Jolanta Ciesielczyk Internat SOSW

Zastosowanie arteterapii w wyraŜaniu własnych uczuć i emocji Teoria humanistyczna zakłada, Ŝe kaŜdy człowiek jest zdolny do wyraŜania własnych uczuć i emocji. Uczucia są przeŜyciami wyjątkowymi i specyficznie ludzkimi. Od emocji róŜni je to, Ŝe są trwałe, ale nie mają charakteru wrodzonego. Nabywamy je w trakcie doświadczeń związanych z Ŝyciem społecznym. Nie moŜna jednak przeciwstawiać sobie emocji i uczuć, gdyŜ one po prostu się dopełniają. Na kaŜdym etapie rozwoju człowieka, uczucia odgrywają niezmiernie waŜną rolę. Uczucia mogą mobilizować poznanie i działanie, mogą teŜ je utrudniać i komplikować. Ponadto mają one ogromny wpływ na procesy poznawcze, decyzje oraz działanie – niezaleŜnie od tego czy są one pozytywne czy negatywne. Dziecko, ale takŜe dorosły często nie potrafi mówić o swoich problemach, rozterkach i pragnieniach, co powoduje, Ŝe pogrąŜa się w milczeniu. Blokowane przez dłuŜszy czas uczucia, szczególnie te nieakceptowane przez nas samych lub otoczenie np. złość, irytacja, agresja, mają tendencję do uwalniania się w nagłym, niekontrolowanym wybuchu. Cechą tak ujawnianych emocji jest to, Ŝe zazwyczaj pojawiają się one z mocą nieproporcjonalną do aktualnej sytuacji. Najczęściej odbierane są przez otoczenie jako zaskakujące i niezrozumiałe. Uczucia, które nie zostają wyraŜone w słowach czy gestach – szukają innego ujścia, najczęściej w narządach i układach. Wiele dolegliwości, zaburzeń czy chorób somatycznych ma swoje źródło w uczuciach, które nie zostały ujawnione. Mechanizm powstawania zaburzeń zwanych psychosomatycznymi wywodzi się z podstawowego prawa emocji, które mówi o tym, Ŝe kaŜda emocja czy uczucie powstałe wewnątrz osoby domaga się uwolnienia i ekspresji na zewnątrz. JeŜeli nie zostanie wyraŜone na zewnątrz w słowach, gestach czy działaniu – znajduje sobie miejsce do rozładowania w naszym ciele i objawia się np. w zaburzeniach układu krąŜenia, zwiększaniu wydzielania soku Ŝołądkowego, zaburzeniach oddechowych itp. Z uczuciami nie naleŜy walczyć ani bezwolnie im się poddawać. Trzeba nauczyć się je rozpoznawać i prawidłowo wyraŜać. JeŜeli człowiek w okresie dzieciństwa nauczy się wyraŜać swoje uczucia, to umoŜliwi mu to zrozumienie siebie i stanowić będzie podstawę do zmiany dotychczasowych wzorów zachowań, zgodnie z jego własnym systemem wartości. Ujawniając własne uczucia, wzywamy rozmówcę do odpowiedzi, powiadamiamy go o gotowości do szczerego i otwartego komunikowania się. Odczuwamy wówczas, Ŝe jesteśmy uczciwi wobec samych siebie. Dziecko jest „ budowniczym” samego siebie, ale umiejętność wyraŜania drzemiących w nim uczuć moŜe ukształtować tylko w integracji ze środowiskiem i pod okiem wspierających go rodziców, nauczycieli i wychowawców.

