajàmigracje licznych gatunków. Wspieranie leÊnictwa odpornego na zmiany klimatyczne, Êrodki w zakresiegospodarowania glebà zwiàzane z utrzymaniem w´gla organicznego (np. zerowy lub minimalnypoziom uprawy gleby) oraz ochrona sta∏ych pastwisk stanowià Êrodki ∏agodzàce, które równie˝powinny pomóc w adaptacji do zagro˝eƒ zwiàzanych ze zmianami klimatycznymi.

Wsparcie wspólnotowe dla rolnictwa, leÊnictwa i rozwoju obszarów wiejskich odgrywa wa˝nà rol´ w produkcji ˝ywnoÊci, zachowaniu wiejskich krajobrazów i Êwiadczenia us∏ug w zakresie ochronyÊrodowiska. Niedawne reformy Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) stanowià pierwszy krok w kierunkustworzenia ram dla zrównowa˝onego rozwoju rolnictwa w UE. Kolejne modyfikacje WPR oraz ocena jejstanu w 2008 r mogà stanowiç okazj´ do przeglàdu i analizy lepszych metod uwzgl´dniania adaptacjido zmian klimatycznych w programach wsparcia dla rolnictwa. Nale˝y na przyk∏ad zastanowiç si´, w jakim stopniu w ramach WPR mo˝na propagowaç dobre praktyki rolnicze, które sà zgodne z nowymiwarunkami klimatycznymi i które aktywnie przyczyniajà si´ do zachowania i ochrony Êrodowiska.”

Dzia∏ania podejmowane w Polsce zwiàzane z adaptacjà

Przeprowadzone w Polsce w latach 1992-1995 fragmentaryczne analizy okreÊli∏y zarówno wra˝liwoÊçniektórych sektorów (gospodarka wodna, strefa wybrze˝a, rolnictwo), jak i kierunki dzia∏aƒ, jakie nale˝ypodjàç w celu ograniczenia negatywnego wp∏ywu zmian klimatu na rolnictwo (Strategia redukcji...1996, Sadowski M. 2007). Prowadzone dotychczas w Polsce badania nad adaptacjà rolnictwa doprzewidywanych zmian klimatycznych ogranicza∏y si´ do oceny wp∏ywu i zmian w skali globalnej lubregionalnej (Górski T i in., 1994, Stuczyƒski.T,i in. 2000) znacznie mniej uwagi poÊwi´cajàc adaptacji napoziomie lokalnym i indywidualnych gospodarstw. Nie mniej jednak dotychczasowy dorobek naukowystanowi dobrà podstaw´ do dalszego regionalnego uszczegó∏owiania oceny oddzia∏ywania zmianklimatu i reakcji produkcji rolnej a zw∏aszcza roÊlinnej na te zmiany. Jednak wyniki te nie spotka∏y si´ z zainteresowaniem decydentów i polityków. Powstajàce od tego czasu liczne plany, programy i strategie rozwoju kraju nigdy nie uwzgl´dnia∏y zmian klimatu majàcych wp∏yw na dzia∏alnoÊçgospodarczà.

Prace badawcze realizowane przez takie instytucje naukowe jak: IOR i IMUZ pozwalajà na bardziejkompleksowà ocen´ wp∏ywu zmian klimatu na rolnictwo poprzez uwzgl´dnienie zagro˝eƒwynikajàcych z pojawienia si´ nowych szkodników i chorób, jak równie˝ zmian w produktywnoÊcitrwa∏ych u˝ytków zielonych. Podstawowym niedostatkiem jest brak badaƒ nad ekonomicznymikonsekwencjami, jakie przyniosà zmiany klimatu. Jednak jest to problem, z którym borykajà si´wszystkie kraje i wynika on z braku metodologii takich badaƒ.

Obecnie prowadzonych jest kilka projektów badawczych, zarówno krajowych jak i w ramach WspólnotyEuropejskiej, ukierunkowanych na adaptacje w rolnictwie, co pozwala mieç nadzieje, ˝e problemy tezostanà rozwiàzane.

14


Reforma Wspólnej Polityki Rolnej i polityka rozwoju obszarów wiejskich

w kontekÊcie zmian klimatycznych

mgr Nina Dobrzyƒska

Departament Programowania i Analiz, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

W ostatnich latach ka˝dy z nas spotka∏ si´ niejednokrotnie ze stwierdzeniem „klimat si´ zmienia”, „coÊsi´ dzieje w przyrodzie”, itp. Te tajemnicze s∏owa wià˝à si´ ze zjawiskami ∏atwymi do zaobserwowaniaprzez przeci´tnego obserwatora – nast´puje zaburzenie pór roku („klimat si´ ociepla”) i zacierajà si´wyraêne granice pomi´dzy nimi.

Niezale˝nie od ostatecznych wyników badaƒ naukowych, niektóre problemy zosta∏y zdefiniowane jasno:nadmierna emisja CO2, CH4, N2O, zanik bioró˝norodnoÊci, z∏a gospodarka wodna. Wiele ww. kwestii Êci-Êle wià˝e si´ z rolnictwem i obszarami wiejskimi. Okazuje si´, ˝e pewne rodzaje gospodarowania rolnegomogà mieç istotny wp∏yw na poziom emisji gazów cieplarnianych, ochron´ Êrodowiska i bioró˝norodnoÊciczy poziom retencji wodnej. Oznacza to, ˝e w interesie ca∏ej ludzkoÊci le˝y promowanie pewnych zacho-waƒ i typów gospodarowania na obszarach wiejskich. Aby uzyskaç odpowiednià si∏´ oddzia∏ywania, nale-˝y zastosowaç przekonywujàce instrumenty, w tym instrumenty finansowe. Na poziomie Unii Europejskiejtakim sprawdzonym narz´dziem jest Wspólna Polityka Rolna (WPR), finansujàca od dziesi´cioleci rolnikóweuropejskich, a w ostatnich latach tak˝e rolników w Polsce. Szczególnie tzw. II filar WPR – rozwój obszarówwiejskich, budzi w tej kwestii spore nadzieje. Równie˝ wprowadzana stopniowo w p∏atnoÊciach bezpoÊred-nich, czyli I filarze WPR, tzw. zasada wspó∏zale˝noÊci (ang.„cross compliance”) ma wesprzeç wysi∏ki na rzeczdostosowania si´ do zmian klimatycznych.

I Wspólna Polityka Rolna – potrzeba zmian

Wspólna Polityka Rolna jest jednà z najstarszych polityk wspólnotowych Unii Europejskiej. Ju˝ od poczàtkuswego istnienia (tj. od 1957 roku) budzi∏a wiele emocji i kontrowersji, które z czasem nasila∏y si´. Jej g∏ów-nym celem od poczàtku by∏o zapewnienie bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego obywatelom Wspólnoty Euro-pejskiej, a tak˝e zapewnienie dochodu rolnikom i godziwych cen ˝ywnoÊci dla konsumentów. Przez d∏ugiczas cele te by∏y realizowane w doÊç prosty i bezkompromisowy sposób, g∏ównie przy pomocy wsparcia ce-nowego do produktów rolnych wytwarzanych przez rolników europejskich. Z biegiem czasu okaza∏o si´, ˝enastawienie przede wszystkim na iloÊç wytwarzanego produktu bardzo negatywnie odbi∏o si´ zarówno najego jakoÊci, jak i spowodowa∏o niekorzystne skutki uboczne dla Êrodowiska naturalnego. Aby uzyskaç jaknajwi´ksze plony, a przez to dotacje, rolnicy u˝ywali bardzo du˝e iloÊci nawozów i Êrodków ochrony roÊlin.Jak ∏atwo si´ domyÊliç, nie pozostawa∏o to bez wp∏ywu na stan gleb i wód, ani ró˝norodnoÊç gatunkówroÊlin i zwierzàt wyst´pujàcych dotychczas w naturalnym otoczeniu rolnictwa. Zanieczyszczenie ros∏o, bio-ró˝norodnoÊç mala∏a, za to powi´ksza∏y si´ po∏acie monokulturowych upraw kukurydzy, pszenicy. JakoÊçprodukowanej ˝ywnoÊci pozostawia∏a wiele do ˝yczenia - wysoka zawartoÊç pestycydów, metali ci´˝kich,dioksyn, substancji hormonalnych w mi´sie. Konsumenci, a zarazem podatnicy europejscy stwierdzili, ˝e finansowane, w du˝ej mierze z ich kieszeni, rolnictwo europejskie coraz mniej daje im satysfakcji w posta-ci wysokiej jakoÊci produktów ˝ywnoÊciowych, i w dodatku w du˝ym stopniu przyczynia si´ do degradacjiÊrodowiska i utraty ró˝norodnoÊci biologicznej.

W wyniku ogromnej presji opinii publicznej, a tak˝e krytyki ze strony Âwiatowej Organizacji Handlu(WTO) w roku 1992 przeprowadzono pierwszà znaczàcà reform´ Wspólnej Polityki Rolnej, tzw. refor-m´ MacSharry’ego, bardzo istotnà nie tylko ze wzgl´du na zmian´ charakteru wsparcia rolnictwa, aletak˝e, co istotne dla czytelnika, na nowy wymiar, który nadano kwestiom Êrodowiskowym. Wycofanosi´ wówczas ze wsparcia cenowego do produkcji rolnej, w zamian zaoferowano rolnikom dop∏aty dopowierzchni, oraz wprowadzono programy o charakterze pro-Êrodowiskowym: programy rolnoÊrodo-wiskowe i zalesienia. By∏ to powa˝ny krok w stron´ zmiany filozofii WPR, wzmocniony jeszcze bardziejw 1999 roku przez wprowadzenie poj´cia tzw. europejskiego modelu rolnictwa. Jednym z hase∏ prze-wodnich prowadzonych dzia∏aƒ by∏o uczynienie rolnika nie tylko producentem ˝ywnoÊci, ale równie˝„stra˝nikiem przyrody”, Êwiadczàcym us∏ugi na rzecz Êrodowiska i chroniàcym przyrod´ dla potrzebobecnych i przysz∏ych pokoleƒ.

Podczas ostatnich 15 lat WPR ulega∏a dalszym zmianom w wyniku presji wywieranej przez konsumen-tów, Âwiatowà Organizacj´ Handlu (WTO) oraz rozwijajàcy si´ pr´˝nie rynek europejski i Êwiatowy. Re-forma z 2003 roku uchwalona na szczycie w Luksemburgu zapoczàtkowa∏a nowy etap polegajàcy na

16


wprowadzeniu dop∏at bezpoÊrednich niepowiàzanych z produkcjà w ramach pierwszego filaru WPRoraz na nadaniu wysokiego priorytetu polityce rozwoju obszarów wiejskich, b´dàcej jej drugim filarem.

Wsparcie dla rolnika jest obecnie w du˝ej mierze niezale˝ne od podejmowanych przez niego decyzjiprodukcyjnych. Umo˝liwia to rolnikom szybkie i elastyczne reagowanie na sygna∏y pochodzàce z rynku,wykorzystywanie mo˝liwoÊci gospodarstwa oraz kierowanie si´ w∏asnymi preferencjami przy podejmo-waniu decyzji. Przyczynia si´ tak˝e do wzrostu konkurencyjnoÊci sektora rolnego.

Reforma WPR przynios∏a oczekiwane zmiany poprzez odejÊcie od bezpoÊredniego wspierania produk-cji, dotychczas postrzeganej jako êród∏o problemów zwiàzanych z nadwy˝kami ˝ywnoÊci. Ceny UE sàobecnie bli˝sze cenom Êwiatowym. Rolnictwo unijne staje si´ coraz bardziej konkurencyjne, a UE sta∏asi´ najwi´kszym eksporterem w sektorze rolnym, g∏ównie produktów o wysokiej jakoÊci. Zajmuje onarównie˝ na Êwiecie czo∏owà pozycj´ wÊród importerów w sektorze rolnym, stanowiàc zdecydowanienajwi´kszy rynek dla krajów rozwijajàcych si´.

Ponadto, WPR mo˝e odgrywaç coraz wi´kszà rol´ w profilaktyce i niwelowaniu ryzyka zwiàzanego z de-gradacjà Êrodowiska naturalnego. Wsparcie finansowe dla rolników jest obecnie, po roku 2007, uza-le˝nione od przestrzegania przepisów ochrony Êrodowiska naturalnego, bezpieczeƒstwa i jakoÊci ˝yw-noÊci oraz dobrostanu zwierzàt.

Nowa polityka rozwoju obszarów wiejskich przyczynia si´ do bardziej efektywnej ochrony Êrodowiskanaturalnego, ró˝norodnoÊci biologicznej i krajobrazu obszarów wiejskich oraz sprzyja podnoszeniu jakoÊci ˝ycia na obszarach wiejskich, zarówno w sferze ekonomicznej, infrastrukturalnej, jak i spo∏ecz-nej. Szereg instrumentów drugiego filaru ju˝ teraz realizuje bezpoÊrednio lub poÊrednio cele zwiàzanenp. z przeciwdzia∏aniem zmianom klimatycznym – jak programy rolnoÊrodowiskowe, zalesianie grun-tów rolnych, modernizacja gospodarstw.

Mimo faktu, ˝e coraz wi´cej obszarów wiejskich Unii Europejskiej b´dzie wystawionych na dzia∏anieczynników wykraczajàcych poza rolnictwo, to sektor rolno-spo˝ywczy, który wcià˝ stanowi ponad 4%ca∏kowitego PKB i daje 8% zatrudnienia, b´dzie nadal odgrywa∏ kluczowà rol´ na wielu terenach wiej-skich. Dlatego te˝ problemy wa˝ne dla ca∏ej ludzkoÊci, takie jak rozwój obszarów wiejskich, ochronaÊrodowiska i bioró˝norodnoÊci, czy te˝ post´pujàce zmiany klimatyczne, stajà si´ coraz istotniejsze dladà˝àcej do nowoczesnoÊci, reagujàcej na nowe wyzwania i potrzeby, a dzi´ki temu lepiej akceptowa-nej Wspólnej Polityki Rolnej.

Do najwa˝niejszych problemów i wyzwaƒ, którym mo˝e i powinna stawiç czo∏a zreformowana WPR, a które sà tak˝e istotne dla Polski nale˝à: wzrost ryzyka produkcji spowodowanego m. in. warunkamipogodowymi, zmiany klimatyczne, coraz szersze wykorzystywanie biopaliw, gospodarka zasobamiwodnymi, czy zachowanie ró˝norodnoÊci biologicznej. Zmiany klimatyczne objawiajàce si´ zmianamirozk∏adu opadów, temperatur, cz´stoÊci pojawiania si´ ekstremalnych wydarzeƒ pogodowych, dost´p-noÊci zasobów wodnych i glebowych, pot´gujà ryzyko produkcji zwiàzane z czynnikiem pogodowym.

W zwiàzku z tym wyzwaniem w przysz∏oÊci sektor rolny b´dzie musia∏ podjàç dalsze wysi∏ki w ramachglobalnej strategii UE na rzecz obni˝enia emisji gazów cieplarnianych. Konieczne jest tak˝e podj´ciedzia∏aƒ adaptacyjnych ∏agodzàcych skutki zmiany klimatu. Istotnà kwestià jest koniecznoÊç ochronygleb organicznych przed nadmiernà ich mineralizacjà.

Do dzia∏aƒ ∏agodzàcych skutki zmian klimatu (np.: niedostatki wody, susze, powodzie) mo˝na zaliczyçdzia∏ania z zakresu gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi (takie jak: zwi´kszanie retencji, w tym ma∏ej retencji wodnej, ochrona przeciwpowodziowa, itp.). Dzia∏ania zwiàzane z gospodarkàwodnà sà szczególnie wa˝ne, równie˝ dla Polski, poniewa˝ stan iloÊciowy i jakoÊciowy istniejàcych na-wadniajàcych systemów melioracyjnych, systemów retencjonowania i rozrzàdu wody oraz utrzymania i eksploatacji urzàdzeƒ melioracji szczegó∏owych, nie gwarantuje realizacji zadaƒ, w przypadku wystà-pienia g∏´bokiej suszy meteorologicznej a w jej nast´pstwie - suszy glebowej i hydrologicznej.

17


Problemem staje si´ tak˝e dost´pnoÊç wody dobrej jakoÊci na obszarach wiejskich. Istotnym zagro˝e-niem atrakcyjnoÊci obszarów wiejskich jest jakoÊç wód powierzchniowych i p∏ytkich wód gruntowych.W Polsce wody te cz´sto sà zanieczyszczane nieczystoÊciami pochodzàcymi ze êróde∏ rolniczych orazb´dàce wynikiem z∏ego stanu sanitarnego terenów wiejskich.

Innym wyzwaniem stojàcym przed obszarami wiejskimi jest ochrona bioró˝norodnoÊci. Zachowanie i poprawa stanu bioró˝norodnoÊci w Unii Europejskiej jest przedmiotem staraƒ polityk wspólnotowychju˝ od d∏u˝szego czasu. Nale˝y zwróciç uwag´, i˝ o ile w krajach UE-15 bitwa toczy si´ o przywracanieutraconej ró˝norodnoÊci, o tyle w krajach „nowej dziesiàtki” - m.in. Polski, dzia∏ania skierowane sà ra-czej na utrzymanie bardzo du˝ych zasobów ró˝norodnoÊci biologicznej obszarów wiejskich. Sta∏o si´tak m. in. dzi´ki wyjàtkowemu w historii Europy unikni´ciu farmeryzacji i kolektywizacji rolnictwa.Utrzymanie tak wyjàtkowej bioró˝norodnoÊci wymaga bardzo du˝ych nak∏adów finansowych w celuzrekompensowania rolnikom kosztów gospodarowania przyjaznego Êrodowisku. Rekompensaty te po-winny równowa˝yç rolnikom straty wynikajàce z rezygnacji z rozwoju monokulturowych gospodarstwo intensywnej produkcji. Zarówno w Polsce, jak i ca∏ej UE istnieje ryzyko utraty zasobów przyrodniczych,w szczególnoÊci gatunków zwiàzanych z tradycyjnym rolnictwem, mozaikowatoÊcià upraw i mnogoÊciàu˝ytków przyrodniczych, które nie majà du˝ej wartoÊci dla intensywnej gospodarki rolnej. Znacznacz´Êç tych cennych gatunków roÊlin i zwierzàt jest rozproszona na obszarach wiejskich.

Kwestià szerszà, znacznie wychodzàca poza ramy Wspólnej Polityki Rolnej, sà dzia∏ania na rzecz wyko-rzystania biopaliw oraz zwi´kszenia udzia∏u energii odnawialnej w ogólnym bilansie energetycznym.

I Co dalej ze Wspólnà Politykà Rolnà? Kolejne kroki: health check, reforma po 2013 roku…

Zmiany, jakie przesz∏a WPR, ma∏ymi lub wi´kszymi krokami zbli˝ajà jà do realizacji celów znacznie szer-szych, ni˝ pierwotnie dla niej za∏o˝one. Aby mog∏a ona w dalszym ciàgu pe∏niç swojà rol´, polityka tamusi byç zdolna oceniç stosowane przez siebie instrumenty, zidentyfikowaç ewentualnà potrzeb´wprowadzenia zmian i dostosowaç si´ do nowych wyzwaƒ. Wydaje si´, ˝e wspierane poprzez WPR rolnictwo europejskie jest w stanie podjàç takie kroki i zmieniç si´, stwarzajàc jednoczeÊnie rolnikommo˝liwoÊç dostosowania do nowych kierunków rozwoju polityki.

Reforma rozpocz´ta w 2003 roku nie rozwiàza∏a wszystkich problemów od razu. Pewne kwestie od∏o-˝ono na póêniej, równie˝ ze wzgl´du na przewidywane wówczas rozszerzenie Unii Europejskiej. Dopie-ro kilka lat póêniej, po akcesji nowych paƒstw cz∏onkowskich, Europa przystàpi∏a do bardziej konkret-nych dzia∏aƒ. Po d∏ugich spekulacjach co do treÊci i rozmiaru nowej reformy, Komisja Europejska w dniu20 listopada 2007 opublikowa∏a „Komunikat dotyczàcy przeglàdu WPR – tzw. „Health check”. Zazna-czono w nim, ˝e ów „przeglàd stanu zdrowia Wspólnej Polityki Rolnej” nie b´dzie wiàza∏ si´ z grun-townà reformà obecnej polityki, dajàc mo˝liwoÊç wprowadzania dalszych dostosowaƒ uwzgl´dniajà-cych sytuacj´ rynkowà i inne czynniki. Zagadnienia, które wymieniono w dokumencie i ewentualnezmiany b´dà dotyczyç tylko okresu do koƒca roku 2013. Kszta∏t WPR po roku 2013 b´dzie dyskutowa-ny w dalszej kolejnoÊci, i b´dzie wpisywa∏ si´ w nurt szerszych rozwa˝aƒ na temat bud˝etu Unii Euro-pejskiej, wspólnych relacji WPR i polityki spójnoÊci, negocjacji z WTO i wielu innych okolicznoÊci.

Celem wspomnianego „Health check” WPR jest zmierzenie si´ z nast´pujàcymi kwestiami:

I Jak sprawiç, by system jednolitej p∏atnoÊci by∏ bardziej wydajny, skuteczny oraz prostszy?

I Jak dopasowaç istniejàce instrumenty wsparcia rynku, poczàtkowo utworzone dla Wspólnoty obej-mujàcej szeÊç paƒstw cz∏onkowskich, do potrzeb UE z∏o˝onej z 27 cz∏onków, bioràc jednoczeÊniepod uwag´ post´pujàcà globalizacj´?

I Jak stawiç czo∏a nadchodzàcym wyzwaniom, takim jak zmiany klimatyczne, coraz szersze wykorzystaniebiopaliw czy gospodarka zasobami wodnymi, a tak˝e wyzwaniom ju˝ istniejàcym jak np. zachowanieró˝norodnoÊci biologicznej, dostosowujàc si´ do nowych rodzajów ryzyka oraz nowych mo˝liwoÊci?

18


Z punktu widzenia niniejszej publikacji szczególnie istotne wydaje si´ byç trzecie zagadnienie, bezpo-Êrednio odnoszàce si´ do kwestii rozwoju obszarów wiejskich, w∏àczajàc w to tzw. nowe wyzwania -w tym zmiany klimatyczne. WÊród wyzwaƒ, które stojà przed rolnictwem Unii Europejskiej, zmiany klimatu, bioenergia oraz zarzàdzanie zasobami wodnymi majà kluczowe znaczenie. Zmiany klimatycz-ne jawià si´ jako g∏ówne wyzwanie, gdy˝ pozosta∏e dwie dziedziny sà z nimi ÊciÊle powiàzane.

W zakresie ∏agodzenia skutków zmian klimatu, rolnictwo UE przyczyni∏o si´ w sposób najbardziej znaczàcyze wszystkich sektorów gospodarki do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Wynika to g∏ównie z ulep-szenia metod produkcji (np.: wydajniejszego u˝ywania nawozów) oraz zmniejszenia pog∏owia byd∏a. Niezb´dne sà jednak dalsze wysi∏ki w ramach globalnej strategii UE na rzecz obni˝enia emisji gazów.

Rolnictwo unijne jest tak˝e nara˝one na zmiany klimatu. Istnieje du˝a niepewnoÊç wielkoÊci plonów, a w konsekwencji dochodów, zwiàzana z nieprzewidywalnym wzorcem opadów, ekstremalnych wyda-rzeƒ pogodowych, poziomu temperatury, dost´pnoÊci zasobów wodnych oraz warunków glebowych.Dlatego te˝ ostatnio opublikowana zielona ksi´ga w sprawie dostosowania do zmian klimatu w Euro-pie wzywa rolnictwo UE, aby w wi´kszym stopniu anga˝owa∏o si´ w dzia∏ania prowadzàce do z∏ago-dzenia skutków zmian klimatu.

W strategii na rzecz energii odnawialnej Unia Europejska ustanowi∏a wià˝àce cele odnoszàce si´ doudzia∏u biopaliw (10%) oraz energii odnawialnej (20%) w ca∏kowitym zu˝yciu paliw i energii do 2020 r.Jest to zwiàzane z celami dotyczàcymi ∏agodzenia skutków zmian klimatu i najprawdopodobniej wp∏y-nie znaczàco na rolnictwo UE. JednoczeÊnie podstawowym zadaniem unijnego rolnictwa pozostanieprodukcja ˝ywnoÊci i pasz.

W zwiàzku z kwestià niedoboru wody i susz, ocena funkcjonowania WPR stanowi okazj´ do wskaza-nia, jak problemy zwiàzane z zarzàdzaniem zasobami wodnymi mogà zostaç rozwiàzane dzi´ki WPR.Z pewnoÊcià rolnictwo UE powinno wdro˝yç zrównowa˝ony system zarzàdzania zasobami wodnymi.

Kolejna kwestia, czyli powstrzymanie spadku ró˝norodnoÊci biologicznej pozostaje równie istotnym wyzwa-niem. Paƒstwa cz∏onkowskie zobowiàza∏y si´ do powstrzymania spadku ró˝norodnoÊci biologicznej do 2010 r., jednak˝e cel ten jest ma∏o realny. I ponownie, rolnictwo ma do odegrania na tym polu kluczowà rol´.

Ocena funkcjonowania WPR przedstawia nast´pujàcy wachlarz mo˝liwoÊci realizacji wczeÊniej wymie-nionych wyzwaƒ:

I wzmocnienie istniejàcych dzia∏aƒ rozwoju obszarów wiejskich jako zach´ta do ∏agodzenia skutkówzmian klimatu i dostosowywania si´ do nich, do lepszego zarzàdzania zasobami wodnymi, do Êwiad-czenia us∏ug Êrodowiskowych w zakresie biopaliw oraz do ochrony ró˝norodnoÊci biologicznej;

I zasada wspó∏zale˝noÊci („cross compliance”), w ramach podstawowych wymogów dotyczàcych za-rzàdzania, oraz zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochronà Êrodowiska, jako przyczynek do reali-zacji celów dotyczàcych zmian klimatu, lepszego zarzàdzania zasobami wodnymi a tak˝e ochronybioró˝norodnoÊci;

I badania i innowacyjnoÊç jako niezb´dne elementy przy podejmowaniu nowych wyzwaƒ w zakresieochrony Êrodowiska i efektywnoÊci, w∏àczajàc w to biopaliwa drugiej generacji;

I ustalenie, czy obecny system wsparcia upraw energetycznych jest skuteczny pod wzgl´dem stosun-ku nak∏adów do kosztów, bioràc pod uwag´ nowe sposoby zach´cania do produkcji biomasy (obo-wiàzkowe cele w zakresie energii oraz wysokie ceny).

Opisane powy˝ej nowe wyzwania powodujà, ˝e umocnienie drugiego filaru WPR staje si´ nieodzowne.

Bioràc pod uwag´ fakt, ˝e bud˝et WPR zosta∏ ustalony do 2013 roku, zwi´kszenie obecnie Êrodków narozwój obszarów wiejskich mo˝e nastàpiç wy∏àcznie poprzez zwi´kszenie obowiàzkowej modulacji(czyli przesuni´cia pieni´dzy z p∏atnoÊci bezpoÊrednich, zwanych tak˝e I filarem WPR, na drugi filar).Nie jest to prosta decyzja, poniewa˝ dost´pnoÊç funduszy w ramach p∏atnoÊci bezpoÊrednich dla

19


beneficjentów jest znacznie wi´ksza ni˝ w ramach programów rozwoju obszarów wiejskich. Dodatko-wa trudnoÊç polega na tym, ˝e w nowych paƒstwach cz∏onkowskich, które nie osiàgn´∏y jeszcze 100 % poziomu p∏atnoÊci bezpoÊrednich krajów „starej pi´tnastki”, mechanizm ten nie obowiàzuje. Po-jawia si´ zatem pytanie, jak te kraje majà podejÊç do kwestii finansowania nowych wyzwaƒ. Wydaje si´,˝e Komisja Europejska nie posiada atrakcyjnej oferty w tym zakresie, i sugeruje po prostu „wygospoda-rowanie” pewnych kwot w ramach Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Stanowisko Polski

Polska popiera stanowisko Komisji Europejskiej, ˝e g∏ównym celem WPR pozostaje produkcja ˝ywnoÊci.Niemniej jednak dla Polski ogromnie wa˝ne jest uwzgl´dnianie tak˝e nowych wyzwaƒ. Takie podejÊcierodzi koniecznoÊç wygospodarowania odpowiednich funduszy na finansowanie stosownych, nowychinstrumentów finansowanych ze Êrodków wspólnotowych. Oddzielenie p∏atnoÊci od produkcji powin-no mieç równie˝ pozytywny wp∏yw na poszukiwanie skutecznych rozwiàzaƒ w zakresie zmian klima-tycznych, poniewa˝ nie przyczynia si´ do intensyfikacji produkcji rolnej.

Drugi filar WPR daje mo˝liwoÊç wdra˝ania wielu dzia∏aƒ, majàcych pozytywny wp∏yw na ograniczeniezmian klimatu, ich ∏agodzenie, a tak˝e dostosowywanie si´ do nich. Dzia∏ania wpisujàce si´ w ten nurtto m.in. gospodarowanie zasobami wodnymi (retencja, dzia∏ania przeciwpowodziowe), ochrona prze-ciwerozyjna, zalesianie, wsparcie energii odnawialnej, modernizacja pod kàtem energooszcz´dnoÊci,ochrona bioró˝norodnoÊci. Wszystkie te kwestie sà dla polskiego rolnictwa istotne i dlatego te˝ nale˝a-∏oby promowaç dzia∏ania o ró˝nym charakterze:

I dzia∏ania wspomagajàce bezpoÊrednio rolników;

I dzia∏ania doradcze, szkoleniowe, monitoring i badania;

I wspieranie lokalnych inicjatyw s∏u˝àcych ochronie Êrodowiska naturalnego.

Wra˝liwà kwestià dla Polski jest bioenergia. Ustalone wymogi udzia∏u 10% biopaliw oraz 20% energii odna-wialnej do 2020 r. wydajà si´, na dzieƒ dzisiejszy, wysokie. Obawy te wynikajà ze struktury agrarnej polskie-go rolnictwa oraz warunków glebowo-wodnych gruntów (w wi´kszoÊci grunty bonitacyjnie s∏abe i suche).Zgodnie z za∏o˝eniami dotyczàcymi energii odnawialnej, g∏ównym êród∏em zaspokojenia zwi´kszonego za-potrzebowania na surowce bioenergetyczne b´dzie potencja∏ produkcyjny w rolnictwie, zw∏aszcza uprawyroÊlin energetycznych. Niestety, Komisja Europejska rozwa˝a likwidacj´ p∏atnoÊci do upraw roÊlin energetycz-nych wynoszàcej obecnie maksymalnie 45 euro/ha. Chcàc osiàgnàç zamierzone, ambitne cele, nale˝a∏obyrozwa˝yç kontynuacj´ tego rodzaju wsparcia, ewentualnie zastosowaç skuteczne rozwiàzania przejÊciowe.

Nowe wyzwania – nowe mo˝liwoÊci i propozycje legislacyjne

W Êlad za treÊcià komunikatu Komisji Europejskiej dotyczàcego przeglàdu WPR – „Health check”, w wy-niku konsultacji spo∏ecznych i dyskusji na ró˝nych forach Wspólnoty Europejskiej opracowano tzw. KONKLUZJE, b´dàce konsensusem osiàgni´tym przez paƒstwa cz∏onkowskie oraz Rad´ UE w kwestii osta-tecznego rozmiaru, zakresu i treÊci health check. Postanowienia konkluzji powinny teraz jak najszybciejznaleêç odzwierciedlenie w aktach prawnych Wspólnoty Europejskiej. TreÊç pierwszych wersji projektówrozporzàdzeƒ wspólnotowych jest ju˝ znana, z pewnoÊcià b´dzie ona niebawem przedmiotem dalszychprac, dyskusji i uzgodnieƒ pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi, Komisjà Europejskà i Radà UE.

Kwestie zwiàzane z tzw. nowymi wyzwaniami, w tym dostosowaniem si´ do zmian klimatycznych, sà poruszane g∏ównie w nowelizacji rozporzàdzenia dotyczàcego wsparcia dla rozwoju obszarów wiej-skich czyli Rozporzàdzenia Rady WE nr 1698/2005, cz´Êciowo tak˝e w nowelizacji Rozporzàdzenia rady WE nr 1782/2003, traktujàcego o systemie dop∏at bezpoÊrednich.

Modyfikacja rozporzàdzenia nr 1698/2005 zak∏ada, ˝e poczàwszy od 1 stycznia 2010 roku we wszyst-kich krajowych planach strategicznych, i w konsekwencji w programach rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013, zostanà wprowadzone lub wzmocnione nast´pujàce priorytety:

20


1. ∏agodzenie zmian klimatycznych,

2. energia odnawialna,

3. gospodarka wodna,

4. ró˝norodnoÊç biologiczna.

Nast´pnie w ramach m.in. istniejàcych instrumentów polityki rolnej, zostanà ustanowione lub dostoso-wane poszczególne dzia∏ania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich tak, aby w pe∏ni odpowiada∏ywy˝ej wymienionym, nowym czy te˝ dostosowanym wyzwaniom i priorytetom. Projekt rozporzàdzeniaproponuje rodzaje dzia∏aƒ, które zdaniem jego autorów przyczynià si´ w najlepszy sposób do realizacjiww. za∏o˝onych priorytetów.

A oto proponowana lista dzia∏aƒ realizujàcych nowe priorytety, odpowiadajàcych na konkretne proble-my. Podj´ta zosta∏a tak˝e próba spojrzenia na polski Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata2007-13 pod kàtem ju˝ istniejàcych rozwiàzaƒ.

1.Priorytet: ¸agodzenie zmian klimatu

Art. 26 – Modernizacja gospodarstw rolnych (PROW 2007-13 dla Polski)

Obecnie istnieje mo˝liwoÊç realizacji nast´pujàcych projektów:

I budowa/wyposa˝enie gospodarstw w urzàdzenia do przechowywania nawozów naturalnych;

I zakup urzàdzeƒ poprawiajàcych efektywnoÊç nawo˝enia azotem oraz precyzyjnego rolnictwa –siewniki, rozsiewacze.

Art. 39 – Program rolnoÊrodowiskowy (PROW 2007-13 dla Polski)


I rolnictwo zrównowa˝one,

I rolnictwo ekologiczne,

I ekstensywne trwa∏e u˝ytki zielone,

I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000,

I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000,

I ochrona gleb i wód.

21


Rodzaje instrumentów Artykuły i działania Potencjalne efekty

Poprawa efektywności stosowania nawozów azotowych (ograniczenie stosowania, wyposażenie, rolnictwo precyzyjne), poprawa przechowywania nawozów naturalnych

Art. 26: Modernizacja gospodarstw rolnych Art. 39: Program rolnośrodowiskowy

Redukcja CH4 i N2O.

Zarządzanie zasobami glebowymi (metody uprawy, poplony, zróżnicowany płodozmian)

Art. 39: Program rolnośrodowiskowy

Redukcja N2O; sekwestracja węgla.

Art. 39 – Program rolnoÊrodowiskowy


I rolnictwo zrównowa˝one,

I rolnictwo ekologiczne,

I ochrona gleb i wód (wsiewki poplonowe, mi´dzyplon ozimy, mi´dzyplon Êcierniskowy).


Obecnie – brak tego typu dzia∏aƒ.


Obecnie sà wdra˝ane pakiety, które przyczyniajà si´ do redukcji emisji metanu z rolnictwa:

I rolnictwo ekologiczne i zrównowa˝one,

I ekstensywne trwa∏e u˝ytki zielone,

I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000,

I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000.

Art. 26 – Modernizacja gospodarstw rolnych


I inwestycje zwiàzane z podj´ciem lub modernizacjà produkcji produktów rolnych ˝ywnoÊciowych lub nie˝ywnoÊciowych, w tym produktów przeznaczonych na cele energetyczne (zakup maszyn i urzàdzeƒ s∏u˝àcych do uprawy, zbioru, magazynowania, przygotowania do sprzeda˝y produktówrolnych, wykorzystywanych nast´pnie jako surowiec energetyczny lub substrat do produkcji mate-ria∏ów energetycznych w tym biopaliw),

22


Zmiana przeznaczenia gruntów (przekształcenie gruntów ornych w pastwiska, trwałe odłogowanie, ograniczone użytkowanie/odtwarzanie gleb organicznych)


Redukcja N2O; sekwestracja węgla.

Ekstensyfikacja hodowli bydła (ograniczenie obsady, zwiększenie wypasu)


Redukcja CH4

Produkcja biogazu – rośliny przyczyniające się do gnicia beztlenowego (produkcja w gospodarstwie i produkcja lokalna)

Art. 26: Modernizacja

gospodarstw rolnych Art. 53: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej

Redukcja CH4 (wykorzystanie odchodów zwierząt, zastępowanie paliw kopalnych)

I inwestycje w urzàdzenia s∏u˝àce wytwarzaniu energii ze êróde∏ odnawialnych na potrzeby produkcji rolnej w danym gospodarstwie.

Art. 53 – Ró˝nicowanie w kierunku dzia∏alnoÊci nierolniczej


I produkcja materia∏ów energetycznych z biomasy (wytwarzanie brykietów).

Art. 43 i 45 – Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych ni˝ rolne

Obecnie istnieje mo˝liwoÊç realizacji ww. dzia∏ania.

Art. 48 – Odtwarzanie potencja∏u produkcji leÊnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych

Obecnie istnieje mo˝liwoÊç realizacji ww. dzia∏ania.

2. Priorytet – Energia odnawialna

Art. 26 – Modernizacja gospodarstw rolnych

Obecnie w PROW 2007-2013– brak mo˝liwoÊci

W ramach pomocy krajowej - rozporzàdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wysokoÊcipomocy do plantacji trwa∏ych - wysokoÊç wsparcia do plantacji trwa∏ych wynosi 50%. Obowiàzuje od15.03.2008 r.

23


Zalesianie Art. 43 i 45: ZalesianieRedukcja N2O; sekwestracja węgla

Zapobieganie pożarom lasówArt. 48: Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej

Sekwestracja węgla w lasach unikanie redukcji CO2

Art. 28 – Zwi´kszanie wartoÊci dodanej podstawowej produkcji rolnej i leÊnej


I inwestycje w zakresie przetwórstwa wy∏àcznie produktów rolnych na artyku∏y spo˝ywcze lub pro-dukty nie ˝ywnoÊciowe, w tym równie˝ produkty rolne wykorzystywane na cele energetyczne (np. do produkcji biopaliw - oleje, alkohol etylowy). Inwestycje zwiàzane z chemicznà modyfikacjàproduktów rolnych w procesie produkcji biopaliw, nieb´dàcych produktami rolnymi nie sà wspiera-ne w ramach PROW, mogà byç wspó∏finansowane w ramach Funduszy Strukturalnych (m.in. zeÊrodków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego);

I inwestycje w urzàdzenia s∏u˝àce wytwarzaniu energii ze êróde∏ odnawialnych lub produktów odpa-dowych (biogaz) na potrzeby produkcji w danym zak∏adzie przetwórstwa rolnego.

Art. 54 – Tworzenie i rozwój mikroprzedsi´biorstw


I produkcja materia∏ów energetycznych z biomasy (wytwarzanie brykietów).

Art. 56 – Podstawowe us∏ugi dla gospodarki i ludnoÊci wiejskiej


I inwestycje s∏u˝àce wykorzystaniu, wytwarzaniu lub dystrybucji energii ze êróde∏ odnawialnych (np. energia z biomasy, s∏oneczna, geotermalna, wiatrowa).

2.Priorytet : Gospodarka wodna

24


Art 26 - Modernizacja gospodarstw rolnych


I inwestycje dotyczàce modernizacji roÊlinnej lub zwierz´cej, w tym zaopatrzenie gospodarstw w wod´ (budowa uj´ç wody, zakup urzàdzeƒ do uzdatniania wody, rozprowadzania, magazynowa-nia wody).

