Mikoajewska Zjawisko wsplnoty

Barbara Mikoajewska

Zjawisko wsplnoty(Wybr tekstw)Wydanie drugie poprawione i rozszerzone

The Lintons Video Press New Haven, CT, USA 1999

Copyright 1999 by Barbara Mikolajewska All rights reserved Technical and editorial advisor: F. E. J. Linton Published in the United States in 1999 by The Lintons Video Press 36 Everit Street, New Haven, CT 06511-2208 USA e-mail inquiries: tlvpress @yahoo.com

Second Edition, Revised and Enlarged

ISBN: 0-9659529-2-4

Printed in the United States of America

Mikoajewska

Spis treciWstp do wydania pierwszego Wstp do wydania drugiego 7 7

Cz I: Wsplnota i urbanizacja podejcie tradycyjne 11 13 13 43 107 107 111 116 121 121 125 125 134 141 157 157

Rozdzia I: Teorie wsplnoty 1. Teorie wsplnoty w ujciu C. Bell i H. Newby'ego 2. Wsplnota w ujciu R. A. Nisbeta Rozdzia II: Wizi pierwotne 1. Grupy pierwotne w ujciu Ch. H. Cooley'a 2. Grupy pierwotne to, co istotne i co nieistotne w ujciu E. Farisa 3. Badanie grup pierwotnych w ujciu E. A. Shilsa Rozdzia III: Stosunki etniczne Natura asymilacji w ujciu M. M. Gordona Rozdzia IV: Wsplnota miejska 1. Miejsko i sub-miejsko jako styl ycia: przegld i ocena definicji w ujciu H. J. Gansa 2. Rozmowa w Vandalii w ujciu J. P. Lyforda Rozdzia V: Zjawisko wsplnoty w ujciu Ronalda L. Warrena Rozdzia VI: Wsplnota wiejska Wsplnota wiejska i jej wadza w ujciu P. Saundersa, H. Newby'ego, C. Bell, D. Rose

Cz II: Wsplnota i nowoczesno wsplnoty ochronne 185 187 197 218

Rozdzia VII: Wsplnoty ochronne 1. Pojcie wsplnoty w ujciu D. B. Clarka 2. Ochronna wsplnota i tosamo jednostki w ujciu B. Newmana

Zjawisko wsplnoty

Rozdzia VIII: Wsplnoty religijne 1. Nowe religie: de-modernizacja i protest przeciw nowoczesnoci w ujciu J. D. Huntera 2. Modzi poszukuj witoci w ujciu J. H. Fichtera 3. Czas, pokolenia, sekty ujciu w B. Wilsona Rozdzia IX: Barbara Lewenstein, Wsplnoty Oazowe: utopia, czy przystosowanie? Rozdzia X: Bezdomny umys w ujciu P. L. Bergera, B. Bergera, H. Kellnera 1. Problem nowoczesnoci a socjologia wiedzy 2. Nowoczesna wiadomo 3. De-modernizacja Rozdzia XI: Religia wspczenie 1. Nowoczesno jako uniwersalizacja herezji w ujciu P. L. Bergera 2. Religia: dowiadczenie, tradycja, refleksja w ujciu P. L. Bergera Rozdzia XII: Alienacja Alienacja w ujciu R. A. Nisbeta

235 235 240 250 265 279 280 289 329 337 337 358 379 379 433 436

Post scriptum: Wsplnota i sacrum Sacrum w ujciu R. A. Nisbeta

Mikoajewska

7

Wstp do wydania pierwszegoW literaturze polskiej, jak si zdaje, istnieje silne zapotrzebowanie na przypomnienie, co znaczyo w socjologii pojcie wsplnoty. Pojcie to jest wspczenie czsto uywane i suy do wyjaniania szeregu zjawisk kulturowych i spoecznych. Pojcie to robi znowu karier w literaturze zachodniej. Wspczesne spoeczestwo reformuje si odkryo na nowo potrzeb wsplnoty i potrzeb pojcia wsplnoty. Celem niniejszego wyboru jest wic przypomnienie, jak termin wsplnota by uywany w socjologii. Cz I zawiera wybrane fragmenty prac rnych autorw, ktre uwaamy obecnie za klasyczne. Cz II dotyczy pewnego nowszego sposobu uycia terminu wsplnota, ktry wyda mi si szczeglnie przydatny w wyjanianiu szeregu obserwowanych wspczenie zjawisk. W wyborze tym zostay zamieszczone jedynie wybrane fragmenty lub omwienia prac wymienionych autorw, co byo podyktowane koniecznoci redukcji kosztw produkcji tej ksiki. Zainteresowanych gbsz analiz tych prac odsyamy wic do oryginaw. Teksty dotyczce modernizacji zostay wybrane i udostpnione mi przez Barbar Lewenstein.

Warszawa, 1989

Wstp do wydania drugiegoKsika ta jest pomylana jako podrcznik akademicki. Jej celem jest dostarczenie inspiracji do dyskusji nad wsplnot oraz wieloci moliwych sposobw uywania tego pojcia w badaniach i teorii socjologicznej. Ich lista nie zostaa bynajmniej wyczerpana. Zjawisko wsplnoty zmienia bowiem swoje przejawy wraz ze spoeczestwem.

8

Zjawisko wsplnoty

Rwnoczenie jednak status wsplnoty jako oglnego pojcia pozostaje niewzruszony. Same rozwaania nad wsplnot s gboko osadzone w myli konserwatywnej i religijnej. Zawieraj wic w sobie pewien stopie mniej lub bardziej agresywnej krytyki spoeczestwa opartego na indywidualizmie, wolnym rynku i demokracji, ktre rozbijaj wsplnot. W wiecie podzielonym przez ideologi mog one si niektrym wyda trudne do zaakceptowania. Ci, ktrzy rozmylaj nad wsplnot wierz jednak,, e ich rozwaania do czego si odnosz, co opisuj, co istnieje niezalenie od ideologicznych podziaw i moe by czasami uchwycone przez wielu. Sprowadzenie rozwaa nad wsplnot do zaklasyfikowania ich do myli konserwatywnej byoby wic tanim unikiem, szkodzcym prawdzie. Nawoywanie do wsplnoty moe si niektrym wyda zbdnym sentymentalizmem. Czy wspczesne ycie naprawd potrzebuje sentymentalnego ustosunkowywania si do innych ludzi, do rodowiska i otaczajcego wiata? Wydaje si ono wrcz przeszkod w realizowaniu indywidualnych celw, ktre wymagaj walki z konkurentami do tych samych celw i ruchliwoci w przestrzeni. Po co wic te zbdne sentymenty w nowoczesnej sytuacji, ktra bardziej przypomina pole bitwy ni czas pokoju. Na co one maj by lekarstwem, skoro zdaj si by niepotrzebnym balastem? Dla teoretykw wsplnoty spoeczestwo niszczce wsplnot jest jednak samobjcze. Sentymenty stanowice istot wsplnoty s bowiem tym, co ksztatuje jednostk i jej uczucia spoeczne bdce podstaw istnienia spoeczestwa. Wracamy tu bowiem do pytania o to czy rzeczywistoci bardziej podstawow jest jednostka, czy te spoeczestwo. Wsplnotowe widzenie spoeczestwa przyjmuje, e jednostka nie jest rzeczywistoci pierwotn, lecz wyania si w procesie interakcji z innymi. Wsplnoty w spoeczestwie zawsze bronia religia, czy to przez swoje rytuay czy te przez bezporednie oddziaywanie na ksztatowanie wsplnotowych uczu poprzez swe normy i odnoszenie czowieka do boga. Religia bya tym, co prawdziwie obawiao si upadku wsplnoty. Czy lk ten mona sprowadzi do jej ekonomicznego interesu, czy te powinnimy uwierzy w to, czego nauczaj wszystkie religie, e upadek wsplnoty otwiera drog do Apokalipsy? Wsplnoty nie mona zbudowa si woli. Wsplnota powstaje i wsplnota znika. W jej byciu i niebyciu

Mikoajewska

9

jest wic jaka tajemnica. Niektrzy twierdz, e tajemnic t jest pojawianie si i znikanie sacrum. Studia nad religi staj si w ten sposb studiami nad tajemnic wsplnoty. Upadek wiarygodnoci religii niesie ze sob upadek moralnoci narzucajcej ograniczenia na ludzkie ego i indywidualne pragnienia. Bez religijnego poparcia taka moralno traci sens. Wydaje si nagle zncaniem si nad samym sob pozbawionym celu. Nikt nie potrafi ju znale wiarygodnej odpowiedzi na coraz odwaniej stawiane pytanie: dlaczego mam odmawia sobie robienia tego, co ja chc? Autorytetu religii nie mona odrodzi si woli, podobnie jak wsplnoty. S to fakty zewntrzne. Jednostka staje nagle wobec nich jak wobec zewntrznej rzeczywistoci i jest cakowicie we wadzy niesionego przez nie objawienia. Intencj autora tej ksiki nie jest wic przedstawienie ujednoliconego podsumowania tego, co napisano na temat wsplnoty, lecz ukazanie rnych drg, ktrymi poday rne umysy i zainspirowanie dyskusji. Intencja ta zadecydowaa o nadaniu tej ksice formy wyboru tekstw rnych autorw. Czytelnik znajdzie wic pogldy niekiedy ze sob sprzeczne. Ksika ta wymaga wic uwanego i krytycznego czytania. Ze wzgldu na ograniczone rozmiary tego tomu w zamieszczonych tu tekstach zostay dokonane pewne skrty. Artykuy omawiajce zagadnienia szeroko znane z innych rde zostay tutaj jedynie omwione, gdy krytyczny czytelnik moe odwoa si tu do innych rde. Teksty mniej znane, ktre nie maj takiego intelektualnego zaplecza i ktre s cigle jeszcze odkrywane, zostay we fragmentach przetumaczone. Pominite zostay jedynie rozwaania na tematy bardzo szczegowe lub opisy konkretnych przykadw, a take pewne szczegowe odniesienia autorw do amerykaskiej i angielskiej literatury przedmiotu inspirujcej autorw. Teksty zawarte w czci I dotycz podejcia uznawanego dzi za klasyczne, gdzie na rozumienie wsplnoty miaa wpyw typologia Tnniesa oraz analiza przejcia ze spoeczestwa tradycyjnego do zurbanizowanego. W czci II zostay umieszczone teksty odnoszce si w jaki sposb do problemu, czy spoeczestwo bez wsplnoty moe istnie? W czci tej pojcie wsplnoty rozumiane jest jako pewien rodzaj adu moralnego, a spoeczestwo nowoczesne rozumiane jest jako struktury rozwijajce si pod wpywem technologii, ktre niszcz wsplnot, groc ustawicznie anomi i alienacj.

10

Zjawisko wsplnoty

U podoa wyboru tekstw zamieszczonych w tym tomie oraz ich organizacji le take pewne przekonania autora tego tomu. W swoim pierwszym wydaniu ksika ta skadaa si dwch czci: pierwsza dotyczya podejcia klasycznego, a druga wsplnot ochronnych. Samo pojcie wsplnoty ochronnej zawiera w sobie element krytyczny. Sugeruje trudnoci w reformowaniu spoeczestwa nowoczesnego poprzez tworzenie wsplnot, ktre wykazuj tendencj do przeksztacania si w systemy totalitarne. Pojcie to nie powinno by jednak automatycznie stosowane w odniesieniu do religii. Religia i jej zwizek ze wsplnot s o wiele bardziej zoone ni to sugeruje pojcie wsplnoty ochronnej. W tomie tym zostao wic umieszczone post scriptum dotyczce sacrum i jego zwizku ze spoeczestwem i wsplnot. Post scriptum ma na celu sprowokowanie dyskusji nad moliwoci istnienia wsplnoty i spoeczestwa bez sacrum. Czym waciwie jest spoeczestwo wieckie? Zamieszczony w Post scriptum tekst Nisbeta dostarcza nam obrazu socjologii klasycznej, ktra nigdy nie uwaaa religii za zudzenie i nie wierzya w moliwo jej zaniku. Sacrum jest bowiem tym, co ley u podoa ksztatowania si ludzkiego umysu i std ewolucji ludzkiej kultury i integracji spoecznej. Na zakoczenie tego krtkiego wstpu autor i wydawca zwracaj si do czytelnika z uprzejm prob o wszelkiego rodzaju uwagi dotyczce jzykowych pomyek i merytorycznych pomini w tym wydaniu. Uwagi te pomog w dalszej pracy redakcyjnej nad t ksik. Uwagi te prosimy przesya e-mailem lub na adres pocztowy wydawcy. New Haven, 1999

Mikoajewska

11

Cz I Wsplnota i urbanizacja Podejcie tradycyjnePojcie wsplnoty (community) jest rwnie stare jak socjologia. Na wczeniejsze uycie tego pojcia przez socjologw (uwaane dzi za klasyczne) miaa wpyw ich koncentracja uwagi na przeksztacaniu si tzw. spoeczestwa tradycyjnego w spoeczestwo zurbanizowane, ktre rnio si pod pewnymi istotnymi wzgldami od spoeczestwa tradycyjnego i w ktrym istotne znaczenia mia podzia na miasto i wie. Zasig wsplnoty i jej znaczenie zdawao si male w spoeczestwie zurbanizowanym. Wsplnota w coraz mniejszym stopniu charakteryzowaa spoeczestwo jako cao i zdawaa si coraz bardziej ogranicza do niewielkich spoecznoci terytorialnych. Intuicyjnie termin wsplnota jest uywany do opisu bliskich powiza midzy ludmi, ktre s rezultatem istnienia pewnego wsplnie akceptowanego centrum, jak np. powszechnie akceptowana religia. Wsplnota jako pojcie bya jednak od pocztku trudna do zdefiniowania. Pojcie to wywodzio si ze spoeczestwa tradycyjnego, a byo uywane w badaniach i teoriach wyaniajcego si spoeczestwa zurbanizowanego. Ponadto, jak to wykazuje R. Nisbet w jednym z zamieszczonych w rozdziale I artykuw, caa dziewitnastowieczna myl zachodnia bya pod wpywem idei wsplnoty, ktra nie bya w peni uwiadamiana. Dopiero socjologowie jak Tnnies, Durkheim i Simmel uczynili z niej bezporedni przedmiot analiz. Socjologowie jednak do dzi nie pozbyli si kopotw zwizanych z definicj tego pojcia. Teksty zamieszczone w rozdziale I mwi o tych kopotach. Socjologia wypracowaa szereg innych poj odnoszcych si do rnych aspektw wizi wsplnotowej. Takim pojciem jest np. pojcie grupy pierwotnej. Rozdzia II jest wic powicony temu pojciu. Grupy pierwotne uwaano za istotne rdo spoecznej natury jednostki. Zaoenie to