WaŜną rolę odgrywa tu arteterapia. Słowo„ arteterapia” złoŜone jest z dwóch członów; słowa „arte” i słowa „ terapia”. „Arte” z łac.oznacza sztukę, a z gr. „terapia”- leczenie. Pojęcie arteterapia oznacza więc terapię ( leczenie) przez sztukę. Jest to wykorzystywanie twórczości dziecka w celach leczniczych. UwaŜa się, Ŝe dobrze dobrane techniki arteterapii sa przydatne przy leczeniu schorzeń psychosomatycznych i nerwicowych. W Polsce terminem „ arteterapia” określamy zarówno muzykoterapię, biblioterapię, jak i estezjoterapię ( wykorzystującą malarstwo, rzeźbę, teatr i film).Zdaniem szeroko rozumianej arteterapii jest wspomaganie lecznictwa w rozmaitych jego przejawach. Odgrywa ona waŜną rolę w oddziaływaniu na stan emocjonalny osób poddanych postępowaniu terapeutycznemu. MoŜe ona zarówno zapobiegać występowaniu negatywnych emocji, jak teŜ stymulować emocje wywierające korzystny wpływ na stan psychiczny danej osoby. Arteterapia spełnia zatem zarówno funkcję korekcyjną, jak teŜ stymulującą. Jest to nowatorska metoda – choć „ arteterapia” jako termin naukowy zaproponowana była juŜ w 1939 r. przez Archibalda Hilla ( angielskiego fizjologa, badacza prosesów energetycznych w mięśniach i nerwach, laureata Nagrody Nobla w 1922r.). KaŜdy bez względu na wiek, płeć, swoje aktualne samopoczucie moŜe korzystać z jej dobrodziejstw, bowiem bazą dla arteterapii jest sztuka, która poprzez świadome działanie artystyczne, pozwala na rozwiązanie wielu problemów. Darem danym tylko człowiekowi jest potrzeba tworzenia, wyraŜania siebie i swoich emocji. Ta naturalna potrzeba towarzyszy człowiekowi od początków jego istnienia, od pierwszych lat Ŝycia. Terapia przez sztukę sięga czasów staroŜytnych, kiedy to mówiono o „ uprawianiu duszy”, wskazywano na lecznicze oddziaływanie muzyki oraz otoczenia: rzeźb, malarstwa czy architektury. Arteterapię moŜemy rozpatrywać w dwóch znaczeniach: szerszym – jako terapia z wykorzystaniem muzyki, plastyki, choreografii, teatru, tańca, poezji oraz węŜszym – przy pomocy sztuk plastycznych. WaŜną częścią procesu terapeutycznego jest odpowiednio przygotowana osoba prowadząca zajęcia oraz jej postawa twórcza. PoŜądane efekty moŜna uzyskać tylko poprzez wspólne i aktywne tworzenie nauczyciela i osoby poddanej terapii. Istnieje wówczas moŜliwość obserwacji i uczenia się pewnych postaw, czynności i zachowań bezpośrednio od nauczyciela. A sama osobowość osoby prowadzącej rzutuje na proces uczenia się i zaangaŜowanie podopiecznych. CELE ARTETERAPII • Pobudzanie wszechstronnego rozwoju dzieci • Stwarzanie moŜliwości do własnych wypowiedzi za pomocą róŜnorodnych środków

artystycznych • Podnoszenie poziomu samoakceptacji • Rozładowanie negatywnych napięć, emocji, doznań • Uaktywnienie i otwarcie się dziecka mającego problemy z nawiązaniem kontaktów

interpersonalnych • Diagnoza pozwalająca rozpoznać potrzeby emocjonalne, rozwojowe i moŜliwości

dzieci

• Relaksacja pozwalająca na odreagowanie negatywnych napięć, niepowodzeń, frustracji i agresji

EFEKTY ARTETERAPII Działanie twórcze pozwala na • Pozawerbalne porozumiewanie się z otoczeniem • Uzewnętrznianie własnych odczuć i przeŜyć ( negatywnych i pozytywnych) • Zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia

rozumianym i docenianym • Zrozumienie własnych potrzeb i pragnień • Rozwijanie własnych działań twórczych • Akceptacja siebie i innych, tworzenie pozytywnych nawyków • Kreowanie przestrzeni, wielozmysłowe postrzeganie świata • Relaks, przyjemność, odpoczynek W wyniku działań twórczych u osoby tworzącej: • Zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej • Zmniejsza się poziom napięcia, pomaga nazwać problem • Uwalniają się i zostają odreagowane nagromadzone emocje • Wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa • Zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie • Wzmacnia się świadomość motywów własnych działań i zachowań • Uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność FORMY ARTETERAPII TERAPIA ZA POMOC Ą SZTUK PLASTYCZNYCH Wykorzystuje techniki plastyczne – rysunek, malarstwo, rzeźbę, grafikę, collage. Pozwala na pełniejsze i swobodniejsze wyraŜanie siebie. Forma artystyczna jest równieŜ waŜna jak i stworzone dzieło, stąd teŜ wybranie samej techniki plastycznej jest juŜ pierwszą wskazówką w rozwikłaniu problemu pacjenta – malowanie farbami lub delikatne uŜywanie miękkiego ołówka, pozwala na pewne wnioski dotyczące jego sfery emocjonalnej i samooceny. Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla osób, które czują się ograniczone i przytłoczone przez innych, poniewaŜ dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość. Podczas swobodnej ekspresji plastycznej dochodzi do samorzutnego uzewnętrzniania swoich przeŜyć, doświadczeń i wiedzy o otaczającym nas świecie za pomocą rysowania, malowania, lepienia i wycinania. Potrzeba wypowiadania się w ten sposób szczególnie mocno jest odczuwana przez dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym. Swobodna ekspresja plastyczna posiada walory

psychoterapeutyczne i wychowawcze. UmoŜliwia odreagowanie napięć psychicznych, przeŜycie prawdziwego sukcesu, lepsze poznanie uczniów przez nauczyciela, intensyfikację procesów poznawczych i kontaktów międzyludzkich, a takŜe rozwijanie zainteresowań, uzdolnień twórczych. CHOREOTERAPIA – terapia tańcem, ruchem. Pozwala ona wyrazić doświadczenia emocjonalne związane z kontaktem cielesnym i dotykowym. Jest techniką szczególnie pomocną przy rozwiązywaniu problemów pochodzących z okresu wczesnego dzieciństwa, kiedy do komunikowania się uŜywane jest nasze ciało, gdyŜ mowa werbalna nie jest jeszcze bardzo rozwinięta. MoŜna wykorzystać rekwizyty, pomoce do ćwiczeń gimnastycznych. Polecana dla kaŜdej grupy wiekowej. MUZYKOTERAPIA Terapia, w której wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne lub nagrania. Muzyka moŜe słuŜyć nawiązaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych. Terapia ta polega na słuchaniu jak i uprawianiu ( tworzeniu) muzyki. Muzykoterapia ma za zadanie wprowadzić w określony nastrój, wyzwala poŜądane uczucia lub emocje, łagodzi i rozładowuje nadmiar stresów, a takŜe pobudza rozwój umysłowy, zwłaszcza u dzieci z zaburzeniami psychicznymi, autystycznych, nerwicowych, nadpobudliwych psychoruchowo. Muzykoterapia ma doniosłe znaczenie w kształtowaniu zachowań i postaw. Dzieci łatwo popadające w przygnębienie i skłonne do depresji mogą znaleźć w muzyce nie tylko ukojenie, ale teŜ zmobilizować się do bardziej owocnej pracy. Natomiast dzieci ciągle zapracowane, dzięki muzyce relaksują się i regenerują swe siły psychiczne. BIBLIOTERAPIA Terapia z wykorzystaniem literatury: ksiąŜek, publikacji literackich, albumowych. Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utoŜsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przeanalizować własne problemy. DRAMATOTERAPIA Wykorzystuje róŜne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról osoby uczestniczącej w zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię. Odgrywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania. Formą dramatoterapii wykorzystywaną w pracy z dziećmi jest zabawa w teatr. Jest to nie tylko odtwarzanie wyuczonych ról, lecz stanowi próbę ukazania jakiegoś istotnego społecznie i wychowawczo problemu zgodnie z osobistymi przeŜyciami i doświadczeniami uczestników. Zabawa w teatr pozwala teŜ dzieciom przenieść się w rzeczywistość wyimaginowaną, rozwijającą twórczą wyobraźnię.