Art. 30 – Poprawianie i rozwijanie infrastruktury zwiàzanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leÊnictwa


I budowa lub remont urzàdzeƒ melioracji wodnych s∏u˝àcych do retencjonowania i regulacji pozio-mu wód, np. jazów, zastawek, zbiorników wodnych, stopni wodnych itp.,

I budowa lub remont systemów nawodnieƒ grawitacyjnych,

I remont istniejàcych urzàdzeƒ melioracji wodnych w celu dostosowania ich do nawodnieƒ grawitacyjnych,

I budowa lub remont urzàdzeƒ doprowadzajàcych i odprowadzajàcych wod´ w ramach systemówurzàdzeƒ melioracji wodnych,

I projekty s∏u˝àce poprawie warunków korzystania z wód dla potrzeb rolnictwa, projekty z zakresupoprawy ochrony przeciwpowodziowej u˝ytków rolnych.



I pakiet ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000;

I Ochrona zagro˝onych ∏àk i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000.

Nie jest to jednak odnawianie/renaturyzacja terenów mokrad∏owych, podmok∏ych czy lokalnie zabagnio-nych, lecz ich zachowywanie. Restytucja przedmiotowych terenów b´dzie mo˝liwa w ramach PROW 2007-2013 po wprowadzeniu Planów Zarzàdzania Wodami oraz Planów Ochrony Obszarów Natura 2000;

I Zachowanie pó∏naturalnych oczek wodnych czy lokalnych zabagnieƒ mo˝liwe w ramach pakietu„Strefy buforowe”.

Art. 43 – Zalesianie


I przekszta∏cenie gruntu rolnego w las.

Natomiast przekszta∏cenie gruntu rolnego w teren mozaiki lasu i gruntu rolnego by∏oby mo˝liwe powprowadzeniu do zakresu instrumentarium PROW dzia∏aƒ leÊno-Êrodowiskowych.

Art. 57 – Zachowanie i poprawa stanu dziedzictwa wsi (odnowa i rozwój wsi)


I kszta∏towanie przestrzeni publicznej oraz budowa, remont lub przebudowa infrastruktury zwiàza-nej z rozwojem funkcji turystycznych (np. stawy).

25


Obecnie w PROW nie ma mo˝liwoÊci rozwoju pó∏naturalnych jednolitych cz´Êci wód oraz zachowa-nia cennych ekosystemów zale˝nych od wód oraz cennych jednolitych cz´Êci wód.

Po dokonaniu wst´pnej analizy projektu rozporzàdzenia wspólnotowego, mo˝na stwierdziç i˝ polskiProgram Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013 ju˝ teraz w znacznym stopniu realizuje lubw najbli˝szym czasie rozpocznie realizacj´ wi´kszoÊci celów zwiàzanych z tzw. nowymi wyzwaniami, w tym zmianami klimatycznymi. Niezmiernie istotne dla osiàgni´cia ww. celów b´dà Êrodki finansoweprzeznaczone na stawienie czo∏a nowym wyzwaniom.

Podsumowanie

Wspólna Polityka Rolna przez ostatnie dziesi´ciolecia ewoluowa∏a w kierunku nowoczesnej politykiwspólnotowej. Obecnie mo˝na z przekonaniem stwierdziç, ˝e jest to polityka otwarta na wyzwaniateraêniejszoÊci i uwzgl´dniajàca tak˝e nowe, stawiane przed nià, cele. Kolejne reformy znaczniezmieni∏y jej twarz i obecna „kosmetyka” w ramach health check znacznie wyg∏adzi jej konserwatyw-ne oblicze i odpowie na palàce potrzeby, w tym zwiàzane ze wzrostem znaczenia rozwoju obszarówwiejskich, zmianami klimatycznymi, ochronà bioró˝norodnoÊci i gospodarkà wodnà. NiejednokrotniepodkreÊlano, i˝ szczególnie odpowiednio skonstruowana polityka rozwoju obszarów wiejskich maspore szanse sprostaç nowym wyzwaniom. Zatem wa˝ne jest, aby Wspólna Polityka Rolna uwzgl´d-nia∏a w jak najwi´kszym stopniu problemy zwiàzane ze zmianami klimatycznymi. Dyskusja na tematnajlepszych metod i instrumentów ju˝ zosta∏a rozpocz´ta w ramach Health check. W najbli˝szychmiesiàcach planowane jest powstanie konkretnych zapisów rozporzàdzeƒ wspólnotowych, co po-winno zakoƒczyç rozwa˝ania dla okresu programowego 2007-2013. Niebawem jednak dyskusja roz-gorzeje od nowa, by nadaç nowoczesny i elastyczny kszta∏t nowej WPR po roku 2013. Nale˝y si´ spo-dziewaç, ˝e kwestie nowych wyzwaƒ i sposobów ich finansowania oraz wybór najlepszych dzia∏aƒwysunà si´ na pierwszy plan w tej jak˝e interesujàcej debacie. Wszak nie b´dzie to ju˝ tylko „prze-glàd”, ani „kosmetyka” czy ewolucja WPR, lecz raczej – rewolucja.

26


Strategia adaptacji rolnictwa do zmianklimatu w Êwietle dokumentów UE

i Êwiatowych – w tym IV raportu IPCC

mgr Anna Olecka Instytut Ochrony Ârodowiska w Warszawie, KASHUE

prof. dr hab. Maciej SadowskiInstytut Ochrony Ârodowiska w Warszawie

Produkcja ˝ywnoÊci jest uzale˝niona szczególnie od warunków naturalnych (w tym klimatycznych) i bardzo wra˝liwa na zmiany w nich zachodzàce. Kompleksowe informacje dotyczàce zmian klimatumo˝na znaleêç w publikacjach Mi´dzyrzàdowego Zespo∏u ds. Zmian Klimatu (IPCC) –interdyscyplinarnego organu zrzeszajàcego wiele setek naukowców z ca∏ego Êwiata. Od 1990 rokuZespó∏ ten wyda∏ cztery raporty, których jednym z trzech g∏ównych tematów jest wp∏yw zmian klimatuna Êrodowisko i gospodark´ oraz wra˝liwoÊç i adaptacja do tych zmian. Pod koniec 2007 roku ukaza∏si´ ostatni, Czwarty raport IPCC oceniajàcy zmiany klimatu (IPCC Fourth Assessment Report). W tomieopracowanym przez II Grup´ Roboczà IPCC zawarto szczegó∏owe informacje z zakresu konsekwencji,podatnoÊci i mo˝liwych dzia∏aƒ adaptacyjnych b´dàce wynikami badaƒ z ca∏ego Êwiata.

Zmieniajàce si´ warunki klimatyczne mogà wielorako oddzia∏ywaç na Êwiatowe rolnictwo. Przyk∏adypotencjalnych konsekwencji zmian klimatu w zale˝noÊci od czynnika stymulujàcego przedstawionoponi˝ej.

Tabela 1. Potencjalne konsekwencje zmian klimatu w zale˝noÊci od czynnika stymulujàce

Wyniki modeli zaprezentowane w Czwartym raporcie IPCC wykazujà, i˝ produkcja roÊlinna mo˝enieznacznie wzrosnàç w umiarkowanych i wysokich szerokoÊciach geograficznych w warunkachlekkiego ocieplenia klimatu (Êredniorocznie o 1–3oC) przy jednoczesnym wzroÊcie st´˝enia CO2w atmosferze oraz zmianie re˝imu opadowego. Z kolei nawet niewielki wzrost Êredniej rocznej

28


èród∏o: Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the IntergovernmentalPanel on Climate Change. Summary for Policymakers. IPCC 2007. (t∏umaczenie w∏asne)

temperatury (o 1–2oC) mo˝e niekorzystnie wp∏ynàç na plony g∏ównych zbó˝ w ni˝szych szerokoÊciachgeograficznych, co mo˝e wzmóc ryzyko wystàpienia g∏odu. Dalsze ocieplenie skutkowaç mo˝eniekorzystnym wp∏ywem na produkcj´ rolnà we wszystkich regionach Êwiata. Spodziewane zmiany wcz´stoÊci i nat´˝eniu wyst´powania zjawisk ekstremalnych takie jak: fale upa∏ów, susze czy powodzie,dodatkowo do Êrednich zmian elementów klimatycznych, spot´gujà niekorzystne oddzia∏ywanie naplony roÊlin i zwierz´ta gospodarskie. Mo˝na si´ równie˝ spodziewaç, i˝ zmieni si´ ryzykowyst´powania po˝arów, plag szkodników i patogenów. Spodziewane konsekwencje zmieniajàcych si´warunków klimatycznych, zarówno te korzystne jak i niekorzystne, przedstawiono poni˝ej.

W celu zminimalizowania niekorzystnych skutków zmian klimatu w rolnictwie zaleca si´ podejmowaniedzia∏aƒ zarówno w kierunku adaptacji, jak i zapobiegania, przy czym dzia∏ania mitygacyjne przek∏adajàsi´ na korzyÊci w skali globalnej, natomiast adaptacyjne w skali lokalnej i regionalnej. Dzia∏aniaadaptacyjne mo˝na wprowadzaç z wyprzedzeniem majàc na uwadze obecnà wra˝liwoÊç systemów nawarunki klimatyczne.

Wachlarz opcji adaptacyjnych obejmuje wielorakie dzia∏ania pociàgajàce za sobà ró˝ne koszty – od zmianypraktyk prowadzonych w danym miejscu do zmiany lokalizacji, gdzie prowadzona jest produkcja ˝ywnoÊci.Skala efektywnoÊci dzia∏aƒ adaptacyjnych waha si´ od minimalnej - przy niewielkim ograniczeniuniekorzystnych skutków - do znacznej, gdy zamienimy negatywne konsekwencje zmian klimatu w pozytywne.Zastosowanie innych odmian zbó˝ oraz zmiana harmonogramu prac polowych pozwoli∏aby na unikni´cie

29


êród∏o: European Climate Change Programme, Working Group II Impacts and Adaptation,Agriculture and Forestry, Sectoral Report

redukcji ich plonów o 10-15% spowodowanej wzrostem lokalnej temperatury o 1–2oC. Dzia∏ania adaptacyjnepowinny byç zintegrowane z krajowymi strategiami i programami oraz dostosowane do mo˝liwoÊcifinansowych krajów planujàcych je wdro˝yç. Koszty przystosowania do zmienionych warunków i dost´pnoÊçnowoczesnych technologii stanowià g∏ównà przeszkod´ w realizacji inwestycji adaptacyjnych w wieluregionach Êwiata. Jednak nie bez znaczenia pozostajà takie cechy Êrodowiska jak: dost´pnoÊç wody,w∏aÊciwoÊci gleb czy odmiany uprawianych roÊlin.

Do dzia∏aƒ przystosowujàcych gospodark´ rolnà do okresów suszy mo˝emy zaliczyç:

I wyhodowanie nowych, odpornych na susz´ odmian roÊlin uprawnych,

I sianie poplonów,

I utrzymywanie resztek roÊlinnych na polach,

I nawadnianie,

I upraw´ hydroponicznà,

I do˝ywianie zwierzàt hodowlanych,

I zmiana liczebnoÊci stad,

I rotacyjny system wypasu.

Z kolei w przypadku cz´stszych zjawisk opadowych i powodziowych odpowiedni drena˝ obszarówuprawnych, czy przesuni´cie harmonogramu prac polowych, mo˝e zapobiec kl´skom nieurodzaju i ewentualnie g∏odu. Wprowadzenie odmian roÊlin uprawnych odpornych na wysokie temperatury, czyzabezpieczenie zacienionych miejsc oraz odpowiedniego dost´pu do wody dla zwierzàt gospodarskich,to kroki umo˝liwiajàce adaptacj´ produkcji rolnej do ocieplenia oraz fal upa∏ów.

Raporty IPCC stanowià naukowà podwalin´ dla procesu negocjacji Ramowej Konwencji NarodówZjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC), której celem jest zapobieganie zmianomklimatu poprzez stabilizacj´ i redukcj´ emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. KoniecznoÊçprzystosowania praktyk rolniczych do zmieniajàcych si´ warunków klimatycznych stanowi powa˝nyproblem gospodarczy, dlatego w ramach konwencji klimatycznej wypracowano dwa programy:NWP i NAPA.

Pi´cioletni Program Pracy z Nairobi na temat konsekwencji, wra˝liwoÊci i adaptacji do zmianklimatu (NWP) zak∏ada pomoc krajom, zw∏aszcza rozwijajàcym si´, w poprawie zrozumienia i oceny wp∏ywu zmian klimatu, wra˝liwoÊci gospodarki i spo∏eczeƒstwa oraz potencja∏uadaptacyjnego, jak równie˝ pomoc w podejmowaniu decyzji i dzia∏aƒ w oparciu o najnowszàwiedz´ i nowoczesne technologie.

Program NWP obejmuje nast´pujàce obszary dzia∏aƒ:

I Rozwój i rozpowszechnianie metodyki i narz´dzi s∏u˝àcych do oceny konsekwencji i wra˝liwoÊci,planowania dzia∏aƒ adaptacyjnych;

I Doskonalenie systemów gromadzenia i wymiany danych, dost´pu do nich oraz wykorzystaniadanych obserwacyjnych i innych odnoÊnych informacji dotyczàcych aktualnego stanu klimatu orazhistorycznych jego zmian;

I Rozwój modeli klimatycznych oraz dost´p do ich wyników, okreÊlajàcych mo˝liwe zmiany klimatuoraz interpretacj´ wyników modeli wielkoskalowych w skali regionalnej;

I Ocen´ ryzyka zwiàzanego z klimatem i zjawiskami ekstremalnymi poprzez umo˝liwianiezrozumienia konsekwencji zmian klimatu i wra˝liwoÊci na nie, ze szczególnym uwzgl´dnieniemprzysz∏ej zmiennoÊci i zjawisk ekstremalnych oraz wynikajàcych stàd implikacji dlazrównowa˝onego rozwoju;

I Uwzgl´dnianie informacji spo∏eczno?ekonomicznych w ocenie skutków i wra˝liwoÊci na zmianyklimatu;

30


I Gromadzenie, analiz´ i rozpowszechnianie informacji na temat obecnych programów adaptacyjnychobejmujàcych krótko- i d∏ugoterminowe strategie oraz rodzimà wiedz´;

I Promocj´ badaƒ w zakresie praktyk i opcji adaptacyjnych, analizowanie mo˝liwoÊci i sposobówadaptacyjnych;

I Promocj´ i rozwój oraz transfer technologii na rzecz adaptacji, wiedzy oraz praktyk adaptacyjnych;

I Rozwój i rozpowszechnianie sposobów zwi´kszenia elastycznoÊci gospodarczej przez zmniejszenieudzia∏u wra˝liwych sektorów ekonomicznych.

Do wi´kszoÊci z tych punktów opracowano dokumenty robocze zawierajàce szczegó∏owe informacjedost´pne dla zainteresowanych naukowców i praktyków. W celu identyfikacji braków i skonkretyzowaniabie˝àcych potrzeb programu NWP odby∏y si´ w 2007 r. warsztaty obejmujàce dwa obszary: jedendotyczy∏ oceny ryzyka zwiàzanego z klimatem i zjawiskami ekstremalnymi, drugi programówadaptacyjnych.

Dodatkowym projektem, wspierajàcym kraje najmniej rozwini´te w identyfikacji priorytetowych zadaƒw zakresie adaptacji do zmian klimatu, sà tzw. Krajowe Programy Dzia∏aƒ dotyczàce Adaptacji (NAPA).Decyzjà Konferencji Stron konwencji UNFCCC kraje te powinny przygotowaç takie programy w celusprecyzowania najpilniejszych potrzeb w zakresie adaptacji, których zaniechanie spowodowa∏obywzrost wra˝liwoÊci lub kosztów adaptacji w póêniejszym czasie. Programy NAPA ukierunkowane sà naspo∏ecznoÊci lokalne, a zatem wspierajà strategie wdra˝ane oddolnie. Podstawà do analiz jest tu wiedzaopracowana w sposób zrozumia∏y dla decydentów i spo∏eczeƒstwa.

Inicjatywa NAPA spotka∏a si´ z ogromnym zainteresowaniem krajów – z 15 najmniej rozwini´tychpaƒstw regionu Azji i Pacyfiku, szeÊç ju˝ opracowa∏o programy NAPA. We wszystkichprzed∏o˝onych dokumentach, w przyst´pny i zrozumia∏y sposób zosta∏y zaprezentowanenajistotniejsze potrzeby i dzia∏ania jakie nale˝y podjàç. Przyk∏adem mo˝e byç projekt NAPAopracowany dla Sudanu. W tym wschodnioafrykaƒskim paƒstwie wyznaczono pi´çreprezentacyjnych stref ekologicznych: pustynnà, pó∏pustynnà, sawann´ na glebach gliniastych i piaszczystych oraz obszary zalewowe. Przeprowadzone konsultacje wykaza∏y, ˝e najbardziejwra˝liwym systemem rolnym w Sudanie jest tradycyjne pasterstwo zasilane wodà opadowà. Wprzypadku wystàpienia suszy nast´puje ∏aƒcuch zjawisk prowadzàcych do wystàpienia, na du˝àskal´, g∏odu wÊród miejscowej ludnoÊci. Padanie ca∏ych stad zwierzàt wymusza migracj´ ludnoÊciz terenów wiejskich, co dalej prowadzi do dezintegracji spo∏ecznoÊci i wysiedlenia ca∏ychregionów. Znaczny udzia∏ w szkodach, jakie powodujà zmiany klimatyczne, majà tak˝e powodzie,nie tylko niszczà mienie ludnoÊci, ale przyczyniajà si´ do wygini´cia stad zwierzàt.

Sudan, nie uwzgl´dniajàc nawet czynników zmieniajàcego si´ klimatu, musi na co dzieƒ zmagaçsi´ z: ubóstwem, brakiem zró˝nicowania przychodów oraz inwestycji rolnych, nieodpowiednimzarzàdzanie zasobami, wyja∏owieniem ziemi, wra˝liwà glebà, niestabilnymi zasobami wodnymi,wylesieniem i migracjà ludnoÊci. Do kluczowych dzia∏aƒ adaptacyjnych w Sudanie, jakiezidentyfikowano w pi´ciu analizowanych strefach, zaliczono mi´dzy innymi: wymian´ stad kóz naowce w celu zmniejszenia presji na wra˝liwe pastwiska, zmiana u˝ytkowania gruntów z rolnych nahodowl´ inwentarza, zalesianie oraz ochrona lokalnych lasów poprzez wykorzystanie cegie∏ z glinyoraz alternatywnych êróde∏ energii, rozwój systemów wczesnego ostrzegania przed suszamiumo˝liwiajàcych przygotowanie do niekorzystnych warunków, czy wprowadzanie gatunkównasion odpornych na susz´.

W ramach konwencji i jej Protoko∏u z Kioto stworzono trzy fundusze majàce na celu wspieranieinicjatyw na rzecz adaptacji:

I Specjalny Fundusz ds. Zmian Klimatu,

I Fundusz Adaptacyjny,

I Fundusz Krajów Najmniej Rozwini´tych.

31


Ten ostatni, dedykowany najbiedniejszym paƒstwom, zgromadzi∏ 115 mln dolarów amerykaƒskich.Opracowano struktury operacyjne oraz wytyczne dla dystrybucji funduszy, a zatem pierwszezatwierdzone projekty b´dà mog∏y byç ju˝ realizowane.

Unia Europejska przyk∏ada wielkà wag´ do zapobiegania zmianom klimatu poprzez dzia∏ania na rzeczredukcji emisji gazów cieplarnianych w rolnictwie, ale równie˝ promujàc dzia∏ania adaptacyjne. W ramach prac II Grupy Roboczej Europejskiego Programu ds. Zmian Klimatu (ECCP) zaprezentowanoaktualne wyniki prac badawczych i dzia∏aƒ podejmowanych przez kraje cz∏onkowskie w zakresiepotencjalnych konsekwencji zmian klimatu i strategii adaptacyjnych opracowywanych przez agendyrzàdowe. Do dzia∏aƒ adaptacyjnych prowadzonych na u˝ytkach rolnych zaliczyç mo˝na mi´dzy innymi:

I zmiany w programach hodowlanych majàcych na celu rozwój odmian i gatunków bardziejodpornych na susze i upa∏y,

I wprowadzanie nowych upraw i technik wodooszcz´dnych,

I monitorowanie rozprzestrzeniania si´ szkodników i chorób,

I opracowanie praktyk zmniejszajàcych podatnoÊç upraw rolnych na szkodniki i choroby (rotacjaupraw, odchodzenie od monokultur),

I przywracanie Êródpolnych zadrzewieƒ w celu zapobiegania erozji glebowej.

W gospodarce pastwiskowej wa˝ne b´dzie zapewnienie zwierz´tom cienia i dost´pu do wody,odpowiednie projektowanie budynków gospodarskich, czy przystosowanie roÊlin paszowych dozmienionych warunków naturalnych. Wdra˝anie dzia∏aƒ adaptacyjnych wspierane b´dzie tak˝e przezistniejàce unijne formy pomocy, takie jak: Wspólna Polityka Rolna (2003) czy zarzàdzanie ryzykiem i w sytuacjach kryzysowych w rolnictwie (2005), ale tak˝e wdra˝anie dyrektyw: wodnej, habitatowej czyptasiej.

Wiele krajów cz∏onkowskich Unii Europejskiej opracowuje ju˝ rolnicze strategie adaptacyjne.Najbardziej zaawansowane w ich rozwoju sà: Holandia, gdzie opracowano program pomocyfinansowej zwiàzany ze szkodami wyrzàdzonymi w gospodarce rolnej oraz Wielka Brytania, gdzierealizowany jest projekt badawczy majàcy na celu ocen´ wp∏ywu zjawisk ekstremalnych na rolnictwo,a szczególnie na uprawy rolne.

Grupa ECCP (European Climate Change Programme) bra∏a czynny udzia∏ w wypracowaniu ZielonejKsi´gi Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo∏ecznegoi Komitetu Regionów: dotyczàcego adaptacji do zmian klimatycznych w Europie – warianty dzia∏aƒ naszczeblu UE. Publikacja ta oprócz informacji dotyczàcych konsekwencji zmian klimatu i mo˝liwoÊciadaptacji w Europie, wzbogacona jest o pytania do spo∏ecznoÊci europejskiej. Dokument ten stanowipodstaw´ do dyskusji (prowadzonej m.in. podczas regionalnych seminariów) i dalszego rozwoju naszczeblu krajowym.

Wed∏ug Zielonej Ksi´gi w nadchodzàcych latach europejskie rolnictwo mo˝e stanàç przed wielomawyzwaniami, takimi jak: mi´dzynarodowa konkurencja czy dalsza liberalizacja polityki handlowej.Przewiduje si´, ˝e zmiany klimatu mogà wp∏ynàç na zbiory upraw, wydajnoÊç hodowli, a tak˝e nalokalizacj´ produkcji, co mo˝e zagroziç dochodom niektórych gospodarstw rolnych i przyczyni si´do wyludniania terenów rolniczych w pewnych regionach Europy. W zwiàzku ze zmieniajàcym si´klimatem, us∏ugowa rola rolnictwa w Unii Europejskiej mo˝e pe∏niç dodatkowe zadania, jak np. efektywniejsze wykorzystanie wody w suchych regionach, ochrona cieków wodnych przednadmiernym ∏adunkiem sk∏adników od˝ywczych, doskonalenie systemów przeciwpowodziowych,zachowanie i odbudowa krajobrazów wielofunkcyjnych (pastwiska o wysokiej wartoÊciprzyrodniczej zapewniajàce naturalne siedliska dla licznych gatunków), gospodarowanie glebàukierunkowane na utrzymanie w´gla organicznego (minimalna g∏´bokoÊç orki). Wsparciewspólnotowe dla rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich odgrywa wa˝nà rol´ w produkcji˝ywnoÊci, zachowaniu wiejskich krajobrazów i Êwiadczenia us∏ug zakresie ochrony Êrodowiska.

32


Wdra˝ane reformy wspólnej polityki rolnej stanowi pierwszy krok w kierunku stworzenia ram dlazrównowa˝onego rozwoju rolnictwa w Unii Europejskiej. Planowane sà modyfikacje tej˝e politykiz ukierunkowaniem na adaptacj´ do zmian klimatu.

Przedstawione w Zielonej Ksi´dze warianty dzia∏aƒ adaptacyjnych uj´te zosta∏y w czterech filarach.

Filar pierwszy okreÊla wczesne podjćie dzia∏aƒ w UE, które obejmujà nast´pujàce dziedziny:

I uwzgl´dnianie adaptacji w trakcie realizacji i modyfikacji obowiàzujàcych i planowanych rozwiàzaƒlegislacyjnych i politycznych;

I uwzgl´dnianie adaptacji w istniejàcych wspólnotowych programach finansowania;

I opracowanie nowych rozwiàzaƒ politycznych.

Filar drugi uwzgl´dnia adaptacj´ w dzia∏aniach zewn´trznych UE. Program przewiduje prowadzeniewspó∏pracy partnerskiej w zakresie adaptacji z krajami rozwijajàcymi si´, sàsiadujàcymi i uprzemys∏owionymi. Wiele dzia∏aƒ adaptacyjnych we wszystkich krajach wykazuje podobieƒstwo i z tego wzgl´du mo˝liwoÊci wspó∏pracy sà znaczne i mogà przynieÊç korzyÊci obu stronom.

Filar trzeci obejmuje zmniejszenie poziomu niepewnoÊci poprzez rozszerzenie bazy naukowej zapomocà zintegrowanych badaƒ naukowych nad klimatem. Plan badaƒ naukowych dotyczàcychadaptacji powinien mi´dzy innymi obejmowaç nast´pujàce zagadnienia:

I Opracowanie wszechstronnych i zintegrowanych metod s∏u˝àcych do oceny wp∏ywu, nara˝enia i oszcz´dnej adaptacji;

I Opracowanie wskaêników s∏u˝àcych do pomiaru skutecznoÊci dzia∏aƒ;

I Analiza kosztów i korzyÊci spo∏eczno-gospodarczych;

I Poprawa dost´pu do istniejàcych danych oraz integracja danych majàcych znaczenie dla adaptacji z INSPIRE (infrastruktura informacji przestrzennej w Europie), SEIS (systemwymiany informacji w zakresie Êrodowiska) oraz GMES (globalny monitoring Êrodowiska i bezpieczeƒstwa);

I Wspieranie badaƒ naukowych w zakresie adaptacji w odniesieniu do przedsi´biorstw, us∏ug i przemys∏u;

I Rozpoczćie badaƒ nad opracowaniem technologii i produktów zwiàzanych z adaptacjà w celustymulacji innowacji w ró˝nych sektorach (np. w rolnictwie, leÊnictwie, sektorze wodnym, energii,budownictwie, rybo∏ówstwie).

Filar czwarty inicjuje zaanga˝owanie europejskiego spo∏eczeƒstwa, przedsi´biorstw i sektorapublicznego w przygotowanie skoordynowanych i wszechstronnych strategii adaptacyjnych.

Proponowane w ramach polityki europejskiej zadania dla rolnictwa powinny obejmowaç pakietzarówno dzia∏aƒ mi´kkich (zmiany terminów prac polowych, odmian uprawnych), jak i twardych(agrotechnika, ochrona roÊlin, inwestycje w ma∏à retencj´ wodnà i ochrona wilgotnoÊci gleby). Dozadaƒ politycznych w∏adz w sektorze rolnictwa, na szczeblu zarówno unijnym, krajowym jak i regionalnym (w tym oÊrodków doradztwa rolniczego) powinno nale˝eç programowanie produkcjirolnej i tworzenie mechanizmów zachćajàcych rolników do podejmowania takich dzia∏aƒ, któreprzyniosà zyski w wymianie handlowej. W przypadku krajów cz∏onkowskich dzia∏ania adaptacyjnepowinny byç w∏àczone do wspó∏finansowania ze Êrodków Funduszy UE, zw∏aszcza do programówrozwoju regionalnego. Istotnà rol´ powinna odgrywaç tu wymiana informacji o wdra˝anychprzedsi´wzićiach oraz zwi´kszanie ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒstwa. Na szczeblu lokalnym szczególnàuwag´ nale˝y skierowaç na oszcz´dzanie wody i jej gromadzenie w okresie opadów. Natomiast rolasektora prywatnego powinna koncentrowaç si´ na bezpoÊrednich dzia∏aniach adaptacyjnych ocharakterze technicznym i edukacyjnym.

33


Podejmowanie dzia∏aƒ z wyprzedzeniem, czyli przygotowanie i wdro˝enie strategii adaptacyjnej w gospodarce rolnej, pozwoli na zredukowanie kosztów przystosowania si´ do zmieniajàcych si´warunków klimatycznych, jak równie˝ w przypadku wystàpienia zjawisk ekstremalnych. Adaptacja tegosektora gospodarczego o stosunkowo d∏ugim procesie produkcji uzale˝nionym od wielu czynników,niezale˝nie od stopnia zaawansowania gospodarczego kraju, zapobiegnie ewentualnym problemom w produkcji ˝ywnoÊci.

34


Wp∏yw zmian klimatycznych na uprawy rolne w Polsce

dr Jerzy Kozyraprof. dr hab. Tadeusz Górski

Zak∏ad Agrometeorologii i Zastosowaƒ Informatyki, Instytut Uprawy Nawo˝enia i Gleboznawstwa w Pu∏awach

Ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na rolnictwo obejmuje dwa podstawowe zagadnienia. Pierwszezwiàzane jest z wp∏ywem zmian klimatycznych na osiàgane w rolnictwie plony, czyli jest to pytanie o bezpieczeƒstwo ˝ywnoÊciowe. Drugim nie mniej istotnym problemem, który warunkuje w du˝ymstopniu poziom uzyskiwanych plonów, jest ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na rozwój roÊlin i pa-togenów, bezpoÊrednio oddzia∏ujàcych na organizacj´ produkcji w rolnictwie.

W niniejszym rozdziale pragniemy przedstawiç g∏ówne wnioski dotyczàce oceny wp∏ywu zmian klima-tycznych na rolnictwo w Polsce w Êwietle badaƒ prowadzonych w Polsce i w Europie.

I Ocena tendencji klimatycznych

Wyniki wi´kszoÊci prac klimatologów wskazujà, ˝e w XX w. Êrednia roczna temperatura powietrza naobszarze Polski wzros∏a o oko∏o 1oC (Ko˝uchowski, ˚mudzka 2001, Zawora 2005, Górski 2006).

Zestawienie Êredniej temperatury powietrza dla miesićy z lat 1991-2000 i 2001-2007 w Pu∏awach z danymi z lat 1961-1990 okreÊlanymi jako okres „normalny”, potwierdza obserwowanà tendencj´(Rys. 1). W dziesićioleciu 1991-2000 w miesiàcach od stycznia do sierpnia, Êrednia miesićzna tempe-ratura powietrza by∏a wy˝sza ni˝ w okresie 1961-1990. Natomiast Êrednia temperatura miesićy odwrzeÊnia do grudnia ró˝ni∏a si´ nieznacznie od okresu 1961-1990, a w listopadzie by∏a ni˝sza ni˝ w okresie „normalnym”.

Rys.1. Ârednia temperatura powietrza w Pu∏awach w latach 1961-1990 okreÊlanych jako „okres nor-malny” oraz 1991-2000 i 2001-2007.

36


miesiące

Śred

nia

tem

per

atur

a p

owie

trza

(0C

)

25

20

15

10

5

0

-5

èród∏o: opracowanie w∏asne

Stwierdzono tak˝e, ˝e w ostatnich latach znacznie wzros∏a w Polsce liczba godzin nas∏onecznie-nia (us∏onecznienie rzeczywiste) w maju i w sierpniu. Nie zauwa˝ono natomiast wyraênych ten-dencji w sumie opadu atmosferycznego, który pozostaje na podobnym poziomie jak w latach1961-1990. Wzrost temperatury oraz liczby godzin ze s∏oƒcem, wyraênie wp∏ynà∏ na klimatycz-ny bilans wodny, który w ostatnich latach wiosnà i wczesnym latem wykazuje wyraênà tendencj´spadkowà. Zbiega si´ to z okresem najwi´kszego zapotrzebowania na wod´ przez roÊliny upraw-ne, a zw∏aszcza przez zbo˝a i powoduje straty z powodu suszy (Górski 2006).

I Scenariusze klimatyczne

Prognozy klimatyczne opracowane dla Europy na lata 2071-2100 w projekcie PRUDENCE, wska-zujà na wzrost Êredniej temperatury rocznej powietrza w stosunku do lat 1961-1990 na wi´kszo-Êci obszaru Polski o ok. 3,5oC. W po∏udniowej i wschodniej cz´Êci Polski wzrost ten mo˝e osià-gnàç wartoÊç do 4oC. W przypadku opadów atmosferycznych scenariusze dla obszaru Polski niesà ju˝ tak jednoznaczne. Wed∏ug jednego z nich, Êrednia roczna suma opadu atmosferycznegoma wzrosnàç na obszarze Polski o 10% w stosunku do sumy z lat 1961-1990, a w górach pozo-staç na podobnym poziomie. Inne prognozy wskazujà na zmniejszenie sumy opadu atmosferycz-nego w okresie od lipca do sierpnia o oko∏o 40%, przy jednoczesnym wzroÊcie cz´stoÊci ekstre-malnych opadów. Rozbie˝noÊci scenariuszy dotyczàce tendencji zwiàzanych z opadami atmosfe-rycznym sà g∏ównym êród∏em niepewnoÊci w prognozowaniu warunków prowadzenia dzia∏alno-Êci rolniczej.

I Ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na plony

Wyniki pierwszych prac dotyczàcych ekonomicznych konsekwencji zmian klimatu dla polskiegorolnictwa opublikowano ju˝ w 1993 roku (Bis i inni 1993). Bardziej szczegó∏owe analizy przed-stawiono w 1997 roku (Górski i inni 1997). W opracowaniach tych wykorzystano dost´pne wów-czas dwa scenariusze klimatyczne zak∏adajàce podwojenie si´ iloÊci dwutlenku w´gla w atmosfe-rze: scenariusz GISS opracowany w Goddard Institute for Space Studies i scenariusz GFDL opra-cowany przez Geophysical Fluid Dynamics Laboratory. Scenariusz GFDL zak∏ada∏ znaczny spadeksum opadów atmosferycznych w stosunku do wielolecia 1961-1990, natomiast scenariusz GISStylko nieznaczne zmiany sum opadu atmosferycznego w stosunku do tego wielolecia. Oba sce-nariusze przewidywa∏y wzrost Êredniej rocznej temperatury, scenariusz GISS o 3,5oC, a scenariuszGFDL o 5oC. Wyniki przeprowadzonych prac wskazujà, ˝e w przypadku zrealizowania si´ scena-riusza GFDL plony pszenicy i ˝yta w Polsce obni˝à si´ o oko∏o 10% w stosunku do plonów uzy-skiwanych w latach 1970-1995. Natomiast wed∏ug scenariusza GISS Êrednie plony pszenicy i ˝y-ta niewiele si´ zmienià w stosunku do obecnych. Prognozy zarówno dla scenariusza GFDL jak i GISS wskazujà na wzrost plonów buraka cukrowego o kilka procent, natomiast w przypadku ro-Êlin ciep∏olubnych, takich jak kukurydza, soja i s∏onecznik o kilkadziesiàt procent. Oba scenariu-sze przewidujà natomiast du˝e obni˝ki plonów ziemniaka, w przypadku realizacji scenariuszaGISS o oko∏o 30%, a w przypadku realizacji scenariusza GFDL o oko∏o 60% (Rys. 2). Z analizy pro-gnoz klimatycznych publikowanych w ostatnich latach bardzo realne jest spe∏nienie prognozyzbli˝onej do szacunków z wykorzystaniem scenariusza GISS.

37


Rys. 2. Prognozy plonów pszenicy, ˝yta, ziemniaka, buraka cukrowego, s∏onecznika, soi, kukurydzy w stosunku do uzyskiwanych w latach 1970-1995 dla dwóch scenariuszy klimatycznych GFDL i GISS zak∏adajàcych podwojenie si´ iloÊci dwutlenku w´gla w atmosferze.

Z kolei prognozy plonów na lata 2071-2100 wykonane dla Europy w projekcie PESETA, ró˝nià si´ w zale˝noÊci od wykorzystywanego wspomnianego scenariusza klimatycznego. Prognoza dla scena-riusza HadCM3/HIRHAM szacuje, ˝e Êrednie plony na obszarze Polski ulegnà tylko nieznacznym zmia-nom. Przewiduje si´, ˝e w centralnej cz´Êci Polski Êrednie plony spadnà o oko∏o 5% w stosunku do lat1961-1990, a w pó∏nocnej wzrosnà o 5%. Istotny wzrost plonów wynoszàcy 30% ma nastàpiç we-d∏ug tego scenariusza w obszarach górskich. Zupe∏nie inny obraz przestrzenny przedstawia analiza z wykorzystaniem scenariusza ECHAM4/RCA3. Zgodnie z tym scenariuszem prognozuje si´ znacznespadki plonów na wi´kszoÊci obszaru Polski. Na pó∏nocy Polski spadek plonów wzgl´dem aktualnychma wynieÊç do 5%, w centralnej cz´Êci do 10%, a w po∏udniowej i po∏udniowo - zachodniej cz´ÊciPolski do 15%. W obszarach górskich podobnie jak w poprzednim scenariuszu prognozuje si´ wzrostplonów do 30%

I Zjawiska ekstremalne a plony w ostatnich 50 latach w Polsce.

Analizy wykonane w ramach projektu „Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne w Polsce (ocena zdarzeƒ oraz prognozowanie ich skutków dla Êrodowiska ˝ycia cz∏owieka)”, wska-zujà na wzrost zmiennoÊci plonowania z roku na rok g∏ównych upraw polowych w Polsce. Wyjàtekstanowià tylko plony buraka cukrowego i rzepaku, co Êwiadczy o poprawie warunków agromete-orologicznych dla tych roÊlin w Polsce. W ostatnich 50 latach najwi´ksze straty spowodowane nie-korzystnym przebiegiem pogody zanotowano w 1980 roku, kiedy by∏y one wynikiem nadmiernychopadów i w 2006 roku, kiedy ich powodem by∏a susza. Stwierdzono, ˝e najwi´ksze straty w plo-nach roÊlin uprawnych wyst´pujà w przypadku na∏o˝enia si´ kilku niekorzystnych dla upraw czyn-ników meteorologicznych w ró˝nych okresach wegetacji. D∏ugo zalegajàca pokrywa Ênie˝na, nad-

38


Scenariusz GDFL Scenariusz GISS

Przenica Żyto Ziemniak

Burakcukrowy Słonecznik Soja Kukurydza

60

40

20

0

-20

-40

-60

-80

èród∏o : Górski i inni 1997

mierne opady i niedobór ciep∏a i us∏onecznienia spowodowa∏y straty w 1962 roku. Natomiast straty w plonach w 1970 spowodowane by∏y suszà, która wystàpi∏a jesienià 1969 roku i spowodowa∏a znacz-ne opóênienie i trudnoÊci w siewach zbó˝ ozimych. Efekt suszy jesiennej spot´gowany zosta∏ ostrà i d∏u-ga zimà na prze∏omie roku 1969 i 1970. Straty plonów zbó˝ ozimych i rzepaku w 1982 roku nastàpi-∏y wskutek mrozów w styczniu, kiedy wystàpi∏y spadki temperatury dochodzàce do -25oC przy braku pokrywy Ênie˝nej. W tym samym roku niedobór opadów od lipca do wrzeÊnia obni˝y∏ wyraênie plonyziemniaka i innych roÊlin okopowych. Innym przyk∏adem roku, kiedy straty plonów pszenicy ozimej spowodowane by∏y mroêna zimà i suszà w okresie letnim by∏ rok 2006. Wi´ksza cz´stotliwoÊç zjawiskekstremalnych prognozowana w wyniku zmian klimatycznych b´dzie negatywnie wp∏ywa∏a na stabil-noÊç ekonomicznà rolnictwa.