12

Zjawisko wsplnoty

wydao nam si warte przypomnienia, gdy rozwaania nad wsplnot zawsze otwieraj na nowo pytanie o rda i natur jednostkowego umysu. Gdy mowa o wsplnocie i urbanizacji nie sposb unikn pytania o uywanie pojcia wsplnoty w badaniach wsi i miasta. Rozdziay IV V i VI s powicone temu zagadnieniu. W badaniach tych pojcie wsplnoty sprowadzano czsto do pojcia spoecznoci lokalnej, przyjmujc zaoenie o zwizku midzy typem spoecznoci a sposobem zamieszkiwania. Rozdzia V zosta powicony przypomnieniu treci jednej z ksiek R. L. Warrena uchodzcych w socjologii amerykaskiej za klasyk w dziedzinie bada nad spoecznoci lokaln. Wsplnota w spoeczestwie zurbanizowanym bya zawsze tym, co budzio silne emocje. Ideolodzy urbanizacji domagali si jej zniszczenia, obwiniajc j o spowolnianie zmian. Inni jednak pragnli powrotu do wsplnoty, uwaajc j za lekarstwo na stres wyniky z urbanizacji. Zagadnienie to stanowi bdzie gwny temat II-giej czci tej ksiki.

Mikoajewska

13

Rozdzia I Teorie wsplnotyWybr nasz rozpoczynamy od dwch tekstw prbujcych okreli sens pojcia wsplnoty. Bell i Newby dokonuj przegldu rnego rozumienia wsplnoty w praktyce socjologicznej i rnych teorii wsplnot, dochodzc do wniosku, e pojciu temu nadawano rny status metodologiczny. Raz wsplnota stanowia przedmiot zainteresowa sam w sobie, innym razem bya narzdziem badawczym, tj. uwaano, e wsplnota utosamiana ze spoecznoci lokaln jest mikrokosmosem atwiej dostpnym w badaniach empirycznych ni spoeczestwo globalne, ktre stanowi waciwy przedmiot bada socjologicznych. Na rozumienie wsplnoty miao te wpyw zaangaowanie ideologiczne autora, tj. opowiadanie si za spoeczestwem tradycyjnym opartym na wsplnocie lub nowoczesnym niszczcym wsplnot. Nisbet z kolei dowodzi, e idea wsplnoty leaa u podoa caej dziewitnastowiecznej myli spoecznej, nadajc jej ksztat. Wroga postawa wobec wsplnoty leaa u podstaw myli postpowej, a pochwaa wsplnoty leaa u podoa myli konserwatywnej. Idea ta ksztatowaa take w sposb ukryty myl Comte'a. Dziewitnastowieczni socjologowie uczynili jednak ze wsplnoty bezporedni przedmiot zainteresowa, sigajc w ten sposb gboko do korzeni myli zachodniej.

1. Teorie wsplnotyw ujciu C. Bell i H. Newby'ego1Podejmujc dyskusj nad pojciem wsplnoty, pisz autorzy, socjolog ponosi to samo ryzyko zawodowe, co architekt lub planista: im bardziej prbuje je zdefiniowa w swoim wasnym jzyku, tym trudniej uchwyci mu jego istot. Cho pojcie wsplnoty interesuje socjologw ju ponad 200 lat, nie zbliyli si o krok do zadowalajcej socjologicznej definicji tego pojcia. Wikszo socjologw ma co prawda wasne wyobraenie o tym, czym jest wsplnota lecz w tym wanie tkwi rdo nieporozumie. Socjologowie1

Napisane na podstawie: Colin Bell, Howard Newby, Community Studies. An Introduction to the Sociology of the Local Community, London, George Allen and Unwin LTD, 1971 rozdz. 2. Theories of Community.

14

Zjawisko wsplnoty

bowiem, jak wszyscy inni, nie s wolni od emocji, ktre kojarz si z tym sowem. Wszyscy, cznie z socjologami, pisz autorzy, chcieliby y we wsplnocie. Uczucia wobec ycia w kolektywach lub w sieciach nie s rwnie jednoznaczne. Uczucia skojarzone z tym terminem prowadz czsto do mylenia tego, czym wsplnota jest (jej opis empiryczny) z tym, czym by powinna (opis normatywny). Ten typ pomyek ma zreszt swe rdo w historii socjologii, pisz autorzy. Nietrudno opisa, w co to pojcie byo uwikane; jednake prby pozbawionego ocen opisania, czym wsplnota jest, okazyway si zwykle nieudane. Dziedzictwo teoretyczne Wsplnot uwaano za co dobrego, opakujc, obawiajc si i aujc jej zaniku. Wydarzenia skojarzone z przypuszczalnymi przyczynami jej zaniku rewolucje demokratyczne w Ameryce i we Francji, rewolucja przemysowa w Anglii i nastpnie w caej Zachodniej Europie zrodziy rwnoczenie Tocquevillea, Comtea, Tnniesa, Le Playa, Marksa, Durkheima, wielkich ojcw socjologii. Ich rozumienie wsplnoty jest dobrym punktem wyjcia do poddania pod dyskusj bada nad wsplnot, gdy w XIX wieku wsplnota w umysach intelektualistw zajmowaa to samo miejsce, co idea kontraktu w Wieku Rozumu. Pojcie wsplnoty nie byo chodnym analitycznym konstruktem. Wrcz przeciwnie, wizi wsplnoty (rzeczywiste lub utopijne) wywodziy si z wyobrae tych mylicieli o dobrym yciu. Wsplnoty uywano jako narzdzia do robienia zoliwych porwna z tym, co przedstawiao sob wspczesne spoeczestwo, chocia wsplnota, bdc dla poszczeglnych krytykw przede wszystkim tym, czym powinna by, czya w sobie wiele sprzecznych wartoci. Owa otwarto w rozumieniu wsplnoty pozwalaa na formowanie szeregw przez tych, ktrych czya jedynie pochwaa wsplnoty, pomimo faktycznych rnic w interpretacji. Pod przykrywk pozytywnego wartociowania wsplnoty ukrywaa si bardziej generalna postawa nostalgii chwalenie przeszoci w celu obwiniania wspczesnoci obydwa tematy wspwystpoway w krytyce wspczesnego spoeczestwa poprzez porwnanie go z przesz wsplnot. Kryzysy ekonomiczne pozwoliy tym uczuciom w peni si rozwin. Spoeczestwo przemysowe i jego ekologiczna derywacja, ktr jest miasto klasyfikowano jako charakteryzujce si konfliktem, uytecznoci oraz stosunkami opartymi na

Mikoajewska

15

kontrakcie. Wsplnota i jej ekologiczna derywacja, ktr bya wie lub mae miasto miaa by jego antytez. Bezosobowo i anonimowo spoeczestwa przemysowego nabieray barwy w porwnaniu z osobistymi wiziami charakterystycznymi dla wsplnoty. wiat odchodzi od wsplnoty, idc w kierunku spoeczestwa przemysowego. U Comte'a np. wystpuje udrczone poczucie zaamania si starego. Jego socjologiczne zainteresowanie wsplnot, jak to wykaza Nisbet, wynikao z warunkw rodzcych konserwatyzm, tzn. z warunkw zaamania si lub dezorganizacji tradycyjnych form zrzesze. Mwic inaczej, wsplnot widziano jako naturalne rodowisko czowieka. Henry Maine nie by bezporednio zainteresowany wsplnot jako tak, ale jego praca wywara silny wpyw na jego wspczesnych i nastpcw, a szczeglnie na Tnniesa. Prbowa on wyjani ewolucj wspczesnych mu instytucji, sigajc do czasw staroytnych. Powoujc si na wczesne pimiennictwo hebrajskie, greckie i rzymskie, dowodzi, e wczeniejsze spoeczestwo byo patriarchalne, w ktrym najstarszy w rodzinie mczyzna mia absolutn wadz nad rozszerzon rodzin. Spoeczestwo jako cao byo konglomeratem rodzin. Podstawowym elementem skadowym spoeczestwa nowoczesnego nie jest natomiast rodzina w swej rozszerzonej formie, lecz jednostka. Badajc system prawny, odkry, e prawo prymitywne traktowao grupy rodzinne jako zespoowe jednostki zdefiniowane przez pokrewiestwo. Przestpstwo byo aktem zbiorowym, ziemia bya posiadana wsplnie. Jednake, gdy spoeczestwa rozrastay si, baz organizacji stawao si miejsce zamieszkiwania (locality), zastpujc pokrewiestwo. W jego argumentowaniu kluczowe byo to, e wadza, przywileje i obowizki rezydujce dawniej w rodzinie przeniosy si na poziom pastwa. Charakter powiza midzyludzkich zmieni si z opartego na statusie jednostki w oparty na indywidualnie uzgadnianych kontraktach. Take E. Durkheim uzna prawo za wskanik zmiany spoecznej. U Comte'a dominowa nastrj zatroskania, u Durkheima natomiast dominowao zainteresowanie moraln konsolidacj spoeczestwa, w ktrym y. Durkheim lka si rozpadu stosunkw spoecznych w anomi, czyli stanu braku norm, w ktrym wystpioby cakowite zaamanie si spoeczestwa. Jednake we wspczesnym mu spoeczestwie obserwowa nie tyle zaamanie si wsplnoty, co przejcie od wsplnoty opartej na jednym typie stosunkw spoecznych do wsplnot

16

Zjawisko wsplnoty

opartych na innym typie, czyli przejcie od solidarnoci mechanicznej do solidarnoci organicznej. Wedug Durkheima rosncy podzia pracy w bardziej rozwinitych spoeczestwach prowadzi do organicznej solidarnoci tzn. solidarnoci opartej na wspzalenoci wyspecjalizowanych czci, a wic opartej na rnorodnoci a nie na podobiestwie. Uy prawnych wskanikw do wykazania, e gdy jeden typ solidarnoci rozwija si, drugi ustpuje. Rozwijaa si solidarno organiczna. Durkheim doszed wic do wniosku, e spoeczestwo dalekie jest od dezintegracji, stajc si jedn wielk wsplnot. Za ojca teorii wsplnoty uwaa si jednak Tnniesa. Jego ksika Gemeinschaft und Gesellschaft (tumaczona zwykle w literaturze anglojzycznej jako Community wsplnota i Societyspoeczestwo) zostaa opublikowana w roku 1887. Od tego czasu stanowia rdo inspiracji dla tych, ktrzy pisali o wsplnocie. W Gemeinschaft (wsplnocie) stosunki midzyludzkie s bliskie, oparte na jasnym okreleniu miejsca danej osoby w spoeczestwie. Warto czowieka jest oceniona wedug tego, kim on jest, a nie co robi. Mwic inaczej, we wsplnocie status jest przypisany, a nie osigany. Role s okrelone i w harmonijnej zgodzie ze sob: czowiek nie dowiadcza sprzecznoci midzy obowizkami wynikajcymi z rnych rl. Czonkowie wsplnoty nie s zbyt mobilni ani w sensie fizycznym, ani spoecznym. Tzn. jednostki nie oddalaj si zbytnio od miejsca swojego urodzenia i nie awansuj w hierarchii spoecznej. Co wicej, kultura wsplnoty jest wzgldnie homogeniczna, gdy tak by musi, aby role nie pozostaway ze sob w konflikcie, a zwizki spoeczne nie straciy swojej bliskoci. Moralni stranicy wsplnoty (rodzina i koci) s silni. Ich kodeks jest jasny i nakazy dobrze zinternalizowane. Jest tam take wsplnota sentymentw2 wymagajca cisej i trwaej lojalnoci w stosunku do osb i miejsca. Wsplnota sprzyja wic bezruchowi i utrudnia osiganie statusu i dobrobytu na podstawie zasug. Wsplnota dziaa za pomoc2

Angielskie sentiment bdziemy tumaczy sentyment, a nie uczucie, jak to niektrzy preferuj. Sowo to ma w rozwaaniach nad definicj wsplnoty kluczowe znaczenie i pojawi si take w tekstach innych autorw, zamieszczonych w tym wyborze. Wskazuje ono rwnie na okrelon tradycj i szko socjologiczn. Angielskie sentiment ma zwykle sens pozytywny i zawiera w sobie zarwno myl jak i uczucie. Jest zarwno umysowym wyobraeniem, jak i skonnoci lub stronniczoci ocieplan, zabarwion, pobudzan lub opart na emocji. Wyobraenie to lub skonno jest myl szlachetn i podnios w uczuciu. (Przypis B. M.)