Osobliwą formą dramatoterapii są zabawy z elementami dramy, często wykorzystujemy mit lub metaforę. W ten bowiem sposób umoŜliwiają uczestnikom uwolnienie się od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie i innych. TRENING RELAKSACYJNY Trening relaksacyjny jest „ techniką zmniejszania stanów napięcia mięśni i zmniejszania stanów ogólnej mobilizacji organizmu”. Ma duŜe znaczenie psychoterapeutyczne. Treningiem relaksacyjnym moŜe być zabawa relaksacyjna np. wizualizacja, zabawa przez dotyk, ćwiczenia prowadzone metodą ruchu rozwijającego Weroniki Sherbone i zabawy i gry interakcyjne Klausa Vopla. Arteterapia wykorzystuje do celów terapeutycznych róŜnorodne formy plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne. Tak szeroko pojęta sztuka daje moŜliwość symbolicznego wyraŜania trudnych przeŜyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych warunkach, w formie mówienia „nie wprost, ale „inaczej”. Arteterapia stanowi bezpieczny i akceptowany przez dzieci i dorosłych sposób wypowiedzi tego, co jest trudne do opisania słowami, jest odzwierciedleniem problemów i negatywnych emocji. Jest takŜe poszukiwaniem motywacji do procesu twórczego, w którym często dochodzi do głosu zjawisko katharsis, czyli oczyszczenia. Poprzez spotkania indywidualne i warsztaty grupowe, człowiek moŜe nawiązać nowe i jakościowo inne kontakty, uczyć się asertywnego wyraŜania myśli i doznań. Obecnie termin „arteterapia” ponownie nabiera znaczenia i popularności. Celem działań arteterapeutycznych jest zrozumienie codziennych problemów, ich właściwa interpretacja i rozwój osobowości danego człowieka. Lecznicza funkcja sztuki pozwala wyjść poza świat własnych odczuć, a zatem polepszyć jakość Ŝycia. Arteterapia przyczynia się do wyzwolenia napięć psychicznych, odwracania uwagi skoncentrowanej na sobie samym i własnym „ja”, ujawniania prawdziwych emocji i uczuć. Aby proces arteterapeutyczny przyniósł poŜądane efekty – muszą być przestrzegane następujące zasady: • zasada dobrowolne uczestnictwo w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej

aktywności w proponowanych ćwiczeniach • dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i

niewerbalnej • sprzeciw wobec rywalizacji tj. silne podkreślenie braku podziału na zwycięzców i

przegranych • stosowanie róŜnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, taniec, gra na instrumencie,

malowanie, wchodzenie w rolę itp. • „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczonych podczas zajęć • terapia odbywa się w grupach wiekowych lub w grupach o tym samym problemie

wśród dzieci o zbliŜonym wieku metrykalnym lub emocjonalnym Ponadto waŜne jest, aby zajęcia przebiegały w atmosferze zaufania, poczucia bezpieczeństwa oraz braku obaw przez negatywną ocenę.

Terapia przez sztukę, czyli arteterapia ma bardzo szerokie zastosowanie, moŜe pomóc wszystkim, którzy chcą skorzystać z jej moŜliwości, bo jak twierdzą współcześni teoretycy „ sztuka stanowi wielką szansę na ocalenie prawdziwego społeczeństwa, gdyŜ doznania estetyczne stanowią podstawę wszelkich efektów wychowawczych” BIBLIOGRAFIA 1. Arciszewska – Binnebesel A. „Arteterapia. Szczęśliwy świat tworzenia”, wyd. Bea –

Bleja, Toruń 2003 2. Aronson E., Wilson T. „Psychologia społeczna”,wyd. Zysk I S-ka, Poznań 1997 3. Kordak W., Gnitrowicz A. „Arteterapia”, Łódź 2000 4. Konieczna E „ Arteterapia w teorii i praktyce”, Wyd. Impuls, Kraków 2003