I Wp∏yw zmian klimatycznych na warunki rozwoju roÊlin

Wzrost temperatury powietrza w Polsce powoduje zmiany warunków rozwoju roÊlin, który jest uzale˝-niony od przebiegu warunków termicznych i d∏ugoÊci dnia. Prosty model obrazujàcy wp∏yw ociepleniawskazuje, ˝e wzrost temperatury o 1oC przyspiesza dojrzewanie podstawowych zbó˝ (pszenica, ˝yto,j´czmieƒ) w Polsce o jeden tydzieƒ, natomiast kukurydzy o dwa tygodnie (Górski 2006). Wzrost tem-peratury wp∏ynie nie tylko na przyÊpieszenie tempa rozwoju roÊlin uprawnych, ale równie˝ chwastów i szkodników, których ucià˝liwoÊç dla rolnictwa znacznie wzroÊnie. W zwiàzku z obserwowanymi zmia-nami klimatycznymi zaistnieje potrzeba rozwiàzania problemów wynikajàcych ze wzrostu temperatury,tak w zaleceniach agrotechnicznych jak i w ochronie roÊlin.

Ocieplenie zanotowane w XX wieku ju˝ znacznie zmniejszy∏o bariery termiczne dla uprawy kukurydzyna ziarno w Polsce. Ocena prawdopodobieƒstwa dojrzewania w Polsce kukurydzy na ziarno na lata2001-2010 wskazuje, ˝e znacznie zmienia si´ zasi´g obszarów, gdzie mo˝liwa jest w Polsce uprawa ku-kurydzy na ziarno. Wg prognozy warunków termicznych na lata 2001-2010 mo˝liwe b´dzie osiàgni´-cie przez t´ roÊlin´ dojrza∏oÊci ziarna na wi´kszoÊci obszaru Polski. Jest to potwierdzenie prognozy prze-suni´cia ku pó∏nocy strefy, w której mo˝liwa b´dzie uprawa roÊlin ciep∏olubnych takich jak kukurydza,soja, sorgo (Deputat 1999, Górski 2002, Kozyra 2004).

Rys. 3. Prawdopodobieƒstwo dojrzewania kukurydzy FAO 270 w Polsce dla warunków termicznych w latach 1941-1990 i wg prognozy warunków termicznych na lata 2001-2010

39


Szczecin

Gdańsk

Poznań

Łódź

Warszawa

Białystok

LublinKielce

RzeszówKraków

Wrocław

Szczecin

Gdańsk

Poznań

Łódź

Warszawa

Białystok

LublinKielce

RzeszówKraków

Wrocław

1941–1990 2001–2010

0 20 40 60 80 100 %

èród∏o: Kozyra i Górski 2004

I Podsumowanie

Dostosowanie rolnictwa do prognozowanych warunków klimatycznych wymaga zmian w organizacjiprodukcji. W agrotechnice bardzo wa˝ne jest dostosowanie terminów zabiegów polowych do warun-ków wegetacji roÊlin (daty siewu, aplikacji nawozów i Êrodków ochrony roÊlin). W d∏ugookresowychstrategiach adaptacyjnych nale˝y zwróciç uwag´ na ograniczanie klimatycznego ryzyka strat w plonachi ∏agodzenie konsekwencji ekstremalnych zjawisk klimatycznych.

40


Przystosowanie Rolnictwa Krajów Europejskich do Zagro˝eƒ Wynikajàcych

ze Zmian Klimatycznych „(ADAGIO)”

dr Jacek LeÊny, dr in˝. Rados∏aw Juszczakmgr in˝. Tomasz Serba, prof. dr hab. Janusz OlejnikKatedra Agrometeorologii, Wydzia∏ Melioracji i In˝ynierii Ârodowiska

Akademia Rolnicza w Poznaniu

ADAGIO (Adaptation of Agriculture in European Regions at Environmental Risk Under Climate Change) jest projektem, którego podstawowym celem jest rozpowszechnianie wiedzy o tym, jak naj-lepiej dostosowaç rolnictwo krajów Europejskich do prawdopodobnego wp∏ywu prognozowanychzmian klimatu. Jest on realizowany w ramach 6 Programu Ramowego UE, priorytet 8 i wpisuje si´ w dzia∏ania majàce na celu naukowe wsparcie polityki rolnej paƒstw Unii Europejskiej. Projekt mawspomagaç dzia∏ania, majàce na celu rozpoznanie potencjalnych problemów rolnictwa w Europie, w aspekcie prognozowanych zmian klimatu oraz okreÊlenie mo˝liwych zmian adaptacyjnych, którychwdro˝enie do polityki rolnej poszczególnych krajów europejskich pozwoli zniwelowaç negatywneskutki przewidywanych zmian klimatu. Analizy stanu rolnictwa 10 krajów europejskich oraz okreÊleniestrategii i mechanizmów dostosowywania rolnictwa (jako dzia∏u gospodarki) do zmieniajàcych si´ wa-runków klimatycznych b´dà wykonywane poprzez grupy ekspertów koncentrujàcych si´ w tych regionachEuropy, w których skutki zmian klimatu (np. zwi´kszenie cz´stoÊci wyst´powania suszy, powodzi etc.) sàobecnie najbardziej dotkliwe.

Cele za∏o˝one w ADAGIO sà realizowane w ka˝dym z paƒstw partnerskich projektu w trzech etapach:

1. OkreÊlenie potencjalnych problemów rolnictwa zwiàzanych z prawdopodobnym wp∏ywem prognozowanych zmian klimatu,

2. OkreÊlenie potencjalnych mechanizmów adaptacyjnych wybranych regionalnych systemów rolnych w oparciu o problemy zidentyfikowane w pkt.1.,

3. Popularyzacja i rozpowszechnianie opracowanych strategii adaptacyjnych rolnictwa wÊród decydentów celem ich wdro˝enia do polityki rolnej danego kraju.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e projekt ADAGIO nie zak∏ada prowadzenia badaƒ naukowych w zakresie zmian kli-matycznych i ich szeroko poj´tego wp∏ywu na rolnictwo. Wynika to z jego charakteru, który jak wspo-mniano, polega na wspomaganiu polityki rolnej. W ramach projektu potencjalne zagro˝enia zostanàokreÊlone na podstawie wiedzy dotychczas zgromadzonej przez naukowców i praktyków, podobnieokreÊlone zostanà mechanizmy adaptacyjne. Mo˝na si´ spodziewaç, ˝e dzia∏ania te spowodujà pewneusystematyzowanie grupy mo˝liwych zagro˝eƒ i mechanizmów adaptacyjnych, co u∏atwi opracowaniestrategii i ich popularyzacj´ wÊród decydentów.

I Uczestnicy projektu ADAGIO

Koordynatorem ADAGIO jest prof. Josef Eitzinger z University of Natural Resources and Applied LifeScience (BOKU) w Wiedniu, który jest szefem grupy roboczej Agrometeorologia w Instytucie Meteoro-logicznym uniwersytetu BOKU. Jako wieloletni aktywny cz∏onek Komisji ds. Meteorologii Rolniczej przyWMO doskonale pozna∏ problemy rolnictwa Êwiatowego i rol´ agrometeorologii jako dziedziny naukiwspierajàcej procesy decyzyjne w rolnictwie.

W projekcie bierze udzia∏ 11 paƒstw, 10 z Europy oraz Egipt. Sà tu przedstawiciele zarówno ró˝nychstref klimatycznych jak i paƒstwa znajdujàce si´ na ró˝nym poziomie rozwoju gospodarczego. Wi´k-szoÊç z nich to cz∏onkowie Unii Europejskiej. Ich dobór by∏ podyktowany istniejàcà wczeÊniejszà wspó∏-pracà pomi´dzy instytucjami reprezentujàcymi poszczególne kraje. W projekcie nie biorà udzia∏u takiepaƒstwa, jak Niemcy, Francja czy Holandia, co mo˝e stanowiç pewnà niedogodnoÊç, jednak wydaje si´,˝e szerokie spektrum problemów rolnictwa, jakie mogà dotknàç kraje uczestniczàce w ADAGIO, wyczer-puje wszystkie mo˝liwoÊci. Ponadto udzia∏ wielu krajów o relatywnie nie najlepiej rozwini´tej gospodar-ce i rolnictwie pozwala sàdziç, ˝e wnioski p∏ynàce z projektu dadzà w ich rolnictwie wi´ksze efekty ni˝da∏yby w paƒstwach o najwy˝szym poziomie rozwoju. Ze wzgl´du na przewidywany ró˝ny wp∏ywzmian klimatycznych na rolnictwo poszczególnych cz´Êci Europy wyró˝niono 3 regionalne grupy robo-cze (Rys. 4), których sk∏ad wyszczególniono poni˝ej, pierwszy z uczestników ka˝dej z grup jest jedno-czeÊnie jej koordynatorem.

42


1. Europa centralna

a) University of Natural Resources and Applied Life Science (BOKU),

b) Institute of Meteorology; Austria,

c) Mendel University of Agriculture and Forestry (MZLU); Czechy,

d) Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu (ACAUP), Katedra Agrometeorologii;Polska.

2. Europa wschodnia

a) National Institute of Meteorology and Hydrology (NIMH-BAS); Bu∏garia,

b) University of Novi Sad, Center for Meteorology and Environmental Predictions (CMEP-FSUNS);Serbia,

c) State Hydrological Institute (SHI); Rosja,

d) Fundatia pentru Tehnologia Informatiei Aplicata in Mediu, Agricultura si Schimbari Globale (TIAMASG); Rumunia.

3. Obszar Morza Âródziemnego

a) Agrarian Technological Institute of Castilla and Leon (ITACYL); Hiszpania,

b) Agronomy Research Insitute (CRA-ISA); W∏ochy,

c) Institute of Environmental Research and SustainableDevelopment (IERSD); Grecja,

d) Central Laboratory for Agricultural Climate (CLAC); Egipt.

Rys. 4 Uczestnicy projektu ADAGIO.

43


ITACyL(Hiszpania)

CRA – ISA(Włochy)

IERSD(Grecja)

CLAC(EGIPT)

NIMH – BAS(Bułgaria)

CMEP – FSUNS (Serbia)

TIAMASG(Rumunia)

SHI(Rosja)BOKU

(Austria)

MZLU(Czechy)

ACAUP(Polska)

èród∏o: opracowanie w∏asne.

Koordynatorem polskiej grupy jest prof. dr hab. Janusz Olejnik, kierownik Katedry Agrometeorologii Akade-mii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Podstawowymi problemami badawczymi, które b´dàpodejmowane przez pracowników tej katedry nale˝à: agrometeorologia, agrometeorologiczne wspomaga-nie decyzji w rolnictwie, szczegó∏owe rozpoznanie procesów i mechanizmów wymiany energii i obiegu ma-terii (w tym CO2, metanu i azotu) w krajobrazie rolniczym. Za realizacj´ projektu w Polsce odpowiedzialne sàoprócz koordynatora nast´pujàce osoby: dr Jacek LeÊny, dr in˝. Rados∏aw Juszczak, mgr Tomasz Serba.

I Grupy tematyczne ADAGIO

W projekcie w celu uporzàdkowania wiedzy dotyczàcej wp∏ywu prognozowanych zmian klimatu na rol-nictwo stworzono cztery robocze grupy tematyczne. Pe∏nià one funkcj´ platformy s∏u˝àcej wymianiewiedzy o uzyskanych rezultatach badaƒ, w celu wypracowania jak najlepszych strategii adaptacyjnychrolnictwa do wp∏ywu przewidywanych zmian klimatu. Omawiane problemy b´dà dotyczy∏y:

1. Adaptacji praktyki rolniczej w gospodarstwach (koordynator MZLU, Czechy),

2. Adaptacji rolnictwa do zwi´kszonego ryzyka pojawienia si´ nowych chorób i szkodników roÊlinuprawnych,

3. Adaptacji rolnictwa poprzez zmian´ sposobu u˝ytkowania terenu i dobór odpowiednich roÊlinuprawnych,

4. Wprowadzenia wypracowanych metod adaptacyjnych do strategii zarzàdzania rolnictwem, a tak˝e do polityki rolnej danego kraju .

Jednym z podstawowych zadaƒ ww. grup tematycznych jest ocena prawdopodobieƒstwa wystàpieniapozytywnego/negatywnego wp∏ywu zmian klimatu na rolnictwo oraz ekonomiczna analiza kosztów w stosunku do korzyÊci, jakie mogà byç wynikiem gospodarowania w zmienionych warunkach klima-tycznych. Prace grup tematycznych pozwolà tak˝e na okreÊlenie specyfiki lokalnych uwarunkowaƒ i ograniczeƒ zwiàzanych z wdra˝aniem opracowanych strategii adaptacyjnych.

I Realizacja projektu

ADAGIO rozpoczà∏ si´ z dniem 1 stycznia 2007 roku i b´dzie realizowany do koƒca czerwca 2009 roku.Projekt jest realizowany pi´cioetapowo.

Etap pierwszy

W okresie pierwszych miesi´cy trwania projektu nawiàzano kontakty z „ekspertami” z dziedziny szero-ko rozumianego rolnictwa (uprawa roli i roÊlin, ochrona roÊlin, hodowla zwierzàt, zarzàdzanie i ekono-mika produkcji rolniczej, nawodnienia, systemy rolniczego wspomagania decyzji, etc.), którzy zawodo-wo zwiàzani sà z instytutami naukowymi, uczelniami wy˝szymi, oÊrodkami doradztwa rolniczego i prywatnymi firmami. Cz´Êç z Ekspertów mo˝na zaliczyç tak˝e do potencjalnych Odbiorców projektu,którymi sà m.in.: polityczni decydenci, organizacje doradcze dla rolników, grupy producenckie i indy-widualni rolnicy. Dzi´ki uzyskanej od ekspertów wiedzy mo˝liwe jest zebranie informacji:

a) o wp∏ywie zagro˝eƒ wynikajàcych z prognozowanych zmian klimatu na rolnictwo;

b) o ju˝ zaistnia∏ych procesach adaptacyjnych w rolnictwie;

c) o potencjalnych mechanizmach adaptacyjnych.

Rezultatem pierwszego etapu ADAGIO jest powstanie krajowej sieci kontaktów i grup roboczych, a tak-˝e opracowanie szczegó∏ów dalszych dzia∏aƒ. W tabeli 2 wymieniono instytucje wraz z reprezentujàcy-mi je osobami zaliczajàce si´ do grupy Ekspertów jak i Odbiorców.

44


Tabela 2.Polska grupa Ekspertów i potencjalnych Odbiorców wspó∏pracujàcych w ramach programuADAGIO.

45


Etap drugi

Kolejny etap ADAGIO jest realizowany g∏ównie na poziomie krajowym i regionalnym w oparciu o stwo-rzone grupy robocze, których g∏ównym zadaniem jest wymiana wyników badaƒ/symulacji przeprowa-dzonych za poÊrednictwem wyselekcjonowanej grupy Ekspertów oraz doÊwiadczeƒ i obserwacji Od-biorców. Forum wzajemnej wymiany poglàdów i wiedzy dotyczàcych sytuacji krajowego rolnictwa orazpotencjalnego pozytywnego lub negatywnego wp∏ywu prognozowanych zmian klimatu na rolnictwostanowià spotkania (konferencje krajowe) organizowane przez lokalnego koordynatora projektu. Po na-wiàzaniu kontaktów z grupà Ekspertów i Odbiorców, wymienionych w tabeli 2, zorganizowano pierw-sze krajowe spotkanie, które odby∏o si´ w Poznaniu 24 kwietnia 2007 roku. O wyg∏oszenie referatówdotyczàcych zarówno zmian klimatycznych i ich obserwowanych oraz potencjalnych wp∏ywów na Êro-dowisko i rolnictwo poproszono cz∏onków tej grupy. W efekcie poza wystàpieniami wprowadzajàcymiw zagadnienia programu ADAGIO wyg∏oszono 15 referatów merytorycznych.

Lokalny koordynator projektu, Prof. dr hab. Janusz Olejnik, szczegó∏owo wprowadzi∏ uczestników kon-ferencji w zagadnienia organizacyjne programu oraz przedstawi∏ wyniki swoich badaƒ dotyczàcychzmian klimatycznych i ich wp∏ywu na rolnictwo.

Jeden z omawianych wyników badaƒ dotyczy∏ symulacji wielkoÊci odp∏ywu wód z rejonu Wielkopolskii terenów przyleg∏ych w warunkach meteorologicznych drugiej po∏owy XX wieku i w przysz∏oÊci. Na po-czàtku lat 90 wi´kszoÊç scenariuszy zmian klimatu zak∏ada∏a dla centralnej Europy wzrost temperatur i znaczny wzrost opadów. Jednak na podstawie, przeprowadzonych w ostatnich latach przy u˝yciu mo-deli o coraz wi´kszej rozdzielczoÊci, wyników prac modelowych istnieje raczej zgodnoÊç, ˝e roczna su-ma opadów w tej cz´Êci Europy nie zmieni si´ w sposób istotny w stosunku do stanu obecnego. Na ry-sunku 5 przedstawiono wyniki analiz klimatycznego bilansu wodnego dla obszaru Polski centralnej. Widaç wyraênie, ˝e przy wzroÊcie temperatury o 4oC i obecnej wielkoÊci sum opadów, modelowany od-p∏yw z centralnej Polski spad∏by do zera, a miejscami nawet parowanie przewy˝sza∏oby opady.

Rys.5 Symulacja wielkoÊci odp∏ywu z na obszarze centralnej Polski w warunkach meteorologicznychdrugiej po∏owy XX wieku.

46


<100 mm

110 mm130 mm

<160 mm

170 mm190 mm

<- 21 mm

- 9 mm5 mm

Teraźniejszość

Średnia roczna temperatura 8,5 CRoczna suma opadów: 600 mm

o

Scenariusz 1

Wzrost temperatury: o 4 CWzrost opadów: o 140 mm

o

Scenariusz 2

Wzrost temperatury: o 4 COpady: bez zmian

o

èród∏o: Opracowanie w∏asne na podstawie Olejnik, K´dziora 1991.

Profesor Kundzewicz- wspó∏autor Czwartego Raportu Mi´dzyrzàdowej Komisji Zmian Klimatu (IPCC)-przewiduje, ˝e niektóre zjawiska hydrometeorologiczne, dodatkowo stanà si´ bardziej ekstremalne w przysz∏ym, cieplejszym klimacie. Zwróci∏ te˝ uwag´, ˝e podczas prac nad tekstem koƒcowym rapor-tu w wielu kwestiach, naukowcom bardzo trudno by∏o dojÊç do kompromisów.

Jak zwróci∏ uwag´ profesor K´dziora wielkoÊç strat wyrzàdzanych przez nieprzewidywalne zjawiska po-godowe wzrasta. Wielka powódê w 2002 roku dotkn´∏a prawie 800 000 ludnoÊci, zabi∏a 80 osób i spowodowa∏a ponad 15 miliardów USD strat. O wiele groêniejsza okaza∏a si´ fala upa∏ów w 2003 rokuwe Francji, Wielkiej Brytanii i innych wysoko rozwini´tych krajach Europy, która zabi∏a ponad 20 tysićyosób (mówi si´ tak˝e o liczbie 50 tysićy osób). Co wićej, ta sama fala upa∏ów spowodowa∏a spadek plo-nów w krajach po∏udniowych o 30%. Przytoczone przyk∏ady pokazujà, ˝e cz∏owiek dysponujàcy nawet du˝à gamà Êrodków technicznych, wobec si∏ przyrody staje si´ bezradny.

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Odzia∏ w Poznaniu przeprowadzi∏ szereg analiz statystycz-nych, wykorzystujàc dane meteorologiczne ze stacji w Wielkopolsce dla kolejnych lat z okresu 1966-2006. Wyniki badaƒ panów Magera i Kasprowicza wskazujà wyst´powanie istotnego statystycznie tren-du rosnàcego dla Êredniej temperatury roku i wiosny oraz lata, liczby dni upalnych, a tak˝e rocznychsum us∏onecznienia. Mo˝e to oznaczaç, ˝e stopniowo zacznà si´ spe∏niaç prognozy dotyczàce zacho-dzàcych zmian klimatu.

Prowadzenie dzia∏aƒ ekologicznych nakierowanych na ochron´ powietrza w województwie wielkopol-skim jest jednym z priorytetów nakreÊlonych przez Dyrektora Bobrowskiego z Urz´du Marsza∏kowskie-go Wielkopolski. Jednym ze sposobów jego realizacji jest eliminowanie w´gla jako paliwa w lokalnychkot∏owniach i gospodarstwach domowych oraz zast´powanie go innymi bardziej ekologicznymi noÊni-kami ciep∏a. Prowadzone sà tak˝e dzia∏ania z zakresu edukacji ekologicznej mieszkaƒców, obejmujàceswoim zakresem zarówno kwesti´ korzystania z proekologicznych noÊników energii, efektywnego wy-korzystania energii, jak i unikania tak podstawowych b∏´dów jak np. spalania odpadów w piecach do-mowych. Za istotne uznano tak˝e popularyzowanie odnawialnych êróde∏ energii np. wód geotermal-nych, energii s∏onecznej, energii z biomasy z lokalnych êróde∏.

Profesor Szwejkowski zwraca uwag´ na historyczne uwarunkowania polskiego rolnictwa. PodkreÊli∏, ˝e wszelkie rozwa˝ania na temat przesz∏ego, aktualnego i przysz∏ego wp∏ywu klimatu na polskie rolnic-two muszà byç dokonywane ze ÊwiadomoÊcià, i˝ przez d∏ugie lata powojenne XX wieku konserwowa-∏o ono tradycyjne metody produkcji. W dalszym okresie, po transformacji ustrojowej w latach dziewi´ç-dziesiàtych XX w., sytuacja struktury polskiego rolnictwa niewiele si´ zmieni∏a poza likwidacjà w∏asno-Êci paƒstwowej. Struktura polskiego rolnictwa nadal w du˝ej mierze charakteryzuje si´ rozproszeniem i niewielkim area∏em gospodarstwa rolnego. Jest to wić rolnictwo, które mo˝e gorzej radziç sobie z zagro˝eniami klimatycznymi ni˝ rolnictwa wi´kszoÊci krajów UE o innej strukturze rolnictwa. Istniejezatem podstawa, aby potraktowaç kwesti´ zale˝noÊci polskiej produkcji rolniczej od warunków pogo-dowych, jako specyficznà i odr´bnà.

Z kolei dr Kasperska-Wo∏owicz przedstawi∏a problem wyst´powania susz w Polsce. W latach 2005-2006susze spowodowa∏y znaczne straty w rolnictwie, zw∏aszcza w województwach lubuskim, kujawsko-po-morskim, pomorskim, podlaskim i wielkopolskim. W 2006 roku z powodu kilkutygodniowych upa∏ówi braku opadów w czerwcu i lipcu, najbardziej ucierpia∏y zbo˝a jare, kukurydza, ziemniaki i buraki cu-krowe oraz u˝ytki zielone. Wed∏ug ocen Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, najwi´ksze straty wy-stàpi∏y na ∏àkach i pastwiskach, g∏ównie II i III pokosu (40-100%), zbo˝a jare (20-60 % strat), zbo˝a ozi-me (15-50%), rzepak (15-45%,) ziemniaki i buraki cukrowe (20-60%), warzywa (30-60%). Zgodnie zewspomnianymi wczeÊniej prognozami, przewiduje si´, ˝e tego rodzaju ekstremalne zjawiska pogodo-we b´dà si´ nasilaç, zatem sytuacje podobne do tej w roku 2006 mogà pojawiaç si´ cz´Êciej, a na do-datek b´dà bardziej odczuwalne.

Tematyka agrofagów zosta∏a przybli˝ona przez doc. Walczak, która podkreÊli∏a, ˝e zmiany klimatycznestawiajà przed politykà ochrony roÊlin nowe zadania. Tempo rozwoju agrofagów, ich liczebnoÊç, dyna-mika populacji, zasi´g i nasilenie wyst´powania, a tak˝e intensywnoÊç ˝erowania czy szkodliwoÊç

47


zale˝à od temperatury i wilgotnoÊci powietrza oraz gleby. Zmiana w zakresie ww. parametrów, któranastàpi wraz ze zmianami klimatycznymi, zaowocuje odmiennym w stosunku do dzisiejszego tempemrozwoju agrofagów. SzkodliwoÊç niektórych z nich, z punktu widzenia produkcji rolniczej, mo˝e wzro-snàç, a innych mo˝e spaÊç.

Interesujàce badania nad przyczynà pojawienia si´ na roÊlinach nowych form rozwojowych mszyc pro-wadzono na gatunku najliczniej wyst´pujàcym w Polsce, mszycy czeremchowo-zbo˝owej (Rhopalosi-phum padi L.). Badania opisane przez doc. Ruszkowskà wykaza∏y, ˝e mszyce te zasiedlajàce w okresielata zbo˝a, jak równie˝ trawy, dotychczas wywo∏ywa∏y w Polsce tylko szkody bezpoÊrednie. Do niedaw-na rozwija∏y si´ na naszych terenach holocyklicznie, tzn. w okresie skracajàcego si´ fotoperiodu poja-wia∏y si´ formy p∏ciowe – samice jajorodne i samce. Jako gatunek ró˝nodomny do pe∏nego rozwoju wy-maga dwóch ˝ywicieli – letnimi sà roÊliny jednoliÊcienne, a zimowymi czeremchy. W krajach Europy Za-chodniej i w cieplejszych stanach USA mszyca R. padi nale˝y do strategicznych szkodników zbó˝ jakowektor groênej choroby wirusowej – ˝ó∏tej kar∏owatoÊci jćzmienia (BYDV). W Polsce do niedawna cho-roby tej nie stwierdzano na zbo˝ach. BYDV jest niezwykle groêna w wyniku infekcji jesiennych. Jednak,˝eby do niej dosz∏o, konieczne jest wyst´powanie mszyc na oziminach w okresie jesieni. W Polskich wa-runkach Êrodowiskowych do niedawna nie by∏o to mo˝liwe, poniewa˝ populacje tego gatunku ju˝ bez-poÊrednio przed ˝niwami, jako efekt skracajàcego dnia, musia∏y migrowaç na czeremchy. Wyniki precy-zyjnych prac laboratoryjnych nad mo˝liwoÊciami zmian rozwojowych mszyc R. padi zbieg∏y si´ z wiel-kim zaniepokojeniem rolników wywo∏anym pojawieniem si´ choroby wirusowej na pszenicy ozimej i jćzmieniu ozimym na terenach po∏udniowo-zachodniej Polski w 2001 roku. W komorach klimatyza-cyjnych stwierdzono, ˝e sta∏a temperatura 25 oC w okresie co najmniej trzech dni indukuje zmiany w cyklu rozwojowym mszyc (Rys. 6). Powstaje wtedy permanentna partenogeneza (w miejsce cyklicz-nej) wÊród 100% populacji. W takich warunkach mszyce pozostajà na roÊlinach jednoliÊciennych, nieprzelatujà na ˝ywiciela zimowego i nie wytwarzajà form seksualnych. Formy nieseksualne sà praktycz-nie jedynymi wektorami wirusów BYDV. Na oziminach wyst´pujà one do okresu wystàpienia tempera-tur –6°C, im temperatury te wystàpià póêniej, tym nale˝y spodziewaç si´ wi´kszej infekcji zbó˝. Tak wićwzrost temperatury w Êrodowisku powoduje zmiany cyklów rozwojowych, powstawanie nowych formmszyc w okresie lata oraz sprzyja ich ekspansji w okresie jesieni.

Rys.6 Cykl rozwojowy mszycy czeremchowo zbo˝owej.

48


Jesiennewschody zbóż Jeśli 3 dni ze średnią

temperaturą dobową.-25 Co

Mszyca czeremchowo zbożowa,Rhopalosiphum padi

Zima Wiosna

LatoJesień

èród∏o: Opracowanie w∏asne na podstawie Ruszkowska 2006.

Zmiany pogodowe mogà mieç tak˝e istotne znaczenie dla firm ubezpieczeniowych. Jak poinformowa∏pan Szczepaƒski z PZU corocznie PZU SA zawiera ok. 3 mln ubezpieczeƒ rolnych, w których dominujàubezpieczenia obowiàzkowe (udzia∏ ok. 82% w liczbie umów ogó∏em). Pozosta∏a cz´Êç dotyczy ubez-pieczeƒ dobrowolnych, wÊród których przewa˝ajà ubezpieczenia mienia ruchomego, ubezpieczeniaupraw i zwierzàt gospodarskich. Z koƒcem lat 80-tych XX wieku, gdy ubezpieczenia w znacznej mierzesta∏y si´ ubezpieczeniami dobrowolnymi odnotowano znaczàcy spadek liczby ubezpieczeƒ. Nie mia∏yna to wp∏ywu zmiany pogodowe, gdy˝ iloÊç i nat´˝enie zdarzeƒ losowych powodujàcych szkody – tunajcz´Êciej huragany, grady i powodzie – na przestrzeni lat nie zmniejsza si´. W zwiàzku z faktem mniej-szej liczby umów ubezpieczeniowych znaczna liczba poszkodowanych nie mia∏a podstaw do ubieganiasi´ o odszkodowania, o czym decydowa∏ brak polisy ubezpieczeniowej. Coroczne, masowe szkody w uprawach oraz zwiàzane z tym straty ponoszone przez producentów (nag∏aÊniane tak˝e w mediach)potwierdzajà, ˝e zainteresowanie producentów rolnych ubezpieczeniem strat w plonach jest znikome.Wystàpienie szkód o charakterze masowym skutkuje kierowaniem przez poszkodowanych (nie posiada-jàcych ubezpieczeƒ) wniosków o pomoc ze Êrodków bud˝etu paƒstwa. Brak takich rezerw w bud˝ecieoraz ograniczenia dotyczàce pomocy poszkodowanym w krajach UE spowodowa∏y, ˝e opracowanowarunki dotowania ubezpieczeƒ rolnictwa (upraw i zwierzàt) w Polsce, zaakceptowane przez UE. Jed-nà z nowoÊci jest mo˝liwoÊç ubezpieczenia si´ od ryzyka suszy. Zgodnie z obowiàzujàcym prawem rol-nik, który otrzymuje p∏atnoÊci bezpoÊrednie do gruntów rolnych jest zobowiàzany zawrzeç umow´ubezpieczenia obowiàzkowego upraw od ryzyka wystàpienia szkód spowodowanych przez powódê,susz´, grad, ujemne skutki przezimowania oraz przymrozki wiosenne. Niewàtpliwie przewidywane na-rastanie cz´stoÊci wyst´powania ekstremalnych zjawisk pogodowych, a tak˝e wymogi prawa polskiego,pociàgnà za sobà potrzeb´ ubezpieczania si´ rolników od tego rodzaju zjawisk.

Zmiany klimatu skutkujà m.in. zmianami warunków wzrostu i rozwoju roÊlin uprawnych. ProfesorCzembor przedstawi∏ najwa˝niejsze problemy dotyczàce odpornoÊci ró˝nych odmian roÊlin na nieko-rzystne warunki meteorologiczne. Uogólniajàc, mo˝na stwierdziç, ˝e roÊliny ozime sà nara˝one na za-gro˝enia zwiàzane z niskimi temperaturami. Z kolei w uprawach form jarych du˝e znaczenie majà okre-sowe niedobory wody, szczególnie na obszarach gleb lekkich. Dodatkowo dla roÊlin okopowych, opróczsuszy, czynnikiem szkodliwym bywajà zbyt wysokie temperatury. Obydwa rodzaje stresu: wysoka tem-peratura i susza, oddzia∏ywujàc na roÊliny równoczeÊnie, mogà byç przyczynà zmniejszenia si´ plonunawet o 50% i dodatkowo mogà powodowaç liczne defekty fizjologiczne bulw. Stàd te˝ profesor pod-kreÊli∏ silnà potrzeb´ hodowli i rozpowszechniania nowych odmian roÊlin charakteryzujàcych si´ odpor-noÊcià na susz´ i wysokie temperatury oraz roÊlin bardziej mrozoodpornych i zimotrwa∏ych. Aby takieodmiany uzyskaç obecnie stosowane sà przede wszystkim klasyczne metody hodowli, które mogà byçwspomagane technikami biotechnologicznymi i molekularnymi.

W dalszej pracy w ramach projektu ADAGIO przeprowadzane zostanà analizy na szczeblu europejskim,które b´dà uwzgl´dnia∏y podobieƒstwa i ró˝nice zaobserwowanych problemów (w tym równie˝ socjo-ekonomicznych) w poszczególnych regionach Europy w powiàzaniu z Wspólnà Politykà Rolnà UE.

Etap trzeci

G∏ównym celem trzeciego etapu prac jest okreÊlenie obecnie wyst´pujàcych trendów zmian adaptacyj-nych rolnictwa oraz wypracowanie potencjalnych mechanizmów adaptacyjnych. Strategie adaptacyjneopracowywane b´dà z uwzgl´dnieniem zró˝nicowania warunków agroklimatycznych ró˝nych regio-nów Europy, niepewnoÊci wp∏ywu prognozowanych zmian klimatu na rolnictwo, a tak˝e op∏acalnoÊciich wdro˝enia.

G∏ównym rezultatem tej cz´Êci projektu b´dzie wypracowanie wykonalnych i op∏acalnych mechani-zmów adaptacyjnych przystosowujàcych rolnictwo danego kraju do zmieniajàcych si´ warunków klima-tycznych.

49


Etap czwarty

Podstawowym celem tego etapu projektu b´dzie rozpowszechnianie, wypracowanych w ramach reali-zacji projektu, strategii adaptacyjnych w ka˝dym z paƒstw bioràcych udzia∏ w projekcie. Rezultaty ADAGIO zostanà przedstawione regionalnym i krajowym decydentom, organizacjom rolniczym, gru-pom producenckim i wszystkim zainteresowanym instytucjom partnerskim oraz rolnikom. Podj´te dzia-∏ania majà na celu wskazanie potrzeby uwzgl´dnienia wypracowanych mechanizmów adaptacyjnych w praktyce rolniczej oraz w polityce rolnej danego kraju.

Etap piàty

Koƒcowy etap projektu stanowi zbiór zadaƒ, które merytorycznie wspierajà aktywnoÊci podejmowanew etapach wczeÊniejszych, a zapewniajàce efektywnà wymian´ informacji i wyników przeprowadzo-nych analiz.

Bud˝et

Bud˝et ADAGIO wynosi ponad 564 000 Euro. Na realizacj´ polskiej cz´Êci projektu przeznaczono 35 150 Euro.

I Podsumowanie

Wed∏ug autorów, projekt ADAGIO wpisuje si´ w ogólnà sytuacj´ dotyczàcà wiedzy rolników i decyden-tów w obszarze rolnictwa w kontekÊcie zmian klimatycznych. Wiele publikacji popularnonaukowych,jak równie˝ prasa codzienna, ch´tnie podejmujà temat zmian klimatu. Mimo wszystko wiedza z tegozakresu jest bardzo pobie˝na i wymaga uzupe∏niania. Jak omówiono szczegó∏owo na wst´pie, zada-niami projektu ADAGIO sà: identyfikacja zagro˝eƒ i znalezienie potencjalnych metod przeciwdzia∏aniaim oraz, co bardzo istotne, rozpropagowanie tej wiedzy wÊród odbiorców, zarówno politycznych decy-dentów jak i rolników. Zrealizowanie ostatniego z zadaƒ mo˝e spowodowaç istotnà popraw´ jakoÊciwiedzy o zmianach klimatycznych wÊród wspomnianych grup poszerzajàc jà dodatkowo o potencjalnesposoby walki z nadchodzàcymi zagro˝eniami.

50


Opracowanie metodycznych podstaw adaptacji produkcji roÊlinnej

w gospodarstwach rolniczych o ró˝nych typach gospodarowania i skali produkcji

do oczekiwanych zmian klimatycznych

prof. dr hab. Zdzis∏aw Wyszyƒski, dr hab. Stefan Pietkiewicz

Wydzia∏ Rolnictwa i Biologii, Szko∏a G∏ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

prof. dr hab. Tadeusz ¸obodaWydzia∏ Zarzàdzania, Politechnika Bia∏ostocka w Bia∏ymstoku

prof. dr hab. Maciej SadowskiIntytut Ochrony Ârodowiska

I Klimat a emisja gazów cieplarnianych

Od wielu lat prezentowane sà ró˝ne prognozy i scenariusze zmian w Êwiatowej i polskiej produk-cji rolniczej, wynikajàce z post´pu naukowo-technicznego i zmian w polityce rolnej. Niestety, w niewielkim stopniu uwzgl´dniajà one wp∏yw na rolnictwo wyraênie akcentujàcych si´ zmian kli-matycznych. Wzrastajàca antropogenna emisja gazów cieplarnianych (GHG) jak CO2, CO, CH4,N2O, NOx, NMVOC do atmosfery, przynoszàca coraz bardziej widoczne nasilenie si´ tzw. efektucieplarnianego powoduje zasadnicze zmiany w poziomie trzech g∏ównych czynników Êrodowiska:temperatury, st´˝enia CO2 w atmosferze i sumy oraz rozk∏adu opadów (Rozenzweig i Hiller 1993,Koz∏owski 1995).

W okresie ostatnich dekad ubieg∏ego stulecia odnotowano wyraêny wzrost temperatury powietrzana kuli ziemskiej, a dost´pne scenariusze zmian klimatu wskazujà na kontynuacj´ tego trendu w najbli˝szej przewidywalnej przysz∏oÊci, co najmniej do koƒca XXI wieku. Analizy danych po-szczególnych parametrów meteorologicznych, jak równie˝ wyniki przeprowadzanych symulacjiwskazujà, ˝e spodziewane zmiany klimatu b´dà znaczàco wp∏ywaç na rolnictwo, a w szczególno-Êci produkcja roÊlinna jest silnie nara˝ona na wp∏yw zmian klimatu. Z tego wzgl´du projekcja pa-rametrów klimatycznych, istotnych z punktu widzenia rolnictwa, ma szczególne znaczenie dla pro-gnozowania produkcji rolniczej i w efekcie okreÊlenie stopnia bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego naÊwiecie i w poszczególnych jego regionach.

W badaniach zmian klimatycznych stosowane sà dwa podejÊcia:

I empiryczne - oparte na wykorzystywaniu informacji zawartych w historycznych ciàgach obser-wowalnych danych,

I dynamiczne - polegajàce na wykorzystaniu matematycznych modeli symulacyjnych.

W podejÊciu dynamicznym do symulacji zmian systemu klimatycznego u˝ywane sà trójwymiarowemodele ogólnej cyrkulacji atmosfery i oceanu. Stanowià one równania numeryczne opisujàce dy-namik´ uk∏adu ocean – atmosfera -kriosfera, natomiast procesy podskalowe sà parametryzowane.Istotne sà skale przestrzenne zwiàzane z rozdzielczoÊcià poziomà i pionowà tych modeli. Modeleglobalne opisujà ewolucj´ systemu w skali ca∏ej kuli ziemskiej, a modele regionalne, wpisane w ró˝ny sposób w modele ogólnej cyrkulacji, przechodzà do skal mniejszych. W ostatnich latachw zwiàzku z szybkim rozwojem technik komputerowo-obliczeniowych nastàpi∏ ogromny post´p w modelowaniu klimatu i jego zmian.