Mikoajewska

17

drg tradycyjnych i samym jdrem pojcia wsplnoty jest sentymentalne przywizanie do konwencji i moresu ukochanego miejsca. Wsplnota bdzie wzmacnia i ochrania kodeks moralny, rodzc moralne napicie i przedstawiajc odstpstwo jako powane przestpstwo, poniewa we wsplnocie kady jest znany i moe by umiejscowiony w strukturze spoecznej. Powoduje to personalizacj kwestii, zdarze, wyjanie, poniewa z wszystkim co si zdarza, cz si konkretne nazwiska i charaktery. Tnnies kontynuowa wic typowy dziewitnastowieczny temat, e wsplnota dziaa na rzecz zwizkw solidarnoci midzy ludmi, tj. temat, ktry przez dugie lata podkrela czynnik terytorialny, miejsce w przestrzeni, lokalno jako jej baz. Gdy socjologowie mwi obecnie o wsplnocie, prawie zawsze maj na myli miejsce, w ktrym ludzie rozwinli pewne zwizki solidarnoci. Jednake wsplnota w swym uyciu oryginalnym, chocia zawieraa w sobie lokaln wsplnot, nie ograniczaa si do niej. Zawieraa w sobie rwnie religi, prac, rodzin i kultur. Opisywaa spoeczne wizi, ktre, jak to pisze Robert Nisbet, charakteryzoway si emocjonaln zwartoci, gbi, trwaoci i peni. Pojciu wsplnoty przeciwstawiano Gesellschaft (tumaczone na angielski jako societyspoeczestwo lub associationzrzeszenie), ktre w istocie oznaczao wszystko to, co nie byo wsplnot. Gesellschaft opisuje wizi na szerok skal, bezosobowe i kontraktualne, ktre zgodnie z socjologi dziewitnastowieczn rozwijay si kosztem Gemeinschaft. W wikszoci bada nad wsplnotami pojawia si idea konceptualizowania zmiany spoecznej na kontinuum z biegunami Gemeinschaf (wsplnot) i Gesellschaft (spoeczestwem). Tnnies wskazywa na 3 gwne aspekty Gemeinschaft, krew, miejsce (ziemia) i umys i na ich socjologiczne odpowiedniki, ktrymi s rd, ssiedztwo i przyja. cznie stanowiy one baz wszelkiej cnoty i moralnoci. Osobliwoci Gesellschaft byo natomiast to, e jak to pisze sam Tnnies, wszelkie dziaania Gesellschaft byy ograniczone do okrelonego celu i rodkw jego osigania. T racjonalno uwaa si zwykle za kluczowy aspekt rozwoju zachodniego kapitalizmu. Faktycznie mona by twierdzi, e Gemeinschaft jest tym, co Max Weber nazwa autorytetem tradycyjnym, podczas gdy Gesellschaft jest tym, co Max Weber nazywa autorytetem racjonalnolegalnym. Naley tu jednak pamita, pisz

18

Zjawisko wsplnoty

autorzy, e Tnnies odmiennie od Marksa nie traktowa zanikania wsplnot jako konsekwencji kapitalizmu, lecz uwaa kapitalizm za konsekwencj zaniku wsplnot. Autorzy nie maj ambicji rozstrzygnicia tej sprzecznoci, chc jednak podkreli, e nadawanie pojciu wsplnoty statusu przyczynowego ley u samej istoty typologicznego rozumienia go przez Tnniesa. Najwaniejszym dziedzictwem Tnniesa jest wanie owa typologia wyraana zwykle dychotomicznie. Dychotomie wsplnotaspoeczestwo, autorytetwadza, statusklasa, witywiecki, alienacjapostp s, jak to wyrazi Nisbet, elementarnymi pojciami socjologicznej tradycji. S one bogatymi tematami myli dziewitnastowiecznej. Pomylane jako poczone antytezy tworz sam osnow tradycji socjologicznej. Niezalenie od ich pojciowego znaczenia w socjologii, mona je potraktowa jako skrtowe opisy konfliktu midzy tradycj i nowoczesnoci, midzy starym porzdkiem umierajcym pod naciskiem rewolucji przemysowych i demokratycznych, a nowym porzdkiem o niewyranym zarysie, ktry rodzi tyle samo niepokoju, co nadziei. Idee te nie byy oczywicie w XIX wieku nowe. Sorokin np. znalaz podstawow ide wsplnoty ju u Konfucjusza, Ibn Chalduna i Tomasza z Akwinu. W nowoczesnych badaniach nad wsplnotowoci stanowi one w dalszym cigu jak najbardziej aktualne, teoretyczne dziedzictwo i powinny stanowi punkt wyjcia w nowoczesnych konceptualizacjach tego pojcia. Dychotomi GemeinschafGesellschaft mona odnale w strukturalnofunkcjonalnej teorii spoeczestwa Parsonsa. Podstaw w jego systemowej analizie dziaania spoecznego s tzw. zmienne wzoru. S one rozumiane jako kontinua lub skale midzy biegunowymi opozycjami, ktre wyraaj dylemat wyboru midzy tymi dwiema alternatywami, ktre kady z aktorw napotyka w kadej sytuacji spoecznej. Jak to wyraa sam Parsons, grona umieszczone na kracach tych kontinuw s bardzo zblione do tego, co w literaturze socjologicznej uwaano za biegunowe typy zinstytucjonalizowanej struktury, a ktrych najlepiej znan wersj jest dychotomia Gemeinschaft Gesellschaft Tnniesa. Zmiennymi wzoru s: 1. uczuciowo versus uczuciowa neutralno, czyli czy oczekuje si natychmiastowej samogratyfikacji, czy te jej odroczenia; 2. okrelono versus dyfuzyjno, czyli czy zakres zwizku jest wski, jak np. midzy biurokrat i klientem, czy

Mikoajewska

19

te szeroki, wszechobejmujcy, jak np. midzy matk i jej dzieckiem lub midzy maonkami; 3. uniwersalizm versus partykularyzm, czyli czy dziaaniem rzdz uoglnione standardy (rwne szanse), czy te schemat odniesienia waciwy dla aktorw w danym zwizku (np. nepotyzm); 4. przymioty versus wykonanie (lub przypisanie versus osignicia), czyli czy dany aktor jest przez innych postrzegany ze wzgldu na to, kim lub czym jest, czy ze wzgldu na to, co potrafi zrobi. Np. czy ze wzgldu na to, e jest synem jakiej wanej osoby (przypisanie), czy te ze wzgldu na to, e uzyska fachowe wyksztacenie (osignicia). Ze wsplnot wie si partykularyzm, przypisanie, dyfuzyjno i uczuciowo, ktre s rezultatem np. wanoci pokrewiestwa, stabilnoci i znajomoci ze wszystkimi. Z kolei w wikszoci spoeczestw przemysowych wyania si wzr uniwersalizmu, osigni, specyfikacji i uczuciowej neutralnoci. Zmienne wzoru wykazuj wic tendencj do przemieszczania si z jednego ekstremum do drugiego, chocia rzeczywiste spoeczestwa s mieszanin tych dwch ukadw cech. Wzgldny nacisk zmienia si jednak wyranie i zmienne wzoru mona uzna za precyzyjne narzdzie analityczne do opisu utraty lub wzrostu wsplnoty. Naley jednak pamita, pisz autorzy, e sam Parsons nie zajmowa si bezporednio lokalnymi systemami spoecznymi, lecz spoeczestwem globalnym. Zmiennych wzoru mona jednak uywa w odniesieniu do wszystkich form spoecznego dziaania, ktre wyoniy si z klasycznych dychotomii socjologicznej tradycji i zastosowanie ich w odniesieniu do wsplnoty jest jedynie jednym aspektem o wiele szerszego teoretycznego schematu Parsonsa. Definicje wsplnoty W poprzednim paragrafie zostao opisane zderzenie si teorii socjologicznej z pojciem wsplnoty, podsumowuj autorzy. Obecnie naley dokadnie przeledzi znaczenie terminu wsplnota. (...) George Hillery3 podda analizie 94 rne definicje wsplnoty. (...) Autorzy podsumowuj rezultaty bada Hillery'ego w niej przedstawionej tabeli. Przyjmuj za3

G. A. Hillery Jr., Definitions of Community: Areas of Agreement, w: Rural Sociology, 20, 1955

20

Zjawisko wsplnoty

Hillerym podzia definicji na dwie gwne kategorie: wsplnota w sensie oglnym oraz wsplnota wiejska. Pierwszy typ definicji jest uywaniem terminu wsplnoty jako kategorii pojciowej, podczas gdy drugi odnosi si do pewnego typu wsplnoty. Tendencj do czenia wsplnoty ze rodowiskiem wiejskim, o ktrej mwi Hillery, mona interpretowa jako pozostao socjologicznej niechci do miasta. Zgadzamy si take z Hillerym, pisz autorzy, e poniewa podzia definicji na wsplnoty w sensie oglnym i wsplnoty wiejskie nie ma charakteru logicznego, przeto nie naley rezygnowa z prb okrelenia cech wsplnotowych wsplnoty wiejskiej. Tabela 1: Klasyfikacja wyodrbnionych definicji wsplnoty (za Hillery) Idee lub elementy wyrniane Liczba definicji w definicjach: I. Wsplnota w sensie oglnym A. Interakcja spoeczna 1. Przestrze geograficzna a. Samowystarczalno b. Wsplne ycie pokrewiestwo c. wiadomo pokrewiestwa d. Posiadanie wsplnych celw, norm, rodkw e. Zbir instytucji f. Lokalny charakter grupy g. Indywidualno 2. Obecno pewnych wsplnych cech innych ni przestrze a. Samowystarczalno b. Wsplne ycie c. wiadomo rodzaju d. Posiadanie wsplnych celw, norm, rodkw 3. System spoeczny 4. Indywidualno 5. Totalno postaw 6. Proces B. Zwizki ekologiczne 8 9 2 7 20 2 5 2 1 3 5 5 1 3 1 2 3

Mikoajewska II. Wsplnota wiejska A. Interakcja spoeczna 1. Przestrze geograficzna a. Samowystarczalno b. Wsplne ycie c. wiadomo rodzaju d. Posiadanie wsplnych celw, norm, rodkw e. Lokalny charakter grupy Razem

21

1 3 3 3 5 94

Wyej zaprezentowana tabela sugeruje wedug autorw, e nie wszystkie definicje byy poprawne. Wsplnota nie moe by jednoczenie wszystkim tym, o czym mwi te definicje. (...) Wnioski pynce z analizy Hillery'ego nie skaniaj do optymizmu i nie rozwizuj problemu definicji wsplnoty, pisz autorzy. Aby wyjani, co maj na myli, proponuj przyjrze si bliej kilku definicjom, ktre zyskay popularno dziki analizie Hillery'ego. Sussman zaproponowa np. nastpujc podsumowujc definicj wsplnoty: O istnieniu wsplnoty mwi si wwczas, kiedy interakcja midzy jednostkami ma na celu uwzgldnienie potrzeb jednostek i realizacj celw grupowych (...) Niewielka przestrze geograficzna jest inn cech wsplnoty. (...) Wspomniane cechy spoecznej interakcji, struktury suce gratyfikacji fizycznych, spoecznych i psychologicznych potrzeb oraz ograniczona przestrze fizyczna s w definicji wsplnoty podstawowe4. Uyteczno tej definicji jest jednak powanie ograniczona przez fakt, e dokadne okrelenie celw grupy i celw jednostek jest praktycznie niemoliwe, komentuj autorzy. Kaufman w swoim artykule pt. Toward an Interactional Conception of Community5 twierdzi w zgodnym chrze z tradycyjnymi sformuowaniami przedstawionymi w poprzednim paragrafie e centralizacja, specjalizacja i rozwj stosunkw bezosobowych osabiaj wsplnot. Dwa pierwsze aspekty jego formalnej definicji s podobne do aspektw wymienionych przez Sussmana po4

Marvin B. Sussman (ed.), Community Structure and Analysis, New York, Crowell, 1959, s. 1-2 Harold F. Kaufman, Toward an Interactional Conception of Community, w: Social Forces, 38, 1959

5

22

Zjawisko wsplnoty

pierwsze, e wsplnota jest miejscem (wzgldnie maym) i po drugie, ze wsplnota zaleca ludziom jako styl ycia pewn konfiguracj dziaa i pragnie, czyli instytucje i kolektywne cele. Trzeci aspekt wymieniany przez Kaufmana jest odmienny i dotyczy wsplnego dziaania: ludzie we wsplnocie powinni nie tylko by zdolni do wsplnego dziaania, ale take dziaa wsplnie we wsplnej trosce o ycie6. Interakcyjny model wsplnoty Kaufmana zawiera wic trzy elementy: czonka wsplnoty, wsplnotowe grupy i zrzeszenia oraz fazy i procesy wsplnotowego dziaania. Mwic inaczej: kto, z kim, co robi i kiedy? Takie podejcie nadaje si do analizy np. lokalnej polityki, ale ma niewielkie zastosowanie w badaniach monograficznych nad wsplnot. Trudnoci Kaufmana staj si wyraniejsze w dalszej czci jego artykuu, gdy czciej konceptualizuje on wsplnot (znowu bardzo tradycyjnie) jako zmienn niezalen ni zalen: pole wsplnoty mona potraktowa jak scen, na ktrej gracze i gra s determinowane przez szczeglny ethos lokalnej spoecznoci. Poniewa Kaufman sam przyznaje, e jest to raczej wyliczanie elementw (...) ni dokadny opis ich powiza mona czu si upowanionym do zapytania, gdzie w tym wszystkim jest wsplnota. Poniewa odwouje si do pola wsplnoty, przeto nie jest ona prawdopodobnie scen, pisz autorzy. Czy jest wic ona ethosom, graczami, gr, czy te po prostu lokaln spoecznoci? Czym jednak jest lokalna spoeczno? Semantyczne sztuczki nie mog zastpi cisej definicji. Sutton i Kolaja dodali nowe zmienne do bada nad dziaaniem wewntrz wsplnoty, chocia pomimo tytuu swojego artykuu The Concept of Community (Pojcie wsplnoty)7 nie rozwizali problemu definicji. Wsplnot definiuj w znany nam ju sposb, jako pewn liczb rodzin zamieszkujcych wzgldnie niewielk przestrze, wewntrz ktrej wytwarzaj bardziej lub mniej kompletn spoeczno kulturow definicj przesiknit kolektywn identyfikacj i przy pomocy ktrej rozwizuj problemy wynike z dzielenia tej przestrzeni8. Czterema podstawowymi zmiennymi s dla nich: liczba aktorw, wiadomo dziaania, cel dziaania i odbiorcy dziaania. Prbuj oni poczy pojcie wsplnoty z pojciem wsplnotowego dziaania. W tym celu krzyuj6 7

Ibidem, s. 9-10

Willis A. Sutton, Jivi Kolaja, The Concept of Community, w: Rural Sociology, 25, 19608

Ibidem, s. 197

Mikoajewska

23

wyej wymienione zmienne, budujc 16 polow tabel, ktrej, jak sdz, mona uywa do klasyfikacji wsplnotowego dziaania. W tym momencie, pisz autorzy, powinno sta si oczywiste, e zbudowanie zadowalajcej socjologicznej definicji wsplnoty jest niemoliwe. Podejmuj jednak jeszcze jedn prb i przedstawiaj definicj Talcotta Parsonsa, ktra zdaje si mie sporo zalet. Poddajc pod dyskusj tradycj socjologiczn, z ktrej wyrosy zmienne wzoru Parsonsa, autorzy wskazywali, e partykularyzm, przypisanie, dyfuzyjno i uczuciowo (wraz ze swoimi opozycjami) s kategoriami spoecznego dziaania bez koniecznoci lokalnego odniesienia. Gdy brak takiego terytorialnego odniesienia trudno rozrni midzy dziaaniem spoecznym np. w ramach rodziny i wsi. Dlatego Gidean Sjoberg uzna za konieczne zmodyfikowanie definicji Parsonsa sformuowanej w The Social System i okreli wsplnot jako zesp aktorw dzielcych razem niewielk przestrze, ktra stanowi baz do realizacji wikszej czci ich codziennych dziaa9. Parsons pocztkowo uy okrelenia wspln zamiast niewielk przestrze. Sjoberg zdawa si chcie umieci w definicji informacj o jej rozmiarze; jednake ostatecznie tego nie uczyni. Parsons w swoim artykule zatytuowanym The Principal Structures of Community unika postawienia tego, jak i innych rwnie istotnych pyta. Jak twierdzi Hillery, badania nad wsplnotami mona podzieli dychotomicznie na koncentrujce si na ludziach lub na terytorium. Parsons unika koniecznoci wyboru midzy nimi. Zgodnie z jego robocz definicj (ktra powinna by traktowana jako taka) wsplnota jest ... tym aspektem struktury systemw spoecznych, ktry daje si odnie do terytorialnego usytuowania osb (tzn. jednostek ludzkich traktowanych jako organizmy) i ich aktywnoci10. Dalej nastpuje wane wyjanienie. Kiedy mwi, daje si odnie, nie mam na myli, e jest wycznie bd gwnie zdeterminowany, ale raczej e daje si zaobserwowa i analizowa w odniesieniu do miejscowoci jako centrum uwagi (i oczywicie jest czciow determinant). Terytorialne odniesienie jest wic wedug Parsonsa spraw centraln, chocia podkrela on, e9

Gideon Sjoberg, Community w: J. Gould, W. L. Kolb, Dictionary of Sociology, London, Tavistock, 1965, s. 115

10 Talcott Parsons, The Principal Structures of Community w: jego Structure and Process in Modern Society, oraz w: Carl J. Friedrich, Community, New York, Liberal Arts Press, 1959

24

Zjawisko wsplnoty

nasza uwaga powinna koncentrowa si na osobach dziaajcych w pewnych terytorialnych granicach i dodaje poniewa interesujemy si stosunkami spoecznymi, na osobach dziaajcych w stosunku do innych osb ze wzgldu na terytorialne umiejscowienie stron. (...) Studia nad wsplnot dotycz wic zarwno populacji, jak i miejsca, ktre ona zamieszkuje11. Motywem poddania pod dyskusj owych wicze w definiowaniu, pisz autorzy, bya gwnie ch zademonstrowania niekumulatywnego charakteru wikszoci bada nad wsplnot. Maj oni jednak nadziej, e ich analiza spenia rwnie funkcj pozytywn, ukazujc uniwersalno tego pola, pomimo terminologicznych sporw. Prby sformuowania definicji wsplnoty znalazy si w impasie lub wrcz wyczerpay si. Skania to autorw do spojrzenia na teorie wsplnoty z innego punktu widzenia. Sam Hillery stwierdzi przecie, e istotne s pytania dotyczce natury grup spoecznych, a nie to czy moliwe jest istnienie 94 definicji wsplnoty. Bardziej owocne zdaje si autorom przeledzenie odmiennych nurtw lub podej w badaniach nad wsplnot ni podejmowanie prb zakoczenia definicyjnej debaty. Proponuj wic uzna tymczasowo, e wsplnota jest tym, co analizuj studia nad wsplnotami, podobnie jak inteligencja jest tym, co mierzy test inteligencji. Podejcie ekologiczne (...) Charakterystyczn cech ekologicznych definicji wsplnoty jest to, e niektre z nich nawet nie wspominaj o spoecznych interakcjach. Ekologowie widz bowiem wsplnot w sposb szczeglny, traktujc solidarno oraz wsplne interesy jej czonkw jako funkcj wsplnego zamieszkiwania. W swoim pimiennictwie kad nacisk na fizyczn natur rodowiska, w ktrym rezyduje ycie. Jedn z gwnych przesanek podejcia ekologicznego jest zaoenie, e istnieje cigo w yciowych wzorach wszystkich form organicznych12. Termin human ecology (ludzka ekologia) zosta wprowadzony w 1921 roku przez Parka i Burgessa w ich An Introduction to the Science of Sociology i od tego czasu utrzymuje si skonno ekologw do biologicznych11 12

Ibidem, (Friedrich) s. 250

Amos Hawley, Human Ecology: A Theory of Community Structure, New York, Ronald, 1950, s. v

Mikoajewska

25

analogii i do uywania terminw biologicznych (co najmniej jako metafor). Inn charakterystyczn cech podejcia ekologicznego jest pooenie nacisku na przestrzenne konsekwencje organizacji spoecznej. Praca Amosa Hawleya Human Ecology: a Theory of Community Structure jest najbardziej zwartym i teoretycznie rozwinitym reprezentantem teoretycznego stanowiska ekologw. Hawley pisze: wsplnota bya zawsze podobna do jednostkowego organizmu. Wzajemne powizania midzy jej czciami s tak bliskie i konieczne (...) e oddziaywanie na jedn z jej czci jest natychmiast dalej transmitowane. Co wicej, wsplnota nie tylko jest mniej lub bardziej samowystarczaln caoci zawierajc sama w sobie zasad swojego wasnego procesu yciowego, ale rwnie rozwija si lub ma naturaln histori z wyranie okrelonymi stadiami modoci, dojrzaoci, starzenia si. Jest wic caoci rn od swoich czci, posiadajc moc i moliwoci niedostpne dla jej czci. Jeeli nie jest organizmem, to jest co najmniej superorganizmem.13 Powyszy cytat zawiera wszystkie elementy ekologicznej analogii z biologi. Hawley poddaje pod dyskusj natur biotycznej wsplnoty i miejsca czowieka w niej. 0 biologicznej wsplnocie (chocia mg napisa o ludzkiej wsplnocie) pisze on: jest ona wzorem symbiotycznych i czcych powiza, ktre tworz si w danej populacji i s w przyrodzie kolektywn reakcj na rodowisko, konstytuujc przystosowanie organizmu do rodowiska14. Hawley i inni ekologowie uwaaj, e typowy socjologiczny nacisk na unikalno czowieka (np. z powodu jego zdolnoci do tworzenia kultury) jest przesad. Ekologia w swym najlepszym wydaniu dostarczya ostrych i trafnych opisw przestrzennych aspektw wsplnot. W pewnych przypadkach mona zasadnie twierdzi, e pytanie o to jak ludzie wi si ze sob, aby y w swoim rodowisku, ustpuje miejsca opisowi wsplnotowej struktury w terminach otwartych i mierzalnych cech15. Wad ekologii jest jednak brak wyjanie tych stosunkw. Ekologia oddaje si wic bardziej stawianiu hipotez na temat wsplnoty ni ich testowaniu. Gdy klasyczne podejcie ekologiczne (rozwinite przez Szko Chicagowsk w latach trzydziestych13 14 15

Ibidem, s. 50 Ibidem, s. 87 Ibidem, s. 73

26

Zjawisko wsplnoty

dwudziestego wieku) poczono z innymi podejciami, np. z weberowsk koncepcj klas, umoliwio to wypracowanie bardziej dynamicznych i socjologicznie zadowalajcych wyjanie przestrzennych wzorw i procesw. (...) Ekologowie formuuj definicje wsplnoty, ktre nie rni si od definicji przyjmowanych przez innych socjologw, chocia wykazuj skonno do omijania spoecznych interakcji. Hawley np. pisze: mwic formalnie, wsplnota opisuje struktur powiza, dziki ktrej lokalna populacja radzi sobie z wymogami dnia codziennego16. Cho definicja ta jest uderzajco podobna do definicji Parsonsa, to jednak w konsekwencji ich rnych zainteresowa doszli oni do radykalnie odmiennych wyjanie wsplnoty. Tak jak inni socjologowie, ekologowie podkrelaj korzyci pynce z bada nad caociami tak maymi jak wsplnota. Ponadto Hawley rozbraja krytyk, piszc, e ekologowie nie maj ambicji wyczerpania wszystkich moliwych podej do wsplnoty, poniewa nie zajmuj si oni psychologi, postawami, sentymentami, motywami itp. (...) nie dlatego, e uwaaj je za niewane, lecz dlatego e ich zaoenia i sposb widzenia czowieka nie pozwalaj na tak analiz. Z drugiej strony, wyniki bada ekologicznych dostarczaj ram, czyli wiedzy o wsplnotowej strukturze, ktra powinna by uyteczna w badaniach psychologicznych17. Co dokadnie ekologowie maj na myli, gdy mwi o wsplnotowej strukturze? Z ca pewnoci nie maj na myli postaw jednostek, lecz wasnoci zbiorowoci. Bdem ekologicznym w socjologii nazywa si faktycznie formuowanie stwierdze o jednostkach na podstawie danych dotyczcych zbiorowoci. Hawley stwierdza, e wsplnotowa struktura oznacza pewien rodzaj przyporzdkowania odosobnionych lub w jaki inny sposb rozrnialnych czci (...) wszystkim istotnym funkcjom i ich wzajemnym powizaniom, dziki ktrym lokalna populacja utrzymuje si przy yciu. Wsplnotowa struktura istnieje niezalenie od poszczeglnych jednostek, poniewa pokolenia zmieniaj si, nie niszczc wzoru wzajemnej zalenoci, ktry konstytuuje wsplnot18. Hawley wymienia czci, ktre wytwarzaj cao, jak np. rodzina, zwizki, zrzeszenia terytorialne, kategorie (wiek, pe, klasa), kliki, kluby, krgi towarzyskie, zrzeszenia ssiedzkie, itp. Hawley stawia take16 17 18

Ibidem, s. 180 Ibidem, s. 206 Ibidem, s. 206

Mikoajewska

27

istotne pytanie, nie dostarczajc jednak odpowiedzi: O ile wymienione elementy s skadowymi wsplnoty? Testem byby tu stopie, w ktrym oddziauj one na funkcjonowanie wsplnoty jako caoci. Moe to by jednak trudne do okrelenia. Jest to bowiem sprawa ich odpowiednioci, jeden z podstawowych problemw nauk spoecznych. Zaley ona w tym przypadku od jasnoci definicji elementw skadowych wsplnoty. Wymaga to z kolei dalszych bada nad wsplnotow struktur19. Jak wida, podsumowuj autorzy, ekologowie nie s wiadomi pewnych problemw, ktre rodzi ich podejcie. Wsplnoty jako organizacje Podejcie ekologiczne bazowao na analogii z organizacj biologiczn. Istnieje rwnie inna tradycja, ktra traktuje wsplnot jako organizacj w bardziej socjologicznym sensie. Szereg wspomnianych ju definicji wsplnoty (jak np. definicje Sussmana, Kaufmana, Suttona, Kolaja) mwi o celach lub dziaaniu. Spoeczne uporzdkowanie suce osiganiu podanych celw nazywano jednak zwykle organizacj a nie wsplnot. Niektrzy socjologowie uznali jednak za uyteczne potraktowanie wsplnoty jako organizacji. Hillery kontynuuje swoje wiczenia w definiowaniu w ksice Communal Organizations: A Study of Local Societies. Wybiera do porwnania 3 systemy spoeczne: wie, miasto oraz instytucj totaln lub opiekucz. Definiuje wie jako may, rolniczy sposb zamieszkiwania, a miasto (podajc za Louisem Wirthem) jako wzgldnie du, gsto zaludnion osad, zamieszka na stae przez spoecznie heterogeniczne jednostki. Definicj instytucji totalnej przyjmuje od Goffmana: jest to system spoeczny, ktry nie tylko dy do regulowania caego ycia mieszkacw, ale rwnie stwarza bariery przeciw interakcji ze wiatem zewntrznym. Celem Hillery'ego jest zbudowanie teorii wsplnoty poprzez odwoanie si do tych trzech typw organizacji. W jakim stosunku do tych trzech typw spoecznych systemw pozostaje wsplnota, pyta Hillery, twierdzc, e dotychczas nie rozwinito zadowalajcej metody szacowania wsplnotowoci. Hillery decyduje si nada nazw wsplnoty wsi na tej podstawie, e w swym przegldzie definicji nie znalaz takiej, ktra wyranie stwierdzaaby, e zjawiska19