Numeryczne modele ogólnej cyrkulacji (ang. General Circulation Models), zawierajàce trójwymia-rowy opis procesów fizycznych zachodzàcych w atmosferze, oceanie, kriosferze i na powierzchniZiemi sà odpowiednimi, najbardziej zaawansowanymi i dost´pnymi narz´dziami badania reakcjizmian klimatu na zwi´kszajàce si´ st´˝enie gazów cieplarnianych w atmosferze kuli ziemskiej. Mo-dele u˝ywane do symulacji zmian klimatu pozwalajà uwzgl´dniç ró˝ne strategie rozwoju ekono-micznego Êwiata. W efekcie wyniki symulacji wykonanych przy u˝yciu tych modeli sà ró˝ne i zale˝-ne od przewidywanych scenariuszy emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeƒ. Jako stan-dard w badaniach modelowych zalecany jest zestaw scenariuszy emisji GHG opracowany na zlece-nie Mi´dzyrzàdowego Panelu do Spraw Zmian Klimatu (IPCC) i opisany w Specjalnym Raporcie o Scenariuszach Emisji gazów cieplarnianych (SRES, Nakicenovic i Swart 2000). WczeÊniej oszaco-wania klimatyczne by∏y oparte g∏ównie na tzw. scenariuszach IS92a zawartych w Suplemencie doOszacowania IPCC z roku 1992 (Supplementary Report to the IPCC Assessment) (Leggett i in.1992). Wykorzystywane w procesach symulacji scenariusze emisji SRES dzieli si´ na cztery grupy,których charakterystyki zosta∏y przedstawione w Tabeli 3.

52


Tabela 3. Charakterystyka scenariuszy emisji gazów cieplarnianych, opisanych w SRES

Scenariusz

Dla Polski przewiduje si´ opracowanie kilku scenariuszy zmian klimatycznych, ró˝niàcych si´ szybkoÊciàzwi´kszania si´ st´˝enia gazów cieplarnianych w atmosferze i wielkoÊcià wzrostu temperatury. Scena-riusze te b´dà si´ charakteryzowa∏y mniejszà lub wi´kszà iloÊcià opadów. Przewidywane ró˝ne warun-ki klimatyczne b´dà istotnie wp∏ywa∏y na Êrodowisko glebowe, proces stepowienia i erozji i b´dà kszta∏-towa∏y nowà struktur´ zasiewów dostosowanà do zmienionych warunków siedliskowych. Na kszta∏to-wanie si´ nowej struktury zasiewów wp∏ynà równie˝ relacje mi´dzy roÊlinami uprawnymi a ich patoge-nami oraz preferencja klimatyczna chwastów o typie fotosyntezy C4 (Nalborczyk i in. 1999).

I Adaptacja rolnictwa do zmian klimatycznych

Istniejà ró˝ne definicje adaptacji rolnictwa do zmian klimatycznych. Riebsame i in. (1995) uwa˝ajà, ˝e jest to „ka˝da czynnoÊç zmierzajàca do redukcji ujemnych, albo te˝ do zwi´kszenia dodatnich wp∏y-wów zmian klimatycznych”. Autorzy obecnego opracowania rozumiejà adaptacj´ rolnictwa do zmianklimatycznych jako sum´ poszczególnych dzia∏aƒ, które umo˝liwià utrzymanie produkcji rolniczej przy-najmniej na dotychczasowym poziomie. Adaptacja mo˝e byç planowana lub spontaniczna, czyli reali-zowana z wyprzedzeniem lub doraênie. Przyk∏adem adaptacji planowanej jest hodowla odmian tole-rancyjnych na susz´ i temperatur´, a adaptacji spontanicznej dostosowanie terminu siewu/sadzenia roÊlin do zmieniajàcych si´ warunków klimatycznych.

Aby adaptacja mog∏a byç efektywna powinny byç spe∏nione nast´pujàce warunki:

I przekonanie, ˝e zmiany klimatyczne rzeczywiÊcie zachodzà obecnie i prawdopodobnie b´dà zachodzi∏ynadal,

53


I pewnoÊç, ˝e wywrà one istotny wp∏yw na nasze przedsi´wzi´cie (proces produkcyjny),

I posiadanie technicznych i innych opcji odpowiedzi na te zmiany,

I posiadanie nak∏adów umo˝liwiajàcych przeniesienie produkcji do innych warunków,

I dysponowanie nowà infrastrukturà, politykà i instytucjami wspierajàcymi nowy sposób gospodaro-wania i wykorzystania terenu,

I stosowanie ukierunkowanego monitoringu wdra˝ania adaptacji, aby Êledziç jej przebieg i wprowa-dzaç ewentualne zmiany.

I Proces skutecznej adaptacji wymaga powiàzania wydarzeƒ uzale˝nionych od zmian klimatycznych z innymi czynnikami ryzyka, jak np. ryzyko rynkowe i z innymi dzia∏aniami jak np. zagadnienie zrów-nowa˝onego rozwoju.

W skali globalnej wyniki wszystkich modeli klimatu przewidujà wzrost temperatury powietrza przy po-wierzchni Ziemi, ró˝ny dla ró˝nych modeli. Analizy rozk∏adu przestrzennego temperatury i opadów w Europie Ârodkowej pokazujà, ˝e wi´ksze wzrosty temperatury (do 5oC w lecie) przewidywane sà w Europie po∏udniowo-wschodniej (Liszewska i Osuch 2002, Parry 2000). W niektórych latach regionEuropy pó∏nocno-wschodniej b´dzie charakteryzowa∏ si´ jeszcze wi´kszymi przyrostami temperatury.Modele ECHAM4 i JCCSR symulujà dla tego rejonu wzrost temperatury zimà nawet o 7-9oC.

Zgodnie z wynikami symulacji przeprowadzonych przy u˝yciu tych modeli, opady we wszystkich latachzmniejszà si´ na po∏udniu, a zwi´kszà na pó∏nocy Europy. Globalnie modele symulujà ogólny wzrostopadów w skali Ziemi.

Prognozy rocznych przebiegów temperatury w Polsce (Liszewska i Osuch 2000, 2002) wskazujà na: cieplejszezimy (w przypadku niektórych symulacji ujemne temperatury w zimie nawet zanikajà) i wyd∏u˝enie pory let-niej, jednak˝e w przypadku opadu trudno jest okreÊliç wyraênà tendencj´ zmian. Powa˝nym mankamentemwszystkich prognoz zmian klimatu sà wykorzystywane w modelach, trudne do precyzyjnego okreÊlenia, war-toÊci emisji GHG, przyjmowane a priori i wynikajàce z za∏o˝onego scenariusza rozwoju (SRES).

I Rolnictwo w Polsce i wp∏yw zmian klimatu na produkcj´ roÊlinnà

Aktualnie w produkcji roÊlinnej mo˝liwe sà trzy systemy gospodarowania: konwencjonalny, integrowa-ny i ekologiczny. W Polsce i Europie dominuje pierwszy z nich, w za∏o˝eniu polegajàcy na dà˝eniu domaksymalizacji plonów poprzez stosowanie du˝ych nak∏adów w postaci chemicznych Êrodków produk-cji. Bardziej przyjazny Êrodowisku i pozwalajàcy na optymalne wykorzystanie Êrodków produkcji jest sys-tem rolnictwa integrowanego. Cechuje go dà˝enie do optymalizowania zu˝ycia energii bezpoÊredniej(np. nawozy mineralne, Êrodki ochrony roÊlin) i poÊredniej (np. maszyny) w celu uzyskania maksymal-nego efektu ekonomicznego. Jest on bardziej przyjazny Êrodowisku i odpowiada potrzebom zrówno-wa˝onego rolnictwa. Na coraz szerszà skal´ rozwija si´ system rolnictwa ekologicznego, wykluczajàcystosowanie przemys∏owych chemicznych Êrodków produkcji pochodzàcych z zewnàtrz i traktujàcy go-spodarstwo jako organicznà ca∏oÊç. G∏ównym celem tego systemu jest bezpieczeƒstwo produkowanej˝ywnoÊci i zachowanie walorów Êrodowiska naturalnego (Majewski 1997, Ho∏ownicki 2003).

W Polsce dominujàcy konwencjonalny system gospodarowania nie zawsze jest zwiàzany ze stosowa-niem Êrodków produkcji na najwy˝szym poziomie. Polskie rolnictwo, pomimo zachodzàcych przeobra-˝eƒ strukturalnych, nadal charakteryzuje si´ du˝ym zró˝nicowaniem technologii produkcji poszczegól-nych gatunków roÊlin uprawnych. Wynika to z ró˝norodnej struktury obszarowej gospodarstw i ich wy-posa˝enia w maszyny i urzàdzenia rolnicze. Ârednia powierzchnia gospodarstwa jest wcià˝ jednà z naj-mniejszych w Unii Europejskiej (Klepacki 1998, Starczewski i Wielogórska 2004, GUS 2005).

W porównaniu do wi´kszoÊci krajów Unii Europejskiej Polska charakteryzuje si´ s∏abszymi glebami, naktórych wynikajàce ze spodziewanych zmian klimatu niekorzystne zmiany stosunków wodnych b´dàdodatkowo ogranicza∏y upraw´ roÊlin. Stàd nale˝y oczekiwaç, ˝e w strukturze zasiewów zwi´kszy si´

54


udzia∏ roÊlin przystosowanych do warunków suszy.

Wi´kszoÊç uprawianych w Polsce roÊlin nale˝y do typu fotosyntetycznego C3. Ich wzrost i plonowanienie zwi´kszà si´, a przeciwnie ulegnà ograniczeniu, ze wzgl´du na du˝à wra˝liwoÊç tych roÊlin na wy-sokie temperatury i niedobór opadów, pomimo tego ˝e charakteryzujà si´ one lepszym wzrostem przyzwi´kszonym st´˝eniu CO2 w atmosferze ni˝ roÊliny typu C4. Przy spodziewanym podwy˝szeniu tem-peratury i obni˝eniu poziomu opadów wzroÊnie znaczenie, pochodzàcych z rejonów tropikalnych i sub-tropikalnych, roÊlin o mechanizmie fotosyntezy C4, charakteryzujàcych si´ lepszym wzrostem w warun-kach wy˝szej temperatury. O tych mo˝liwoÊciach Êwiadczy stale rosnàcy udzia∏ kukurydzy w produkcjizbó˝ w Polsce (Cure i Acock 1986, Kimball 1983). W warunkach zwi´kszonego st´˝enia CO2 stwierdzasi´ równie˝ wzrost intensywnoÊci fotosyntezy roÊlin typu C4 (Ghannoum i in. 2000). RoÊliny w niektó-rych fazach wzrostu i rozwoju sà szczególnie wra˝liwe na wysokà temperatur´ np. kukurydza w faziewyrzucania wiechy (kolby), soja w stadium kwitnienia czy te˝ pszenica w fazie wype∏niania ziarna. W plonowaniu pszenicy ozimej, na przyk∏ad negatywnego wp∏ywu wy˝szych temperatur, nie da si´ zre-kompensowaç zwi´kszonymi dawkami nawozów mineralnych (Lambers i in. 1990, Mitchell i in. 1993,P∏a˝ek 2004).

Ujemny wp∏yw zmian klimatu na produkcj´ roÊlinnà to:

I wzrost deficytów wody w lecie,

I zag´szczanie gleb,

I ubytki w´gla w glebie i jego mineralizacja,

I stres termiczny dla roÊlin i zwierzàt,

I wzrost zagro˝enia przez szkodniki i choroby,

I wzrost ryzyka przymrozków,

I wzrost ryzyka niebezpiecznych zjawisk.

Zmiany klimatyczne b´dà niewàtpliwie modyfikowa∏y wzrost i rozwój roÊlin oraz ich wyst´powanie w poszczególnych siedliskach. Obecnie uprawiane gatunki mogà êle si´ adaptowaç do nowych, narzu-canych przez zmiany klimatu, warunków (Tyree i Alexander 1993, Woodward 2002). W przypadku ro-Êlin rolniczych zmiany klimatyczne spowodujà: wprowadzenie do uprawy nowych gatunków w okreÊlo-nych rejonach, utrat´ bàdê zmniejszenie znaczenia dotychczas uprawianych gatunków oraz koniecz-noÊç ich przystosowania do nowych warunków poprzez hodowl´.

Zmiany klimatyczne zachodzà stosunkowo wolno, ale stale. Daje to mo˝liwoÊç polskiemu rolnictwu me-todycznego i systematycznego przystosowywania si´ do tych zmian, a tak˝e do ich ostatecznego efek-tu - globalnego ocieplenia. Nale˝y tylko okreÊliç, na jakie zmienne klimatyczne jest ono najbardziejwra˝liwe, kto ma podlegaç adaptacji (rolnicy, konsumenci, przemys∏ rolno-spo˝ywczy), które ze ziden-tyfikowanych opcji adaptacji warto wdra˝aç, jakie jest prawdopodobieƒstwo skutecznego ich wdro˝e-nia, kto poniesie koszty wdro˝enia i jakie b´dà efekty wdro˝eƒ dla bytowania spo∏ecznoÊci wiejskiej. Z tego wzgl´du, przygotowanie metodyki planowania produkcji roÊlinnej, przy zmienionych warunkachklimatycznych, (adaptacja) ma istotne znaczenie dla przysz∏ej gospodarki rolnej (Nalborczyk i in. 1995,Nalborczyk i in. 1998).

Bioràc pod uwag´ powy˝sze uwarunkowania nasuwa si´ potrzeba analizy wra˝liwoÊci gospodarstw,zró˝nicowanych pod wzgl´dem wielkoÊci i rodzaju upraw, na zmiany klimatu przewidywane w scena-riuszach klimatycznych. W Polsce poza ogólnà prognozà dotyczàcà ewentualnych zmian w gatunkachuprawianych roÊlin na 2030 rok, wykonanà w latach 90. (Górski i KuÊ 1997) nie ma innych opracowaƒtego typu.

Mo˝liwe do wprowadzenia opcje adaptacyjne mieszczà si´ w zakresie: post´pu technologicznego i bio-logicznego, rozszerzenia bioró˝norodnoÊci upraw, opracowania i dostosowania programów rzàdowychi ubezpieczeniowych do potrzeb rolnictwa i gospodarki finansowej indywidualnych gospodarstw.WÊród wielu spotykanych w literaturze opcji adaptacyjnych najcz´Êciej wymieniane sà:

55


I wymiana odmian roÊlin uprawnych na lepiej przystosowane do zmienionego klimatu,

I odpowiedni dobór roÊlin w p∏odozmianie,

I stosowanie uproszczonej uprawy roli,

I stosowanie muraw w sadach,

I mulczowanie z lepszym wykorzystywaniem resztek po˝niwnych,

I popularyzacja agroleÊnictwa,

I odpowiednie przesuni´cie terminu siewu/sadzenia bez istotnego „wywracania” kalendarza,

I zwi´kszenie o dodatkowà dawk´ polewowà nawadniania roÊlin,

I optymalizacja wielkoÊci i sposobu stosowania nawozów mineralnych,

I optymalizacja warunków wypasu zwierzàt,

I dostosowanie sk∏adu botanicznego trwa∏ych i przemiennych u˝ytków zielonych,

I optymalizacja przechowywania i wykorzystania nawozów organicznych,

I przywracanie walorów u˝ytkowych glebom zdegradowanym,

I stosowanie zadrzewieƒ Êródpolnych i utrzymywanie miedz,

I zwi´kszanie powierzchni upraw energetycznych,

I wprowadzanie nowych upraw i technik wodooszcz´dnych,

I dostosowywanie budynków gospodarskich,

I monitoring rozprzestrzeniania si´ szkodników i chorób oraz opracowanie agrotechnicznych metodich wyst´powania (np. rotacja upraw czy odchodzenie od monokultur).

W Kanadzie wyró˝nia si´ blisko 100 opcji adaptacyjnych, w tym 11 zwiàzanych jest z topografià grun-tów, 29 z systemami nawadniania oraz ochronà przeciwko erozji gleb, 21 ze zmianami w systemachuprawy, 2 polegajà na zmianie terminów dzia∏aƒ na farmie, 7 zak∏ada wykorzystanie bioró˝norodno-Êci, 16 jest opartych na polityce i programach rzàdowych oraz instytucjonalnych a tak˝e 10 wynika z badaƒ w zakresie nowych technologii produkcji.

PodkreÊla si´, ˝e w uj´ciu globalnym, na wielu obszarach, np. w dorzeczach rzek i regionach biogeogra-ficznych, adaptacja b´dzie wymaga∏a nawet podejÊcia transgranicznego.

Wi´kszoÊç z tych opcji powinno byç wdra˝anych w indywidualnym gospodarstwie, tymczasem modele oddzia-∏ywania zmian klimatycznych, jak dotàd pomijajà ten poziom organizacji rolnictwa. A przecie˝ bardzo istotnajest ocena wp∏ywu zmian klimatu na wra˝liwoÊç gospodarstw i ich produkcj´ roÊlinnà oraz mo˝liwoÊci adapta-cyjne. Równie˝ niewiele wiadomo o postrzeganiu koniecznoÊci adaptacji przez kierujàcych gospodarstwami wo-bec spodziewanego globalnego ocieplenia. Aktualne jest pytanie, czy rolnicy odczuwajà zmiany klimatu i widzàkoniecznoÊç dostosowania do nich realizowanej przez nich produkcji roÊlinnej?

I Uwarunkowania adaptacji rolnictwaw województwie podlaskim do zmian klimatycznych

Próbujàc poznaç uwarunkowania adaptacyjne rolnictwa w woj. podlaskim do zmian klimatycznych autorzy artyku∏u, w Êcis∏ej wspó∏pracy z Podlaskim OÊrodkiem Doradztwa Rolniczego (PODR) w Szepie-towie, podj´li si´ opracowania metodyki adaptacji rolnictwa tego rejonu do spodziewanych zmian kli-matycznych. Badania ukierunkowano na opracowanie metodycznych podstaw adaptacji produkcji ro-Êlinnej w gospodarstwach indywidualnych o ró˝nych typach gospodarowania do oczekiwanych zmianklimatycznych.

Do szczegó∏owych badaƒ mo˝liwoÊci adaptacyjnych rolnictwa do zmian klimatycznych na poziomie go-spodarstwa wybrano region pó∏nocno-wschodniej Polski, najch∏odniejszy pod wzgl´dem klimatycznym,

56


o wysokiej wra˝liwoÊci na zmiany klimatu, najkrótszym okresie wegetacyjnym i wysokiej amplitudzierocznej temperatury. Okresy wegetacyjny i bezprzymrozkowy sà wyraênie skrócone w porównaniu doÊrodkowych i zachodnich regionów Polski. W tym rejonie mo˝na wyró˝niç cz´Êç po∏udniowà cieplejszài pó∏nocnà ch∏odniejszà (Kostrzewska i in. 2004).

I Charakterystyka woj. podlaskiego

Teren badaƒ zamieszkiwany jest przez 1 199,7 tys. osób (40,6% z nich mieszka na terenach wiej-skich). Obejmuje on wszystkie typy gospodarstw, od tych prowadzàcych intensywnà produkcj´ dogospodarstw ekologicznych. Podlaskie rolnictwo to oko∏o 110 tys. gospodarstw z tego 92 tys. o areale powy˝ej 1 ha u˝ytków rolnych. W przypadku 52 064 gospodarstw osoby nimi kierujàcemajà przygotowanie zawodowe. Wysoki udzia∏ trwa∏ych u˝ytków zielonych (TUZ) w strukturzeu˝ytków rolnych, sprzyjajàce warunki klimatyczne, pokoleniowa tradycja i zami∏owanie rolnikówdecydujà o rozwoju hodowli i chowu byd∏a mlecznego. Województwo charakteryzuje si´ najwy˝-szà w kraju obsadà byd∏a - 67,5 sztuk na 100 ha u˝ytków rolnych (UR). Podlaskie znajduje si´ w Êcis∏ej krajowej czo∏ówce w produkcji i przetwórstwie mleka Na przestrzeni ostatnich lat tenkierunek produkcji zwierzćej wykazuje najwy˝szà dynamik´ rozwojowà. Drugi wa˝ny kierunekprodukcji zwierzćej, rzutujàcy na produkcj´ roÊlinnà, to produkcja ˝ywca wieprzowego (obsadatrzody chlewnej 81,6 sztuk na 100 ha UR jest ni˝sza ni˝ Êrednia krajowa). W województwie pod-laskim dominujà gleby wytworzone z piasków. Gleby klas bonitacyjnych IVa, IVb i V stanowià∏àcznie 74,5% ogó∏u gruntów ornych, a IV i V klasy bonitacyjnej 77,9% ogó∏u trwa∏ych u˝ytkówzielonych. Wyst´puje du˝e zró˝nicowanie stosunków wilgotnoÊciowych gleb. Obok du˝egoudzia∏u gleb niedostatecznie uwilgotnionych, wyst´puje znaczna iloÊç gleb podmok∏ych. Opty-malnym uwilgotnieniem odznacza si´ 23,1% gruntów ornych i 42,8% TUZ. Okresowy lub sta∏yniedobór wilgoci wykazuje 50,7% gruntów ornych oraz 25,8% u˝ytków zielonych. Gleby okreso-wo lub stale podmok∏e stanowià 13,5% gruntów ornych oraz 31,4% u˝ytków zielonych.

Plony roÊlin uprawianych w woj. podlaskim charakteryzujà si´ du˝ymi wahaniami pomi´dzy poszcze-gólnymi latami (Tabela 4). Âwiadczy to o du˝ym wp∏ywie warunków klimatycznych na zmiennoÊç plo-nowania roÊlin w poszczególnych latach. Ponadto uprawiane gatunki ró˝ni∏y si´ wyraênie reakcjà naniedobór opadów np. w roku suchym 2000 plony kukurydzy by∏y mniejsze tylko o 14% w porównaniuz najwi´kszymi uzyskanymi w roku 2001, a u jćzmienia jarego by∏y one mniejsze a˝ o 50%.

57


Tabela 4 . Plony wa˝niejszych roÊlin w województwie podlaskim (dt/ha) w latach 1998-2005.

I Podstawowe za∏o˝enia do badaƒ

W ramach prowadzonych badaƒ zostanà opracowane 4 scenariusze zmian klimatycznych dla analizo-wanego regionu. B´dà one przewidywa∏y poziom 3 podstawowych czynników Êrodowiska (temperatu-ry, st´˝enia CO2 w atmosferze oraz sumy i rozk∏adu opadów). Oszacowania zostanà wykonane dla za-lecanych przez IPCC scenariuszy emisji zamieszczonych w raporcie SRES. Analiza b´dzie przeprowadzo-na w nast´pujàcych etapach:

I Weryfikacja modeli klimatu dla badanego regionu na podstawie porównania symulowanych rozk∏a-dów temperatury i opadu z reanalizami NCEP dla okresu 1960-2000.

I Oszacowanie zmian wartoÊci Êrednich miesićznych temperatur powietrza przy powierzchni Ziemi,temperatury maksymalnej i minimalnej, opadów w siatce modeli ogólnej cyrkulacji do 2100 roku:obliczenie zmian, trendów, histogramów. Estymacje b´dà przeprowadzone dla roku oraz dla kolej-nych sezonów i miesićy.

I PrzejÊcie do skali mniejszej ni˝ siatka modeli ogólnej cyrkulacji, oparte na zastosowaniu empirycz-nych funkcji ortogonalnych, korelacji kanonicznych i regresji, planowane jest wykorzystanie bibliote-ki oraz pakietu clim.pact (Benestad R.E., 2003).

I OkreÊlenie zakresu zmian na podstawie wszystkich dost´pnych wyników. Interpretacja symulacji kli-matu jest z regu∏y obarczona du˝à niepewnoÊcià. Najnowszym podejÊciem, dajàcym wi´ksze spek-trum mo˝liwych zmian i umo˝liwiajàcym wprowadzenie interpretacji probabilistycznej, jest podej-Êcie „ensemble” (Benestad R.E., 2003). Dla celów projektu proponujemy potraktowanie wszystkichanalizowanych symulacji jako zbioru realizacji (projekcji), na podstawie którego okreÊlimy rozk∏adprawdopodobieƒstwa zmian dla badanego regionu.

Do prognozowania zmian klimatu wybrano dwa modele: HadCM5 i GFDL oraz dwa scenariusze wyda-rzeƒ determinujàcych emisj´ gazów cieplarnianych: A2 i B2. Dane modelowe b´dà porównane z dany-mi historycznymi ze stacji meteorologicznych: Bia∏ystok, K´trzyn, Ostro∏´ka, Siedlce, Suwa∏ki w okresiekontrolnym 1961-1990. Przedstawione zostanà zale˝noÊci mi´dzy uÊrednionymi wartoÊciami dla punk-tów gridowych oraz uÊrednionymi danymi na stacjach.

Przewidywane dane trzech podstawowych czynników Êrodowiska, tj. temperatury, st´˝enia CO2 w at-mosferze i sumy oraz rozk∏adu opadów, pozwolà na prognozowania plonów najwa˝niejszych roÊlinuprawnych w zmienionych warunkach klimatycznych. W tym celu zostanie zastosowany typ modeli sta-tystyczno-empirycznych. Oparte sà one na nieliniowych metodach regresji wielokrotnej z licznymi inte-rakcjami, przy agregacji danych meteorologicznych w okresach dekadowych i miesićznych, które prze-sz∏y w Polsce nale˝ytà weryfikacj´. W przeciàgu kilku lat wykaza∏y one wysokà sprawdzalnoÊç bie˝àcychprognoz plonów.

W podobny sposób zostanà skonstruowane modele plonowania dla pszenicy ozimej i jarej, ˝yta, jćzmienia ja-rego, owsa, rzepaku, ziemniaka, buraka cukrowego i siana ∏àkowego. Ze wzgl´du na prawie ca∏kowity brak da-nych o plonowaniu kukurydzy na Podlasiu przed 1998 r., modele dla kukurydzy na kiszonk´ i na ziarno b´dàzaadaptowane z ogólnych modeli dla Polski. Poprawione zostanà jedynie niektóre parametry empiryczne napodstawie materia∏ów zebranych w woj. podlaskim w latach 1998-2006.

Modele okreÊlajà nieregularnà zmiennoÊç plonów powodowanà pogodà. Aby t´ zmiennoÊç mo˝naby∏o skwantyfikowaç, nale˝y z serii danych o plonach wyeliminowaç zmiennoÊç wieloletnià, powo-dowanà post´pem biologicznym i agrotechnicznym. Najcz´Êciej nast´puje to na drodze okreÊleniasta∏ej tendencji (trendu) jako regresji plonów wzgl´dem lat; mo˝na przy tym u˝yç regresji liniowejlub wielomianowej. Niekiedy jednak trend nie mo˝e byç opisany ˝adnym równaniem niskiego rz´-du, jak w∏aÊnie ma to miejsce w Polsce wskutek g∏´bokiej transformacji ekonomicznej na poczàtkulat dziewi´çdziesiàtych. W takiej sytuacji okreÊla si´ zwykle tzw. funkcj´ produkcji, która ujmuje dy-namik´ plonów, wynikajàcà z u˝ytych Êrodków produkcji (g∏ównie agrochemikaliów). Reszty odfunkcji produkcji traktowane sà tak samo jak reszty od liniowego trendu, jako podstawa oceny kli-matycznej zmiennoÊci plonów.

58


Wykonana analiza produkcji roÊlinnej pozwoli okreÊliç stopieƒ realizacji potencjalnej produktywnoÊciposzczególnych gatunków, mo˝liwej do osiàgnićia w tych warunkach. B´dzie ona punktem wyjÊcio-wym do dalszego prognozowania spodziewanych zmian w produkcji roÊlinnej.

Aby mo˝na by∏o oceniç i monitorowaç procesy adaptacyjne w indywidualnych gospodarstwach wyty-powano, we wspó∏pracy z PODR Szepietowo, ∏àcznie 30 gospodarstw z dwóch wyst´pujàcych w tymrejonie systemów produkcji (konwencjonalnego i ekologicznego), zró˝nicowanych pod wzgl´dem are-a∏u i kierunków produkcji.

Wyboru gospodarstw dokonano uwzgl´dniajàc 2 rejony ró˝niàce si´ warunkami klimatycznymi: pó∏-nocny i po∏udniowy. W wyró˝nionych rejonach wytypowano po 15 gospodarstw.

Rodzaje wytypowanych gospodarstw:

1. Gospodarstwa ekologiczne

• powierzchni 5-10 ha,

• powy˝ej 10 ha.

2. Gospodarstwa konwencjonalne o kierunkach produkcji:

• mlecznym,

• ˝ywca wo∏owego,

• ˝ywca wieprzowego,

• drobiarskim,

• roÊlinnym,

• powierzchni:

• do 50 ha,

• powy˝ej 50 ha.

Przeprowadzono w nich monitoring produkcji roÊlinnej (uprawiane gatunki i ich plony, strukturazasiewów, technologie produkcji poszczególnych gatunków) i zwierzćej (jej sk∏ad gatunkowy i wiekowy oraz sposób utrzymania), z uwzgl´dnieniem aktualnych warunków siedliskowych (gle-bowych i klimatycznych). Wykonana analiza produkcji roÊlinnej pozwoli okreÊliç stopieƒ realizacjipotencjalnej produktywnoÊci poszczególnych gatunków, mo˝liwej do osiàgnićia w tych warun-kach i jej poziom niezb´dny do zapewnienia odpowiedniej skali produkcji zwierzćej realizowanejw tych gospodarstwach. B´dzie ona punktem wyjÊciowym do przysz∏ego prognozowania spodzie-wanych zmian w produkcji roÊlinnej. Badane gospodarstwa b´dà uwzgl´dnione w dalszej metody-ce adaptacji rolnictwa w woj. podlaskim do zmian klimatycznych. Zostanà one, w przyj´tym hory-zoncie czasowym badaƒ, potraktowane jako docelowe dla rolnictwa tego regionu. Przy za∏o˝eniuutrzymania tych samych typów gospodarowania, kierunków produkcji i powierzchni gospodarstworaz uwzgl´dnieniu przewidywanych plonów roÊlin i docelowej skali produkcji rolnictwa, zostaniepodj´ta próba okreÊlenia struktury zasiewów w ca∏ym województwie. Dobór gatunków do upra-wy b´dzie taki, aby umo˝liwia∏ maksymalizacj´ wykorzystania ich potencja∏u produkcyjnego w zmieniajàcych si´ warunkach siedliskowych i przy prawid∏owej agrotechnice. Obrazem mo˝li-wych zmian jest prezentowane w tabeli 5 porównanie powierzchni i struktury zasiewów w tychgospodarstwach wyst´pujàcych 20 lat temu z aktualnymi.

Istotnym elementem prowadzonych aktualnie badaƒ jest tak˝e poznanie ÊwiadomoÊci rolników na temat koniecznoÊci adaptacji produkcji roÊlinnej do globalnego ocieplania si´ klimatu (czy obserwujà tezmiany, czy widzà zwiàzek z wynikami produkcji).

59


I Wybrane wyniki z prowadzonych badaƒ

Analiza wyników symulacji danych klimatycznych obszaru Polski wskazuje na znaczàcy wzrost tempe-ratury w latach 2036-2065 (1,5-4,0oC w zale˝noÊci od scenariusza) w porównaniu do okresu referen-cyjnego 1961-1990 (dane historyczne ze stacji: Bia∏ystok, K´trzyn, Ostro∏´ka, Siedlce i Suwa∏ki). W przy-padku temperatury korelacja wynosi ponad 90%, natomiast symulacja opadu obarczona jest du˝ymib∏´dami.

Spodziewane zmiany temperatury prawdopodobnie spowodujà wyd∏u˝enia si´ okresu wegetacji roÊlin, któ-rego efektem b´dzie przesuni´cie faz rozwojowych oraz terminów zabiegów agrotechnicznych, w tym sie-wów i zbiorów. W przysz∏oÊci ˝niwa ˝yta mogà si´ rozpoczynaç ju˝ na poczàtku lipca lub nawet w czerw-cu, zaÊ pszenicy ozimej na poczàtku lipca. Siewy zbó˝ ozimych b´dà póêniejsze od obecnych o oko∏o 1-3tygodnie. Konsekwencjà oczekiwanych zmian klimatu b´dà zmiany w doborze uprawianych roÊlin i ich re-jonizacji np. nie b´dzie termicznych ograniczeƒ uprawy roÊlin ciep∏olubnych, takich jak np. kukurydza naziarno. Nawet póêne odmiany kukurydzy b´dà mog∏y dojrzewaç na ca∏ym Podlasiu, a w niektórych gospo-darstwach b´dà stosowane zmianowania z∏o˝one z samych zbó˝ (kukurydza i zbo˝a ozime).

W badanych gospodarstwach w ciàgu ostatnich 20 lat zmieni∏a si´ struktura zasiewów (Tabela 5).Stwierdzono: dwukrotny wzrost area∏u pszenicy, czterokrotny kukurydzy (roÊliny ciep∏olubnej), wprowa-dzenie do uprawy sorga (kolejnej roÊliny typu C4), kilkukrotny wzrost area∏u rzepaku, spadek uprawymieszanek zbo˝owych, zanik uprawy roÊlin okopowych. W strukturze u˝ytków rolnych zwi´kszy∏ si´udzia∏ trwa∏ych u˝ytków zielonych.

60


Tabela 5. Struktura zasiewów w badanych gospodarstwach – aktualnie i 20 lat temu.

Wi´kszoÊç badanych rolników nie dostrzega wyst´pujàcych zmian klimatu i ich wp∏ywu na warunkiuprawy i plonowanie roÊlin. Nie znajà oni i nie zak∏adajà potrzeby stosowania zabiegów agrotechnicz-nych ograniczajàcych niekorzystny wp∏yw tych zmian na wzrost i rozwój roÊlin.

Zjawiska atmosferyczne: susze, przymrozki, wymarzanie, zalewanie i gradobicie (wichury), traktowanesà jako charakterystyczne dla warunków pogodowych w tym regionie. Cz´Êç rolników podkreÊla jednakwi´kszà cz´stotliwoÊç wyst´powania tego rodzaju zjawisk w ostatnich latach. Ich zdaniem np. susza i wysoka temperatura wyst´pujà, co 3 lata i powodujà oko∏o 40% strat.

Z prowadzonych badaƒ wynika, ˝e procesy adaptacyjne rolnictwa woj. podlaskiego do zmian klimatupowinny byç realizowane przy wykorzystaniu nast´pujàcych dzia∏aƒ:

I Dobór do uprawy nowych gatunków i odmian roÊlin rolniczych.

I Zmiany w technologii produkcji uprawianych gatunków.

I Nawadnianie jako op∏acalnego czynnika agrotechnicznego.

I Optymalizacja kierunków produkcji.

I Ukierunkowanie WPR realizowanej w ramach UE na dzia∏ania adaptacyjne.

W tym kontekÊcie w Polityce Rolnej kraju nale˝y uwzgl´dniç zmiany klimatu i ich wp∏yw na produkcjerolniczà poprzez opracowanie i wprowadzenie zasad dobrej praktyki rolnej w warunkach zmienionegoklimatu.

Na poziomie ogólnopolskim powinno to obejmowaç mi´dzy innymi:

I Opracowanie strategii ograniczenia ryzyka wynikajàcego ze zmienionych warunków klimatycznych;

I Prace hodowlane nad nowymi odmianami roÊlin uprawnych o mniejszej reakcji na stres wodny i cieplny;

I Badania nad zmianami w rozwoju i wyst´powaniu chorób i szkodników w zmieniajàcych si´ warun-kach siedliskowych i ochronà przed nowymi chorobami i szkodnikami oraz opracowanie praktykzmniejszajàcych podatnoÊç rolnictwa na ich wp∏yw;

I Opracowanie zaleceƒ agrotechnicznych uwzgl´dniajàcych zmiany klimatyczne i rozwiàzania ekono-miczne wspomagajàce niewymuszone dostosowywanie produkcji rolniczej (roÊlinnej) przez rolnikówdo zmian klimatu;

I Racjonalne instrumenty prawne wynikajàce z najnowszych badaƒ naukowych prowadzàce do zasto-sowania okreÊlonych rozwiàzaƒ ∏agodzàcych negatywny na produkcj´ rolniczà zmian klimatu;

I Ukierunkowane dzia∏ania informujàce, edukacyjne i popularyzatorskie dotyczàce zmian klimatu i adaptacji do jego zmian;

I Problematyk´ adaptacji rolnictwa do zmian klimatu jako sta∏y element dzia∏aƒ najwy˝szych organóww∏adzy paƒstwowej;

Na poziomie regionalnym (administracja terenowa, samorzàdy, doradztwo) dzia∏ania te powinny doty-czyç mi´dzy innymi:

I Oceny wielkoÊci zmian klimatu w regionie i cz´stotliwoÊci wyst´powania zjawisk ekstremalnych;

I Opracowania regionalnych prognoz Êrednioterminowych (miesiàc i d∏u˝ej) z uwzgl´dnieniem wyma-gaƒ produkcji rolniczej w tym terminów prac polowych.

I Proponowania dzia∏aƒ wzmacniajàcych gospodarstwa;

I Monitoringu wp∏ywu klimatu na produkcje rolnà;

I Wprowadzania nowych wyhodowanych odmian uwzgl´dniajàcych lokalne zró˝nicowanie warun-ków glebowych i klimatycznych, ze szczególnym uwzgl´dnieniem roÊlin paszowych;

61


I Wprowadzania nowych gatunków roÊlin uprawnych i technik wodooszcz´dnych;

I Monitorowania rozprzestrzeniania si´ szkodników i chorób (rotacja upraw, odchodzenie od monokultur);

I Intensyfikacji zak∏adania zadrzewieƒ Êródpolnych w celu zapobiegania erozji glebowej;

I Zapewnienia zwierz´tom ochrony przed wysokà temperaturà na pastwiskach oraz dost´pu do wodyz uwzgl´dnieniem zwi´kszonego zapotrzebowania;

Odpowiedniego projektowanie budynków gospodarskich;

Organizowania szkoleƒ z zakresu adaptacji rolnictwa do globalnych zmian klimatu i przekazywanie zaleceƒ uprawowych rolnikom;

I Opracowania obrazu przewidywanej produkcji rolniczej w woj. podlaskim w latach 50/60 bie˝àcego wieku, jako wzorca dla innych rejonów, z wykorzystaniem badanych w obecnym projekciegospodarstw.

Wszystkie te przedsi´wzi´cia majà jako g∏ównego adresata rolnika, który efekty tych planowych dzia∏aƒna wielu szczeblach, b´dzie stara∏ si´ wdro˝yç w swoim gospodarstwie, bezpoÊrednio przy produkcjiroÊlinnej i zwierz´cej.

62


Wp∏yw rolnictwa na zmiany klimatu – jak mo˝na go zmniejszyç

Dr in˝. Zbigniew M. Karaczun

Katedra Ochrony Ârodowiska, Wydzia∏ Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu,

Szko∏a G∏ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

WÊród wielu wyst´pujàcych obecnie problemów ochrony Êrodowiska za jeden z najwa˝niejszych uwa-˝a si´ niebezpieczeƒstwo zmiany klimatu, spowodowane wzrostem w atmosferze st´˝enia tzw. gazówcieplarnianych. Jest to problem globalny, którego nie b´dzie mo˝na rozwiàzaç bez wspó∏pracy wszyst-kich krajów. Dlatego w ostatnim dziesićioleciu XX wieku spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowa podj´∏a dzia-∏ania w tym zakresie. Ich efektem by∏o przyjćie w 1992 roku Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczo-nych w sprawie Zmiany Klimatu, a w 1995 roku Protoko∏u z Kioto do tej Konwencji. W chwili obecnejwprowadzenie w ˝ycie wymagaƒ tego Protoko∏u jest obiektem intensywnych prac dyplomatów i eks-pertów. Trwajà tak˝e negocjacje majàce ustaliç obowiàzki w zakresie ochrony klimatu w kolejnym (tzw.post-Kioto) okresie zobowiàzaƒ, to jest po roku 2012. Rozmowy te powinny zakoƒczyç si´ najpóêniejw 2009 roku. Nie b´dzie to jednak ∏atwe, próba uzyskania wst´pnego porozumienia w tym zakresie w trakcie COP/MOP na Bali w grudniu 2007 roku ujawni∏a ogromne kontrowersje pomi´dzy stanowi-skami poszczególnych krajów.

Powstaje wobec tego pytanie czy ochrona klimatu to domena jedynie polityków, ekspertów, osób zaj-mujàcych si´ ochronà Êrodowiska, klimatologów i meteorologów, czy te˝ szerszej grupy: naukowców,nauczycieli, rolników, dzia∏aczy samorzàdowych, przedstawicieli organizacji pozarzàdowych i in.? Czyuda si´ zapobiec zmianie klimatu bez szerokiej wspó∏pracy przedstawicieli ró˝nych grup?

Celem niniejszego artyku∏u jest próba udzielenia odpowiedzi na powy˝sze pytanie poprzez wskazanieroli rolnictwa, w tym tak˝e polskiego i osób nim si´ zajmujàcych, w dzia∏aniach na rzecz ochrony klimatu.

Dla realizacji powy˝szego celu dokonano przeglàdu badaƒ dotyczàcych wp∏ywu antropogennej zmia-ny klimatu na mo˝liwoÊç rozwoju rolnictwa oraz analizy polityki ochrony klimatu w Polsce, Unii Euro-pejskiej, a tak˝e w wybranych krajach europejskich. Pozwoli∏o to na zidentyfikowanie dzia∏aƒ na rzeczochrony klimatu, które mogà byç wdra˝ane w sektorze rolnym. W kolejnym kroku w 11 gospodar-stwach rolnych prowadzàcych mieszanà produkcj´ – roÊlinnà (zbo˝a) i zwierzćà (produkcja mleka) naterenie województwa podlaskiego przeprowadzono badania dotyczàce gotowoÊci rolników polskich dowdra˝ania technologii rolniczych mogàcych zmniejszaç emisj´ gazów cieplarnianych i/lub zwi´kszajà-cych poch∏anianie w´gla z atmosfery i jego wiàzanie w biomasie.

Poni˝ej przedstawiono najwa˝niejsze wyniki przeprowadzonych prac.

I Globalne ocieplenie a rozwój rolnictwa

Badania prognostyczne dotyczàce potencjalnego wp∏ywu globalnego ocieplenia na rozwój rolnictwaprowadzone sà na szerszà skal´ od poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych. Obj´∏y one wi´kszoÊç obszaru ku-li ziemskiej i dotyczy∏y zarówno kwestii ogólnych (Chiotti, Johnston 1995, Hulme 1999, Ogalloa, Boula-hyab, Keanec 2000) wp∏ywu globalnego ocieplenia na rolnictwo krajów wysoko rozwini´tych, takichjak: USA (Mendelsohn, Nordhaus, Shaw 1994. Alig, Adams, Mc Carl 2002), Australia (Luo i in. 2003)czy paƒstwa europejskie (Olesen, Bindi 2002), jak i sytuacji w krajach rozwijajàcych si´ - prowadzonow tym zakresie zarówno studia ogólne (Mendelsohn, Dinar 1999), jak i dotyczàce sytuacji w poszcze-gólnych paƒstwach, np. Wietnamie (Danga, Michaelowa, Tuan, 2003), Kenii (Mati 2000) czy Brazylii(Sanghi 1997). Wyniki tych badaƒ wskazujà, ˝e zmiany klimatu mogà w istotny sposób wp∏ynàç namo˝liwoÊç i kierunki dzia∏alnoÊci rolniczej. Chocia˝ wÊród mo˝liwych efektów wskazuje si´ tak˝e naskutki pozytywne (Hansen 2002). np. dzi´ki wprowadzaniu nowych, ciep∏olubnych upraw, wyd∏u˝eniuokresu wegetacyjnego itp., w wi´kszoÊci krajów przewiduje si´, ˝e dominowaç b´dà efekty negatywne,b´dàce skutkiem zwi´kszenia si´ niestabilnoÊci klimatu. Badania prowadzone w Indiach (Kumar, Parikh1998, Kumar, Parikh 2001) wykaza∏y na przyk∏ad, ˝e wzrost Êredniej temperatury w tym kraju o 2oC spo-woduje oko∏o 7% wzrost parowania, czego skutkiem b´dzie spadek plonów wi´kszoÊci uprawianych w tym kraju roÊlin. Dla gospodarki indyjskiej mo˝e to oznaczaç zmniejszenie dochodu narodowego na-wet o oko∏o 8,7%. Równie istotne, negatywne efekty mogà wystàpiç w krajach afrykaƒskich (Sokona,Denton 2001), w Kenii prognozuje si´, ˝e spadek plonów wystàpi na oko∏o 75% terytorium tego paƒ-stwa (Mati 2000).

64


Zagro˝eniem dla rozwoju rolnictwa mo˝e byç tak˝e pojawianie si´ nowych chorób, czy wzrost aktyw-noÊci szkodników (Manning, Tiedemann 1995, Chakraborty, Tiedemann, Teng 2000, Scherm i in.2000). Studia prowadzone na ten temat wskazujà, ˝e roÊliny uprawne w warunkach wy˝szej tempera-tury b´dà nara˝one na wi´kszà iloÊç chorób, co b´dzie efektem zarówno wy˝szej aktywnoÊci patoge-nów, jak i pojawianiem si´ nowych chorób i szkodników. Chocia˝ iloÊç badaƒ w odniesieniu do tegoproblemu w ostatnich latach wzrasta, to wiedza na ten temat nadal nie jest wystarczajàca (Chakrabor-ty, Tiedemann, Teng 2000).

Badania dotyczàce potencjalnego wp∏ywu zmiany klimatu na rolnictwo prowadzone sà tak˝e w naszymkraju. W celu okreÊlenia wp∏ywu zmian klimatu na polskie rolnictwo wykonano dla terenu naszego kra-ju na podstawie modelu ogólnej cyrkulacji atmosfery dwa scenariusze zmian. Obydwa zak∏adajà zna-czàcy wzrost temperatury oraz zmiany w wielkoÊci opadów (Trzeci raport.... 2001):

1 Wed∏ug pierwszego scenariusza wzrost Êredniej rocznej temperatury wyniesie 3,5oC, wzrost ten b´-dzie wi´kszy zimà (4,5oC), mniejszy latem (2oC). Zgodnie z tym scenariuszem nale˝y spodziewaç si´wzrostu iloÊci opadów w okresach pozawegetacyjnych (od jesieni do wiosny) i ich stabilizacji w okre-sie wegetacji.

2 Drugi scenariusz przewiduje wzrost Êredniej temperatury powietrza o 5oC i utrzymanie wielkoÊci od-padów na obecnym poziomie przy zmianie czasu ich wyst´powania – 20% wzroÊcie opadów wio-snà i 15% spadkiem latem.

Oddzia∏ywanie na zasoby wodne jest kluczowym problemem zwiàzanym z wp∏ywem ocieplenia global-nego na polskie rolnictwo. Prognozuje si´, ˝e na terenie naszego kraju dojdzie do istotnych zmian w zakresie gospodarki wodnej, zmniejszy si´: wielkoÊç odp∏ywu z terenu naszego kraju, wilgotnoÊçgleb, magazynowanie wody w zlewniach i ewapotranspiracja rzeczywista. Zmiany te b´dà obserwowa-ne przede wszystkim na obszarze Polski zachodniej – gdzie wystàpi silniejszy wzrost temperatury i wi´k-sze ograniczenie iloÊci opadów (Liszewska, Osuch 1997). B´dzie to szczególnie istotne oddzia∏ywanie,gdy˝ jednà z charakterystycznych cech klimatu polski jest bardzo niski poziom opadów limitujàcy w wie-lu regionach Polski mo˝liwoÊç intensyfikacji produkcji rolnej.

Znaczny wzrost temperatury, zmiana rozk∏adu opadów i ewentualne ich zmniejszenie, prognozowanew drugim z omawianych scenariuszy, mo˝e mieç daleko idàce negatywne konsekwencje dla polskiegorolnictwa. Badania dotyczàce plonowania niektórych zbó˝ w Polsce wykaza∏y, ˝e wi´kszoÊç uprawia-nych rodów i odmian wra˝liwa jest zarówno na zmian´ warunków atmosferycznych, jak i du˝e anoma-lie pogodowe (Martyniak, Kaczyƒski 2002, Doliƒska, Zabielski, Klockiewicz – Kamiƒska 2003). Wyniki tesà o tyle istotne, ˝e jednym z prognozowanych skutków globalnego ocieplenia b´dzie wzrost iloÊci ano-malii pogodowych wyst´pujàcych w trakcie sezonu wegetacyjnego (IPPC 2001). Szacuje si´, ˝e w przy-padku dwukrotnego wzrostu koncentracji dwutlenku w´gla w atmosferze produkcja podstawowychupraw mo˝e si´ w Polsce zmniejszyç o ok. 25%, a w przypadku ziemniaków spadek ten mo˝e wynieÊçnawet 70%. Zmniejszy si´ tak˝e produktywnoÊç trwa∏ych u˝ytków zielonych, ciàg∏oÊç pastwiskowego˝ywienia zwierzàt b´dzie mo˝na utrzymaç jedynie na terenach nawadnianych. Z drugiej jednak stronymo˝liwe sà tak˝e zmiany pozytywne, zw∏aszcza jeÊli urzeczywistni si´ scenariusz zak∏adajàcy wzrosttemperatury wraz z towarzyszàcym wzrostem iloÊci opadów. W takim przypadku mo˝na spodziewaçsi´ nie tylko wzrostu plonu, ale tak˝e mo˝liwoÊci wprowadzenia do praktyki rolniczej nowych, ciep∏o-lubnych odmian (Deputat 1999, Demidowicz i in. 2000).

Brak jest natomiast wystarczajàcych badaƒ krajowych dotyczàcych wp∏ywu prognozowanych zmian naorganizmy szkodliwe z punktu widzenia produkcji ogrodniczej i rolnej: bakterie, grzyby i zwierz´ta. .Niema tak˝e danych dotyczàcych zachowania si´ chwastów w warunkach podwy˝szonej temperatury, jakrównie˝ wp∏ywu zmian klimatu na wyst´powanie chorób wirusowych. Kwestie te wymagajà podj´ciapilnych badaƒ prognostycznych

65


I Rola rolnictwa w ochronie klimatu

Na znaczenie rolnictwa dla ochrony klimatu wp∏ywa zarówno wielkoÊç obszaru, na którym prowadzo-na jest produkcja rolna, jak i specyfika tego sektora. Obejmuje on zakres dzia∏alnoÊci cz∏owieka, poprzezktóry mo˝na w szerokim zakresie wp∏ywaç na warunki i kszta∏towaç procesy przyrodnicze. Jednocze-Ênie jednak rolnictwo jest tym rodzajem dzia∏alnoÊci, z którego do Êrodowiska odprowadzane sà zna-czàce iloÊci gazów cieplarnianych.

Obszary rolnicze zajmujà 37% powierzchni làdów na Êwiecie. Dzia∏alnoÊç rolnicza jest êród∏em (IPPC2001, Smith i in. 2007) oko∏o 52 % ca∏kowitej emisji metanu (CH4) i oko∏o 84% podtlenku azotu (N2O).Sektor ten jest tak˝e istotnym êród∏em emisji dwutlenku w´gla, zarówno w wyniku wykorzystywaniapaliw kopalnych, jak i w efekcie spalania materii organicznej, czy zuba˝ania gleby w substancje orga-nicznà. W Polsce w 2005 roku rolnictwo by∏o êród∏em ok. 72% ca∏kowitej emisji podtlenku azotu i ok. 33 % metanu, udzia∏ w emisji innych gazów cieplarnianych jest znaczàco mniejszy9 (KCIE 2007).

Tak znaczny udzia∏ w emisji – zw∏aszcza metanu i podtlenku azotu tj. gazów cieplarnianych o znaczniewy˝szym ni˝ dwutlenek w´gla wskaêniku ocieplenia10 wskazuje, ˝e podejmowanie dzia∏aƒ w sektorzerolniczym jest sprawà wa˝nà.

Mo˝na wskazaç trzy g∏ówne kierunki dzia∏aƒ w rolnictwie, które mogà przyczyniç si´ do skuteczniejszejochrony klimatu (Karaczun 2006, Smith i in. 2007):

1 Ograniczanie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery.

2 Zwi´kszanie iloÊci wiàzanego w biosferze w´gla.

3 Unikanie emisji gazów cieplarnianych.

Do najwa˝niejszych prac w rolnictwie, majàcych na celu ochron´ klimatu nale˝y zaliczyç:

I Zmiany w agrotechnice dotyczàce:

• prowadzenia dzia∏aƒ na rzecz zwi´kszenia efektywnoÊci wykorzystania nawozów azotowych.Mo˝e byç to dokonane np. poprzez zastosowanie ulepszonej technologii stosowania azotu,dostosowanie zaopatrzenia w azot do zapotrzebowania roÊlin, dostosowanie systemów pro-dukcji do maksymalizacji wykorzystywania odchodów zwierz´cych w uprawie roÊlin, pozosta-wianie resztek roÊlinnych zawierajàcych azot na polu, czy wreszcie zmniejszanie zu˝ycia na-wozów azotowych. Niezwykle wa˝ne jest prowadzenie nawo˝enia w oparciu o plany nawo-zowe i na podstawie potrzeb nawozowych uprawianych roÊlin;

• przestrzegania w∏aÊciwego p∏odozmianu i wprowadzania wsiewek mi´dzyplonowych, którepowodujà zwi´kszenie wiàzania w´gla w biosferze i mogà ograniczaç zapotrzebowanie glebna mineralne nawozy azotowe;

• stosowania technik uprawy bezorkowej, co pozwala na zmniejszenie strat w´gla z gleby i ogranicza emisj´ N20;

• poprawy efektywnoÊci technik nawadniania i irygacji. Oko∏o 18% powierzchni upraw na Êwie-cie jest sztucznie nawadnianych, cz´sto w sposób nieefektywny, co prowadzi do strat energiii mo˝e powodowaç wzrost emisji podtlenku azotu z tych terenów;

• zwi´kszania wiàzania w´gla przez biomas´, np. poprzez zwi´kszanie iloÊci próchnicy zawar-tej w glebach u˝ytków rolnych, wspieranie upraw wieloletnich (sady, szkó∏ki roÊlin ozdob-nych). Szczególnà rol´ odgrywaç tu b´dà dzia∏ania na rzecz wprowadzania nowych i ochro-ny istniejàcych zadrzewieƒ Êródpolnych, u˝ytków ekologicznych, trwa∏ych u˝ytków zielonych;

I Zmiany w sposobie hodowli zwierzàt w zakresie:

66


9 Jest to przede wszystkim spowodowane w´glowà strukturà polskiej energetyki, która jest dominujàcym êród∏em emisji gazówcieplarnianych z terenu naszego kraju.

10 WartoÊç wskaênika GWP (Global Warming Potential - wskaênik globalnego ocieplenia) dla metanu wynosi 35, a dla N20 - 270.

• poprawy technik karmienia zwierzàt, poprzez np. lepsze zbilansowanie dawek pokarmowychzapewniajàcych lepsze wykorzystywanie pasz, w tym eliminowanie z dawek pokarmowychzb´dnych iloÊci aminokwasów oraz dodawanie do paszy preparatów wià˝àcych zwiàzki azo-towe b´dàce êród∏em emisji N2O;

• doskonalenia systemów utrzymania zwierzàt gospodarskich poprzez dodawanie do odcho-dów i Êció∏ek preparatów biotechnologicznych ograniczajàcych emisj´ N2O, zmniejszanie po-wierzchni parowania odchodów z legowisk i Êció∏ek;

• obni˝ania emisji z przechowywanych: obornika i gnojowicy, w skutek obni˝ania temperaturysk∏adowanych odchodów poprzez odzysk i kumulacj´ energii cieplnej, czy te˝ budow´ insta-lacji do odzysku biogazu z fermentacji gnojowicy;

I Wspieranie bioenergii i efektywnego wykorzystania energii poprzez:

• promocj´ wykorzystania odnawialnych êróde∏ energii (OZE). Rolnictwo mo˝e byç êród∏em su-rowców odnawialnych do produkcji energii (uprawy energetyczne, biopaliwa), istnieje tak˝emo˝liwoÊç wykorzystywania OZE jako êród∏a energii wykorzystywanego w produkcji rolniczej;

• stosowanie zach´t do wdra˝ania inwestycji energooszcz´dnych w rolnictwie. Dzia∏ania w tym zakre-sie sà typowymi pracami o podwójnej korzyÊci – pozwalajà nie tylko na ograniczanie wielkoÊci emi-sji, ale przynoszà one korzyÊç osobom je podejmujàcym. Chocia˝ rolnictwo nie nale˝y do bardzoenergoch∏onnych dzia∏ów gospodarki, to daje wiele mo˝liwoÊci podniesienia efektywnoÊci wykorzy-stania energii – m.in. w hodowli zwierzàt, w uprawie pod os∏onami, czy przy pracach uprawowych.

Powy˝sze przyk∏ady dzia∏aƒ nie wyczerpujà wszystkich mo˝liwych sposobów ochrony klimatu w dzia-∏alnoÊci rolniczej, wskazujà jednak jak szeroki jest zakres mo˝liwych dzia∏aƒ w tym sektorze, którychwdro˝enie mo˝e przyczyniç si´ do skutecznej ochrony klimatu.

Potencja∏ ograniczenia emisji gazów szklarniowych z rolnictwa szacowany jest na 1,5 – 4,3 miliardy tonCO2 eq rocznie (w zale˝noÊci od kosztu takiej redukcji: przy akceptowanym koszcie redukcji emisji dwu-tlenku w´gla w wysokoÊci 20 $/t CO2 eq potencja∏ Êwiatowy wynosi ok. 1,54 – 1,64 mld ton, przy ak-ceptowanej cenie na poziomie 100 $/t CO2 eq potencja∏ redukcyjny si´ga 4,03 – 4,34 mld ton CO2 eqrocznie (Smith i in. 2007). Potencja∏ redukcyjny zwiàzany z wdra˝aniem metod produkcji rolniczej przyjaznych klimatowi wskazano na rysunku 7.

Rys. 7 Globalny potencja∏ redukcji emisji (lub poch∏aniania w´gla) gazów szklarniowych zwiàzany z ró˝nymi kierunkami dzia∏alnoÊci rolniczej

67


Uprawy polowe

TUZ i wypasanie

Gleby organiczne

Grunty zdegradowane

Hodowla

Nawadnianie

Nawozy naturalneInneRyż

èród∏o: Smith i in. 2007

LEGENDA

Uprawy polowe . . . . . . . .wdra˝anie metod uprawy korzystnych z punktu widzenia ochrony klimatu

TUZ i wypasanie . . . . . . . .w∏aÊciwe metody gospodarowania na pastwiskach i trwa∏ych u˝ytkach zielonych

Gleby organiczne . . . . . . .dostosowywanie metod uprawy do wymogów ochrony gleb organicznych

Grunty zdegradowane . .przywracanie walorów u˝ytkowych gruntomzdegradowanym

Ry˝ . . . . . . . . . . . . . . . .wdra˝anie metod uprawy ry˝u korzystnych z punktu widzenia ochrony klimatu

Hodowla . . . . . . . . . . .zmiany w sposobie ˝ywienia i hodowli zwierzàt Nawadnianie . . . . . . .zwi´kszenie efektywnoÊci nawadnianiaNawozy naturalne . . .dostosowanie metod nawo˝enia nawozami

naturalnymi do potrzeb ochrony klimatu

Na podstawie powy˝szego przeglàdu mo˝na, w pewnym uproszczeniu, wskazaç, ˝e dzia∏ania na rzeczochrony klimatu w dzia∏alnoÊci rolniczej mogà mieç charakter znaczàcych zmian w kierunkach i sposo-bie prowadzonej dzia∏alnoÊci rolniczej (np. zmiana terenów uprawnych na trwa∏e u˝ytki zielone, wpro-wadzanie zadrzewieƒ i zalesieƒ gruntów rolnych, wdra˝anie rolnictwa ekologicznego i organicznego),jak te˝ subtelniejszych zmian dotyczàcych przede wszystkim zmian w stosowanych technologiach pro-dukcji (np. wprowadzanie roÊlin motylkowych do p∏odozmianu, gospodarka resztkami po˝niwnymi,stosowanie odpowiednich rodzajów nawozów i technologii nawo˝enia etc.).

I Rola polskiego rolnictwa w ochronie klimatu

Krajowa polityka ochrony klimatu a sektor rolniczy

G∏ówne kierunki dzia∏aƒ Polski w zakresie ochrony klimatu wyznacza przyj´ty w 2002 roku przez rzàddokument „Polityka ochrony klimatu” (MÂ 2002). Podstawowym, d∏ugoterminowym celem tej politykijest ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w 2020 roku o 40% w porównaniu do przyj´tego przezPolsk´ roku bazowego (1988 r). Aby mo˝na by∏o to osiàgnàç „Polityka ....” wskazuje najwa˝niejszedzia∏ania, jakie powinny byç wdra˝ane w poszczególnych sektorach, przy czym za najwa˝niejsze uzna-je dzia∏ania w odniesieniu do sektora energetycznego. Tym niemniej tak˝e w odniesieniu do rolnictwadokument ten formu∏uje szereg celów, jakie powinny byç w tym sektorze osiàgane. Sà to:

I racjonalne u˝ytkowanie ziemi;

I promocja rolnictwa ekologicznego;

I upowszechnianie doradztwa rolniczego w zakresie stosowania zasad dobrej praktyki rolniczej, sto-sowania energooszcz´dnych technologii w produkcji rolniczej, stosowania niekonwencjonalnychêróde∏ energii w rolnictwie i na obszarach wiejskich;

I zalesianie gruntów rolnych.

Dla osiàgni´cia tych celów Polityka ochrony klimatu wskazuje na niezb´dne dzia∏ania, jakie powinny byçwdra˝ane w sektorze rolniczym:

68


Tabela 6. Dzia∏ania w sektorze rolniczym – „Polityka Ochrony Klimatu” MÂ 2002.

Na rol´ rolnictwa w ochronie klimatu wskazywa∏, znacznie bardziej lakonicznie, dokument Polityka ekologicz-na paƒstwa na lata 2003 - 2007 z perspektywà do 2010 roku (MÂ 2003), gdzie zaznaczono, ˝e w latach2003 - 2007 do polityki rolnej powinny zostaç w∏àczone cele ochrony klimatu. Bardziej szczegó∏owo rol´ sektora definiuje natomiast najnowsza polityka ekologiczna paƒstwa11, zgodnie z którà w najbli˝szych latachw sektorze rolniczym powinny zostaç wdro˝one nast´pujàce dzia∏ania na rzecz ochrony klimatu:

I promowanie praktyk rolniczych zmniejszajàcych emisj´ gazów szklarniowych;

I zwi´kszanie wiàzania w´gla w próchnicy i biomasie;

I utrzymywanie gruntów rolnych w dobrej kondycji Êrodowiskowej;

I wzrost wykorzystania energii ze êróde∏ odnawialnych na terenach rolnych;

I rozwój upraw energetycznych zgodnych z wymaganiami ochrony ró˝norodnoÊci biologicznej;

I rozpoczćie prac adaptacyjnych w rolnictwie do zmieniajàcych si´ warunków klimatycznych.

Jak si´ jednak wydaje cele te nie sà w pe∏ni zbie˝ne z rzeczywistymi potrzebami sektora. Jak wczeÊniejzosta∏o wspomniane rolnictwo w Polsce jest podstawowym êród∏em emisji podtlenku azotu i wa˝nymêród∏em emisji metanu. Dlatego te˝ z punktu widzenia ochrony klimatu najwa˝niejsze dzia∏ania powin-ny dotyczyç racjonalizacji hodowli zwierzàt, post´powania z odchodami zwierzćymi oraz poziomu na-wo˝enia azotowego gleb (Trzeci raport....2001).

Co wićej ani polityka klimatyczna, ani ekologiczna nie wskazujà szczegó∏owych instrumentów, którepowinny byç wprowadzone dla zapewnienia realizacji za∏o˝onych celów ochrony klimatu w ramachsektora rolniczego. Tym niemniej, na przestrzeni ostatnich osiemnastu lat w rolnictwie polskim zasz∏oszereg przemian, z których cz´Êç ma pozytywny wp∏yw na ochron´ klimatu.

Polskie rolnictwo a ochrona klimatu

Zmiana systemu spo∏eczno – gospodarczego, liberalizacja gospodarki i otwarcie polskich granic na taƒ-sze produkty rolnicze z krajów Unii Europejskiej, spowodowa∏y, zadaniem autora rozdzia∏u, na poczàt-ku lat dziewi´çdziesiàtych kryzys polskiego rolnictwa.

Jednym z efektów tego kryzysu by∏ sta∏y, od 1989 roku, spadek liczby hodowanych krów i owiec (rys.8). Do 2006 roku pog∏owie krów zmniejszy∏o si´ o ok. 40%, zaÊ owiec o przesz∏o 90% ! (GUS 2007)Spowodowa∏o to istotne ograniczenie wielkoÊci emisji metanu z tego sektora gospodarki.

Rys. 8 Zmiana wielkoÊci pog∏owia byd∏a i owiec w latach 1988-2006 (w tys. sztuk)

W hodowli zwierzàt dominuje produkcja ekstensywna, którà obj´te jest ponad 51% byd∏a i ok. 40%trzody chlewnej. Nadal w hodowli dominuje system Êció∏kowy oraz wypas zwierzàt (w okresie wegeta-cyjnym) na pastwiskach. ˚ywienie zwierzàt w Polsce oparte jest g∏ównie na paszach obj´toÊciowych i treÊciwych wyprodukowanych w oparciu o plony uzyskiwane w gospodarstwie. Powa˝nym problemem

69


Tysi

ące

sztu

k

Bydło

Owce

Rok

15000

1998 19991996

10000

5000

0

èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie GUS 2007

11 MÂ, 2006: Polityka ekologiczna paƒstwa na lata 2006 - 2010 z perspektywà do 2013 roku. Maszynopis. MinisterstwoÂrodowiska. Warszawa

jest sposób magazynowania p∏ynnych odchodów zwierzćych – tylko nieliczna grupa gospodarstw posiada szczelne zbiorniki. Niew∏aÊciwy sposób post´powania z nawozami naturalnymi jest znaczàcymêród∏em emisji metanu i amoniaku.

Spadek pog∏owia zwierzàt w Polsce by∏ zwiàzany z kryzysem polskiego rolnictwa w latach 1989 - 2003,w zwiàzku z tym nie nale˝y si´ spodziewaç dalszego ograniczania pog∏owia zwierzàt w Polsce. Dlate-go konieczne sà aktywne dzia∏ania na rzecz dalszego ograniczania emisji gazów z hodowli zwierzàt.Zakres tych dzia∏aƒ zosta∏ wskazany we wczeÊniejszej cz´Êci niniejszego artyku∏u, w tym miejscy wartowskazaç na jeden, specyficzny dla naszego kraju kierunek prac: powszechne stosowanie p∏yt oborniko-wych i zbiorników na gnojowic´. W chwili obecnej wyposa˝enie to posiada 10 - 20% polskich gospo-darstw hodowlanych. Wa˝ne jest obni˝anie emisji z przechowywanych: obornika i gnojowicy, mo˝nato uzyskaç np. poprzez obni˝anie temperatury sk∏adowanych odchodów poprzez odzysk i kumulacjénergii cieplnej, czy te˝ zak∏adanie instalacji do odzysku biogazu z fermentacji gnojowicy. Niestety no-welizacji ustawy o nawozach i nawo˝eniu znios∏a obowiàzek budowy tego rodzaju wyposa˝enia w go-spodarstwach prowadzàcych produkcj´ zwierzćà a struktura hodowli (przewaga ma∏ych gospodarstw)powoduje, ˝e budowa instalacji do pozyskiwania i wykorzystania biogazu nie jest ekonomicznie op∏a-calna. Analizy wykazujà bowiem, ˝e z ekonomicznego punktu widzenia, budowa instalacji odzysku me-tanu ze sk∏adowanych odchodów zwierzćych jest op∏acalna w gospodarstwach hodujàcych ponad200 - 500 du˝ych sztuk zwierzàt.

Innym objawem kryzysu sektora rolniczego i spowodowanej nim ekstensyfikacji produkcji rolnej by∏oograniczenie iloÊci stosowanych przez rolników nawozów. W latach 1989 - 2007 wielkoÊç nawo˝eniaazotowego uleg∏a znaczàcemu zmniejszeniu, przy czym najwi´kszy spadek nastàpi∏ na poczàtku lat 90.(GUS 2007). W kolejnych latach poziom nawo˝enia zaczà∏ wzrastaç, i choç nie osiàgnà∏ on jeszcze pier-wotnego poziomu, to wynosi obecnie oko∏o 80% poziomu z koƒca lat osiemdziesiàtych (rys. 9).

Rys 9. Zmiana wielkoÊci nawo˝enia azotowego w Polsce w latach 1988-2006.

Z punktu widzenia ograniczania emisji podtlenku azotu istotne jest tak˝e to, ˝e w warunkach glebowo– klimatycznych Polski proces tworzenia i ulatniania si´ podtlenku azotu zachodzi stosunkowo ma∏o intensywnie, co sprzyja zmniejszeniu strat azotu.

Równie˝ w tym przypadku ograniczenie emisji jest efektem kryzysu w rolnictwie, a nie wdra˝ania poli-tyki klimatycznej. Ponadto, pozytywny trend redukcji wielkoÊci nawo˝enia nie ma prawdopodobnietrwa∏ego charakteru. Jednym z oczekiwanych skutków wstàpienia Polski do Unii Europejskiej jest zwi´k-szenie intensywnoÊci produkcji polskiego rolnictwa, co mo˝e prze∏o˝yç si´ na wzrost wielkoÊci nawo˝e-nia azotowego.

70


kg/h

a

Rok

0

30

40

50

60

70

80

90

1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

10

20


Ponadto, jak to ju˝ wskazano wczeÊniej, dla redukcji emisji nadtlenku azotu du˝e znaczenie majà dzia-∏ania na rzecz zwi´kszenia efektywnoÊci wykorzystania nawozów azotowych. Mo˝e byç to dokonaneprzez liczne, omówione poprzednio dzia∏ania. Niezwykle wa˝ne jest prowadzenie nawo˝enia w opar-ciu o plany nawozowe i na podstawie potrzeb nawozowych uprawianych roÊlin. Niestety, jak wykaza∏ybadania przeprowadzone na Podlasiu, wi´kszoÊç gospodarstw rolniczych nadal nie sporzàdza planównawozowych, nie bada zapotrzebowania gleby na sk∏adniki od˝ywcze i stosuje nawozy azotowe „na oko”. Sprzyja to zwi´kszaniu emisji N2O.

Z punktu widzenia ochrony klimatu zwiastunem zmian, zachodzàcych w ostatnich latach w Polsce, jest wzrost iloÊci gospodarstw ekologicznych i powierzchni uprawianej tymi metodami. W latach 1999– 2004 iloÊç gospodarstw ekologicznych (z certyfikatem i w trakcie przestawiania) wzros∏a siedmiokrot-nie, a powierzchnia upraw w 2006 roku wynios∏a niemal 230 tys. ha (rys. 10). Dzi´ki unikaniu nawo-˝enia i chemicznej ochrony roÊlin poziom emisji gazów cieplarnianych z produkcji ekologicznej (przedewszystkim nadtlenku azotu, a w cyklu ˝yciowym produkcji ˝ywnoÊci ekologicznej tak˝e dwutlenku w´-gla) jest znaczàco ni˝sza ni˝ z tradycyjnej produkcji rolniczej.

Rys. 10. Wzrost powierzchni upraw ekologicznych w Polsce (z certyfikatami w trakcie przestawiania) w latach 1990-2006.

Mo˝liwoÊç wdra˝ania technologii rolniczych przyjaznych dla klimatu

Pomimo opisanych powy˝ej pozytywnych zmian w polskim rolnictwie ciàgle istnieje znaczàcy potencja∏dla podejmowania dzia∏aƒ majàcych na celu ochron´ klimatu. Z punktu widzenia mo˝liwoÊci skutecz-nej ochrony klimatu w rolnictwie istotnym zagadnieniem jest gotowoÊç rolników do podejmowaniadzia∏aƒ sprzyjajàcych ochronie klimatu i brak (lub istnienie) barier utrudniajàcych lub uniemo˝liwiajà-cych wdra˝anie tych dzia∏aƒ.

Wykonane na terenie województwa podlaskiego badania wykaza∏y wysoki poziom gotowoÊci polskichrolników do wdra˝ania nowych technologii rolniczych, w tym tak˝e takich, które mogà sprzyjaç ochro-nie klimatu (zarówno poprzez ograniczanie emisji gazów cieplarnianych jak i zwi´kszanie poch∏anianiaw´gla). Jak si´ wydaje wynika to z doÊwiadczenia uzyskanego przez rolników po wstàpieniu Polski doUnii Europejskiej i upowszechnieniu instrumentów II filara Wspólnej Polityki Rolnej – zw∏aszcza p∏atno-Êci rolno-Êrodowiskowych. Rolnicy deklarujà ch´ç wdra˝ania nowych metod produkcji zastrzegajàc, ˝emuszà zostaç spe∏nione dwa warunki: po pierwsze powinny zostaç wprowadzone p∏atnoÊci, które conajmniej skompensujà im utracony dochód; po drugie procedury administracyjne, wymagane dla otrzy-mania tych p∏atnoÊci i wdro˝enia nowych metod produkcji, nie mogà byç zbyt skomplikowane. W ta-beli 7 przedstawiono informacje na temat mo˝liwoÊci i barier zwiàzanych z wdra˝aniem technologii rol-niczych przyjaznych klimatowi w polskich gospodarstwach rolniczych.

71


ha

Rok

10000

0

100000

150000

200000

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006


72


Tabela 7. Mo˝liwoÊç wdro˝enia technologii rolniczych sprzyjajàcych ochronie klimatu na terenie 0województwa podlaskiego (Karaczun 2007)

a technologie rolnicze sprzyjajàce ochronie klimatu zgodnie z danymi zawartymi w: H Flynn, P Smith, M Bindi, G Trombie, D. Oudendag, S Rousseva, 2007: Practices description and analysis report. Report prepared in framework of the project: Policy Incentives for Climate Change Mitigation Agricultural Techniquesb szacunek w∏asny autora

Istotnà barierà dla wdra˝ania w Polsce technologii rolniczych przyjaznych ochronie klimatu jestbardzo niski poziom ÊwiadomoÊci ekologicznej polskiego spo∏eczeƒstwa (w tym tak˝e rolników),który zwiàzany jest brakiem woli dla wspierania takich dzia∏aƒ. Nale˝y wi´c przypuszczaç, ˝e je˝e-li Unia Europejska nie wprowadzi specjalnych, obowiàzkowych instrumentów wymuszajàcych narolnikach wdra˝anie technik chroniàcych klimat dzia∏ania takie b´dà w Polsce realizowane jedyniew niewielkim stopniu.

Jak si´ wydaje, w nadchodzàcych latach w sektorze rolniczym i na terenach wiejskich, b´dà w wi´kszym stopniu podejmowane inne dzia∏ania, które powinny pozytywnie wp∏ywaç na ochro-n´ klimatu. Wprowadzenie p∏atnoÊci uzupe∏niajàcych dla upraw energetycznych znaczàco zwi´k-szy∏o zainteresowanie rolników tym kierunkiem produkcji. Szacuje si´, ˝e w nadchodzàcych latachuprawy energetyczne mogà w Polsce zajàç powierzchnie 1,5 – 3 mln ha. Rozwojowi tego kierun-ki produkcji rolniczej sprzyjaç b´dzie tak˝e poparcie, jakiego nasz kraj udzieli∏ dla ustaleƒ Wiosen-nego Szczytu UE w marcu 2007 roku. Przyj´ty wówczas cel, zwi´kszenia udzia∏u energii ze êróde∏odnawialnych do 20% ca∏kowitego zu˝ycia energii w UE do 2020 roku, b´dzie dzia∏aç stymulujà-co na wzrost znaczenia rolnictwa energetycznego. Sytuacja ta b´dzie umo˝liwia∏a rozwój odna-wialnych êróde∏ energii. Specyfika obszarów wiejskich w naszym kraju sprzyja rozwojowi lokalnychsieci energetycznych zasilanych ze êróde∏ odnawialnych. Rolnicy i mieszkaƒcy obszarów wiejskichw ramach wdra˝anie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (MRiRW 2007) b´dà mogli uzyskaçwsparcie finansowe na budow´ instalacji wykorzystujàcych odnawialne êród∏a energii.

I Podsumowanie

Omówione powy˝ej zagadnienia wskazujà, jak znaczàcà rol´ odgrywa rolnictwo w ochronie kli-matu. Podejmowane w ramach tego sektora dzia∏ania nie tylko majà istotne znaczenie dla wiel-koÊci emisji gazów szklarniowych, ale mogà tak˝e w sposób istotny wspieraç wiàzanie w´gla,przez co przyczynià si´ do ochrony klimatu. Stàd osoby zwiàzane z tym rodzajem dzia∏alnoÊci –naukowcy, praktycy i nauczyciele – nie powinni pozostaç bierni wobec zagro˝enia, jakie niesieza sobà proces globalnego ocieplenia. W poczuciu odpowiedzialnoÊci za przysz∏oÊç naszej pla-nety konieczne jest, aby rolnictwo w∏àczy∏o si´ w nurt dzia∏aƒ podejmowanych na rzecz ochro-ny klimatu.

Konieczne jest zatem prowadzenie badaƒ, które pozwolà wskazaç jakie dzia∏ania praktyczne mo-gà skutecznie przyczyniaç si´ do ochrony klimatu poprzez redukcj´ emisji gazów szklarniowych z rolnictwa i zwi´kszenie wiàzania w´gla przez agrosystemy. Z drugiej strony niezb´dne sà studia,które pozwolà bardziej precyzyjnie prognozowaç kierunki spodziewanych zmian klimatu i konse-kwencje dla dzia∏alnoÊci rolniczej z tym zwiàzane, wska˝à gatunki i odmiany, które w zmienionychwarunkach klimatycznych powinny byç uprawiane i hodowane. Niezwykle istotne jest tak˝e pro-wadzenie badaƒ nad chorobami roÊlin i szkodnikami, które w warunkach wy˝szej temperatury b´-dà na terenie naszego kraju wyst´powaç tak, aby przygotowaç skuteczne metody ochrony produk-cji rolnej. Potrzebne sà tak˝e badania, czy w zmienionych warunkach klimatycznych – wi´kszychwahaƒ temperatury i wilgotnoÊci – celowe b´dzie stosowanie dotychczas wykorzystywanych na-wozów i pestycydów oraz czy zmienione warunki klimatu nie spowodujà wi´kszej kumulacji w plo-nie zwiàzków szkodliwych. W chwili obecnej badania w tym zakresie, pomimo istniejàcego poten-cja∏u, nie sà w Polsce szerzej podejmowane.

W ograniczaniu ryzyka globalnego ocieplenia niezwykle wa˝na jest te˝ rola praktyki. Niezb´dnejest, aby rolnicy prowadzili dzia∏ania sprzyjajàce ochronie klimatu, a jednoczeÊnie przygotowywalisi´ do podejmowania dzia∏aƒ adaptacyjnych, które przystosujà polskie ogrodnictwo i rolnictwo dooczekiwanych zmian klimatu. Dzia∏ania te b´dà mo˝liwe po odpowiednim przygotowaniu pracow-ników instytucji wspierajàcych rolników i produkcj´ rolnà. Powinni oni uzyskaç szerszà wiedz´ wzakresie problematyki zmian klimatu, ich wp∏ywu na rolnictwo, a tak˝e istniejàcych i potencjalnychmetodach ochrony klimatu w produkcji rolniczej.