Ibidem, s. 218

28

Zjawisko wsplnoty

wsplnoty w takim systemie spoecznym nie znaleziono. Zakada si wic zwykle, e wie jest wsplnot, chocia wsplnot mona znale take w innych typach systemw spoecznych. Wie staje si wic dla Hillery'ego punktem odniesienia do porwna z innymi systemami spoecznymi (miastem i instytucj totaln), ktrych wsplnotowo jest bardziej wtpliwa. Uznajc wie za wsplnot, dodaje przymiotnik ludowa. Traktujc w ten sposb wsplnoty jako przedmioty, formuuje osiem logicznie moliwych hipotez, porwnujc je z danymi na temat trzech spoecznych systemw. Hipotezy te dotyczyy istnienia jakociowych i ilociowych rnic midzy ludow wsi, miastem i instytucj totaln. (...) Procedura Hillery'ego jest podobna do tej, ktr stosowa do analizy definicji wsplnoty. Wyodrbni dziewitnacie komponentw lub cech wsi, zintegrowanych wedug trzech poj: przestrzeni, kooperacji, rodziny. Nastpnie porwna miasto i instytucj totaln wedug tych samych dziewitnastu komponentw. Jeli chodzi o miasto, doszed do wniosku, e rnice maj charakter stopnia a nie w rodzaju tzn., e ludowa wie i miasto mog by widziane jako warianty rzeczy tego samego typu (...) istniejcej na kontinuum. Odnoszc swoje dziewitnacie komponentw do instytucji totalnej, stwierdza jednak, e trzy rnice s jakociowe. Instytucje totalne s wic caociami innego typu ni miasto lub ludowa wie. Cytujc Parsonsa, Hillery pisze, e definicyjn cech organizacji (...) jest dominowanie orientacji na osiganie specyficznych celw. Cecha ta odrnia organizacj od takich grup, jak rodzina, ktra jest jedynie czciow organizacj, cho wikszo innych grup pokrewiestwa nie jest nawet tym. Odnosi si to rwnie do lokalnych wsplnot, regionalnych subspoeczestw, czy te do spoeczestwa postrzeganego jako cao, np. do narodu20. Hillery kontynuuje jednak swoje poszukiwania teorii wsplnotowej organizacji, jak sugeruje wspomniany tytu jego ksiki. Przez wsplnotow organizacj rozumie on przede wszystkim system instytucji stworzonych przez ludzi, ktrzy yj razem. Jednake wsplnotowej organizacji brak celu: Powody ycia razem sprowadzaj si czsto do urodzenia si w tym samym regionie, gdy wszystkie wsplnotowe organizacje zajmuj okrelone terytorium. Uznaje wic, e pewne specyficzne powody (lub cele) skupiaj ludzi razem w okrelonych wsplnotowych organizacjach, ale mieszkacy20

Hillery, op. cit., s. 142

Mikoajewska

29

danego terytorium zawsze angauj si w dziaania, ktre nie maj zwizku z tym, co ich pocztkowo pocigao. Migrant mg uda si do miasta w poszukiwaniu pracy, ale on rwnie eni si, bawi si, chodzi do kocioa itd21. Analizujc zagadnienia migracji, Hillery dotyka wic problemu zderzania si tego, co narodowe z tym, co lokalne. Uznaje, e w skad wsplnotowych organizacji wchodzi wiele rnych grup, z ktrych niektre s zorientowane narodowo, a inne lokalnie. Powizania midzy tymi grupami nie zostay jednak zbadane. Wsplnoty jako mikrokosmos Omawiane aktualnie podejcie jest szczeglnie zainteresowane poznawaniem procesw makrospoecznych na podstawie danych pochodzcych z bada nad wsplnot. Maurice Stein w ksice pt. The Eclipse of Community (Zamienie wsplnoty)22 poddaje pod dyskusj rosnc zaleno i upadek lokalnej autonomii w rezultacie spoecznych procesw urbanizacji, industrializacji i biurokratyzacji. Ksika ta reprezentuje bardziej ogln tendencj w dziedzinie bada nad wsplnot do stawiania czoa dwm problemom: trudnoci z formuowaniem uoglnie na podstawie bada nad pojedynczymi wsplnotami oraz zapotrzebowanie na adekwatne ramy teoretyczne pozwalajce na umieszczenie studiw nad wsplnot w kontekcie zachodzcych zmian. Stein na pocztku swej ksiki omawia badania amerykaskie Roberta Parka i innych ekologw ze Szkoy Chicagowskiej, jak np. badania Lyndsw nad Middletown i Lloyda Warnera w Yankee City, ktre przeprowadzono w latach 20tych i 30ych. Interpretuje ich prace jako studia przypadku wskazujce na sposoby, w jakie procesy spoeczne na szerok skal ksztatuj sprawy ludzkie na poziomie lokalnym23. Chodzio tu o procesy urbanizacji, industrializacji i wzrostu biurokracji. Stein pierwszy przyzna, e jego wyjanienia dotycz studiw przypadku i e badania wsplnot byy zawsze ograniczone do okrelonego czasu i przestrzeni. Jednake, chocia studia te nie byy w adnym statystycznym sensie reprezentatywne, to jednak dotyczyy wsplnot, ktre podlegay procesom21 22 23

Ibidem, s. 185-6 Maurice Stein, The Eclipse of Community, New York, Harper&Row, 1964 Ibidem, s. 1

30

Zjawisko wsplnoty

strukturalnych przeksztace w mniejszym lub w wikszym stopniu podobnym do tych, ktre miay miejsce we wszystkich miastach amerykaskich i mona je potraktowa jako pewien rodzaj laboratorium w badaniach nad procesami reprezentatywnymi dla Ameryki. Najlepsze badania nad wsplnotami dotyczyy wanie tych przejciowych procesw. (...) Istnieje zwizek midzy trzema omawianymi przez Steina procesami (urbanizacj, industrializacj, biurokratyzacj) a tytuem jego ksiki (Zamienie wsplnoty). Stein pisze: we wsplnotach amerykaskich dziaaj nadal te same yciowe procesy, ktre opisywali Lyndsowie w Muncie. Formalne wartoci i wzory tradycyjne s coraz czciej odrzucane. (...) Wizi wsplnotowe we wszystkich sferach ycia staj si coraz bardziej zalene od centralnych autorytetw i ich lokalnych filii. Z drugiej strony, osobista lojalno zmniejsza swj zasig, osabiajc wizi narodowe, regionalne, wsplnotowe, rodzinne cznie ze zobowizaniem wobec spjnego obrazu samego siebie. (...) Przedmiecie jest fascynujce, poniewa ujawnia owo zamienie wsplnoty w jednym ze swoich najciemniejszych momentw24. Autorzy jednak nie zgadzaj si z ostatnim stwierdzeniem i uwaaj je za empirycznie faszywe. Cytuj je gwnie po to, by zilustrowa sposb argumentowania Steina. Procesy urbanizacji, industrializacji, biurokratyzacji zaamuj wic rzekomo wspomniane wyej kompleksy zwizkw grup pierwotnych, powodujc zamienie wsplnot. Martindale w swym artykule stwierdza jednak, e Stein uywa terminu wsplnota tak jakby odnosi si on do wszystkiego, co byo kiedykolwiek przy jego pomocy opisywane, cznie z miastem. Rwnoczenie urbanizacja jest niekonsekwentnie traktowana jako jeden z procesw, ktry powoduje zamienie wsplnoty. Jeeli miasto jest wsplnot i jeeli urbanizacja jest rozprzestrzenianiem si wzoru typowego dla miast, wwczas logicznie urbanizacja staje si dziwacznym sposobem tworzenia wsplnoty, a nie jej destrukcji25. Steina mona wic obwinia nie tylko o zatarcie rnicy midzy wsplnotami i ich opisem, ale take o wprowadzanie ocen do definicji pojcia wsplnoty, podsumowuj autorzy. (...)24 25

Ibidem, s. 329

Don Martindale, The Formation and Destruction of Communities, London, 1964, s. 66

Mikoajewska Badania wsplnot jako metoda

31

Stein interesowa si wic wsplnot o tyle, o ile mg na jej podstawie wnioskowa o szerszych procesach spoecznych. Mwic inaczej, wsplnota nie bya dla Steina przedmiotem bada samym w sobie, ale badanie wsplnot byo metod zbierania danych ilustrujcych pewne uoglnienia. Podobne podejcie przyjli Havinghurst i Jansen w swoim raporcie na temat trendw w badaniach nad wsplnotami: Badania nad wsplnotami nie s gazi socjologii, ekologii, demografii, czy psychologii spoecznej, lecz form badania socjologicznego sucego rnym celom badawczym26. Takie podejcie do bada wsplnotowych skania socjologa do stawiania pyta odmiennych ni wwczas, gdy wsplnota jest traktowana jako przedmiot bada sam w sobie. Arensberg i Kimball pisz: tradycyjne badania wsplnotowe maj na celu wyodrbnienie waciwoci, ktre j wyrniaj. Sami s jednak zwolennikami podejcia alternatywnego, traktujcego studia wsplnotowe w ich fazie opisowej jako drog suc uchwyceniu czystych faktw spoecznych i psychologicznych. (...) Badania wsplnotowe jako metoda s jedn z wielu moliwych technik obserwacji, w ktrych rol centraln peni intensywne zaangaowanie si badacza (jak to mwi Arensberg i Kimball), ktre moe mie pewien niekorzystny wpyw na zebrane przez niego dane, rodzc problem ich wanoci. Obserwacja korzysta z innych procedur kontroli i weryfikacji wanoci danych ni metody statystyczne, czy eksperymentalne. W najlepszym razie badania wsplnotowe s eklektyczne, uywajc oprcz obserwacji wielu innych technik. Badanie wsplnotowe jako metoda ma t zalet, e pozwala badaczowi zbliy si coraz bardziej do wzajemnych powiza midzy danymi. Ma jednak t wad, e przybiera form nieporwnywalnej, jedynej w swym rodzaju monografii. Badacz wsplnoty, przeciwnie do etnografa badajcego spoeczestwa pierwotne, rzadko chce bada wsplnot w caoci. Badania nad wsplnot s badaniem, jak to wyrazi Arensberg, zachowania ludzi we wsplnotach. Badacz terenowy nie musi wic wiedzie wszystkiego o wsplnocie, lecz jedynie to jak dane, ktre zbiera, s26

R. J. Havighurst, A. J. Jansen, Community Research, w: Current Sociology XV, 1967, s. 7

32

Zjawisko wsplnoty

powizane z jego teori przed, w trakcie i po intensywnym zaangaowaniu si w obserwacj. Wsplnoty jako typy: kontinuum wiejskomiejsko Rozumienie wsplnot jako typw jest bliskie klasycznej tradycji Tnniesa. Najbardziej si te ono rozpowszechnio. Dychotomia miejskowiejsko wesza do jzyka codziennego i opiera si wszelkim prbom jej zlikwidowania. Wsplnotowe typologie sprowadzaj si bowiem gwnie do kontinuum wiejskiemiejskie, gdy wszystkie inne typologie traktuj to kontinuum jako punkt wyjcia do przedstawienia jego wariantw lub do sprzeciwienia si mu. Naley zda sobie spraw z tego, podkrelaj autorzy, e typologiczne podejcie do wsplnoty jest rwnie teori zmiany spoecznej. Jej celem nie jest wycznie klasyfikowanie wsplnot tak jak motyli, ale rwnie powiedzenie czego na temat natury i kierunku procesw spoecznych. Myl leca u podoa kontinuum miejsko wiejsko nie jest nowa. Leaa u podoa Gemeinschaft i Gesellschaft Tnniesa oraz kontinuum wiemiasto Hillery'ego. Najlepiej znanym wspczesnym przedstawicielem tej tradycji jest Robert Redfield. Redfield w swojej ksice The Folk Culture of Yucatan, opublikowanej w 1941 roku, wyrni 5 cech spoecznoci wiejskiej. W swoich badaniach sprawdza prawdziwo oglnej tezy, e rosnca utrata izolacji wraz z towarzyszcym jej wzrostem heterogenicznoci rodzi spoeczn dezorganizacj, wiecko i indywidualizacj. Postulowa kontinuum wiejsko miejsko, na ktrym mona by uporzdkowa wsplnoty. Jego opis spoecznoci wiejskiej jest jednak peniejszy od opisu spoecznoci miejskiej, ktra jest widziana jako jej antyteza. Cechy spoecznoci wiejskiej opisuje nastpujco: Jest to spoeczno maa, izolowana, niepimienna, homogeniczna, z silnym poczuciem solidarnoci grupowej. Sposoby ycia podlegaj konwencjonalizacji, tworzc zwarty system zwany kultur. Zachowanie jest tradycyjne, spontaniczne, bezkrytyczne, o charakterze osobistym (tj. brak mu legislacji, nawyku eksperymentowania i refleksji nad intelektualnymi celami). Pokrewiestwo, jego zwizki i instytucje s klasyfikujcymi kategoriami dowiadczenia, a grupa rodzinna jest jednostk dziaania. wito dominuje nad wieckoci. Gospodarka opiera si na statusie, a nie na

Mikoajewska

33

rynku27. W typologii wsplnot w brak specyfiki jak i nacisku moe by zarwno zalet, jak i wad. Zalet jest to, e taka wielo cech sugeruje rnorodno zwizkw przyczynowych. Wad jest to, e nie wiadomo, co jest przyczyn, a co jest skutkiem, co ma status zmiennej niezalenej, a co zmiennej zalenej. Jednake Minar, bdcy zwolennikiem tej typologii, zauwaa: gdybymy znali odpowied na te wszystkie pytania, moglibymy zrezygnowa z budowania typw idealnych28. Redfield wyranie pisze, e typ ten (tzn. spoeczno ludowa) jest wyimaginowan caoci stworzon po to, aby pomc nam w zrozumieniu rzeczywistoci29. Jeeli ludowa spoeczno stanowi jeden kraniec kontinuum i jej cechy s bardzo podobne do tych, ktre zwykle czymy z pojciem wsplnoty, komentuj autorzy, trudno unikn wniosku, e na tym kontinuum empiryczna wie mieci si z dala od bieguna spoecznoci ludowej, bdc coraz mniej wsplnot. Majc ten wniosek w pamici, autorzy proponuj przyjrze si ponownie charakterystyce ludowej spoecznoci. Spoeczno ludowa jest spoecznoci niewielk: czyli im wiksza wsplnota, tym wiksza jej miejsko. Spoeczno wiejska jest spoecznoci izolowan: czyli im mniej izolowana, tym bardziej miejska. Izolacja jest poow caoci, ktrej drug poow jest bezporednie komunikowanie si midzy czonkami spoecznoci: czyli im mniej bezporedniego komunikowanie si, tym bardziej miejska jest wsplnota. Czonkami spoecznoci ludowej s ci, ktrzy pozostaj zawsze w ramach niewielkiego terytorium, ktre zajmuj: czyli im wiksza ruchliwo w przestrzeni, tym bardziej miejski sposb zamieszkiwania. Ludzie tworzcy spoeczno ludow s do siebie podobni: czyli im bardziej heterogeniczna jest dana wsplnota, tym bardziej jest ona miejska. Redfield stwierdza rwnie, e w takiej spoecznoci nie ma wiele zmian: czyli im wicej zmian, tym bardziej miejska spoeczno. Czonkowie spoecznoci ludowej maj silne poczucie przynalenoci do siebie: czyli spoeczno miejska jest prawdopodobnie anomijna. Spoeczno ludow scharakteryzowalimy wic jako27 Robert Redfield, The Folk Society, w: American Journal of Sociology, 52, 1947, s. 293 28

H. Minar, Community-Society Continua, w: International Encyclopedia of Social Sciences, vol. 3, s. 177 Redfield, op. cit., s. 295-7

29

34

Zjawisko wsplnoty

niewielk, izolowan, niepimienn, homogeniczn, z silnym poczuciem grupowej solidarnoci i jeeli scharakteryzujemy spoeczno miejsk jako jej przeciwiestwo, tzn. jako spoeczno du, nieizolowan, pimienn, heterogeniczn, pozbawion silnego poczucia solidarnoci zbliymy si do sawnej koncepcji miejskoci jako stylu ycia Wirtha30. Omawian typologi i zarazem konceptualizacj zmiany spoecznej na kontinuum miejskowiejsko krytykuje si. Warto odnotowa, pisz autorzy, e celem tej typologii, przynajmniej w przypadku wsplnotowych bada, jest ulokowanie ich w relacji do siebie nawzajem jak i w oglnym teoretycznym schemacie. Gwnym zarzutem przeciw niej jest umieszczanie zwizku spoecznego w specyficznej przestrzeni. Typologia ta rwnie skierowuje uwag na miasto jako rdo zmiany spoecznej i pomija szereg wartoci i sposobw ycia jednostek na ludowym kracu kontinuum. Oscar Lewis, krytyk Redfielda pisze: (...) na pytanie postawione przez Redfielda, o to, co dzieje si z izolowan homogeniczn spoecznoci, gdy wejdzie ona w kontakt ze zurbanizowanym spoeczestwem, nie mona prawdopodobnie odpowiedzie w sposb naukowy, gdy pytanie jest zbyt oglne i sformuowane w terminach nie pozwalajcych na zebranie potrzebnych danych. Potrzebne s informacje o rodzaju spoecznoci miejskiej, o warunkach kontaktu, jak i szereg innych specyficznych danych historycznych31. Redfield faktycznie tak sformuowa swoje podstawowe pytania, e spoecznoci ludowe wydaj si bardziej zorganizowane ni miasta. Jego typologia pomija moliwo stabilizacji i sukcesu w yciu miejskim. Co wicej, w oczach klasycznych badaczy wsplnoty spoeczno ludowa Redfielda ma sens wartociujcy. Zawiera w sobie, jak pisze Lewis, star myl Rousseau o ludziach prymitywnych jako szlachetnych dzikusach i wniosek, e wraz z cywilizacj idzie upadek czowieka. Joseph Gusfield wykorzystuje dane z Indii, aby dowie przypadkw bdnego umieszczania na kontinuum miejskowiejsko. Twierdzi, e zudne jest zaoenie, e tzw. spoeczno ludowa, czy te tradycyjna istniaa zawsze w obecnej postaci, nie zmieniajc si w przeszoci. Podobnie zudna jest wiara, e spoeczno wiejska ma homogeniczn30

Louis Wirth, Urbanism as a Way of Life, w: American Journal of Sociology, 44, 1938 Oscar Lewis, Life in a Mexican Village: Tepoztlan Restudied, Urbana, University of Illinois Press, 1951, s. 434

31

Mikoajewska

35

struktur spoeczn. Stare nie musi by koniecznie zastpowane przez nowe. Wrcz przeciwnie, ludowe i miejskie kultury, jak si zdaje, maj due zdolnoci do wspistnienia, przystosowujc si do siebie nawzajem. W rzeczywistoci kultura miejska wcale nie musi osabia kultury ludowej, lecz moe j wzmacnia. Badania nad tradycyjnymi wiejskimi wsplnotami w Meksyku prowadzone przez Manupla Avila rwnie dowodz, e Redfield w pewnych punktach si myli.32 Avila np. stwierdzi, e 3 badane wsplnoty charakteryzoway si zdolnoci do ekonomicznego wzrostu, a chopi byli nie tylko wraliwi na siy rynkowe, ale take zainteresowani popraw swojej sytuacji. (...) Mona wic wykaza, pisz autorzy, e wiejski kraniec kontinuum nie stanowi jakiego prostego typu niezmiennej caoci. Podobnie kraniec miejski, wbrew temu co sdzi np. Wirth, nie daje si skonceptualizowa jako prosty sposb ycia. Szczeglnie kopotliwe jest tu zjawisko tzw. miejskich wsi. Lewis wykaza, e w Mexico City chopi przystosowuj si do ycia miejskiego o wiele atwiej ni to przewidywaa teoria ludowymiejski. Mader uy sformuowania zamknicie w kapsuce, aby opisa sytuacj migrantw we Wschodnim Londynie, ktrzy cho mieszkali w miecie, nie yli miastem. Chocia jedni byli miejscy z urodzenia a inni urbanizowali si, to jednak nikt nie mg powiedzie, e urbanizacja zostaa im narzucona si33. Gans w swoim artykule34 twierdzi, e centralne przestrzenie miast nie s w adnym razie homogeniczne i e ekologiczne oraz typologiczne podejcie nie jest wystarczajco czue do badania tych zjawisk. Twierdzi, e lepszym narzdziem s klasa i cykl rodzinny, gdzie klasa jest najlepszym wskanikiem indywidualnej moliwoci wyboru, a cykl rodzinny determinuje prawdopodobn przestrze wyboru. Gans konkluduje, jeeli nie ma zbienoci midzy sposobem ycia a sposobem zamieszkiwania i jeeli sposb ycia jest bardziej funkcj klasy i cyklu ycia ni ekologicznych atrybutw sposobu zamieszkiwania, wwczas nie mona sformuowa socjologicznej definicji miasta35. Autorzy32 33

Manuel Avila, Tradition and Growth, University Chicago Press, 1969

P. Mayer, Migrancy and the Study of Africans in Towns, w: American Anthropologist, 64, 1962, s. 59134

H. J. Gans, Urbanism and Suburbanism as Ways of Life, w: A. M. Rose (ed.), Human Behaviour and Social Processes, London, Routledge, 1952 Ibidem, s. 643

35

36

Zjawisko wsplnoty

rozszerzaj ten wniosek, twierdzc, e nie mona sformuowa socjologicznej definicji adnego typu zamieszkiwania, co pozbawia kontinuum miejsko wiejsko sensu. Pomimo krytyki typologia Redfielda cigle wywiera silny wpyw na badaczy. Ma ona moc heurystyczn, bdc wzgldnie prostym sposobem konceptualizacji zmiany spoecznej i klasyfikowania wsplnot. Mona spotka rne nowe warianty tej typologii, cho kontinuum miejsko wiejsko stanowi w nich zawsze punkt wyjcia. Np. Nancie L. Gonzalez uya okrelenia neoteric society do opisu wsplnot tworzonych przez ludzi z Karaibw. Twierdzi ona, e ten typ spoecznoci przecina kontinua wiejskimiejski, ludowymiejski. Barrios lub inaczej szaasowe miasta otaczajce due miasta Karaibw i Ameryki aciskiej nie s zamieszkae ani przez ludzi prymitywnych, ani przez chopw i albo s pozbawione tradycji, albo jest ona bardzo pytka i wspczesna. Owe neoteric society charakteryzuj si zrnicowanym pochodzeniem etnicznym i narodowym mieszkacw, wzgldn ndz, otwartoci, wieckoci, kontaktami typu facetoface, brakiem apatii w ich stosunku do wiata i wasnej przyszoci. W swych organizacjach opartych na pokrewiestwie, s bardziej zwizani z matk. Gonzales podsumowuje: Poszukiwanie podobiestw midzy wiejsk organizacj a barriosem jest niesuszne. By moe, mamy tu do czynienia z nowymi typami organizacji spoecznej, ktre jedynie zewntrznie s podobne do organizacji wiejskiej, ale ktre s strukturalnie i funkcjonalnie cakowicie odmienne z racji ich powizania z wyszymi poziomami integracji36, czyli samymi miastami. Gonzales uznaa jednak za korzystne sformuowanie typu idealnego wsplnot, ktre badaa. Anthony Richmond z kolei tak rozszerzy kontinuum wiejskomiejsko, e wczy spoeczestwa postindustrialne. (...) Wsplnoty postindustrialne, lub raczej spoeczne sieci s to systemy spoeczne, w ktrych okrelone formy interakcji spoecznych przebiegaj za porednictwem sieci komunikowania si utrzymujcych si dziki takim rodkom, jak telefon, telex, telewizja, szybkie samoloty itp. Takie zwizki s niezalene od bazy terytorialnej, od kontaktu facetoface, a take nie wi si z uczestnictwem w organizacji formalnej. Zachowaniem rzdzi tu staeNancie L. Gonzalez, The Neoteric Society w: Comparative Studies in Society and History, 12, 197036

Mikoajewska

37

sprzenie zwrotne z wysoce kompetentnymi magazynami informacji i procesy odzyskiwania oparte na dyfuzyjnych sieciach wspzalenych systemw komunikowania si37. (...) Schnore i Duncan, przedstawiciele neo ekologicznej szkoy amerykaskiej, sugeruj take, e wiejskie i miejskie wsplnoty mona uporzdkowa na wielowymiarowym kontinuum. Rnice midzy miastem i wsi wci maj bowiem charakter zasadniczy, cho cigle malej. Demonstruj to przy pomocy danych demograficznych o rozmiarze wsplnoty, stopniu zmian, zagszczeniu, czasie zasiedlenia i niezalenoci (czy zaley od innych wsplnot?), skadzie pod wzgldem wieku, pci oraz stopiu ruchliwoci. Kiedy jednak mwi o strukturalnych aspektach wsplnoty trudnych do umieszczenia na ich mapie ekologicznej, nie potrafi wskaza rnic wedug wymiaru miejskowiejsko. Jak to podsumowuje Schnore, nie ma nic dziwnego w tym, e socjologiczne rozumienie wsplnoty jest na prymitywnym poziomie, poniewa wielorakie nici wzajemnych powiza czyni za wsplnoty bardzo zoony system. Dodaje jednak, e analiza struktury wsplnoty jest wanym zadaniem socjologa38. Nie naley by a takim pesymist, komentuj autorzy, gdy poza kontinuum miejskowiejsko istniej inne, bardziej obiecujce podejcia do analizy wsplnoty, o ktrych sami mwi w nastpnym paragrafie. Wsplnota, lokalno, sie W tym ostatnim paragrafie autorzy chc wskaza na kierunki, w ktrych zmierzaj wspczesne im rozwaania nad pojciem wsplnoty. S one rwnie daleko od spjnej teorii wsplnoty jak zawsze, cho przesuniciu uleg teren dyskusji. Dyskusja obecnie toczy si midzy tymi, ktrzy uwaaj wsplnot za waciwy przedmiot docieka socjologicznych, chocia byliby za zmian terminologii a tymi, ktrzy odmawiaj badaniom nad wsplnotami sensu. Ci, ktrzy uwaaj, e wsplnota stanowi sensowny przedmiot docieka socjologicznych, musz rozwiza problem definicji i wartociowania. Musz odej od konceptualizacji wsplnot jako Gemeinschaft. Jak pisze John37

Anthony Richmond, Migration in Industrial Societies, w: J. A. Jackson (ed.), Migration, London, Cambridge U. P, 1969, s. 272 Schnore, Community, w: N. Smelser (ed.), Sociology, New York, Wiley, 1967, s. 114