73


W promocji prac na rzecz ochrony klimatu w rolnictwie szczególnej wagi nabiera rola nauczycieli– zarówno Êrednich szkó∏ rolniczych, jak i kadry akademickiej. Wskazujàc na potrzeb´ i mo˝liwoÊçdzia∏aƒ na rzecz ochrony klimatu w produkcji rolniczej powinni przygotowaç przysz∏ych rolnikówdo dzia∏ania w zmienionych warunkach klimatycznych.

Spowodowana dzia∏alnoÊcià cz∏owieka zmiana klimatu stanowi obecnie jedno z najwi´kszych zagro˝eƒ dla mo˝liwoÊci rozwoju polskiego rolnictwa. Stàd koniecznoÊç podejmowania dzia∏aƒdla przeciwdzia∏aniu temu zagro˝eniu. Wiele dzia∏aƒ mo˝e i powinna byç podejmowana poza produkcjà rolniczà, nale˝y jednak dostrzegaç, ˝e równie˝ w tym sektorze istnieje znaczny poten-cja∏ dla zwi´kszenia skutecznoÊci dzia∏aƒ na rzecz ochrony klimatu.

74


Przyk∏ady praktyczne mo˝liwoÊci ograniczania wp∏ywu rolnictwa na zmiany

klimatu – alternatywne êród∏a energii na wsi

mgr in˝. Rados∏aw Dworakowski

AGROEXPERT, Wysokie Mazowieckie

Obszary wiejskie i rolnictwo emitujà najwi´cej, poza przemys∏em, zanieczyszczeƒ do atmosfery, wody i ziemi.Przez to nale˝à do istotnych czynników oddzia∏ywujàcych na zmieniajàcy si´ klimat. Jednym z koniecznychdzia∏aƒ, jakie nale˝y podjàç w zakresie zmniejszenia negatywnego wp∏ywu rolnictwa na zmiany klimatu, jestinformowanie i edukacja mieszkaƒców wsi na temat zarówno zagro˝eƒ dla klimatu wynikajàcych z intensyw-nej gospodarki rolnej jak i dzia∏aƒ mogàcych takie zagro˝enie zmniejszyç. Odpowiednia promocja i budowapoparcia na rzecz wprowadzenia na szerszà skal´ alternatywnych êróde∏ energii do gospodarstw rolnych mo-˝e byç sposobem na przygotowanie si´ do nadchodzàcych zmian klimatu. Media coraz cz´Êciej informujà o kolejnych przedsi´wzi´ciach realizowanych pod has∏em „alternatywne êród∏a energii na wsi”. Wiatraki, pom-py ciep∏a i piece na biomas´ wykorzystywane w szko∏ach gminnych oraz ogniwa fotowoltaiczne wykorzysty-wane do oÊwietlenia znaków drogowych to tylko niektóre ze zrealizowanych ostatnio dzia∏aƒ.

Pomimo nienajlepszych warunków klimatycznych i glebowych od kliku lat na terenie województwapodlaskiego powstaje rynek odnawialnych êróde∏ energii. Obecnie w województwie podlaskim istnieje:

I 8 elektrowni wiatrowych –na pó∏nocy województwa,

I 8 elektrowni wodnych– na pó∏nocy i zachodzie województwa,

I 20 instalacji pomp ciep∏a,

I 3 instalacje produkujàce biopaliwo z rzepaku,

I 50 kolektorów s∏onecznych,

I oko∏o 80 podmiotów produkujàcych biomas´ na cele energetyczne i urzàdzenia do spalania biomasy.

I Elektrownie wiatrowe

Wiatry w Polsce charakteryzujà si´ du˝à zmiennoÊcià, ponadto nie wyst´pujà tak du˝e Êrednio rocznepr´dkoÊci wiatru jak w Wielkiej Brytanii, Holandii czy Danii. Pomimo to, mo˝liwoÊci rozwoju energety-ki wiatrowej w Polsce sà bardzo obiecujàce.

Wieloletnie badania prowadzone w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej (praca zbiorowa)wskazujà, ˝e uprzywilejowanymi rejonami w Polsce pod wzgl´dem zasobów wiatru sà tereny:

I najbardziej wysuni´te na pó∏noc cz´Êci wybrze˝a od Koszalina po Hel,

I rejon wyspy Wolin,

I Suwalszczyzna,

I Êrodkowa Wielkopolska,

I Mazowsze,

I Beskid Âlàski,

I Beskid ˚ywiecki,

I Bieszczady,

I Pogórze Dynowskie.

Za rejony uprzywilejowane uznaje si´ obszary o Êredniej pr´dkoÊci wiatru wynoszàcej 5 m/s. Nale˝y pami´taç,˝e rozk∏ad pr´dkoÊci wiatru w du˝ej mierze zale˝y od lokalnych warunków topograficznych. Znane sà licznemiejsca w kraju o korzystnych bàdê doskona∏ych warunkach wiatrowych. Godne uwagi sà równie˝ wysokie par-tie gór, gdzie Êrednie roczne pr´dkoÊci wiatru miejscami przekraczajà 10 m/s, np. grzbiet g∏ówny Karkonoszy13.

Pod wzgl´dem zasobów energii wiatru w kWh z 1m2 skrzyde∏ w ciàgu roku, Polsk´ mo˝na podzieliç na pi´ç rejonów o ró˝nych zasobach energii dla wysokoÊci 30 m n.p. gruntu (I wybrze˝a korzystne; II bardzo korzystne; III korzystne; IV ma∏o korzystne; V niekorzystne)14. Wynika z niego, ˝e oko∏o 60%kraju posiada dobre warunki do wykorzystania wiatru jako czystego êród∏a energii (Rys. 11).

76


13 www.agroenergetyka.pl14 Prof. dr hab. Halina Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie,http://www.ftj.agh.edu.pl/~fiszer/oze/wiatrowa.htm

Energetyka wiatrowa w ca∏ej Europie staje si´ coraz istotniejszym êród∏em energii elektrycznej. W Pol-sce jednak sektor ten, w skali ca∏ego kraju, nie ma jeszcze bardzo du˝ego znaczenia. Niemniej regula-cje prawne oraz warunki ekonomiczne dajà solidnà podstaw´ do eksploatacji zasobów energetycznychwiatru. Dlatego te˝ nale˝y si´ spodziewaç, ˝e w niedalekiej przysz∏oÊci sektor ten b´dzie zagospodaro-wany przez kapita∏ zagraniczny i krajowy.

I Elektrownie wodne

Wykorzystanie energii wód p∏ynàcych ma w Polsce d∏ugà tradycje. Energia wodna to m.in.: ma∏e elek-trownie wodne, stopnie wodne oraz stare obiekty hydrotechniczne. Energetyka wodna poprzez u˝ycieturbin przekszta∏ca energi´ potencjalnà cieków wodnych w energi´ elektrycznà. W latach czterdziestychXX wieku by∏o oko∏o 6 tys. ma∏ych m∏ynów wodnych. Wed∏ug GUS-u obecnie w kraju dysponujemy 430ma∏ymi elektrowniami wodnymi o ∏àcznej mocy oko∏o 156 MW.

Energetyczne zasoby wodne Polski sà niewielkie ze wzgl´du na niezbyt obfite i niekorzystnie roz∏o˝oneopady, du˝à przepuszczalnoÊç gruntu i niewielkie spadki terenów.

Najbardziej rozpowszechnione w kraju sà ma∏e elektrownie wodne (MEW). Wed∏ug przyj´tej nomen-klatury sà to elektrownie o mocy zainstalowanej nie wi´kszej ni˝ 5 MW. W ostatnich latach wzros∏o za-interesowanie MEW, które mogà wykorzystywaç potencja∏ niewielkich rzek, rolniczych zbiorników retencyjnych, systemów nawadniajàcych, wodociàgowych, kanalizacyjnych i kana∏ów przerzutowych.Obecnie Polska wykorzystuje swoje zasoby hydroenergetyczne jedynie w 12%, co stanowi 7,3% mocyzainstalowanej w krajowym systemie energetycznym.

77


BYDGOSZCZ

GDAŃSKKOSZALIN

KATOWICEKRAKÓW

RZESZÓW

LUBLIN

BIAŁYSTOK

OLSZTYN

KIELCE

ZIELONA GÓRA

WROCŁAW

ŁÓDŹ

OPOLE

SZCZECIN

POZNAŃ

WARSZAWA

15 17 19 21 23

17 19 21 23

54

52

50

54

52

STREFY:

wybitnie korzystna

korzystna

dość korzystna

niekorzystna

wybitnie niekorzystna

tereny wyłączone

wysokie partie gór

èród∏o: H. Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej

Rys.11. Strefy energetyczne wiatru w Polsce.

I Energia geotermalna

Energia geotermalna w klasycznym uj´ciu jest ciep∏em pochodzàcym z wn´trza Ziemi b´dàcym efektemaktywnoÊci jego jàdra, zgromadzonym w ska∏ach i w wodach. W naszym kraju, ze wzgl´du na uwarun-kowania geologiczne, wody geotermalne majà temperatur´ w granicach 20÷100 OC, co uniemo˝liwiawykorzystanie ich do produkcji energii elektrycznej. Mogà byç jednak u˝yte do produkcji ciep∏a. W Pol-sce wykorzystanie tego typu energii jest mo˝liwe na obszarze Ni˝u Polskiego, w Sudetach i Karpatach.

Wykorzystanie zasobów energii geotermalnej (rozumianej jako energia pochodzàca z wn´trza Ziemi)nie dotyczy rejonów województwa podlaskiego, gdzie stosowane sà tzw. pompy ciep∏a. S∏u˝à one dowykorzystania energii S∏oƒca, które ogrzewa wierzchnià warstw´ naszej planety i jest akumulowana w jej zewn´trznej warstwie o gruboÊci oko∏o 10 metrów oraz w powietrzu atmosferycznym.

Pompa ciep∏a jest nowoczesnym i w pe∏ni bezobs∏ugowym urzàdzeniem, które samodzielnie mo˝eogrzewaç dom, a tak˝e zapewniç ciep∏à wod´ u˝ytkowà. Pompy ciep∏a sà urzàdzeniami pozwalajàcy-mi na transformacj´ ciep∏a ze êróde∏ niskotemperaturowych tzw. dolnych êróde∏ ciep∏a, na wy˝szy po-ziom energetyczny, okreÊlany poj´ciem górnego êród∏a ciep∏a (Rys. 12).

Za pomocà pompy ciep∏a mo˝na czerpaç energi´ z takich êróde∏ jak: cieki wodne powierzchniowe i podziemne, powietrze i grunt oraz z wykorzystania ciep∏a z urzàdzeƒ technologicznych np. sch∏adza-rek do mleka, ciàgów wentylacyjnych, pod∏o˝a posadzek w budynkach inwentarskich. Pompa ciep∏a jesturzàdzeniem odbierajàcym energi´ z wymienionych êróde∏, którà mo˝na wykorzystaç do podgrzewa-nia wody i centralnego ogrzewania (CO) w budynkach mieszkalnych.

Elementy instalacji pompy ciep∏a: 1-spr´˝arka, 2-skraplacz, 3-parownik, 4-zawór rozpr´˝ny, 5-dolneêród∏o ciep∏a (grunt/woda/powietrze), 6-górne êród∏o ciep∏a (ogrzewanie grzejnikowe lub pod∏ogowe)

Rys.12. Podstawowe elementy pompy ciep∏a.

78


Elementy instalacji pompy ciep∏a:

1 spr´˝arka

2 skraplacz

3 parownik

4 zawór rozpr´˝ny

5 dolne êród∏o ciep∏a (grunt, woda, powietrze)

6 górne êród∏o ciep∏a (ogrzewanie grzejnikowe lub pod∏ogowe)

Zasada dzia∏ania pompy ciep∏a:

W pompie ciep∏a parownik s∏u˝y do pozyskiwania, przy niskiej temperaturze, ciep∏a z otoczenia. Za pomocà skraplacza to ciep∏o oddawane jest, przy wy˝szej temperaturze do ogrzewanego medium.

Spr´˝arka pompy ciep∏a zasysa pary czynnika ch∏odniczego z parownika przy niskim ciÊnieniu (oko∏o od3 bar do 6 bar) i temperaturze (oko∏o od -5°C do 5°C) i spr´˝a do wysokiego ciÊnienia (oko∏o 25 bar) i temperatury (oko∏o 90°C). Za spr´˝arkà pary czynnika sà przegrzane. Pary te sà skraplane w skrapla-czu, oddajàc ciep∏o przy temperaturze oko∏o 60°C wodzie lub powietrzu wykorzystywanemu do grza-nia. Skroplone pary czynnika ch∏odniczego sà d∏awione w zaworze rozpr´˝nym do niskiego ciÊnienia i temperatury panujàcej w parowniku. W parowniku ciecz czynnika ch∏odniczego odparowuje, przyczym ciep∏o potrzebne do parowania pobiera z obiegu dolnego êród∏a. Przep∏yw ciep∏a odbywa si´kosztem energii elektrycznej zu˝ywanej przez spr´˝ark´.

I Biopaliwa

Rzepak jest gatunkiem uprawianym na nasiona, które stanowià podstawowy krajowy surowiec do pro-dukcji oleju spo˝ywczego. Pozosta∏e odpady tj. Êruta poekstrakcyjna lub wyt∏oki wykorzystywane sà w ˝ywieniu zwierzàt gospodarskich.

Mo˝liwoÊci przetwarzania oleju rzepakowego na estry i dodawanie ich, jako biokomponenty, do olejunap´dowego stwarzajà nowà perspektyw´ wykorzystania oleju rzepakowego na cele nie spo˝ywcze.

Zapotrzebowanie na surowce do produkcji biodiesla w Polsce b´dzie ros∏o (podobnie jak w Europie), a to pozwoli zwi´kszyç i ustabilizowaç upraw´ rzepaku. W Polsce w roku 2005 wyprodukowano oko-∏o 116000 ton biopaliwa rzepakowego, z czego wi´ksza cz´Êç zosta∏a sprzedana poza granice kraju.

Zaletà paliwa rzepakowego jest odnawialnoÊç jego zasobów oraz praca silników w warunkach mniej-szego ska˝enia Êrodowiska. Substancje pochodzàce ze spalania biopaliw w porównaniu do paliw mineralnych cechuje:

I mniejsze o 50 - 80% zadymienie,

I mniejsza o 27% zawartoÊç dwutlenku w´gla,

I oko∏o 12 razy mniejsza zawartoÊç tlenku siarki,

I brak dzia∏ania dra˝niàcego i toksycznego na organizm ludzki

I biodegradacja – 98% w okresie 21 dni.

Wady paliwa rzepakowego:

I wysoki koszt wytworzenia

I niski wskaênik wydajnoÊci z area∏u

I dost´pnoÊç surowca

I wysokie wymagania wzgl´dem uprawy rzepaku

I Energia s∏oneczna

Promienie s∏oneczne docierajàce do powierzchni Ziemi mo˝na przetworzyç i wykorzystaç w gospodar-stwach rolnych za pomocà kolektora s∏onecznego (Zdj´cie 1). Jego zadaniem jest absorpcja energii pro-mieni s∏onecznych, które zostajà przetwarzane na energie cieplnà. Promienie wykorzystywane sà dopodgrzewania wody i ogrzewania budynków inwentarskich i agroturystycznych. Energi´ s∏onecznàmo˝na tak˝e wykorzystaç do produkcji energii elektrycznej.

79


Kolektory s∏oneczne s∏u˝à do odbioru energii cieplnej promieniowania s∏onecznego i przekazywania jejpoprzez tzw. czynnik grzewczy i wymiennik ciep∏a znajdujàcy si´ w zbiorniku (bojlerze) do ogrzania wody u˝ytkowej. Kolektory mogà byç u˝ywane przez ca∏y rok, gdy˝ nawet, je˝eli podgrzejà wod´ tylkoo 5°C (np. w styczniu bàdê lutym) to i tak ich stosowanie jest op∏acalne. W Polsce wartoÊç nas∏onecz-nienia wynosi w okresie od kwietnia do paêdziernika ok. 900-1100 kWh/m2 (Rys.13), co przy w∏aÊci-wym doborze iloÊci zainstalowanych kolektorów s∏onecznych zabezpiecza u˝ytkowników w 80-90%niezb´dnej ciep∏ej wody w okresie marzec-paêdziernik, a Êrednio w roku do 65%. Oznacza to, ˝e przez240 dni w roku woda mo˝e byç ogrzana energià s∏onecznà do temperatury ok. 50°C.

80


Zdj.1. Kolektor zamontowany na po∏aci dachowej

promieniowanie całkowite (KWh/m )2

990

1022

1040

èród∏o: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej

Rys.13. Najbardziej nas∏onecznione miejsca w Polsce.

Z posiadania kolektora s∏onecznego p∏ynà korzyÊci proekologiczne i ekonomiczne. Najbardziej interesu-jàcym dla potencjalnego inwestora tematem jest szybkoÊç zwrotu kosztów poniesionych na instalacj´solarnà. Z ró˝nego rodzaju analiz ekonomicznych wynika, i˝ Êredni czas zwrotu kosztów, o których mo-wa powy˝ej, wynosi 5 lat. Majàc jednak na wzgl´dzie stale rosnàce ceny energii czas amortyzacji takie-go urzàdzenia mo˝e byç znacznie krótszy.

Ogniwa fotowoltaiczne sà najnowszej generacji urzàdzeniami z zakresu OZE, które przetwarzajà pro-mieniowanie s∏oneczne na energie elektrycznà. Wykorzystywane sà ju˝ obecnie do oÊwietlania znakówdrogowych przy wi´kszych ciàgach komunikacyjnych.

System fotowoltaiczny sk∏ada si´ z modu∏ów, paneli lub kolektorów fotowoltaicznych, oraz elementówdostosowujàcych wytwarzany w ogniwach pràd sta∏y do potrzeb zasilanych urzàdzeƒ. Gdy system jestprzewidziany do dostarczania energii elektrycznej w nocy, konieczne jest stosowanie odpowiedniegosystemu magazynowania energii (akumulator) wyprodukowanej w ciàgu dnia. Je˝eli system zasila urzà-dzenie sta∏opràdowe potrzebny jest kontroler napi´cia. Do zasilania urzàdzeƒ zmiennopràdowych z sys-temu fotowoltaicznego niezb´dne jest u˝ycie falownika, jak równie˝ konieczna jest odpowiednia kon-strukcja kierujàca modu∏y lub panele w kierunku s∏oƒca.

Miliony ma∏ych ogniw fotowoltaicznych (generujàcych od kilku mW do kilku W mocy) zasila obecniezegarki, kalkulatory, zabawki, radia, przenoÊne telewizory i wiele innych urzàdzeƒ. Ponadto ogniwafotowoltaiczne znajdujà swoje zastosowanie w rolnictwie np. do zasilania ró˝nego rodzaju suszarni,wentylacji pomieszczeƒ, nap´dzania pomp nawadniajàcych pola uprawne lub napowietrzania stawów rybnych.

I Biomasa

Dopiero od kilku lat na terenie województwa podlaskiego uprawia si´ roÊliny energetyczne. G∏ównetrudnoÊci zwiàzane z wprowadzeniem innowacyjnych upraw dotyczy∏y przywiàzania rolników do tra-dycyjnych form gospodarowania i braku przekonania do roÊlin energetycznych. Pionierzy mieli problemz sadzonkami, przygotowaniem plantacji oraz sprz´tem do sadzenia i zbioru biomasy. Równie˝ proble-my prawno-organizacyjne z wprowadzeniem dop∏at do takich upraw w Polsce mia∏y wp∏yw na wielkoÊçupraw. I tak w 2007 roku na terenie województwa podlaskiego obszar obj´ty tego rodzaju uprawamiwynosi∏ oko∏o 700 ha.

Najwi´kszy area∏ spoÊród wszystkich upraw energetycznych na terenie województwa podlaskiego zaj-muje wierzba Salix viminalis, nast´pnie trawy wieloletnie, topinambur i Êlazowiec pensylwaƒski. Rolni-cy przygotowujàc plantacje energetyczne zwracajà szczególnà uwag´ na:

I dost´pnoÊç sadzonek,

I warunki glebowe w gospodarstwie,

I dost´pnoÊç maszyn do uprawy i zbioru takich plantacji,

I przyrosty roczne.

Informacje dotyczàce wierzby Salix viminalis:

I gatunek krzewiasty, osiàgajàcy do 4-6 m wysokoÊci;

I szybki przyrost masy organicznej (oko∏o 10 - krotnie wy˝szym, ni˝ sosna czy Êwierk);

I prosta uprawa;

I w∏aÊciwy wybór gleby decyduje o sukcesie uprawy wierzby na cele energetyczne (plantacje mo˝nazak∏adaç zarówno na glebach mineralnych, jak i organicznych);

I do uprawy wierzby nie nadajà si´ gleby trwale zabagnione;

81


I wierzb´ rozmna˝a si´ wegetatywnie za pomocà sadzonek tzw. sztobrów (obsada 30 tys na 1 ha);

I Êredni plon Êwie˝ej biomasy z 1 ha mo˝e wynosiç oko∏o 30 ton;

I zastosowanie wierzby jako noÊnika energii stanowi nowy kierunek produkcji rolniczej, który daje mo˝liwoÊci pozyskania drewna w iloÊci 10 - 15 ton suchej masy (tsm) w przeliczeniu na 1 harocznie;

I wartoÊç energetyczna paliwa drzewnego wynosi 19,2GJ(tsm), czyli 5,3 MWh(tsm) (odpowiada to wartoÊci kalorycznej 1 tony niskiej jakoÊci mia∏u w´glowego lub 500 litrom oleju opa∏owego).

Informacje dotyczàce traw wieloletnich (takich jak Miskant olbrzymi, Miskant cukrowy,Spartina preriowa, Palczatka Gerarda):

I ∏atwo si´ rozmna˝ajà poprzez podzia∏ roz∏ogów;

I Miskant olbrzymi jest roÊlinà o cyklu fotosyntetycznym C4 (lepiej wykorzystuje Êwiat∏o w procesie fotosyntezy, która jest bardziej wydajna od fotosyntezy C3, charakterystycznej dla roÊlin z naszej strefy klimatycznej);

I w zale˝noÊci od warunków siedliskowych z 1ha Miskanta olbrzymiego mo˝na otrzymaç 10 - 30 tonsuchej masy.

Informacje dotyczàce s∏onecznika bulwiastego (topinamburu):

I spokrewniony jest ze s∏onecznikiem zwyczajnym;

I podobnie jak inne roÊliny okopowe, najlepiej hoduje si´ na glebach Êrednio zwi´z∏ych, przewiewnych o du˝ej zawartoÊci w sk∏adniki pokarmowe i dostatecznej wilgotnoÊci;

I warunkiem dobrych plonów jest staranna uprawa roli;

I z powierzchni 1ha mo˝na uzyskaç od 30 do 75 ton zielonej masy i 12 - 36 ton bulw, a ∏àczny plonsuchej masy okreÊlony jest na 10 - 16 ton.

Informacje dotyczàce Êlazowca pensylwaƒskiego:

I tworzy stosunkowo du˝à biomas´ od 10 do 17 ton s.m. z ha rocznie;

I zawartoÊç suchej masy w ∏odygach Êlazowca mo˝e przekroczyç 70 proc., zaÊ ciep∏o spalania biomasyjest zaledwie 20 proc. ni˝sze ni˝ drewna bukowego.

Argumenty przemawiajàce za uprawami roÊlin energetycznych:

KorzyÊci ekologiczne:

I biomasa roÊlinna jest obiecujàcym êród∏em energii odnawialnej, gdy˝ podczas spalania emitujemniej SO2 ni˝ w´giel;

I bilans emisji CO2 jest zerowy, poniewa˝ podczas spalania do atmosfery oddawane jest tyle CO2, ile wczeÊniej roÊliny pobra∏y z otoczenia w procesie fotosyntezy;

I uprawy roÊlin energetycznych wp∏ywajà korzystnie na popraw´ stanu Êrodowiska (redukcja zanieczyszczeƒ do atmosfery i wód, zmniejszenie iloÊci wytwarzanych odpadów);

I biomasa roÊlinna, ze wzgl´du na swà odnawialnoÊç, ma szans´ staç si´ znaczàcym i cenowo dost´pnym noÊnikiem energii.

82


KorzyÊci spo∏eczne:

I uzyskanie oszcz´dnoÊci eksploatacyjnych w kot∏owniach;

I wykorzystanie Êrodków finansowych przeznaczonych na te cele;

I tworzenie miejsc pracy;

I wewn´trzny przep∏yw Êrodków finansowych w obr´bie lokalnym.

Zauwa˝alne wady produkcji :

I brak przygotowanego rynku biomasy

I brak pe∏nej i dostatecznej mechanizacji produkcji

I brak grup producenckich dzia∏ajàcych w tym zakresie

I brak dobrych gruntów pod upraw´ roÊlin energetycznych

Na Podlasiu nie tylko dyskutuje si´ o energii odnawialnej, ale tak˝e podejmuje si´ dzia∏ania w kierunkujej praktycznego wykorzystania. W Czarnej Bia∏ostockiej, przy okazji modernizacji starej kot∏owni namia∏ w´glowy, powsta∏a jedna z wi´kszych w kraju ciep∏owni komunalnych o mocy 14,5 MW, któraopalana jest zr´bkami drewna. Ca∏kowity koszt inwestycji (13 mln z∏) w po∏owie pokryty zosta∏ z dota-cji EkoFunduszu i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Ârodowiska. Dzia∏ania towarzyszàce projektowiobj´∏y likwidacj´ starych, zu˝ytych sieci cieplnych centralnego ogrzewania i zastàpienie ich nowoczesny-mi ciep∏ociàgami. Modernizacja êród∏a ciep∏a wyeliminowa∏a ok. 6600 t/rok paliwa w´glowego i zmniejszy∏a emisj´ dwutlenku w´gla o 14,5 tys. ton rocznie.

NadleÊnictwo wspólnie z Urz´dem Gminy wypracowa∏o system przygotowania i dostarczania zr´b-ków do ciep∏owni miejskiej. Zak∏ady Us∏ug LeÊnych, przy okazji prowadzenia ci´ç piel´gnacyjnychi hodowlanych, przygotowuje drewno, zwo˝àc je do dróg wywozowych. Gmina za pieniàdzeotrzymane z funduszy ekologicznych, dokona∏a równie˝ zakupu w∏asnego r´baka. Na zaspokoje-nie potrzeb kilku tysi´cy mieszkaƒców miasta na energi´, ciep∏ownia zu˝ywa ponad 20 tysi´cy m3

zr´bków drzewnych.

Na terenie województwa podlaskiego, oprócz podmiotów uprawiajàcych roÊliny energetyczne, po-jawi∏y si´ podmioty, które produkujà i sprzedajà pellety i brykiety z biomasy. Materia∏em do pro-dukcji brykietów lub pellet mo˝e byç ka˝dy rodzaj roÊlin, co znaczàco rozszerza poda˝ surowcówdla energetyki. Celem przetwarzania biomasy jest m.in. zwi´kszenie jej koncentracji w jednostceobj´toÊci.

I Podsumowanie

Z roku na rok przybywa w Polsce ciep∏owni na biomas´. Ekologiczne êród∏a energii mogà staç si´ lekar-stwem na dekoniunktur´ polskiego przemys∏u i rolnictwa. Tematyka ta budzi du˝e zainteresowanie i wywo-∏uje spore emocje wÊród rolników i przedsi´biorców. W ostatnich latach rozwój energetyki odnawialnej jestcz´Êcià, zakrojonych na szerokà skal´, przedsi´wzi´ç zwiàzanych z ochronà Êrodowiska. RoÊnie Êwiado-moÊç, ˝e obecne, konwencjonalne, zasoby surowców energetycznych, wobec skali ich wykorzystywania,ulegnà wyczerpaniu.

Dotychczasowy rozwój sektora, pomimo szeregu utrudnieƒ legislacyjnych, organizacyjnych, ekonomicznychi technicznych, wskazuje na szerokie zainteresowanie wykorzystaniem biopaliw, szczególnie na terenachniezurbanizowanych.

83


Ambitne plany realizacji Strategii Rozwoju Energetyki Odnawialnej zak∏adajà wdro˝enie inwestycjienergetycznego wykorzystania biopaliw sta∏ych (kot∏owni, ciep∏owni, elektrociep∏owni) o ∏àcznejmocy 17.000 MW w okresie 2000 – 2010 roku, przy za∏o˝eniu wzrostu udzia∏u OZE w bilansieenergii pierwotnej do 7,5%.

Wnioski

I o rozwoju odnawialnych êróde∏ energii mówi si´ coraz cz´Êciej. Spo∏ecznoÊç obszarów wiejskich dostrzega problem zmiany klimatu. JeÊli b´dzie mo˝liwoÊç skorzystania z dodatkowych funduszywielu rolników zainwestuje swoje Êrodki w rozwój energii odnawialnej.

I uprawie roÊlin energetycznych na szerszà skal´ decydowaç b´dzie:

I utworzenie rynku zbytu na wyprodukowanà biomas´ (wieloletnie umowy kontraktacyjne – z przed-stawicielami elektrociep∏owni, czy firmami produkujàcymi brykiet i pellet);

I zapewnienie op∏acalnoÊci produkcji relatywnie stosunku do cen p∏odów rolnych;

I udzielenie pomocy organizacyjnej i prawnej dla preferowanych zespo∏owych form produkcji roÊlinenergetycznych (np.: Grup Producenckich);

I obj´cie roÊlin uprawianych na cele energetyczne dop∏atami obszarowymi w ramach ARiMR.

84


Przyk∏ady praktyczne mo˝liwoÊci ograniczaniawp∏ywu rolnictwa na zmiany klimatu –

wykorzystanie gnojownicy w produkcji biogazu

dr in˝. Jan Cebula mgr in˝. Ludwik Latocha

Instytut In˝ynierii Wody i Âcieków,Politechnika Âlàska w Gliwicach

Zwi´kszenie produkcji rolnej lub hodowlanej przynosi korzyÊci w gospodarce narodowej, ale niesie zesobà zagro˝enia zwiàzane z nasyceniem rynku. Dla ekonomicznego dobra gospodarstwa dobrze jestmieç w zasi´gu drugà dzia∏alnoÊç, która niweluje ewentualne negatywne skutki dzia∏alnoÊci podstawo-wej wspierajàc gospodarstwo dodatkowymi Êrodkami i jednoczeÊnie zapewniajàc ochron´ Êrodowiskanaturalnego. Intensyfikacja produkcji rolnej i hodowlanej to równie˝ produkcja odpadów. ˚eby chroniçÊrodowisko naturalne nale˝y uporaç si´ ze wzrostem iloÊci obornika, gnojówki, gnojowicy, wód gnojo-wych i biomasy odpadowej. Realizacja zadaƒ Narodowego Planu Gospodarki Narodowej w powiàzaniuz produkcjà odnawialnej energii oraz wykorzystaniem biomasy wytwarzanej w rolnictwie mo˝e byç sku-tecznym rozwiàzaniem problemów gospodarki odpadowej w wielu krajach. Wykonanie tych zadaƒ mo-˝e si´ odbyç poprzez budow´ i eksploatacj´ biogazowni rolniczych. W przedstawianym opracowaniuzaprezentujemy przyk∏ady rozwiàzaƒ, które doskonale wpisujà si´ w za∏o˝enia proekologiczne i by∏ybymo˝liwe do zastosowania w Polsce.

Wytwarzanie biogazu rolniczego, a wić noÊnika energetycznego przetwarzanego na „zielonà” energiélektrycznà i energi´ cieplnà, we w∏asnym gospodarstwie zaczyna odgrywaç istotnà rol´ w gospodarceUE. W Austrii i Niemczech wyst´pujà gospodarstwa, które po wprowadzeniu kwot mlecznych przy jed-noczesnej intensyfikacji produkcji mleka w stadzie, znacznie ograniczy∏y wielkoÊç stada lub ca∏kiem za-przesta∏y hodowli przestawiajàc si´ na produkcj´ i sprzeda˝ energii. Przekwalifikowanie gospodarstwalub jego cz´Êci na wytwarzanie i sprzeda˝ energii uzasadnia si´ cz´sto gwarancjà stabilnoÊci (umowy z regu∏y sà zawierane na okres co najmniej 20 lat).

Wykorzystanie biogazu rolniczego w Polsce nie jest obecnie popularne. Cz´sto uto˝samia si´ go z bio-gazem wytwarzanym w oczyszczalniach Êcieków komunalnych i z biogazem wysypiskowym. A tymcza-sem, na drodze fermentacji metanowej mo˝na nie tylko zredukowaç emisj´ dwutlenku w´gla, metanui odorów do atmosfery, ale produkowaç bioprzyswajalny nawóz, a tym samym zmniejszyç uzale˝nie-nie od paliw kopalnych.

Wykorzystanie krajowego potencja∏u energetycznego w postaci metanu wydzielanego w trakcie rozk∏a-du materii organicznej pochodzenia rolniczego i hodowlanego wymaga dok∏adnego przeÊledzenia i przebadania. Rozwój nowoczesnej hodowli roÊlin i zwierzàt oraz sprostanie wymogom UE w dziedzi-nie produkcji energii odnawialnej wià˝e si´ z koniecznoÊcià rozwoju technologii fermentacji metanowejbiomasy roÊlinnej i zwierzćej.

Realizacja projektów ochrony Êrodowiska w UE zmusza do prowadzenia polityki, która ma szczególnywzglàd na Êrodowisko. W tym aspekcie warto zwróciç uwag´ na problematyk´ zwiàzanà ze sk∏adowa-niem obornika, gnojówki, gnojowicy i wód gnojowych w Polsce. Rozwój technologii energetycznej wykorzystujàcej odpady wytwarzane w rolnictwie i hodowli oraz podjćie badaƒ zwiàzanych z wpro-wadzeniem technologii energetycznego wykorzystania roÊlin to wyzwania, jakie stojà przed polskà gospodarkà.

W 2005 roku w Polsce iloÊç byd∏a wynosi∏a 5 mln 483 300 sztuk, drobiu 152 mln 798 800 sztuk nato-miast trzody chlewnej 18 mln 112 400 sztuk. Zwierz´ta te dostarczajà takie iloÊci odchodów, ˝e do ichprzetworzenia nale˝y wybudowaç tysiàce biogazowni rolniczych. P∏yty gnojowe i zbiorniki na gnojowi-c´ nie sprostajà wymaganiom ustawy nawozowej, a wydzielajàce si´ odory z p∏yt obornikowych i otwar-tych zbiorników na gnojowic´, jak równie˝ owady ˝erujàce na tych odchodach wkrótce mogà daç o sobie znaç.

W latach 80 XX wieku wybudowano w kraju w oparciu o dokumentacj´ i projekty IBMiER-u, kilka bio-gazowi. Przez kilka lat by∏y one wykorzystane do wytwarzania energii cieplnej, jednak nie wytrzyma∏ypróby czasu.

Na poczàtku lat 90 XX wieku ponowiono próby wybudowania biogazowni wzorujàc si´ na rozwiàza-niach przyj´tych w krajach skandynawskich. Pomimo pomocy technicznej i technologicznej ze stronyDanii nie uda∏o si´ jednak zrealizowaç planów

86


I Budowa biogazowni

Schemat biogazowi rolniczej jest przedstawiony na rysunku 14. Najcz´Êciej na klasycznà biogazowni´sk∏adajà si´ nast´pujàce budowle i urzàdzenia:

I budynki gospodarcze (obora, chlewnia, kurnik, itp.) jako podstawowe êród∏o s∏u˝àce do pozyskiwa-nia surowców/substancji,

I budynki do produkcji biogazu,

I zbiornik wst´pny do gromadzenia surowców, wyposa˝ony w rozdrabniacz i pomp´ z zadaniem homogenizacji i przepompowania substratu do komory fermentacyjnej,

I komora fermentacyjna, izolowana termicznie z zabudowanà instalacjà grzewczà i mieszad∏em.

I zbiornik masy pofermentacyjnej,

I magazyn buforowy biogazu,

I piec gazowy lub agregat kogeneracyjny do spalania biogazu,

I instalacje wody ciep∏ej - przy spalaniu biogazu w kot∏owni.

I przy zastosowaniu agregatu kogeneracyjnego instalacj´ wody ciep∏ej i instalacj´ elektrycznà do pozyskiwania obu tych energii.

Rys. 14 Schemat biogazowni rolniczej.

Pomimo ˝e koƒcowym produktem energetycznym biogazowni/fermentacji beztlenowej jest biogaz, toinstalacje do jego produkcji mogà znacznie si´ od siebie ró˝niç zarówno ze wzgl´du na iloÊç i sk∏ad sub-stratu, ale równie˝ na mo˝liwoÊci techniczne (cz´Êç robót mo˝e byç wykonana si∏ami w∏asnymi) i finan-sowe inwestora. Bazujàc na wynikach kosztów budowy kilkudziesićiu biogazowni w Niemczech, kosz-ty te kszta∏tujà si´ nawet w stosunku 1: 2,5. Nie ma obecnie powtarzalnej, jednakowej biogazowni –ka˝da jest inna. Wszystkie natomiast jako wsadu u˝ywajà odchodów zwierzćych i funkcjonujà w opar-ciu o lokalny surowiec - stale dost´pny (obornik, gnojowica, biomasa zielona) oraz fermentowalne od-pady – przywo˝one z dalszej odleg∏oÊci (odpady gliceryny z produkcji biodiesla, ˝elatyna, krochmal, wywary gorzelniane, przepalone t∏uszcze roÊlinne i zwierzće).

87


BUDYNKI MIESZKALNE

ZABUDOWANIA GOSPODARCZE(ZAKŁADY PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO)

ZBIORNIK WSTĘPNY

KOMORA FERMENTACYJNA

MAGAZYNBIOGAZU

Energia elektryczna

Energia elektryczna

SIEĆ ELEKTRYCZNA

Spaliny

Energia cieplna

Biogaz

Biomasa

Ciepła woda(energia cieplna)

Ciepła woda

ZBIORNIK POFERMENTACYJNY

Przefermentowanabiomasa

Przefermentowana biomasa

NA UŻYTKI ROLNE

AGREGAT

Ciepła woda (c.o. i c.w.o.)

Tłuszcze i inne odpady organiczne

Odchody hodowlane

Odchody hodowlane

Odpady

Zielonki, kiszonki, trawy itp

ROZDRABNIARKA

Odpady

ZASOBNIKCIEPŁEJWODY

èród∏o: Opracowanie w∏asne.

W dalszej cz´Êci niniejszego rozdzia∏u przedstawionych zostanie kilka przyk∏adów biogazowi wybudo-wanych i eksploatowanych w krajach europejskich. Ka˝da z biogazowi jest wyjàtkowa. StaraliÊmy si´przedstawiç przyk∏ady ró˝norodne, prezentujàce wykorzystanie, jako surowca, odchodów zwierz´cych(kurzych, bydl´cych i Êwiƒskich) jak i wykorzystanie fermentowanej biomasy, roÊlin energetycznych i innych roÊlin uprawnych.

1.INSTALACJA W GÓRNEJ AUSTRI W MIEJSCOWOÂCI WALLERN

Biogazownia zosta∏a zbudowana w gospodarstwie rolno – hodowlanym o powierzchni 25 ha orazchowie 8500 kur niosek.