38

38

Zjawisko wsplnoty

Jackson, Gemeinschaft oznacza powrt na trop naturalnych wiejskich utopii, ktre rzekomo tworz naturalne warunki dla czowieka i od ktrych odchodzenie jest traktowane jako dewiacja, ktrej towarzyszy dezorganizacja i zagroenie ustalonej harmonii zwizkw Gemeinschaft wynikej z ycia w sztywnych spoecznych ramach39. Wartociujce oceny stanowi wic jeden problem, a dwuznaczno drugi. Knig wykaza, e dwuznaczno jest ju zawarta w niemieckich derywacjach sowa Gemeinschaft (Gemeinschaft, Gemeinde, Gemeinderschaft), a szczeglnie w rozumieniu wsplnoty jako jednostki administracyjnej i jako rzeczywistoci spoecznej40. Margaret Stacey proponuje ucieczk od problemu definicji wsplnoty poprzez cakowite zrezygnowanie z uywania terminu wsplnota. Instytucje o charakterze lokalnym, ktre s wzajemnie powizane, twierdzi Stacey, mog tworzy lokalny system spoeczny warty socjologicznej uwagi. Nie chce ona nazywa go wsplnot, gdy wsplnota nie jest dla niej pojciem. Inaczej mwic, Stacey twierdzi, e dyskusja na temat wsplnoty kryje w sobie pewn gbsz tre. Pod jej przykrywk ukrywa si bowiem powaniejsza niezgoda pojciowa, co do tego, czy wsplnota jest przestrzeni geograficzn, poczuciem przynalenoci, stosunkiem nie majcym zwizku z prac itd. Socjologowie powinni raczej skoncentrowa uwag na instytucjach i ich wzajemnych powizaniach z okrelonym terytorium. Nie interesuje jej to, czy terytorium jest izolowane, czy te nie. Pisze np. wpyw zmiany majcej rdo zewntrzne na stosunki spoeczne wewntrz okrelonego terytorium jest bardziej interesujcym przedmiotem bada41. Stacey twierdzi, e w sposb zasadny mona mwi o tworzeniu i utrzymywaniu lokalnego systemu spoecznego; o lokalnych warunkach, w ktrych nie mona takiego systemu oczekiwa; o warunkach, w ktrych istniejcy system moe zosta zmodyfikowany lub zniszczony; o wzajemnych powizaniach midzy systemami i jego czciami; o wzajemnym oddziaywaniu midzy systemami lokalnymi i narodowymi42. Pojcie lokalnego systemu spoecznego bdzie miao zrnicowan tre empiryczn, poniewa natura i39 40 41

Jackson, op. cit., s. 3 Ren Knig, The Community, London, Routledge, 1968, s. 1

Margaret Stacey, The Myth of Community Studies, w: British Journal of Sociology, 20, 196942

Ibidem, s. 139

Mikoajewska

39

konfiguracja wzajemnych powiza midzy spoecznymi instytucjami jest bardzo rnorodna. Spoeczny system rzadko jest cakowicie wsppowizany, czyli e rzadko wszystkie moliwe instytucje s obecne. Na danym terenie, twierdzi Stacey, moe wic nie by adnego systemu spoecznego lub moe istnie jedynie pewien rodzaj czciowego lokalnego systemu spoecznego. Stacey nie chce, aby kompletny lokalny system spoeczny sta si przedmiotem tych samych zarzutw, co pojcie wsplnoty, czy spoecznoci ludowej. Stacey zakada, e jest teoretycznie moliwe systematyczne wyliczenie tych instytucji spoecznych, ktre mog wystpowa lokalnie wraz z ich wszystkimi wzajemnymi powizaniami. Takie wyliczenie mona by uwaa za model, do ktrego mona by odnosi rne empirycznie obserwowalne instytucje. Innym istotnym aspektem argumentowania Stacey jest pooenie nacisku na to, aby uwzgldni czas jako jeden z wymiarw. Stacey koczy swj artyku formuujc 31 powizanych ze sob twierdze na temat lokalnych systemw spoecznych. (...) W swym argumentowaniu Stacey podkrela, e, brak kompletnych spoecznych powiza na danym terenie nie oznacza, e nie ma tam niczego, co warto bada. Zamienie lokalnego systemu jest niemoliwe, chocia (jak wynika ze sformuowanych przez ni twierdze) naley uwzgldni pewne procesy spoeczne spoza danego terenu. Jak to zrobi? Robert Warren43 nazywa narodowe wymiary lokalnego systemu spoecznego pionowymi a lokalne poziomymi. Twierdzi, e lokalne powizania midzy yciem rnych ludzi stanowi istotn rzeczywisto spoeczn i istotny przedmiot bada, ale zachodzca w Ameryce wielka zmiana wsplnoty coraz bardziej orientuje rne elementy lokalnych wsplnot na systemy zewntrzne wobec wsplnoty. Pociga to za sob osabienie zwartoci wsplnoty i jej autonomii. Pionow struktur wsplnoty definiuje on jako strukturalne i funkcjonalne powizanie jej rnych spoecznych elementw i subsystemw z systemami zewntrznymi wobec wsplnoty, a struktur poziom jako strukturalne i funkcjonalne powizanie jej rnych spoecznych elementw i subsystemw midzy sob. Wielka zmiana niesie ze sob rozwj pionowej orientacji w lokalnych wsplnotach, ktr Warren analizuje ze wzgldu na 7 aspektw: podzia pracy, zrnicowanie interesw i zrzesze, wzrost trwaych powiza z szerszym43

Robert Warren, The Community in America, Chicago, Rand McNally, 1963

40

Zjawisko wsplnoty

spoeczestwem, biurokratyzacja i anonimowo, przekazywanie funkcji przedsibiorstwom nastawionym na zysk i rzdowi, urbanizacja i suburbanizacja i w kocu zmieniajce si wartoci. Na danym terenie pojawiaj si osoby, ktre np. Merton nazywa kosmopolitami a Stacey nie-tradycjonalistami i ktre w terminach Warrena s w swoim uczestnictwie we wsplnocie zorientowane pionowo oraz osoby, ktre Merton nazywa tutejszymi a Stacey tradycjonalistami, zorientowane poziomo. Schemat Warrena dostarcza wzoru do bada nad przystosowywaniem si spoecznoci lokalnej do procesw spoecznych bombardujcych dany teren z zewntrz, uzupeniajc podejcie Stacey. Trzeba jednak podkreli, pisz autorzy, e Stacey w swych rozwaaniach nad wsplnot wci naley do gwnego nurtu, pomimo odrzucenia samego terminu, poniewa uwaa lokalny system spoeczny (nazywany przez innych wsplnot) za zasadny przedmiot badania. Inne podejcia wywodzce si ze sabncego wpywu kontinuum wiejskimiejski, zaprzeczaj nawet temu. Np. Gans i Pahl poddaj w wtpliwo sens socjologicznej analizy przestrzennej rnicy midzy miejskim i wiejskim w spoeczestwach silnie zindustrializowanych. Powinnimy si zastanowi, czy wsplnota jest w ogle zmienn socjologiczn, czy te zaledwie geograficznym opisem? Pytania tego typu wynikaj z ostatnio prowadzonych bada nad wsplnot, ktre wykazay e Gemeinschaft i Gesellschaft nie stanowi kontinuum, gdy w tej samej wsplnocie znajdujemy stosunki obydwch typw. Na tego typu analizy pozwoliy parsonsowskie zmienne wzoru, ktre rozbiy zwarto poj Gemeinschaft i Gesellschaft. Jak to stwierdza Gans, sposoby ycia nie zbiegaj si ze sposobem zamieszkiwania44. Socjologowie nie powinni wic koncentrowa uwagi na wskanikach geograficznych, demograficznych lub ekonomicznych, ale na zmieniajcych si stosunkach spoecznych. Pahl, krytykujc kontinuum wiejskomiejsko, dochodzi do wniosku, e nie ma dowodw istnienia takiego kontinuum i wtpi w jego warto klasyfikacyjn. Wykazuje on, e w zoonych zwizkach spoecznych istniej liczne nie pokrywajce si kontinua, ktre naley zbada i e wyodrbnienie tylko jednego procesu jest mylce. Bez wzgldu na to, czy proces oddziaujcy na wsplnoty nazwiemy urbanizacj, rnicowaniem, modernizacj, czy te spoeczestwem masowym jest44

Gans, op. cit., s. 643

Mikoajewska

41

oczywiste, e nie tyle oddziauje on na wsplnoty, co na grupy i jednostki zajmujce okrelone miejsce w strukturze spoecznej. Wszelkie prby czenia wzorw powiza spoecznych z geograficznym mikrokosmosem s bezowocne. Pisze on (powtarzajc za Cliffordem Greetzem), e istotniejsza jest praca nad odrnianiem lokalnego od narodowego oraz tego, co na ma i co na du skal. Lokalne i narodowe spotyka si zarwno na poziomie wsi, jak i miasta i na kadym z tych poziomw w badaniach nad wynikymi spoecznymi procesami mona uywa tych samych poj i narzdzi analitycznych. Pahl zaprzecza wic istnieniu wsplnot i skierowuje uwag na grupy spoeczne narodowo lub lokalnie zorientowane. Pojciem sucym analizie i konceptualizacji tych grup spoecznych jest sie spoeczna. Jako narzdzie analityczne zostao ono wprowadzone przez Johna Barnesa w 1954 roku, gdy pisa obraz, jaki posiadam jest zbiorem punktw, z ktrych niektre s poczone liniami. Punkty reprezentuj ludzi lub grupy, a linie wskazuj, kto z kim pozostaje w interakcji45. Elizabeth Bott kontynuowaa ten sposb rozumienia terminu sie spoeczna. Twierdzia, e za bezporednie rodowisko spoeczne miejskich rodzin nie powinna by uwaana lokalna przestrze, ktr zamieszkaj, lecz sie rzeczywistych zwizkw spoecznych, ktre utrzymuj niezalenie od tego, czy ograniczaj si one do przestrzeni lokalnej, czy te przekraczaj jej granice46. Dwa aspekty pojcia sieci autorzy uwaaj za szczeglnie istotne. Pierwszym jest oko w sieci lub cze w sieci zmieniajce si wraz z terenem. Drugim jest zakres lub rozprzestrzenienie si sieci, ktre bdzie rne dla rnych jednostek. Autorzy polemizuj z uytecznoci uwagi Pahla o sieci jako pozbawionej miejsca wsplnocie oraz z konceptualizowaniem zmiany spoecznej przez E. Bott jako od wsplnoty ku sieci. To ostanie wedug autorw nie oznacza nic wicej poza ruchem midzy jednym typem sieci a drugim np. midzy cile utkan sieci (z wysokim procentem pocze i zoonoci) a luno utkan sieci. Dla niektrych ludzi sieci bd bardziej zwizane z miejscem, dla innych mniej. Tradycyjne twierdzenia o wsplnocie mona podsumowa pod hasem zwizana z miejscem cile utkana sie. Faktycznie jedn ze zmian dotyczcych wieluJohn Barnes, Class and Committees in a Norwegian Island Parish, w: Human Relations, 7, 195446 45

Elizabeth Bott, Family and Social Network, London, Tavistock, 1957

42

Zjawisko wsplnoty

grup jest osabianie zwizku spoecznych sieci z miejscem i cisoci ich utkania. Na czym dokadnie polega ta zmiana mona odkry jedynie w badaniach empirycznych. Autorzy s jednak przekonani, e jest ona bardziej zoona, ni ruch od wsplnoty ku sieci, ktry autorzy okrelaj jako trywializacj Tnniesa. Clyde Mitchell i jego wsppracownicy47 opracowali szereg poj do analizy sieci i wprowadzaj wyrane rozrnienia midzy morfologicznymi lub strukturalnymi wasnociami sieci i ich zawartoci treciow. Cho niewiele danych empirycznych dotyczy bezporednio sieci, autorzy uwaaj je za potne narzdzie analityczne. Dwiema najwaniejszymi zmiennymi niezalenymi, oddziaujcymi na struktur i tre sieci spoecznej jest przynaleno klasowa i cykl rodzinny. Autorzy s przekonani, e gdy opracujemy zadowalajce sposoby robienia mapy spoecznych sieci, bdziemy zdolni do zbierania teoretycznie wanych i porwnywalnych danych na temat wsplnot. Problemy do dyskusji 1. Scharakteryzuj ideologiczne uwikanie pojcia wsplnoty w socjologii dziewitnastowiecznej. 2. Synne dychotomie i zmiana spoeczna. 3. Co to jest wsplnota sentymentw? 4. Ludzie czy terytorium? Wsplnota czy spoeczno lokalna? Scharakteryzuj impas w definiowaniu pojcia wsplnoty. 5. Wsplnota czy organizacja? 6. Uyteczno bada wsplnotowych w formuowaniu generalizacji socjologicznych. 7. Wsplnota a kontinuum miastowie. Czy wsplnota i wie s pojciami rwnowanymi? Czy moemy mwi o wsplnocie w miecie lub w spoeczestwie postindustrialnym? 8. Czy pojcie lokalnego systemu spoecznego lub sieci jest rwnowane z pojciem wsplnoty?