W pierwszym etapie zosta∏a przygotowana 1 komora fermentacyjna (obecnie dalej eksploatowana) stalowa, cylindryczna o obj´toÊci 100 m3 u∏o˝ona poziomo z nachyleniem 1:100, z kolumnà gazowà i zasobnikiem na cz´Êci sta∏e (kamienie, piach, muszle itp.), wolnostojàca, mieszad∏o poziome, zinte-growane z instalacjà grzewczà (na 1/3 d∏ugoÊci) oraz przyspawanymi ∏opatkami do przemieszczania dozasobnika cz´Êci nie ulegajàcych procesowi fermentacji. Od kilku lat eksploatowana jest równie˝ drugakomora fermentacyjna, betonowa podziemna o obj´toÊci 200 m3 podgrzewana, wyposa˝ona w obro-towe grabie, zatapialne mieszad∏o z obudowà, s∏u˝àcà jednoczeÊnie jako kolumna gazowa oraz zasob-nik do zasilania komory w substraty sta∏e i p∏ynne. W sk∏ad biogazowni wchodzà:

a silos cz´Êciowo zag∏´biony w ziemi. ZawartoÊç silosu stanowià: kukurydza, odpady z wytwór-ni krochmalu i ewentualny nadmiar traw i innych zielonek (cz´sto koszona trawa przewa˝nie5 pokosów w okresie wegetacji, na bie˝àco jest podawana do komór fermentacyjnych). Znajdujàca si´ w silosie kiszonka nakryta z góry warstwà ziemi (zdj. 2).

Fragment zbiornika wst´pnego z mieszad∏em / pompà, zarazem - „dostawa” emulsji t∏uszczowych orazpojemniki z t∏uszczem po sma˝eniu frytek, pàczków itp.

b. komora fermentacyjna stalowa pozioma wolnostojàca (zdj.3)

c. komora fermentacyjna betonowa zag∏´biona pe∏niàca w razie potrzeby funkcj´ zbiornika do-fermentujàcego. Na stropie komory mechanizm nap´du grabi oraz obudowa dêwigni miesza-d∏a z przy∏àczem gazowym oraz zasobnik do wprowadzania substancji pó∏p∏ynnych i sta∏ych.

88


Zdj. 2. Kiszonka w silosie z góry nakryta warstwà ziemi.

d. magazyn buforowy biogazu - worek o pojemnoÊci 70 m3 z tworzywa sztucznego, zawieszo-ny w kolumnie ochronnej (zdj. 4).

e. pomieszczenie techniczne – maszynownia, wyposa˝ona w dwa agregaty kogeneracyjne (starszy) o mocy elektrycznej P = 15 kWel i (nowszy) o mocy elektrycznej P = 37 kWel orazinstalacje wody i gazu.

f. otwarte zbiorniki masy pofermentacyjnej 1 x 350 m3 i 1 x 300 m3 usytuowane sà poza gospodarstwem (w polu).

89


Zdj. 3. Komora fermentacyjna stalowa pozioma wolnostojàca

Zdj. 4. Magazyn buforowy biogazu, z workiem w kolumnie ochronnej.

2.INSTALACJA W GÓRNEJ AUSTRII - MIEJSCOWOÂå METTMACH

Biogazownia zosta∏a zbudowana w gospodarstwie rolnym o powierzchni 30 ha, nie prowadzàce hodowli zwierzàt, nakierowane przede wszystkim na upraw´ kukurydzy (uprawa póêna), s∏onecznika,sorgo(Sudangras), rzepaku.

Gospodarstwo nastawione jest wy∏àcznie na uzyskiwanie energii odtwarzalnej ze wszelkiego rodzajuroÊlin, bez prowadzenia hodowli zwierzàt. Dzienna dawka substratu otrzymywanego z produkcji roÊlin-nej wynosi ok 7-8 m3 kiszonek. Potrzebnà do fermentacji iloÊç cieczy uzyskuje si´ z opadów atmosfe-rycznych i uwodnienia substratu. Proces fermentacji jest prowadzony w temperaturze 400oC, przy czasie zatrzymania 40 do 50 dni, ∏àcznie z czasem w zbiorniku pofermentacyjnym do 180 dni.

W sk∏ad instalacji wchodzà:

a. silos na kiszonki naziemny, kiszonki nakryte sà oko∏o 20 centymetrowà warstwà plew i wyt∏oczyn rzepakowych (zdj.5).

b. zbiornik wst´pny zag∏´biony, wyposa˝ony w rozdrabniacz - pomp´, zasuwy i przenoÊnik Êlimakowy do usuwania cz´Êci sta∏ych.

90


Zdj. 5. Silos na kiszonki

ą

Roczne iloÊci wsadu:

c. komora fermentacyjna 560 m3 , betonowa, zag∏´biona, izolowana, wyposa˝ona w instalacj´grzewczà, mieszad∏o oraz (na stropie) w zasobnik ze Êlimakiem do wprowadzania kiszonek i innych substratów.

d. zbiornik pofermentacyjny 900 m3 betonowy izolowany, zag∏´biony, ogrzewany z zainstalowa-nym mieszad∏em; pe∏niàcym oprócz magazynu przefermentowanego substratu równie˝ funk-cj´ komory fermentacyjnej

e. magazyn buforowy biogazu- worek z tworzywa sztucznego o pojemnoÊci 90 m3 zawieszonyw dawnym silosie zbo˝owym (betonowym) (zdj. 6).

f. w pomieszczeniu technicznym zainstalowane sà dwa kogeneratory o mocy 1x 75kWel i 1x 62kWel oraz pozosta∏e instalacje.

Biogazownia ta jest optymalnie wykorzystana, gdy˝ ca∏a nadwy˝ka z produkcji energii elektrycznej jestsprzedawana przedsi´biorstwu energetycznemu. Energia cieplna zaÊ pokrywa potrzeby domowe a jego nadwy˝k´ zu˝ywa si´ w przylegajàcej do obiektu suszarni drewna.

3. INSTALACJA W SAKSONII - ANHALT MIEJSCOWOÂå NEMSDORF

Biogazownia zosta∏a zbudowana w gospodarstwie spó∏dzielczym, o profilu rolno – hodowlanym, z ho-dowlà byd∏a mlecznego, trzody chlewnej i kur niosek. W gospodarstwie tym szczególnym utrudnieniemdla w∏aÊcicieli by∏ brak energii cieplnej w chlewni. Chcàc rozwiàzaç ten problem rozwa˝ano ró˝ne wa-rianty i mo˝liwoÊci pozyskania energii w obr´bie gospodarstwa. Po przeanalizowaniu ró˝nych mo˝liwo-Êci postanowiono wybudowaç biogazowni´. Gospodarstwo dysponuje: gnojowicà bydl´cà i Êwiƒskà,odchodami z kurnika oraz dodatkowo poprodukcyjnà glicerynà i wywarami z gorzelni, które nadajà si´do produkcji biogazu. Zdecydowano si´ na stworzenie biogazowni kontenerowej. Budowa jej niewie-le ró˝ni si´ od poprzednio opisanej, posiada ona jednak dwa zbiorniki wst´pne, dalszy ciàg technolo-giczny pozostaje podobny.

91


Zdj.6. Magazyn buforowy biogazu z workiem w dawnym silosie zbo˝owym

Biogazownia sk∏ada si´ z:

a. zbiornika wst´pnego do przygotowania wsadu z odchodów kurzych, który zag∏´biony jest w ziemi. Zbiornik posiada zabudowany mieszalnik s∏u˝àcy do dok∏adnego rozdrobnienia odchodów z doprowadzonà tu gnojowicà. Mieszanina ta pozostaje, co najmniej dwa dni w zbiorniku, a˝ do opadni´cia piasku i innych cz´Êci sta∏ych.

b. zbiornika dozujàcego z mieszad∏em, po∏o˝onego powy˝ej poziomu, do którego zostaje wpompo-wana uprzednio przygotowana mieszanina i uzupe∏niajàco wywary gorzelniane oraz gliceryna.

c. komór fermentacyjnych 40 ft (stopowych) to jest oko∏o 67 m3 wyposa˝onych w instalacjeuderzeniowego wdmuchiwania powietrza, pokrywy bezpieczeƒstwa i innych.

d. pomieszczeƒ technicznych z instalacjami; rozprowadzenia substratu, rozprowadzenia wody,spr´˝arkà powietrza i agregatami kogeneracyjnymi.

Z∏o˝ony z dziesi´ciu komór zestaw fermentacyjny (10 x 67 = 670m3) wype∏niony jest w oko∏o 2/3 obj´toÊci. Wytworzony biogaz s∏u˝y do nap´dzania trzech agregatów kogeneracyjnych ka˝dy o mocyelektrycznej 37 kWel. Dzi´ki zastosowanemu rozwiàzaniu zapewniono ogrzewanie w chlewni, rozwià-zujàc w ten sposób problem braku energii cieplnej w tych pomieszczeniach.

4. INSTALACJA ZBIORCZA - PO¸UDNIOWY TYROL MIEJSCOWOÂå PRAD

W pó∏nocnych W∏oszech w miejscowoÊci Prad, (3300 mieszkaƒców) grupa 45 drobnych rolników za∏o˝y∏a gru-p´ producenckà do pozyskiwania biogazu z dzia∏alnoÊci rolniczej. Powstanie grupy producenckiej poprzedzoneby∏o przeprowadzeniem swoistego „studium psychologicznego”, które mia∏o daç poglàd na oczekiwania jak i obawy mieszkaƒców. Wynik∏o z niego , ̋ e lokalnej spo∏ecznoÊci zale˝a∏o na stworzeniu warunków przyjaznychÊrodowisku naturalnemu, poniewa˝ teren jest rekreacyjny bardzo atrakcyjny. W wyniku przeprowadzonych badaƒ, analiz oraz prac zadecydowano o wybudowaniu biogazowni na obrze˝u miejscowoÊci (zdj.7).

Biogazownia ta sk∏ada si´ z nast´pujàcych elementów:

a. zbiornik wst´pny – zamykany pokrywà, przy ka˝dym podjeêdzie beczkowozu lub innego pojazdu dostawczego otwierany i po zakoƒczeniu roz∏adunku zamykany. Wyposa˝ony w roz-drabniacz i pomp´.

b. dwie komory fermentacyjne naziemne, betonowe, ogrzewane, izolowane, os∏oni´te blachàfalistà o obj´toÊci 735 m3 ka˝da, z czego 680 m3 wype∏nienie biomasà; wyposa˝one w mie-szad∏a wolnoobrotowe. Instalacja pracuje w uk∏adzie równoleg∏ym.

c. zbiornik masy pofermentacyjnej – naziemny, betonowy, nakryty podwójnà kopu∏à z tworzy-wa sztucznego, izolowany i os∏oni´ty blachà trapezowa.

92


Zdj.7. Biogazownia zbiorcza w miejscowoÊci Prad

d. pomieszczenia techniczne – wyró˝nia si´ tu pi´ç pomieszczeƒ tj. kot∏ownia z piecem (zdj.8)opalanym biogazem do podgrzewania komór fermentacyjnych, pomieszczenie rozdzia∏u me-diów w tym urzàdzenie do redukcji siarkowodoru, pomieszczenie przepompowni biogazu, je-dyne w wykonaniu przeciwwybuchowym, dyspozytornia.

e. agregat kogeneracyjny (zdj. 9) i zbiorniki masy pofermentacyjnej zlokalizowane sà poza biogazownià.

Grupa producencka swoimi beczkowozami zwozi gnojowic´ od wszystkich 45 gospodarzy. 4 cz∏onków gru-py, prowadzàcych hodowl´ Êció∏kowà, otrzymuje kontenery do których sk∏ada obornik przywo˝ony do bio-gazowni Êrodkami wspólnymi. Przywo˝one sà równie˝ resztki spo˝ywcze i odpady kuchenne z 5 restauracji.Do biogazowni mogà byç dostarczane odpady owocowo-warzywne. Ca∏y wsad jest wprowadzany do zbior-nika wst´pnego a z niego do komór fermentacyjnych, gdzie poddawany jest fermentacji w temperaturze38oC przy czasie zatrzymania oko∏o 70 dni. Po fermentacji w komorach produkt przechodzi do zbiornika do-fermentujàcego, gdzie w temperaturze oko∏o 30oC przebywa oko∏o 70 dni. Nast´pnie jest wywo˝ony Êrod-kami transportu grupy do 2 otwartych zbiorników umieszczonych poza strefà zabudowaƒ. Stamtàd zabie-rany jest przez cz∏onków grupy w∏asnym transportem a rozliczany za pomocà kart magnetycznych.

Biogaz o zawartoÊci metanu 58 – 60% przepompowany jest do centralnej kot∏owni w centrum miej-scowoÊci odleg∏ej od biogazowni oko∏o 2,5 km. Biogazownia dostarcza w ciàgu doby 1700 – 2000 m3

biogazu, który w ca∏oÊci u˝ywany jest przez agregat kogeneracyjny (zdj. 9).

93


Zdj.8. Kot∏ownia z piecem.

Zdj.9. Agregat kogeneracyjny.

I KorzyÊci wynikajàce z budowy biogazowni

I Biogazownie, jak by∏o wspomniane w tym rozdziale, mogà korzystaç z ró˝nego rodzaju surowcówwykorzystywanych do fermentacji, a funkcjonowanie biogazowni rolniczej przynosi wielokierunko-we korzyÊci. Mo˝na wÊród nich wymieniç:

I Ograniczenie emisji metanu, tlenków azotu, dwutlenku w´gla, odorów itp. Uwalniany dwutlenekw´gla jest w ca∏oÊci asymilowany przez roÊliny a szkodliwy metan spalany;

I Poprawa kondycji gleby i dobry wzrost roÊlin dzi´ki wp∏ywowi przefermentowanych substancji organicznych;

I Pozyskanie nowego noÊnika energii – biogazu - z rozk∏adu substancji organicznych, dzi´ki czemumo˝na stwierdziç, ˝e biogazownie prowadzà do oszcz´dzania nieodnawialnych zasobów energii;

I Otrzymanie przefermentowanej gnojowicy du˝o wy˝szej jakoÊci nawozowej w stosunku do nie prze-fermentowanej;

I Znacznie ograniczona emisja odoru, dzi´ki zamkni´temu obiegowi fermentacji, która odbywa si´ w uk∏a-dach zamkni´tych, a up∏ynniona biomasa polepsza mo˝liwoÊci jej pompowania i lepszego zasilania roÊlin;

I Lepsze zmineralizowanie przefermentowanej gnojowicy, która posiada lepsze w∏asnoÊci nawozowe(korzystny stosunek w´gla do azotu) i jest lepiej przyswajalna przez roÊliny. Mo˝e byç ona stosowa-na jako nawóz dolistny w fazie wzrostu roÊlin;

I Wykorzystywanie odpadów komunalnych, wywo˝onych na wysypiska, do nawo˝enia i wytwarzanianoÊnika energii. Poprzez dzia∏anie tego rodzaju technika biogazowa wnosi korzystny wk∏ad w obie-gi geochemiczne pierwiastków;

I Poprawa Êrodowiska naturalnego (nie tylko wiejskiego) poprzez „przerabianie” odpadów komunal-nych w biogazowniach rolniczych;

I Znaczna redukcja patogenów i nasion chwastów dzi´ki fermentacji odpadów organicznych;

I BezpoÊrednia korzyÊç dla rolnika to oszcz´dnoÊç w nawozach i Êrodkach ochrony roÊlin a dla Êrodo-wiska naturalnego zmniejszenie eutrofizacji zbiorników wodnych.

I Wnioski:

W Polsce odchody zwierzće i odpady rolnicze stanowià znacznà iloÊç niewykorzystanych zasobówenergii, a w niektórych regionach nadmiar produkowanej gnojowicy stanowi istotny problem dla stanuÊrodowiska naturalnego.

Obszary wiejskie stanowià znaczàcy udzia∏ w strukturze obszarowej naszego kraju, na którym to obszarzecz´sto produkowana jest biomasa, biogaz i tzw. „zielona energia”. Bioràc pod uwag´ potencja∏ polskiegorolnictwa jak i jego dynamiczny rozwój biogazownie mogà okazaç si´ sposobem nie tylko na uzyskanie ener-gii cieplnej i elektrycznej, ale tak˝e mogà s∏u˝yç ochronie Êrodowiska naturalnego. Dzi´ki wykorzystaniu od-padów pochodzenia zwierzćego, roÊlinnego jak równie˝ odpadów komunalnych biogazownie mogà zna-czàco przyczyniç si´ do ograniczenia zanieczyszczenia Êrodowiska. Biogazownia rolnicza spe∏nia tak˝e rol´rozproszonego êród∏a energii odtwarzalnej. Poza produkcjà czystej energii rozproszonej poprawia tak˝estruktur´ gleby oraz likwiduje znaczne iloÊci metanu wydzielanego do atmosfery z tradycyjnych p∏yt oborni-kowych i przetrzymywanej w zbiornikach gnojowicy. W biogazowni odchody zwierzće i odpady organicz-ne sà odprowadzane do hermetycznie zamkni´tej instalacji, zapobiegajàc tym samym przedostawaniu sińadmiernych iloÊci wspomnianych gazów do atmosfery. Tutaj poddawane sà one beztlenowej fermentacji.W procesie tym oprócz energii otrzymywany jest tak˝e odpad, którego intensywnoÊç odorowa obni˝ona jestdo 10% wartoÊci poczàtkowej zapachu. Powsta∏a w ten sposób gnojowica nie „parzy” roÊlin, zmniejsza eutrofizacj´ cieków wodnych i zbiorników powierzchniowych. Biogazownia jest instalacjà s∏u˝àcà ochronieÊrodowiska oraz sposobem na pozyskiwanie energii elektrycznej i cieplnej. Jest potencjalnym, obecnie ma∏owykorzystywanym, êród∏em energii. Dla przyk∏adu, w Niemczech w 2007 roku iloÊç energii elektrycznej, któ-ra zosta∏a uzyskana z biogazu rolniczego, by∏a wi´ksza od iloÊci energii pozyskanej z elektrowni wiatrowych.Wydaje si´, ˝e jest to droga, którà mog∏yby pójÊç tak˝e polscy producenci energii odnawialnej.

94


Komu bije dzwon?Podsumowanie, wnioski i refleksje dotyczàce konferencji:

„Zmiany klimatu a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotowaç si´ do nieuchronnych zmian?

Jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw?”

Prof. dr hab. Jerzy Wilkin

Wydzia∏ Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiegoi Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

I Klimat a sytuacja gospodarcza ludzkoÊci

Perturbacje klimatyczne by∏y w ca∏ej historii cz∏owieka êród∏em ró˝nych k∏opotów gospodarczych, a nawetwielkich nieszcz´Êç. Lata „chude” i lata „t∏uste” by∏y w przesz∏oÊci na ogó∏ efektem bardziej lub mniej korzyst-nych warunków klimatycznych. Post´p techniczny i biologiczny zmniejszy∏ nieco si∏´ oddzia∏ywania klimatuna rolnictwo, ale go nie wyeliminowa∏.

Wzrost zainteresowania naukowców i opinii publicznej zmianami klimatycznymi, wyraênie widoczny w ostat-nich kilku latach, wynika z dwóch g∏ównych przyczyn: po pierwsze, z wyraênego przyspieszenia tych zmian,a po drugie: z coraz lepiej rozpoznanego i dok∏adniej opisanego ogromu skutków tego procesu. Zmiany kli-matyczne traktowane sà doÊç powszechnie jako cz´Êç szerszego problemu oddzia∏ywania cz∏owieka na Êro-dowisko naturalne.

Przedmiotem konferencji, której pok∏osie prezentowane jest w tym rozdziale, by∏ problem oddzia∏ywaniazmian klimatycznych na rolnictwo i obszary wiejskie. Zwiàzek rolnictwa ze zmianami klimatycznymi jest cz´-Êciej dostrzegany i opisywany ni˝ oddzia∏ywanie tych zmian na obszary wiejskie. Widoczne to te˝ by∏o naomawianej konferencji, gdzie problemy obszarów wiejskich pojawia∏y si´ znacznie rzadziej ni˝ problemy rol-nictwa. Obszary wiejskie (wed∏ug kryteriów administracyjnych) zajmujà 93% terytorium kraju, a na u˝ytki rol-ne przypada ok. 60% powierzchni kraju. Na obszarach wiejskich znajduje si´ wi´kszoÊç zasobów przyrody i mieszka na nich prawie 40% ludnoÊci kraju. Zmniejsza si´ znaczenie rolnictwa w gospodarce obszarów wiej-skich, a dominujàcym êród∏em dochodów ludnoÊci wiejskiej sà dochody pochodzàce spoza rolnictwa. Wp∏ywzmian klimatu na obszary wiejskie, poza wp∏ywem na rolnictwo, obejmuje tak˝e inne aspekty rozwoju tychobszarów: stosunki wodne, stan zalesieƒ, zmiany w ró˝norodnoÊci ekosystemów itp.

Zwiàzek rolnictwa ze zmianami klimatu ma charakter dwukierunkowy. Po pierwsze, jest ono cz´Êciowym êró-d∏em zmian klimatycznych, ze wzgl´du na niekorzystne oddzia∏ywanie produkcji rolnej (zw∏aszcza tej najbar-dziej intensywnie prowadzonej) na Êrodowisko naturalne, a po drugie, najsilniej odczuwa skutki tego procesu.

I Globalny charakter przyczyn i skutków zmian klimatycznych

Zmiany klimatyczne sà zjawiskiem globalnym, poniewa˝ globalny charakter majà zarówno êród∏a tego zja-wiska, jak i jego skutki. W raporcie UNDP na temat przyczyn i skutków zmian klimatycznych napisano: „ zmia-ny klimatyczne mocno przypominajà nam o wa˝nej rzeczy, która dotyczy nas wszystkich. Jest nià planeta Zie-mia. Wszystkie narody i wszyscy ludzie ˝yjà we wspólnej atmosferze” (Human 2007). Niezb´dne jest jednakzaznaczenie, ˝e skutki zmian klimatycznych najdotkliwiej odczuwaç b´dà nie te kraje, które w najwi´kszymstopniu przyczyni∏y si´ do emisji gazów cieplarnianych, ale kraje najubo˝sze, których udzia∏ w tym procesieby∏ stosunkowo niewielki. Kraje bogate, gdzie ˝yje ok. 15% ludnoÊci Êwiata, sà emitentami prawie po∏owydwutlenku w´gla i wi´kszoÊci innych gazów cieplarnianych. Na kraje wysoko rozwini´te spada wi´c szcze-gólny obowiàzek podj´cia dzia∏aƒ na rzecz ∏agodzenia zmian klimatycznych i ich skutków. Przyk∏ad StanówZjednoczonych, które nie podpisa∏y tzw. Protoko∏u z Kioto, nie napawa jednak optymizmem w tym wzgl´-dzie.

Trzeba pami´taç, ˝e zmiany klimatyczne w odniesieniu do rolnictwa majà tak˝e skutki pozytywne. Ociepla-nie si´ klimatu powoduje, i˝ rozszerza si´ zakres upraw na tereny, które ze wzgl´du na warunki klimatyczno--naturalne, by∏y do tego nieprzydatne. Przewiduje si´, i˝ zmiany klimatyczne b´dà mia∏y pozytywny wp∏ywna produkcj´ rolnà w pó∏nocnej Europie, cz´Êci obszarów by∏ego Zwiàzku Radzieckiego i w Kanadzie (World2003, s. 357). Polska te˝ b´dzie nale˝eç do krajów o raczej pozytywnym wp∏ywie ocieplenia klimatu na rol-nictwo, przynajmniej do roku 2050, chocia˝ nie uchroni si´ od niektórych skutków tego zjawiska, chocia˝bynasilenia gwa∏townych zjawisk atmosferycznych .

Jednym z najbardziej dyskusyjnych tematów zwiàzanych ze zmianami klimatycznymi jest ocena w jakim stop-niu majà one charakter antropogenny, a w jakim nie. JeÊli mamy znaczàcy wp∏yw na te procesy, to co nale-˝y zrobiç by oddzia∏ywanie to ograniczyç, przy pomocy jakich narz´dzi i ile to b´dzie kosztowaç? Podobniejak w odniesieniu do innych procesów globalnych, zmiany klimatyczne i sposoby ograniczenia ich skutków

96


wywo∏ujà konflikt interesów. Ten fakt staje si´ coraz bardziej widoczny, zw∏aszcza w skali mi´dzynarodowej.O tym, ˝e dzia∏alnoÊç cz∏owieka ma decydujàcy wp∏yw na przyspieszenie zmian klimatycznych jest ju˝ przed-miotem doÊç powszechnej zgody wÊród naukowców. Stosunkowo nieliczni badacze sk∏onni sà przypisaç tezmiany czynnikom wzgl´dnie autonomicznym wobec dzia∏alnoÊci cz∏owieka.

I Zmiany klimatyczne jako wyzwanie naukowe, polityczne i praktyczne

Ocena zmian klimatycznych i wypracowanie sposobów reakcji na to zjawisko jest wyzwaniem nauko-wym, politycznym i praktycznym. Od naukowców oczekuje si´ w pierwszej kolejnoÊci wszechstronnejanalizy zwiàzków dzia∏alnoÊci cz∏owieka z ociepleniem klimatu i innymi podobnymi procesami; nast´p-nie przedstawienia skutków tych procesów w krótszej i d∏u˝szej perspektywie, a tak˝e zaproponowaniadzia∏aƒ i narz´dzi ograniczania tych niekorzystnych skutków. Na pytanie: co mo˝na i nale˝y zrobiç w sprawie zmian klimatu, odpowiedê musi byç sformu∏owana na szeÊciu poziomach: globalnym, unij-nym (UE), krajowym, regionalnym, lokalnym i indywidualnym. Pewne dzia∏ania nale˝y podjàç w skaliglobalnej, bowiem zjawiska, które sà przedmiotem naszych rozwa˝aƒ majà charakter globalny, ale wie-le zale˝y od naszych dzia∏aƒ i decyzji indywidualnych majàcych wp∏yw na kondycj´ Êrodowiska przyrod-niczego. Jak to ma miejsce w przypadku wielu zjawisk globalnych, ich korzenie si´gajà zachowaƒ jed-nostek ludzkich, jako konsumentów, producentów i obywateli. UÊwiadomienie sobie tego, ile w spra-wach z∏o˝onych procesów o zasi´gu Êwiatowym zale˝y od nas, jednostek ludzkich, uwarunkowane jest, w bardzo du˝ym zakresie, powodzenie w przeciwdzia∏aniu tym najbardziej niekorzystnym procesom.Zwiàzki tego typu muszà byç pokazywane przez naukowców i upowszechniane przez media. Na oma-wianej tu konferencji prezentowano wiele przyk∏adów i analiz ukazujàcych dwustronne zale˝noÊci mi´-dzy produkcjà rolniczà a zmianami klimatu. Pokazywano jak wiele dla redukcji emisji gazów cieplarnia-nych mo˝e uczyniç konstruktor maszyn rolniczych, producent nawozów, hodowca roÊlin i zwierzàt. Z drugiej strony, te same podmioty muszà dostosowaç si´ do skutków zmian klimatycznych, którychêród∏a znajdujà si´, z ró˝nym nasileniem, we wszystkich rejonach Êwiata.

Najbardziej skomplikowanym zagadnieniem zwiàzanym ze zmianami klimatu jest podj´cie komplekso-wych dzia∏aƒ zbiorowych (collective actions), w skali Êwiatowej, zmierzajàcych do ograniczenia emisjigazów cieplarnianych. W tej dziedzinie mamy powszechnoÊç zjawiska „jazdy na gap´” (free riding). Zarówno w krajach biednych, jak i bogatych jest bardzo du˝o takich, którzy doceniajàc znaczenie pro-blemu i koniecznoÊci jego rozwiàzania, oczekujà, ˝e zrobi to ktoÊ inny. W obr´bie paƒstw narodowychzjawisko „jazdy na gap´” w odniesieniu do wa˝nych sfer ˝ycia spo∏ecznego jest rozwiàzywane przezpaƒstwo, poprzez finansowanie i dostarczanie dóbr publicznych. W skali globalnej takie rozwiàzaniejest trudne do zastosowania, o czym b´d´ pisa∏ w dalszej cz´Êci tego rozdzia∏u.

Zmiany klimatyczne sà niezwykle z∏o˝onym zjawiskiem i trudnym problemem naukowym. Dla dokonania rze-telnej analizy tego problemu niezb´dne jest wspó∏dzia∏anie specjalistów z ró˝nych dziedzin nauki, a o takiewspó∏dzia∏anie wcale nie jest ∏atwo. We wspó∏czesnej nauce dominuje koncentracja na wàskich problemachbadawczych w ramach poszczególnych dyscyplin. Ta tendencja jest bardzo wyraêna tak˝e w polskiej nauce.Metodologia badania uk∏adów i zjawisk z∏o˝onych jest s∏abo rozwini´ta. DoÊç znanym faktem jest to, ˝e na-k∏ady na rozwój nauki sà w Polsce bardzo niskie, a uruchomienie badaƒ interdyscyplinarnych nale˝y do spora-dycznych przypadków. Unia Europejska uwzgl´dnia natomiast coraz cz´Êciej w swoich priorytetach nauko-wych z∏o˝one problemy wymagajàce wspó∏pracy przedstawicieli wielu dyscyplin i dziedzin naukowych. Naszakonferencja jest dobrym przyk∏adem integracji nauk. Przyciàgn´∏a ona specjalistów z ró˝nych dziedzin; byliwÊród nich m.in. ekonomiÊci, socjologowie, geografowie, przedstawiciele nauk rolniczych, technicznych, a tak-˝e antropolog i filozof. Stwarza to nadziej´ na dalszà wielodyscyplinowà wspó∏prac´ w dziedzinie badaƒ nadprzyczynami i skutkami zmian klimatycznych17.

97


17 13 grudnia 2007 r. przyj´te zosta∏o stanowisko Zgromadzenia Ogólnego Polskiej Akademii Nauk w sprawie: „Zmianklimatu, globalnego ocieplenia i ich alarmujàcych skutków”. W stanowisku tym znajdujemy m.in. nast´pujàce stwierdzenia:„Problem globalnego ocieplenia, zmian klimatu i ich ró˝norodnego, negatywnego wp∏ywu na ˝ycie cz∏owieka i nafunkcjonowanie ca∏ych spo∏eczeƒstw jest jednym z najbardziej dramatycznych wyzwaƒ wspó∏czesnoÊci. (…) Og∏oszony w koƒcu

Problematyka konferencji budzi nie tylko du˝e zainteresowanie, ale te˝ kontrowersje i emocje. Widaç toby∏o równie˝ na naszej konferencji. Jest to jeden z wielu dowodów na to, i˝ w sprawach tak wa˝nych,jak ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na stan przyrody, gospodarki i spo∏eczeƒstwa, a tak˝e podj´ciedzia∏aƒ ograniczajàcych niepo˝àdane skutki tych zmian, potrzebny jest szeroki dialog spo∏eczny. Konfe-rencja zorganizowana przez FDPA przy wspó∏pracy z KOÂ S66W i nieco szerszy projekt z nià zwiàzanyodpowiadajà na to zapotrzebowanie.

I Rola Europy i Wspólnej Polityki Rolnej w ograniczaniu êróde∏ i skutków zmian klimatycznych

W dziedzinie, która by∏a przedmiotem konferencji znaczàcà w Êwiecie rol´ mo˝e odegraç Europa, a zw∏asz-cza Unia Europejska. Od dawna zainteresowanie Europy problemami Êrodowiska jest wi´ksze ni˝ w wi´kszo-Êci rejonów Êwiata i spo∏eczeƒstwa europejskie sà sk∏onne przeznaczyç znaczne Êrodki na jego ochron´. W „europejskim modelu rolnictwa” podkreÊla si´ znaczenie wielofunkcyjnoÊci rolnictwa i wol´ jego utrzyma-nia. Z kolei, „Strategia Lizboƒska” przyj´ta w 2000 r. zak∏ada zwi´kszenie Êrodków na badania, w tym s∏u˝à-ce wdra˝aniu zasady zrównowa˝onego rozwoju. W latach 2008-2009 w Unii Europejskiej b´dà mia∏y miej-sce dwa, bardzo wa˝ne wydarzenia: jednym z nich jest przeglàd Wspólnej Polityki Rolnej, a drugim dyskusjanad bud˝etem Wspólnoty; jego wielkoÊcià, strukturà wydatków i powiàzaniami z ró˝nymi formami politykiwspólnotowej. Jest to okazja do przewartoÊciowania celów polityki unijnej i skoncentrowania ich na wa˝nychproblemach, których rozwiàzanie nie mo˝e byç osiàgni´te wy∏àcznie przez mechanizm rynkowy. Zmiany kli-matyczne i ich skutki dla rolnictwa i obszarów wiejskich nale˝à do takich zagadnieƒ. Jednym z widocznychju˝ skutków ocieplenia klimatu jest du˝a zmiennoÊç warunków wegetacji roÊlin i zwi´kszona cz´stotliwoÊçgwa∏townych zjawisk (huraganów, powodzi, póênych przymrozków, okresów suszy itp.). Doprowadza to dodu˝ej zmiennoÊci plonów i silnych wahaƒ dochodów rolniczych. Ekonomiczne skutki tych zjawisk wzmacnia-ne sà cz´sto przez perturbacje na globalnych rynkach rolnych. Nale˝y spodziewaç si´ spot´gowania takichwspó∏zale˝noÊci i fluktuacji. W takiej sytuacji pojawia si´ koniecznoÊç zbudowania nowych, instytucjonalnychpodstaw ubezpieczania dochodów ludnoÊci rolniczej i ∏agodzenia skutków wy˝ej wymienionych zjawisk.Ubezpieczenia od ryzyka klimatycznego i ekonomicznego, cz´sto powiàzanego z tym pierwszym, sà po-wszechnie dyskutowane zw∏aszcza w Stanach Zjednoczonych i w Unii Europejskiej. W perspektywie finanso-wej UE na lata 2014-2020 zapewne pojawià si´ nowe instrumenty w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, któ-re b´dà ∏agodziç skutki tego typu ryzyka. Na takie instrumenty nie mogà sobie natomiast pozwoliç ubo˝szekraje, w których zakres i potencjalne skutki ryzyka klimatycznego sà znacznie wi´ksze ni˝ w krajach bogatych.Jest to jeden z wielu przyk∏adów g∏´bokiej nierównoÊci warunków przeciwdzia∏ania skutkom zmian klima-tycznych ró˝nych grupach krajów.

W kontekÊcie wp∏ywu zmian klimatycznych na rolnictwo na nowo nale˝y rozwa˝yç kwesti´ bezpieczeƒ-stwa ˝ywnoÊciowego Êwiata i poszczególnych jego regionów. ObfitoÊç ˝ywnoÊci na rynkach Êwiato-wych i jej ∏atwa dost´pnoÊç dla wi´kszoÊci ludzi w krajach bogatych (wydatki na ˝ywnoÊç stanowià w tych krajach zaledwie 10-15% ogó∏u wydatków gospodarstw domowych) zepchn´∏a na margines za-gadnienie food security, zarówno w zainteresowaniach naukowców, jak i wÊród wi´kszoÊci obywateli.Wi´ksze zainteresowanie w tych krajach wzbudza zagadnienie food safety (bezpiecznej ˝ywnoÊci), a tak˝e jakoÊci i ró˝norodnoÊci produktów ˝ywnoÊciowych18.

98


listopada bie˝àcego roku raport specjalnego Programu ONZ ds. Rozwoju (UNDP) pt. Przeciw zmianom klimatycznym; solidarnoÊç w podzielonym Êwiecie wzywa do wzmo˝onej wspó∏pracy mi´dzynarodowej. Podobny apel do spo∏ecznoÊci Êwiata kieruje IPCC(Mi´dzynarodowy Panel do spraw Zmian Klimatycznych) tegoroczny laureat nagrody Nobla. Jest powinnoÊcià nauki polskiej i w∏adzpaƒstwowych, aby w sposób przemyÊlany, zorganizowany i aktywny w∏àczyç si´ w realizacj´ tych idei. Wymaga to nadania prioryteturozleg∏ym i ró˝norodnym obszarom badawczym, w tym badaniom nad fizycznymi i biochemicznymi mechanizmami zmianklimatycznych oraz ich matematycznym modelowaniem. Nale˝y tak˝e wypracowaç w∏aÊciwe Êrodki techniczne i zasady ich wdra˝ania,oraz regulacje ekonomiczno-prawne ograniczajàce emisj´ tak zwanych gazów cieplarnianych we wszystkich obszarach dzia∏alnoÊcigospodarczej paƒstwa. Niezb´dne jest równie˝ podj´cie dzia∏aƒ informacyjnych, majàcych uÊwiadomiç spo∏eczeƒstwu skal´ zagro˝eƒi sens podejmowanych Êrodków zaradczych.”

18 W badaniach opinii publicznej w krajach UE, przeprowadzonych w koƒcu 2006 r. przez Eurobarometer, jakoÊç ˝ywnoÊci i jejwalory zdrowotne (food safety) znalaz∏y si´ na czele listy priorytetów, jakie powinna realizowaç Wspólna Polityka Rolna.Bezpieczeƒstwo ˝ywnoÊciowe (food security) znalaz∏o si´ na samym dole priorytetów. (Europeans 2007)

I Kruche podstawy bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego Êwiata

Bezpieczeƒstwo ˝ywnoÊciowe, które by∏o jednym z fundamentów budowy Wspólnej Polityki Rolnej krajówWspólnoty Europejskiej znikn´∏o z agendy tej polityki w ubieg∏ych dwóch dekadach. Tymczasem wiele prze-s∏anek wskazuje na to, ˝e Êwiat wkracza w zapewne doÊç d∏ugi okres rosnàcych cen ˝ywnoÊci, du˝ych wa-haƒ jej poda˝y i znacznych fluktuacji cenowych19. Kraje bogate poradzà sobie z tymi problemami, chocia˝tak˝e w nich trzeba podjàç dzia∏ania dostosowawcze do tych zjawisk (równie˝ w ramach Wspólnej PolitykiRolnej UE). Najwi´ksza kumulacja problemów zwiàzanych z bezpieczeƒstwem ˝ywnoÊciowym wystàpi jed-nak w krajach najubo˝szych, a znaczàcy wp∏yw na t´ sytuacj´ b´dà mia∏y zmiany klimatyczne. Czego mo˝-na oczekiwaç w tym zakresie?

I Od po∏owy lat 1980. kraje najs∏abiej rozwini´te (w wi´kszoÊci sà to kraje afrykaƒskie) mia∏y pog∏´biajàcysi´ deficyt w handlu produktami rolnymi; oznacza to, i˝ kraje te mniej wytarza∏y produktów rolnych ni˝by∏o im potrzebne na potrzeby rynku wewn´trznego. Tendencja ta mo˝e jeszcze ulec nasileniu;

I Kraje te majà najsilniej odczuwany deficyt wody, która jest niezb´dna do produkcji rolnej, a zmiany klima-tyczne pog∏´biajà ten deficyt;

I Na kontynencie afrykaƒskim i w du˝ej cz´Êci Azji nast´puje szybki proces ograniczania powierzchni lasów(deforestacja) i pustynnienie gleb, co ma silny wp∏yw na warunki produkcji rolnej;

I Wzrost gwa∏townoÊci i cz´stotliwoÊci katastrofalnych wydarzeƒ klimatycznych (huragany, powodzie, su-sze itp.) uderza najsilniej w kraje najubo˝sze. Ocenia si´, ˝e w latach 2000-2004 z 262 milionów ludzidotkni´tych katastrofami klimatycznymi, a˝ 98% przypada∏o na kraje rozwijajàce si´ (Human 2007);

I Podniesienie temperatury na naszym globie o 3-4%, co jest wysoce prawdopodobne w XXI wieku, mo˝edoprowadziç do tego, ˝e ok. 330 milionów ludzi b´dzie musia∏o czasowo lub na sta∏e zmieniç miejscezamieszkania (jako wynik podnoszenia si´ wód morskich, powodzi, braku wody czy dotkliwych huraga-nów).