J. Clyde Mitchell (ed.), Social Networks in an Urban Situation, Manchester U. P., 1969

47

Mikoajewska

43

2. Wsplnotaw ujciu R. A. Nisbeta48Ponowne odkrycie wsplnoty Wsplnota jest jednym z najbardziej fundamentalnych i dalekosinych elementarnych poj w socjologii, pisze autor. W dziewitnastowiecznym myleniu odkrycie wsplnoty byo jednym z najbardziej znamiennych odkry dotyczcych spoeczestwa, ktre wykraczao poza teori socjologiczn i dosigajc filozofii, historii, teologii stao si jednym z podstawowych tematw w pimiennictwie dziewitnastowiecznym. Trudno znale inn ide, ktra rwnie jasno odrniaaby myl dziewitnastowieczn od myli wieku poprzedniego, Wieku Rozumu. Idea wsplnoty w wieku XIX, podobnie jak idea kontraktu w Wieku Rozumu, bya osi, wok ktrej skupiao si mylenie. W wieku XVIII filozofowie powoywali si na kontrakt, poszukujc legitymizacji zwizkw spoecznych. Kontrakt by modelem tego, co uwaano za dobre i warte obrony w spoeczestwie. Jednake w wieku XIX, jeszcze zanim ponownie odkryto symbolizm wsplnoty, idea kontraktu zanika. W wielu sferach mylenia, wizi wsplnoty (realne, utopijne, tradycyjne lub ostatnio odkryte) dostarczay modelu dobrego spoeczestwa. Wsplnota staa si rodkiem legitymizacji rnych zrzesze, jak pastwo, koci, zwizki zawodowe, ruchy rewolucyjne, itp. Wsplnota, pisze autor, jest czym, co wykracza daleko poza spoeczno lokaln. Sowo to w swoim dziewitnastowiecznym i dwudziestowiecznym uyciu opisuje wszelkie formy zwizkw, ktre charakteryzuj si duym stopniem personalnej intymnoci, emocjonaln gbi, moralnym zobowizaniem, spoeczn zwartoci i kontynuacj w czasie. Wsplnota bazuje na czowieku ujmowanym w jego caociowoci, a nie w tej lub innej odrbnej roli, ktr odgrywa on w danym porzdku spoecznym. Czerpie ona sw psychologiczn si z poziomw motywacji gbszych ni wola i interes i osiga swoje spenienie w zatopieniu indywidualnej woli, niemoliwym do osignicia w zwizkach opartych naNapisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, rozdzia pt. Community; Basic Books Inc. Publishers, New York, 196648

44

Zjawisko wsplnoty

bardziej konwencjonalnej i racjonalnej zgodzie. Wsplnota jest fuzj uczu i myli, tradycji i zobowizania, czonkostwa i woli. Mona znale j (lub jej symboliczne wyraanie si) w spoecznoci lokalnej, religii, narodzie, rasie, zawodzie, wyprawie krzyowej, itp. Jej archetypem (zarwno historycznie, jak i symbolicznie) jest rodzina i w prawie kadym typie prawdziwej wsplnoty nomenklatura rodziny jest faktycznie wyrana. Dla siy wizi wsplnotowej fundamentalne znaczenie ma jej rzeczywista lub wyobraona antyteza, dostarczana w tym samym rodowisku spoecznym przez niewsplnotowe zwizki wspzawodnictwa, konfliktu, uytecznoci i zgody kontraktowej. W kontracie z ich wzgldn bezosobowoci i anonimowoci, blisko i prywatno wizi wsplnotowych staje si wyraniejsza. W socjologicznej tradycji od Comtea do Webera powtarza si pojciowe kontrastowanie wsplnoty z nie wsplnot. Pod koniec wieku dziewitnastego Tnnies wyrazi t opozycj w jzyku Gemeinschaft Gesellschaft. Przeciwstawienie to znajdziemy jednak take w pracach socjologw wczeniejszych jak i pniejszych. Jedynie marksizm, pisze autor, istotnie rni si wartociujcym rozumieniem konsekwencji tego przeciwstawienia. Powiedzenie (jak to robi historycy), e najbardziej charakterystyczn cech socjologii w wieku XIX bya idea spoeczestwa nie jest wedug autora ani wystarczajce, ani adekwatne. Wyraa ono rwnoczenie za duo i za mao. W tej lub innej formie, spoeczestwo jako pojcie nigdy nie przestao by przedmiotem rozwaa filozoficznych nawet w Wieku Rozumu i w okresie Owiecenia, gdy rozkwitay doktryny indywidualizmu. Jak to podkrela sir Ernest Baker, caa wiecka teoria praw naturalnych w okresie od XVI do XIX wieku bya teori spoeczestwa. Jednake w tym okresie za racjonalnym obrazem spoeczestwa zawsze ukrywao si wczeniejsze wyobraenie o jednostkach z natury wolnych, ktre racjonalnie uformoway si w specyficzn i ograniczajc form zrzeszenia. Najpierw by wic czowiek, zwizki miay charakter wtrny. Instytucje byy niczym wicej, lecz projekcj niezmiennych, podobnych do atomu sentymentw49 wrodzonych czowiekowi. Ujawnianie woli, zgoda, kontrakt to terminy kluczowe w widzeniu spoeczestwa z perspektywy praw naturalnych. Grupy i zrzeszenia, ktrych nie mona byo broni w tym jzyku, byy wyrzucane na strych historii, pisze autor.49

Por. przypis 2

Mikoajewska

45

Niewiele tradycyjnych wsplnot przetrwao owo badanie prowadzone w wieku XVIII i XIX przez filozofw praw naturalnych. Rodzina bya generalnie akceptowana, chocia Hobbes musia uy pojcia milczcego kontraktu, aby uzasadni zwizek rodzicw z dziemi, a Rousseau, wiek pniej, rozwin ide zanurzenia rodziny w Woli Powszechnej. Z innymi zrzeszeniami obchodzono si jeszcze bardziej bezlitonie. 0 gildii, korporacji, klasztorze, komunie, pokrewiestwie, wsi twierdzono, e nie posiadaj uzasadnienia w prawach naturalnych. Spoeczestwo racjonalne (podobnie jak i racjonalna wiedza) musi przeciwstawia si spoeczestwu tradycyjnemu. Musi ono oprze si na czowieku, twierdzono, a nie na czowieku bdcym czci gildii, kocioa, czy wsi. Musi wic oprze si na czowieku naturalnym i musi by rozumiane jako tkanka specyficznych zwizkw opartych na woli, ktre wolny i racjonalny czowiek utworzy z innymi. Ten wanie model spoeczestwa lea u podoa Francuskiego Owiecenia. Filozofom okresu Francuskiego Owiecenia model ten by potrzebny do uporzdkowania wasnych de politycznych. Zwizki wsplnotowe feudalizmu uwaali oni za wstrtne zarwno pod wzgldem moralnym, jak i politycznym. Byo im wic na rk, e nie miay one uzasadnienia ani w prawie natury, ani w rozumie. Francja wedug nich posiadaa nadmiar zwizkw o charakterze korporacyjnym i wsplnotowym. Potrzebny by spoeczny porzdek oparty na rozumie i instynkcie, luno powizany przy pomocy jak najbardziej bezosobowych wizi. Problem, jak to sformuowa Rousseau, polega na znalezieniu takiej formy zrzeszenia, ktra broniaby i chronia z ca publiczn moc osob i dobro kadego zrzeszonego i dziki ktrej kady, kto czy si z wszystkimi, byby zarwno posuszny samemu sobie, jak i pozostawaby rwnie wolny jak przedtem50. Stworzenie takiego spoeczestwa byo rzekomo niemoliwe, zanim nie zostan zniszczone odziedziczone struktury spoeczestwa. Zo spoeczne byo przede wszystkim konsekwencj wichrzycielskiej wspzalenoci. Od momentu, gdy jeden czowiek zacz potrzebowa pomocy drugiego, gdy jednemu czowiekowi wydao si korzystne posiadanie zapasw wystarczajcych dla dwch, rwno znikna, zostaa wprowadzona wasno, praca staa si niezbdna, lasy stay si umiechnitymi polami, ktreJ. J. Rousseau, The Social Contract and Discourses, New York: E. P. Dutton and Company, 1950, s. 13 przypis50

46

Zjawisko wsplnoty

czowiek musia nawadnia swoim potem i gdzie wkrtce niewolnictwo i ndza rodziy si jak zboe51. Jedynie cakowite zniszczenie tych instytucji za mogoby umoliwi nowy start, do ktrego nawoywaa spoeczna umowa. Bdem uprzednich reform byo to, e byy one cigle naprawiane, podczas gdy pierwszym zadaniem jest wyczyszczenie pola i usunicie starych materiaw tak jak to zrobi Lycurgus w Sparcie. Nie wszyscy filozofowie zgadzali si z Rousseau, co do wnioskw, ktre wyciga on ze swojego radykalnego poczenia indywidualizmu z politycznym absolutyzmem, ale nikt nie kwestionowa irracjonalnoci znacznej czci starego porzdku. Owiecenie bezkompromisowo przeciwstawiao si wic wszystkim formom tradycyjnych i wsplnotowych zrzesze. aden z okresw, pisa W. H. Riehl, nie by uboszy ni wiek XVIII, jeli chodzi o rozwj powszechnego wsplnotowego ducha; redniowieczna wsplnota rozpada si, a nowa jeszcze nie powstaa. (...) 0wiecenie byo okresem, w ktrym ludzie starzeli si dla ludzkoci, nie majc serca dla swojego wasnego narodu. Filozofujc o pastwie, zapomnieli o wsplnocie. Intelektualna wrogo do tradycyjnej wsplnoty i jej etosu nabraa rozpdu dziki rewolucjom, w ktrych zjednoczenie si ustawodawczych i ekonomicznych, dziaajcych na rzecz zniszczenia redniowiecznych grup i zrzesze, mogo by widziane jako Postp speniajcy to, co opisywali lub przewidywali racjonalni filozofowie od czasw Hobbesa. W myli dziewitnastowiecznej niech do tradycyjnej wsplnoty znalaza swj wyraz przede wszystkim w pimiennictwie (i praktyce) Filozoficznych Radykaw inspirowanych przez Benthama. Chocia Bentham i jego nastpcy odrzucali typow dla Francuskiego Owiecenia wiar w naturalne prawa i prawo natury, jak to podkrela Halevy, to konsekwencje ich wasnych doktryn (doktryna naturalnej harmonii i racjonalnego kierowania si wasnym interesem) dla komunalnych wsplnot, lecych pomidzy czowiekiem i suwerennym pastwem, byy takie same. Niech Benthama do tradycyjnej wsplnoty rozszerzaa si na prawo zwyczajowe, system sdziw przysigych, gminy, a nawet na staroytne uniwersytety. Racjonalizm, ktry w swej postaci kartezjaskiej wymit ju przesd i objawienie, powinien rwnie wymie relikt komunalizmu. Narzdziami w realizacji tych radykalnych celw mia by rynek, przemys51

J. J. Rousseau, Discourse on the Origin of Inequality, 1755, s. 2445

Mikoajewska

47

i pastwowe prawo administracyjne. Kade z nich, na swj wasny sposb, miao realizowa spoeczne cele racjonalizmu. Ciaa ustawodawcze w wieku dziewitnastym coraz ywiej reagoway na wyraan potrzeb nowych ludzi biznesu i administracji publicznej, byy zafascynowane rozprawami utylitarystw od Benthama do Herberta Spencera. Nie trudno byo przej od filozoficznych abstrakcji do potrzeby administracji pastwowej, gdy wsplnym wrogiem byo uporczywe trwanie komunalnych tradycji, ktre przeyy si i ktre uwaano za szkodliwe dla rozwoju ekonomicznego i reform administracyjnych. Nie jest wic zbiegiem okolicznoci, e prawie od pocztku Rewolucji Przemysowej zwolennicy rynku i przemysu byli tak samo zainteresowani reformami politycznymi oraz administracyjnymi jak i rozprzestrzenianiem nowego systemu ekonomicznego. Uczniowie Benthama wykazywali wic bliniacze pasje do ekonomicznego indywidualizmu i politycznych reform, czsto przybierajcych posta centralizmu administracyjnego. Zwizek industrializmu i centralizmu administracyjnego by w tym stuleciu cisy. Zarwno ekonomizm jak i kalkulowana polityzacja, pisze autor, byy konieczne do wykonania gigantycznego zadania, jakim byo wymiecenie do koca wsplnotowych pozostaoci redniowiecza Obraz wsplnoty To, co zostao powiedziane wyej, pisze autor, jest jednak prawd jednostronn, gdy w wieku XIX spotykamy take siln intelektualn reakcj na wyej opisane pogldy. Rozpoczli j konserwatyci. Niech do modernizmu zmusia ich do podkrelania tych elementw starego reimu, wobec ktrych modernizm najbardziej si opiera. Jednym z nich bya tradycyjna wsplnota. I tak na przykad Burke ustosunkowywa si wrogo wobec reformatorw, ktrzy chc, jak si wyrazi rozerwa na kawaki wizi podporzdkowujcej si wsplnoty i rozpuci j w aspoecznym, nieokrzesanym, niepowizanym chaosie elementarnych regu52. Gwny wkad Burke'ego do mylenia politycznego opiera si na tym, e widzia on etyczn wyszo historycznych wsplnot (w koloniach, w Indiach, czy we Francji) nad prawn ochron praw abstrakcyjnych jednostek lub geometrycznym rozkadem i52

E. Burke, Works I, s. 498

48

Zjawisko wsplnoty

arytmetycznym porzdkowaniem przez politycznych przywdcw. Ciaa korporacyjne s niemiertelne dla dobra swoich czonkw, a nie dla ich krzywdy, pisa w swej gorzkiej reakcji na indywidualistyczne prawa rewolucyjnych przywdcw we Francji53. Ponowne odkrycie tradycyjnej wsplnoty i jej zalet byo spraw centraln w pracach konserwatystw. Ujawniali oni kontrast midzy wsplnot i bezosobowym indywidualizmem. We Francji Bonald twierdzi, e gwnym wymogiem czasw jest przywrcenie wsplnotowego bezpieczestwa charakterystycznego dla kocioa, rodziny, a take innych form przedrewolucyjnej solidarnoci, wczajc gildie i komuny. Powracajcym tematem u Bonalda jest przeciwstawianie patriarchalnego bezpieczestwa tych cia niepewnoci nowego porzdku. Haller z kolei uczyni lokaln wsplnot i jej naturaln autonomi osi swojej nauki o spoeczestwie. Carlylea oskarenie o mechanizm opierao si (co najmniej czciowo) na przyjciu sposobw mylenia i odczuwania charakterystycznych dla wsplnotowego kontekstu. Konserwatywny punkt widzenia przyj take Disraeli. W Sybilli pisa: W Anglii nie ma wsplnoty. Istnieje jedynie zrzeszanie si, ale w warunkach, ktre przeksztacaj je w zasad rozdzielania, a nie czenia. (...) Spoeczestwo konstytuuje wsplnota celu (...) Bez niej, cho mona ludzi skoni do ssiedztwa, bd oni faktycznie pozostawa w cigej izolacji. Ta kondycja czowieka jest najbardziej dokuczliwa