I Systemowe uwarunkowania zjawisk klimatycznych

Analiza przyczyn i skutków zmian klimatycznych jest dobrà ilustracjà systemowych zale˝noÊci i oddzia∏ywaƒw skali Êwiatowej. System globalny jest widoczny i odczuwalny we wszystkich podstawowych sferach ˝yciacz∏owieka: gospodarczym, politycznym, spo∏ecznym, informacyjnym i ekologicznym. W wymiarze gospodar-czym, globalizacja prowadzi do wielu pozytywnych skutków: przyspiesza wzrost gospodarczy, daje szansekrajom s∏abiej rozwini´tym na szybsze wyjÊcie ze stanu zacofania i redukuje najdotkliwsze formy ubóstwa. Z drugiej strony, funkcjonowanie globalnego rynku jest podrćznikowym wrćz przyk∏adem licznych tzw. nie-sprawnoÊci rynkowych (market failures): negatywnych efektów zewn´trznych (zanieczyszczenia); niestabilno-Êci (silne fluktuacje cen, dochodów i tempa wzrostu) oraz niesprawiedliwoÊci (dramatyczny wzrost zró˝nico-wania dochodów na Êwiecie). Proces globalizacji u∏atwia przenoszenie towarów, us∏ug i czynników produk-cji, w tym tak˝e si∏y roboczej, ale powoduje te˝ przenoszenie wzorców konsumpcji i wzorców kulturowychnie zawsze korzystnych dla dobrobytu wi´kszoÊci spo∏eczeƒstw.

Wielu pouczajàcych przyk∏adów w tym wzgl´dzie dostarcza chocia˝by rozwój Chin, jeden z dwóch naj-ludniejszych krajów Êwiata i „gwiazda” wzrostu gospodarczego ostatnich dwóch dziesićioleci. A otojeden z nich, zaobserwowany przez piszàcego te s∏owa: Pekin, stolica Chin, nale˝y do najszybciej roz-wijajàcych si´ metropolii na Êwiecie. Mieszka w niej obecnie 16-18 mln ludzi. Podstawowymi proble-mami tej aglomeracji jest transport i zanieczyszczenie Êrodowiska. Z ulic Pekinu bardzo szybko znikajàrowery, które do niedawna by∏y tam najwa˝niejszym Êrodkiem transportu, a zast´pujà je samochody.Jest to tak˝e powszechne zjawisko w innych aglomeracjach i innych krajach rozwijajàcych si´. Co si´jednak rzuca w oczy w Pekinie i budzi zdziwienie obserwatorów z innych krajów, to wielka liczba sa-mochodów du˝ych i luksusowych, zu˝ywajàcych znaczne iloÊci paliwa i emitujàcych te˝ du˝o spalin.Ocenia si´, i˝ w mieÊcie tym jest ju˝ ok. 3,5 mln samochodów osobowych. Chiƒczyk, który jeszcze

99


18 Przyczyny tej tendencji sà bardzo z∏o˝one, ale do najwa˝niejszych mo˝na zaliczyç: silny wzrost popytu na ˝ywnoÊç w najludniejszych krajach Êwiata (Chiny, Indie, Brazylia), szybki wzrost cen ropy naftowej i innych êróde∏ energii, rosnàcy deficytwody na wielu obszarach globu i pustynnienie gleb.

kilkanaÊcie lat temu jeêdzi∏ wy∏àcznie rowerem, teraz, dorobiwszy si´ dzi´ki szybkiemu wzrostowi gospo-darczemu, przesiada si´ z roweru nie do Fiata 500, Volkswagena Polo, czy Toyoty Yaris, ale do Audi,BMW, Passata czy Buicka. Ustawiczny w tym mieÊcie smog ulega nasileniu, a przejazd przez miasto sta-je si´ koszmarem, podobnie jak w innych aglomeracjach. Otwarcie si´ Chin na przenikanie procesówglobalizacyjnych, da∏o temu krajowi przyspieszenie wzrostu gospodarczego, pozwoli∏o zgromadziç du-˝à nadwy˝k´ handlowà i zmniejszyç ubóstwo, ale przynios∏o te˝ wzorce konsumpcji i efekty zewn´trz-ne niekorzystne dla d∏ugookresowych interesów spo∏eczeƒstwa. Chiny do∏àczajà si´ do najwi´kszychemitentów gazów cieplarnianych i najwi´kszych nabywców surowców nieodnawialnych.

Powy˝szy przyk∏ad, jak i wiele innych prezentowanych w publikacjach i na omawianej konferencji, pokazujà,i˝ zarówno po stronie analizy przyczyn niekorzystnych zjawisk klimatycznych, jak i sposobów przeciwdzia∏a-nia im i ograniczania skutków, konieczne jest kompleksowe uwzgl´dnienie nie tylko wszystkich krajów nasze-go globu, ale tak˝e bardzo szerokiej gamy specjalistów, w tym reprezentujàcych nauki spo∏eczne i humani-styczne. Rozwiàzanie, a przynajmniej z∏agodzenie problemów wynikajàcych ze zmian klimatycznych, o któ-rych dyskutujemy, wymaga nie tylko nowych technologii, czy êróde∏ energii; wymaga przede wszystkim no-wych rozwiàzaƒ instytucjonalnych, zmiany wartoÊci, postaw spo∏ecznych, wzorów konsumpcji i zachowaƒ.Na konferencjach naukowych dotyczàcych zmian klimatycznych dominujà na ogó∏ przedstawiciele nauk przy-rodniczych, technicznych i rolniczych. Do dyskusji nad tymi sprawami w∏àczajà si´ ostatnio te˝ ekonomiÊci i politycy. Wyraênie niedostateczny jest w niej udzia∏ filozofów, socjologów, psychologów spo∏ecznych i praw-ników. Wi´kszy udzia∏ tych ostatnich jest niezwykle wa˝ny. Przeciwdzia∏anie zmianom klimatycznym i rozwià-zywanie problemów z nich wynikajàcych wymaga stworzenia nowego , globalnego ∏adu instytucjonalnego,opartego na czymÊ w rodzaju „globalnej umowy spo∏ecznej”.

George Arseniero, filozof spo∏eczny, uwa˝a, ˝e spojrzenie na system Êwiatowy w ostatnich trzech stu-leciach zdominowane zosta∏o przez „filozofi´ dewelopmentalizmu”. W centrum tej filozofii by∏ roz-wój gospodarczy, który w wielu sferach sta∏ si´ rozwojem u∏omnym (maldevelopment). Przejawemtej u∏omnoÊci sà skutki ekologiczne rozwoju. „Rozwój – pisze G. Arseniero – sta∏ si´ bez wàtpieniacentralnym pojćiem porzàdkujàcym, s∏u˝àcym do analizy, oceny i oddzia∏ywania na historyczneprzekszta∏cenia oraz ukierunkowanie systemów spo∏ecznych. JednoczeÊnie pe∏ni on rol´ zasady me-todologicznej, analitycznej matrycy s∏u˝àcej rozumieniu i interpretacji procesów spo∏ecznych; jestideà porzàdkujàcà, pozwalajàcà porównywaç, oceniaç i nadawaç kierunek tym procesom oraz gene-rowanym przez nie strukturom; jest pojćiem prakseologicznym, które mobilizuje i usprawiedliwiadzia∏ania spo∏eczne nastawione na osiàgnićie politycznych celów. Rozwój – to równie˝ podstawo-wy mit naszej epoki, który przejà∏ role pe∏nione przez ide´ <post´pu> w OÊwieceniu i <wzrostu>w klasycznej ekonomii.” (Arseniero 2003, s. 12-13) Wspó∏czesny rozwój ma charakter eksploatator-ski, zarówno jeÊli chodzi o eksploatacj´ zasobów naturalnych, jak i ludzi oraz grup spo∏ecznych, pro-wadzi do wielkich nierównoÊci spo∏ecznych i wykluczenia. Wymaga wić fundamentalnych zmian.„JeÊli rozwój oznacza pozyskiwanie i zabezpieczanie podstawowych warunków ˝ycia dla populacjiÊwiata, jeÊli jego celem jest zwi´kszanie emancypacji ciemi´˝onych ludów, klas i marginalizowanychgrup spo∏ecznych, jeÊli jego aspiracjà jest tworzenie sprawiedliwego, nieeksploatatorskiego i przyno-szàcego wzajemne korzyÊci porzàdku spo∏ecznego, gdzie wolny rozwój ka˝dej jednostki jest warun-kiem rozwoju wszystkich to oczywistym jest, ˝e to nie dewelopmentalizm mo˝e byç na to odpowie-dzià. Osobisty i spo∏eczny rozwój dla wszystkich zak∏ada koniecznoÊç transformacji systemu Êwiato-wego w odmienny porzàdek spo∏eczny oparty na odmiennym sposobie produkcji i odmiennej formiespo∏eczeƒstwa.” (Arseniero 2003, s. 28).

I Potrzeba globalnych instytucji i globalnego spo∏eczeƒstwa obywatelskiego

W ekonomii istniejà pojćia: dóbr publicznych (public goods) i publicznego z∏a (public bads). Rynek nie do-starcza niezb´dnych dóbr publicznych i musi si´ tego podjàç paƒstwo. Z kolei, êle skonstruowany ∏ad pu-bliczny mo˝e rodziç zjawiska niepo˝àdane i szkodliwe spo∏ecznie. Niekorzystne zjawiska ekologiczne, w tymzmiany klimatu, porównaç mo˝emy do publicznego z∏a, jakie jest efektem zewn´trznym dzia∏alnoÊci gospo-

100


darczej i z∏ych rozwiàzaƒ instytucjonalnych. Aby je ograniczyç i znaleêç rozwiàzania dla zaistnia∏ych proble-mów potrzebny jest nowy, globalny ∏ad spo∏eczny i odpowiednie rozwiàzania instytucjonalne, a wić niezb´dne sà „globalne dobra publiczne”. Kto ma dostarczyç te dobra spo∏ecznoÊci Êwiata? Jest to niezwy-kle wa˝ne pytanie, bowiem dotyczy ono mo˝liwoÊci rozwiàzania wi´kszoÊci problemów omawianych w tymopracowaniu. Dramat globalizacji, opartej na ˝ywio∏owych procesach rynkowych, polega na tym, ˝e nie matakiego podmiotu, czy grupy podmiotów, które spe∏nia∏yby rol´ paƒstwa w gospodarkach narodowych, a wić w skali Êwiatowej nie ma dostarczyciela niezb´dnych dóbr publicznych. Ten niedostatek próbuje sićz´Êciowo rekompensowaç porozumieniami mi´dzynarodowymi, takimi jak Protokó∏ z Kioto, Cele MilenijneONZ, czy porozumienia handlowe w ramach WTO, a tak˝e przez rozwiàzania o charakterze regionalnym,czego najlepszym przyk∏adem jest Unia Europejska.

Przedmiotem naszych rozwa˝aƒ by∏ g∏ównie wp∏yw zmian klimatycznych na rolnictwo, ale nale˝y pami´taç,˝e zmiany te wp∏ywajà równie˝ na wiele innych wa˝nych sfer ˝ycia cz∏owieka, w tym na jego zdrowie. W wy-niku ocieplania klimatu poszerzà si´ strefy wyst´powania malarii o ok. 400 mln osób, a tak˝e innych choróbuznawanych za tropikalne. Powi´kszy si´ niewàtpliwie wielkoÊç obszarów pustynnych i skurczà si´ obszaryleÊne. Europa jest jedynym kontynentem, gdzie powierzchnia lasów zwi´ksza si´. Najszybciej obszary leÊnekurczà si´ w Afryce i w Po∏udniowej Ameryce. W latach 1990-2000 w Afryce powierzchnia lasów zmniejszy-∏a si´ o ponad 5 mln. hektarów, a w Ameryce Po∏udniowej o 3,7 mln hektarów. W Europie przyby∏o w tymczasie prawie 900 tys. hektarów lasów (World 2003, s. 178). Lasy majà, jak wiadomo, wielce pozytywnywp∏yw na zmiany klimatyczne, poprzez wch∏anianie dwutlenku w´gla, utrzymywanie wody i inne korzystneoddzia∏ywania na stan Êrodowiska naturalnego.

Jednym z najwa˝niejszych skutków zmian klimatycznych b´dzie powi´kszenie i tak ju˝ bardzo du˝ych nie-równoÊci spo∏ecznych w skali Êwiatowej. Znaczna cz´Êç tego wp∏ywu b´dzie dokonywa∏a si´ poprzez sytu-acj´ w rolnictwie na ró˝nych obszarach naszego globu.

Konferencja: „Zmiany klimatyczne, a rolnictwo i obszary wiejskie”, zorganizowana przez FDPA we wspó∏pra-cy z SGGW, spotka∏a si´ z du˝ym zainteresowaniem, zw∏aszcza Êrodowisk naukowych i organizacji pozarzà-dowych. Wiele wàtków przedstawionych w referatach zas∏uguje na kontynuacj´ i pog∏´bienie. Konferencjaby∏a te˝ wa˝nym wydarzeniem w procesie popularyzacji problematyki zmian klimatycznych i intensyfikacjispo∏ecznej dyskusji na ten temat. Wzmocnieniu rangi konferencji sprzyja∏o podjecie nad nià patronatu hono-rowego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Ârodowiska oraz Ambasad´ Brytyjskà. Ta wa˝na impreza by∏a te˝ dobitnym przejawem poszerzania aktywnoÊci przez Fundacj´ na rzecz RozwojuPolskiego Rolnictwa, która w 2008 roku b´dzie obchodzi∏a 20-lecie swego dzia∏ania, bardzo po˝ytecznegodla polskiej wsi i rolnictwa.

Zwrócenie uwagi spo∏eczeƒstw wi´kszoÊci krajów Êwiata na zagro˝enia zwiàzane z ociepleniem klimatu jestprzede wszystkim zas∏ugà naukowców i organizacji pozarzàdowych. Te dwa Êrodowiska sk∏oni∏y te˝ rzàdy i instytucje mi´dzynarodowe do podjćia kroków zmierzajàcych do ograniczenia tego groênego zjawiska.Konferencja, której wyniki przedstawiamy w tym tomie te˝ powsta∏a jako wynik wspólnego wysi∏ku organi-zacji pozarzàdowej, jakà jest Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA) i Êrodowisk naukowych,zw∏aszcza skupionych w Szkole G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiego, ale nie tylko. Jak ju˝ wczeÊniej wspomi-na∏em, ograniczona skutecznoÊç rozwiàzywania globalnych problemów wynika z niewielkich mo˝liwoÊci do-starczania globalnych dóbr publicznych, jakimi sà ramy instytucjonalne i sprawne mechanizmy pozwalajàcena rozwiàzywanie tych w∏aÊnie problemów. Globalnej arenie potrzebne jest te˝ globalne spo∏eczeƒstwo oby-watelskie, êród∏o i si∏a dzia∏aƒ zbiorowych na rzecz rozwiàzywania kwestii ponadnarodowych, najcz´Êciej glo-balnych. Zalà˝kiem takiego globalnego spo∏eczeƒstwa obywatelskiego sà organizacje pozarzàdowe dzia∏ajà-ce w skali mi´dzynarodowej. Obiektywizm naukowców i niezale˝noÊç oraz aktywnoÊç organizacji pozarzà-dowych sà niezb´dnymi warunkami stawienia czo∏a najwi´kszym wyzwaniom naszej epoki. Zmiany klima-tyczne do takich wyzwaƒ na pewno nale˝à.

101


Spis rysunków:

Rys. 1. Ârednia temperatura powietrza w Pu∏awach w latach 1961-1990 okreÊlanych jako „okres normalny” oraz 1991-2000 i 2001-2007.

Rys. 2. Prognozy plonów pszenicy, ˝yta, ziemniaka, buraka cukrowego, s∏onecznika, soi, kukurydzy w stosunku do uzyskiwanych w latach 1970-1995 dla dwóch scenariuszyklimatycznych GFDL i GISS zak∏adajàcych podwojenie si´ iloÊci dwutlenku w´gla w atmosferze.

Rys. 3. Prawdopodobieƒstwo dojrzewania kukurydzy FAO 270 w Polsce dla warunków termicznych w latach 1941-1990 i wg prognozy warunków termicznych na lata 2001-2010

Rys. 4. Uczestnicy projektu ADAGIO.

Rys. 5. Symulacja wielkoÊci odp∏ywu z na obszarze centralnej Polski w warunkachmeteorologicznych drugiej po∏owy XX wieku.

Rys. 6. Cykl rozwojowy mszycy czeremchowo zbo˝owej

Rys. 7. Globalny potencja∏ redukcji emisji (lub poch∏aniania w´gla) gazów szklarniowych zwiàzany z ró˝nymi kierunkami dzia∏alnoÊci rolniczej

Rys. 8. Zmiana wielkoÊci pog∏owia byd∏a i owiec w latach 1988-2006 (w tys. sztuk)

Rys. 9. Zmiana wielkoÊci nawo˝enia azotowego w Polsce w latach 1988-2006.

Rys. 10. Wzrost powierzchni upraw ekologicznych w Polsce (z certyfikatami w trakcie przestawiania)w latach 1990-2006.

Rys.11. Strefy energetyczne wiatru w Polsce

Rys. 12. Podstawowe elementy pompy ciep∏a

Rys.13. Najbardziej nas∏onecznione miejsca w Polsce.

Rys.14. Schemat biogazowni rolniczej.

102


Spis tabel:

Tabela 1. Potencjalne konsekwencje zmian klimatu w zale˝noÊci od czynnika stymulujàcego.

Tabela 2. Polska grupa Ekspertów i potencjalnych Odbiorców wspó∏pracujàcych w ramach programu ADAGIO.

Tabela 3. Charakterystyka scenariuszy emisji gazów cieplarnianych, opisanych w SRES.

Tabela 4. Plony wa˝niejszych roÊlin w województwie podlaskim (dt/ha) w latach 1998-2005.

Tabela 5. Struktura zasiewów w badanych gospodarstwach – aktualnie i 20 lat temu.

Tabela 6. Dzia∏ania w sektorze rolniczym – „Polityka Ochrony Klimatu” MÂ 2002.

Tabela 7. Mo˝liwoÊç wdro˝enia technologii rolniczych sprzyjajàcych ochronie klimatu na terenie powiatu podlaskiego.

Spis zdj´ç:

Zdjćie 1. Kolektor zamontowany na po∏aci dachowej.

Zdjćie 2. Kiszonka w silosie z góry nakryta warstwà ziemi.

Zdjćia 3. Komora fermentacyjna stalowa pozioma wolnostojàca.

Zdjćie 4. Magazyn buforowy biogazu z workiem w kolumnie ochronnej.

Zdjćie 5. Silos na kiszonki.

Zdjćie 6. Magazyn buforowy biogazu z workiem w dawnym silosie zbo˝owym.

Zdjćie 7. Biogazownia zbiorcza w miejscowoÊci Prad.

Zdjćie 8. Kot∏ownia z piecem.

Zdjćie 9. Agregat kogeneracyjny.

103


Bibliografia:

1. Alig R.J., Adams D.M., McCarl B.A., „Projecting impacts of global climate change on the USforest and agriculture sectors and carbon budgets. Forest Ecology and Management” 169,2002, 3 –14.

2. Arseniero G., „Filozofia systemu Êwiatowego”, w: „U pod∏o˝a globalnych zagro˝eƒ.Dylematy rozwoju”. Pod red. J. Daneckiego I M. Daneckiej, Dom Wydawniczy Elipsa, 2003, Warszawa

3. Barth M, Titus J.,„Greenhouse effect and see level rise. Van Nostrand Reinhold Company”,1984, New York.

4. Benestad R.E., „What can present climate models tell us about climate change? ClimaticChange”, 59, 2003, 311-331.

5. Bis K., Demidowicz G., Deputat T., Górski T., Harasim A., Krasowicz S.,: „Ekonomicznekonsekwencje zmian klimatu w rolnictwie polskim (ocena wst´pna). Probl. Agrofizyki”, 68, Ossolineum, 1993, Wroc∏aw.

6. „Buenos Aires Programme of work on adaptation and response measures”.Decision1/CP.10. FCCC/CP/2004/10/Add.1.

7. Bujakowski W., „Energia geotermalna – przeglàd polskich doÊwiadczeƒ”, 2003, Kraków.

8. Chakraborty S. Tiedemann A.V., Teng P.S., „Climate change: potential impact on plantdiseases. Environmental Pollution” 108, 2000, 317 – 326.

9. Chiotti Q.P., Johnston T., „Extending the Boundaries of Climate Change Research: A Discussion on Agriculture. Journal of Rural Studies” Vol. 11 No. 3, 1995, 335 – 350.

10. Chwieduk D. „Energia s∏oneczna”, 2004, Warszawa.

11. „Climate change 2007. Impacts, adaptation and vulnerability. Working Group IIContribution to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on ClimateChange. Summary for Policymakers and Technical Summmary. IPCC 2007”.

12. „Climate Change, A treat to global development. Economic Verlag”, Verlag C.F.Muller,1992, Bonn-Karlsruhe.

13. Cure J.D., Acock B., „Crop responses to carbon dioxide doubling: a litereature survey”.Agric. For. Meteorol. 38, 1986, 127-145.

14. Danga H. H., Michaelowa A., Tuan D.D., „Synergy of adaptation and mitigation strategies in the context of sustainable development: the case of Vietnam.” Climate Policy 3S1, 2003,S81–S96.

15. Demidowicz G., Deputat T., Górski T., Krasowicz S., KuÊ J., Sroczyƒski T., “Adaptation scenariosof agriculture in Poland to future climate change. Environment Monitoring and Changes”61, 2000,133 – 144.

16. Deputat T., “Konsekwencja zmian klimatu w fenologii wybranych roÊlin uprawnych”W: Mat. z Konf. „ Zmiany i zmiennoÊç klimatu w Polsce”. ¸ódê 4 – 6.11.1999, 46 – 56.

104


17. Deputat T., „Konsekwencje zmian klimatu w fenologii wybranych roÊlin uprawnych”.W:„Zmiany i zmiennoÊç klimatu Polski.” Materia∏y ogólnopolskiej konferencji naukowej U¸, 49-56,1999, ¸ódê.

18. Doliƒska R., Zabielski J., Klockiewicz – Kamiƒska E., „Sk∏ad chemiczny i aktywnoÊç biologicznaziarna owsa nowych rodów w odniesieniu do warunków glebowo – klimatycznych w latach1997 – 1999”. Acta Scientiarum Polonorum. Echnologia Alimentaria 2(1), 2003, 5 – 20.

19. Europeans, „Agriculture and the Common Agricultural Policy, Special Barometer, EuropeanCommission”, 2007, Brussels

20. European Climate Change Programme. Working Group II, „Impacts and Adaptation.Agriculture and Forestry. Sectoral Report.” 2006.

21. „Finland’s National Strategy for adaptation to climate change”, Ministry of Agriculture andForestry, 2005.

22. Ghannoum O., von Caemmerer S., Ziska L.H., Conroy J.P., „The growth response of C4 plants to rising atmospheric CO partial pressure: a reassessment. Plant Cell Environ.”23, 2000, 931 -942.

23. Górski T., Demidowicz G., Deputat T.,Górska K., Krakowiak A., Marcinkowska I., Spoz-Pac W. „An empirical model for effects of weather on the yield of potato“ (in Polish) Materialy XXV Zjazdu Agrometeorologów, 1994, Olsztyn-Mierki.

24. Górski T., Deputat T., Górska K., Marcinkowska I., Spoz-Paç W.: „Rozk∏ady statystyczneplonów g∏ównych roÊlin uprawnych dla stanu aktualnego i dwóch scenariuszyklimatycznych.” Raport IUNG,1997.

25. Górski T., KuÊ J.,. „Strategie adaptacji polskiego rolnictwa do zmian klimatycznych.”IUNG Pu∏awy, 1997.

26. Górski T.: „Wspó∏czesne zmiany agroklimatu Polski.” Pam. Pu∏., 130, 2002, 242-250.

27. Górski T.: „Zmiany warunków agroklimatycznych i d∏ugoÊç okresu wegetacyjnego w ostatnim stuleciu”. (w:) „D∏ugotrwa∏e przemiany krajobrazu Polski w wyniku zmianklimatu i u˝ytkowania ziemi”, 65-77. IGBP-Global Change, 2006, Poznaƒ.

28. Gradziuk P., „Biopaliwa nakr´cajà ceny p∏odów rolnych”. Top Agrar Polska, 2/2008.

29. Gradziuk P., „Biopaliwa.” Wydawnictwo WieÊ Jutra, 2003, Warszawa.

30. GUS, 2002: „Ochrona Ârodowiska” ,Wyd. GUS, 2001,Warszawa.

31. Hansen J.W., 2002: „Realizing the potential benefits of climate prediction to agriculture:issues, approaches, challenges”. Agricultural Systems 74, 2002, 309–330.

32. Ho∏ownicki R.,. „Rolnictwo precyzyjne szansà na ograniczenie zagro˝eƒ dla Êrodowiskaprzyrodniczego”. Fragm. Agron, 20, 2003, 52-64.

33. Hulme M., Mitchell J., Ingram W., Lowe J., Johns T., New M., Viner D., „Climate changescenarios for global impacts studies”. Global Environmental Change 9, 1999, S3-S19.

34. Human Development Report 2007/2008: „Fighting climate change: human solidarity in a divided world”, UNDP, 2007, New York

105


35. IPCC Climate Change, „Impact Adaptation and Vulnerability”, 2001.

36. IPCC Climate change - the IPCC Scientific Assessment.Cambridge University Press, 1990, New York

37. IPCC, Thrid Assessment Report. „Climate Change: Impacts, Adaptationand Vulnerability”.Cambridge University Press, 2001,New York.

38. Karaczun Z.M., Kassenberg A., Sobolewski A., „Polityka ochrony klimatu w Polsce.”Wyd. InE. 2000, Warszawa.

39. Karaczun Z.M., „Case study Poland. Mixed farm: dairy and cereal production in Podlasie.Report in framework of project: Policy Incentives for Climate Change MitigationAgricultural Techniques”, 2007.

40. KCIE, 2007: „Dane z inwentaryzacji emisji gazów cieplarnianych w Polsce.” Krajowe CentrumInwentaryzacji Emisji. Dane przekazane do Sekretariatu UNFCCC w dn. 10 kwietnia 2007.

41. Kimball B.A., „Carbon dioxide and agricultural yield: An assemblage and analysis of 430prior observations.” Agron. J. 75, 1983, 779-788.

42. Klepacki B., „Przestrzenne zró˝nicowanie technologii produkcji roÊlinnej w Polsce i jegoskutki.” SGGW, 1998, Warszawa.

43. Kostrzewska M.K., Jastrz´bska M., Wapnic M., „Analiza warunków przyrodniczych i zagospodarowania ziemi w województwie warmiƒsko-mazurskim za pomocà ró˝nychmetod klasyfikacji.” Fragm. Agron. 21, 2004, 2, 37-49.

44. Koz∏owski S. (red.), „Prognoza ostrzegawcza zmian Êrodowiskowych warunków ˝yciacz∏owieka w Polsce na poczàtku XXI wieku”. Ekspertyza. IE PAN, Z. 10., 1995, Warszawa.

45. Kozyra J., Górski T.: „Wp∏yw zmian klimatu na upraw´ roÊlin w Polsce”. (w:) „Klimat –Ârodowisko – Cz∏owiek.” Polski Klub Ekologiczny, Okr´g DolnoÊlàski, 2004, Wroc∏aw, 41-50.

46. Kozyra J., „Climatic conditions for millet cultivation in Poland.” CAgM Report No. 94, WMO, 2004, Geneva, Switzerland, 34-35.

47. Ko˝uchowski K., ˚mudzka E. „Ocieplenie w Polsce: skala i rozk∏ad sezonowy znmiantemperatury powietrza w drugiej po∏owie XX wieku.” Prz. Geof., XLVI, 1-2, 2001,281-90.

48. Kumar K.S. Kavi, Parikh, J., „Indian agriculture and climate Sensitivity. Global EnvironmentalChange” 11, 2001, 147–154.

49. Kumar K.S. Kavi, Parikh, J.,. „Climate change impacts on Indian agriculture: the Ricardianapproach.” [w] „Measuring the impacts of climate change on Indian agriculture”. Pod red. Dinar J. World Bank Technical Paper No. 402, 1998, Washington, DC.

50. KuÊ J., Krasowicz S., Górski T.,: „Strategie adaptacji rolnictwa do zmian klimatu: ZaleceniaodnoÊnie p∏odozmianów, doboru roÊlin, modeli gospodarstw i rejonizacji”. Raport IUNG, 1997.

51. Lambers H., Cambridge M.L., Konings H. Pons T.L., „Causes and Consequences of Variation in Growth Rate and Productivity of Higher Plants”. SPB Acad.Publ, 1990, The Hague.

52. Leggett J., Pepper W.J., Swart R.J., „Emissions Scenarios for the IPCC: an Update”. W:Houghton J.T., Callander B.A., Varney S.K. (red.) „Climate Change 1992. The SupplementaryReport to the IPCC Scientific Assessment”, Cambridge University Press, 1992, 69-95.

106


53. Liszewska M., Osuch M. „Climate changes in Central Europe projected by generalcirculation models”, GeoJournal, 57, 2002, 155-163.

54. Liszewska M., Osuch M., „Assessment of impact of global climate change simulated by the ECHAM/LSG general circulation model onto hydrological regime of three Polishcatchments.” Acta Geophisica Polonica XLV (4), 1997, 363 – 386.

55. Liszewska M., Osuch M. „Analysis of results of global climate models for Central Europeand Poland”, Geographia Polonica, 73, 2000, 49-63.

56. Luo Q., Williams M., Bellotti W, Bryan B., „Quantitative and visual assessments of climatechange impacts on South Australian wheat production. Agricultural Systems” 77, 2003,173–186.

57. Majewski E. (red.).„System Integrowanej Produkcji Rolniczej. Fundacja rozwój” SGGW,1997,Warszawa.

58. Manning, W.J., Tiedemann, A.V., „Climate change: potential e.ects of increased atmosphericcarbon dioxide (CO2), ozone (O3), and ultraviolet-B (UVB) radiation on plant diseases.Environmental Pollution” 88, 1995, 219 - 245.

59. Martyniak L., Kaczyƒski L., „Niedobory i nadmiary opadów a produkcyjnoÊç pszenicyozimej.” Acta Scientiarum Polonorum. Agricultura 1, 2002, 73 – 79.

60. Materia∏y szkoleniowe, „Alternatywne kierunki produkcji roÊlinnej”, 2007, ¸osiów.

61. Mati B. M., „The influence of climate change on maize production in the semi-humid and semi-arid areas of Kenya.” Journal of Arid Environments 46, 2000, 333–344.

62. Mendelsohn, R., Dinar, A., „Climate change, agriculture, and developing countries: does adaptation matter?” The World Bank Research Observer 14 (2), 1999, 277–293.

63. Mendelsohn, R., Nordhaus, W., Shaw, D.G., „The impact of global warming on agriculture: a Ricardian analysis”. American Economic Review 84 (4), 1994, 753–771.

64. Mitchell A., Mitchell V., Driscoll S., Franklin J. 1993. „Effect of increased CO2 concentrationand temperature on growth and yield of winter wheat at two levels of nitrogenapplication.” Plant Cell Environ. 16, 521-529.

65. MÂ, „Polityka ekologiczna paƒstwa na lata 2003 - 2007 z perspektywà do 2010 roku.”Maszynopis. Ministerstwo Ârodowiska, 2003,Warszawa.

66. MÂ, „Polityka ekologiczna paƒstwa na lata 2006 - 2010 z perspektywà do 2013 roku.”Maszynopis. Ministerstwo Ârodowiska, 2006, Warszawa.

67. MÂ, „Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów szklarniowych do 2020 roku.”Maszynopis. Ministerstwo Ârodowiska, 2002, Warszawa

68. Nakicenovic N., Swart R. (red.): Emissions Scenarios, „Special Report of theIntergovernmental Panel on Climate Change”, Cambridge University Press ,2000,UK 570.

69. Nalborczyk E., ¸oboda T., Pietkiewicz S. 1995. „Scenariusze rozwoju polskiego rolnictwa do2030 roku oraz emisja gazów cieplarnianych przez polskie rolnictwo w tym okresie”.SGGW, 2000, Warszawa (ekspertyza).

107


70. Nalborczyk E., ¸oboda T., Pietkiewicz.S. „II raport rzàdowy dla Konferencji Stron RamowejKonwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu.” 1998, RP. NFOÂ.

71. Nalborczyk E., Pietkiewicz S., ¸oboda T., Sieczko L. 1999. „The emission, absorption andretention of greenhouse gases (GHG) in Polish agriculture”. Geographia Polonica. 72 (2),1999, 89-98.

72. Obr´bska Starkel B.,: „Images of weather and climate”. Wyd Instytut Geografii UJ. 1993,Kraków.

73. Ogalloa L.A., Boulahyab M.S., Keanec T., „Applications of seasonal to interannual climateprediction in agricultural planning and operations Agricultural and Forest Meteorology”103, 2000, 159–166.

74. Olejnik J., A.K´dziora, „A model for heat and water balance estimation and application to landuse and climate variation. Earth Surface Processes and Landforms”, 1991, vol 16, 601 - 617pp.

75. Olesen J.E., Bindi M.,: „Consequences of climate change for European agriculturalproductivity, land use and policy European Journal of Agronomy” 16, 2002, 239–262.

76. Parliamentary Office of Science and Technology, „Global warming - the state of the science.”POSTnote 61, 1995, Londyn.

77. Parry M. L. (red.). „Assessment of Potential Effects and Adaptations for Climate Change in Europe: The Europe ACACIA Project. Jackson Environment Institute”, University of East Anglia, Norwich, UK, 2000,320.

78. Parry M.L., Carter T.R., Konijn N.T. „The Impact of Climatic Variations on Agriculture”. Vol. 1:„Assessments in cool temperate and cold regions”. Kluwer Acad. Publ., 1988, Dordrecht-Boston-London.

79. P∏a˝ek A., „Reakcje roÊlin na czynniki stresowe.” Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 496, 2004, 73-84.

80. Projekt decyzji -/CMP.3 Fundusz Adaptacji

81. Report of the Subsidiary Body for Scientific and Technological Advice on its twenty fifth sessionheld at Nairobi from 6 to 14 November 2006 .

82. Riebsame W.E., Strzepek K.M., Wescoate J., Perritt R., Gaile G.L., Jacobs J., Leichenko R., Magadza C., Phien H., Urbiztondo B.J., Restrepo P., Rose W.R., Saleh M., Ti L.H., Tucci C., Yates D.. „Complex river basins.” W: Strzepek K.M., Smith J.B. (red.) „As climate changes:international impacts and implications”. Cambridge University Press, 1995, 57–91,Cambridge.83.Rocznik statystyczny RP 2005. GUS, 2005,Warszawa.

84. Rozenzweig C., Hiller D.. „Agriculture in a greenhouse Word.” Nat. Geogr. Res. 9, 1993, 208-221.

85. Ruszkowska M., „Uwarunkowania klimatyczne w rozprzestrzenianiu najwa˝niejszychwektorów chorób wirusowych na zbo˝ach w badanych regionach Polski. Progress in plant protection”, 2006, vol.46 no.1

86. Ryszkowski L., K´dziora A.. “Rolnictwo a efekt szklarniowy. Kosmos.” 42, 1993, 123-149.

87. Sadowski M., „An approach to adaptation to climate changes in Poland Climatic Change”DOI 10.1007, 2007.

108


88. Sadowski M., Tomaszewska T.. “Ocieplenie klimatu a rolnictwo w dorzeczu Noteci.”Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu - CCLXXI, MELIOR. I ÂROD. 16, 1995, 89-101.

89. Sanghi, A. „The climate sensitivity of Brazilian agriculture: estimates from the Ricardianmodel.” [in]: „Measuring the impacts of Climate Change on Indian and Brazilianagriculture.” World Bank, 1997, Washington.

90. Scherm H., Sutherst R.W., Harrington R., Ingram J.S.I., „Global networking for assessment ofimpacts of global change on plant pests Environmental Pollution“108, 2000, 333 – 341.

91. Schimmelpfennig D, Lewandrowski J, Reilly J, Tsigas M, Parry I, „Agricultural adaptation to climatechange Issues of Longrun Sustainability. Agricultural Economic” Report No.68, 1996.

92 Smith P., Martino D., Cai Z., Gwary D., Janzen H., Kumar P., McCarl B., Ogle S., O’Mara F., Rice C., Scholes B., Sirotenko O., Howden M., McAllister T., Pan G., Romanenkov V., Schneider U., Towprayoon S., Wattenbach M., Smith J., „2007: Greenhouse gas mitigation inagriculture.” Phil Trans. R. Soc. B 363, 789-813

93. Sokona Y., Denton F., „Climate change impacts: can Africa cope with the challenges?Climate Policy” 1 , 2001,117–123.

94. Starczewski J., Wielogórska G., „Stan obecny i mo˝liwoÊci produkcji zbó˝ w wybranychgospodarstwach Ârodkowo-Wschodniej Polski.” Fragm. Agron. 21, 2, 2004, 80-90.

95. Stern N. „Economics of Climate Change”, 2006.

96. „Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych i adaptacji polskiej gospodarki do zmianklimatu”. Red. M.Sadowski, 1996, Warszawa.

97. Stuczyƒski T, Demidowicz G,Deputat T, Górski T, Krasowicz S, KuÊ J. „Adaptation scenarios ofagriculture in Poland to future climate changes Env. Monitoring and Assessment” 61, 2000.

98. Stuczyƒski, T., Demidowicz G., Deputat T., Górski T., Krasowicz S., Kus J.: „Adaptation scenarios of agriculture in Poland to future climate changes. Environ. Monit. Assess.”, 61, 2000,133–144.

99. Sumaya Ahmed ZakiEldeen, Nagmeldin Goutbi Elhassan, The Sudaneese NAPA Tiempo no 65, 2007.

100. Szczukowski S, Tworkowski J. „Zmiany w produkcji i wykorzystaniu biomasy w Polsce.Praktyczne aspekty wykorzystania odnawialnych êróde∏ energii. Plan energetycznywojewództwa podlaskiego”, 2006.

101. The Europe ACACIA Project, „Assessment of Potential Effects and Adaptation for ClimateChange in Europe”, 2000.

102. Tiempo Issue 65, International Institute for Environment and Development, October 2007, London.

103. „Towards an EU Strategy on Adaptation draft:” 1 June 2007.

104. „Trzeci raport rzàdowy dla Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonychw sprawie zmiany klimatu”, Wyd. IOÂ, 2001, Warszawa.

105. Tyree M., Alexander J.. „Plant water relations and the effects of elevated CO2: a review andsuggestion for future research.” Vegetatio 104/105, 1993, 47-62.

109


106. „Update on the implementation of the Nairobi Work Programme. United NationsFramework Convention on Climate Change.” UNFCCC 2007.

107. „World agriculture: towards 2015/2030. An FAO perspective,”, FAO, Erthscan PublicationsLtd., 2003, London

108. Woodward F.I.. „Potential impacts of global elevated CO2 concentration on plants.”Curr. Opin. Plant Biol. 5, 2002, 207-211.

109. Zawadzki M., „Kolektory s∏oneczne i pompy ciep∏a na tak”, 2003, Warszawa.

110. Zawora T., „Temperatura powietrza w Polsce w latach 1991-2000 na tle okresu normalnego1961-1990.” Acta Agrohysica 6, 2005, 281-287.

111. „Zielona Ksi´ga Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego KomitetuEkonomiczno-Spo∏ecznego i Komitetu Regionów ;Adaptacja do zmian klimatycznych w Europie – warianty dzia∏aƒ na szczeblu UE” {sec(2007) 849}.

110


111


112


Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary...

Documents

Transcript of Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary...