Publikacja dofi nansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (praca naukowa sfi nansowana ze środków na naukę w latach 2011–2013 jako projekt badawczy nr N N103 406440)

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Polonistyki

RECENZENTProf. dr hab. Stanisław Jaworski

PROJEKT OKŁADKIJadwiga Burek

Na okładce: Kapitel z kwiatów słowiańskiej fl ory. J. Świecianowski, Kapitele z kwiatów rodzimych. Źródło: „Przegląd Techniczny” 1883, nr 6

© Copyright by Cezary Zalewski & Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2014All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicz-nych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym sy-stemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3744-7

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. P. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Pamięci mojego syna Szymona

Spis treści

Wprowadzenie .......................................................................................................... 9

CZĘŚĆ PIERWSZA. ROZWAŻANIA TEORETYCZNE

Malarz jest to wirtuoz, który gra na promieniach światła...Rozważania o malarstwie ........................................................................................ 15

Patrząc na ten rysunek, pomyślałem... Grafi ka artystyczna ................................................................................................... 49

Przedstawiać ciało ludzkie...Uwagi dotyczące rzeźby ........................................................................................... 61

Oryginalny a ładny „styl” architektoniczny...Estetyczne aspekty budowli ..................................................................................... 67

Pożytek i pięknoEstetyzacja życia codziennego ................................................................................ 75

Jeden z najpiękniejszych wynalazków dziewiętnastego wieku...O fotografi i ................................................................................................................ 85

Na granicy nieomal fantastycznego świata...O technice fi lmowej ................................................................................................. 99

Tajemnice wyższych pięter muzyki...Recepcja koncertów ................................................................................................. 109

Mechanizm do wywoływania wrażeń scenicznych...Teatr ............................................................................................................................ 115

Wrażenia z operyUwagi dotyczące teatru muzycznego ..................................................................... 131

Sakramentalne formułki estetyczne...Zasadnicze założenia oraz ich fi lozofi czne konteksty .......................................... 135

8

CZĘŚĆ DRUGA. PROPOZYCJE PRAGMATYCZNE

Przed obrazemReprezentacje malarskie .......................................................................................... 169

Barwna nić wysnuta z ciemnego kłębka...Hypotypozy krajobrazu w Placówce ....................................................................... 183

Cóż to za gmachy...Architektura .............................................................................................................. 197

Byłaby rzeczywiście komedia...Pierwiastki fi lmowe w poetyce Ze wspomnień cyklisty ....................................... 221

Jakby pod wpływem narkotyku...Percepcja muzyki i śpiewu ...................................................................................... 237

Inny sztuczny świat?Artystyczne widowiska ............................................................................................ 275

To lepsze aniżeli teatr...Teatralizacje w Lalce .............................................................................................. 295

Zwykła uwerturaPoetyka teatru muzycznego w pierwszym tomie Emancypantek ....................... 323

Zakończenie .............................................................................................................. 351Bibliografi a ................................................................................................................ 363Indeks nazwisk .......................................................................................................... 373Spis ilustracji ............................................................................................................. 379

Wprowadzenie

Przedmiotem niniejszej książki są związki twórczości Bolesława Prusa z dzie-dziną tzw. sztuk pięknych. Mimo tak wyraźnie określonego celu, konieczne są wstępne uwagi, które doprecyzują oba człony wspomnianej relacji.

Termin „sztuka” będzie tu rozumiany specyfi cznie. Z jednej bowiem stro-ny należy maksymalnie zwiększyć jego zakres tak, aby objął on wszystkie – nader przecież liczne – przejawy działalności artystycznej, którymi pisarz był faktycznie zainteresowany. Taka koncepcja odzwierciedla zresztą sytuację ty-pową dla ówczesnej kultury. Historyk estetyki stwierdza bowiem, iż

Sztuka bywała w XIX wieku i bywa nadal rozumiana szeroko i liberalnie, tak iż obej-muje nie tylko owe 7 sztuk Batteux [tj. malarstwo, rzeźbę, muzykę, poezję, taniec, ar-chitekturę i wymowę – przyp. C.Z.], ale również fotografi kę, fi lm, sprzętarstwo, sztuki mechaniczne, użytkowe, stosowane1.

Takie ujęcie nie jest jednak pozbawione kwestii kontrowersyjnych. Sam Ta-tarkiewicz zauważa, że nie prowadzi ono do uniwersalnej defi nicji, ponieważ

są jeszcze inne chwiejności w pojęciu: a) bądź obejmuje literaturę, bądź nie obejmuje (w zwrocie „sztuka i poezja”), b) bywa rozumiana w sensie bądź dzieł, bądź też umie-jętności ich wytwarzania2.

Ów katalog obejmuje jeszcze dodatkowe mankamenty terminologiczne, ale te dwa są, zdaniem autora, najważniejsze. W niniejszej pracy wybór zwią-zany z rozstrzygnięciem powyższych dylematów prowadzi właśnie do ogra-niczenia czy zawężenia kluczowego zagadnienia.

Po pierwsze zatem „sztuka” będzie tu rozpatrywana jako zaistniały ar-tefakt, gotowy wytwór. Nastawienie związane z indywidualnymi predyspo-zycjami oraz ich funkcjonowaniem w obrębie tzw. procesu twórczego było wprawdzie nieobce pozytywistycznej estetyce (stąd jej znamienny genetyzm), niemniej sam Prus nie wykazywał większego tym zaciekawienia. Jego lako-

1 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć. Warszawa 1988, s. 38. 2 Tamże, s. 39.

10

niczne uwagi dotyczące odpowiednich przygotowań poprzedzających arty-styczną kreację zostaną odnotowane, ale ich udział w generalnej koncepcji okaże się marginalny.

Po drugie, z niniejszych dociekań całkowicie wyłączona zostanie – przy-najmniej jako odrębna dziedzina zainteresowań – literatura. Niewątpliwie, do pewnego stopnia jest to decyzja arbitralna, gdyż pisarz niekiedy sprawiał wra-żenie – zwłaszcza w najbardziej abstrakcyjnych, estetycznych wywodach – iż obejmował terminem „sztuka” także dzieła literackie (a w każdym razie nie wyłączał ich z tego zakresu). Zarówno jednak lektura tekstów poświęconych konkretnym sztukom (szczególnie malarstwu), jak i tych (rzadko tu przy-woływanych), które dotyczą wyłącznie „sztuki słowa”, ewidentnie wskazuje, że Prus tej ostatniej sferze inne stawiał wymagania, traktując jej możliwości i posłannictwo zupełnie wyjątkowo. Praca niniejsza opiera się więc na hierar-chicznym założeniu, zgodnie z którym literatura dla autora Lalki jest nie tyl-ko sferą odrębną, lecz także zbyt istotną, aby stosowane były do niej kryteria i kategoryzacje stworzone na potrzeby malarstwa, muzyki czy architektury.

Wiele wskazuje na to, iż dotychczasowe badania posługiwały się dokładnie odwrotną przesłanką, dlatego najpierw ustalana była w nich „estetyka litera-cka”, którą następnie rzutowano na pozostałe dziedziny. W rezultacie okazy-wało się, że ich ujęcie – mniej lub bardziej wiernie – powtarza koncepcje doty-czące na przykad powieści i to niezależnie od tego, czy cały proces krystalizacji dociekań pisarza zostanie przedstawiony synchronicznie3 czy diachronicznie4 (łącznie z domniemanymi metamorfozami poglądów Prusa5).

Potraktowanie refl eksji nad „sztuką i literaturą” w sposób oddzielny po-zwala na dokładniejszą analizę tych pierwszych. W jej wyniku względna ko-herencja poglądów Prusa jest nieodparta, nawet jeśli w kwestii ich zakresu lub konsekwencji należałoby zgodzić się z funkcjonującymi już rozpoznania-mi, które stwierdzają, iż nie istnieje tu coś, co można by nazwać profesjonal-nym systemem.

Określenie drugiego członu kluczowej zależności jest już uwarunkowane uprzednimi rozstrzygnięciami. Przekonania natury estetycznej pojawiają się u pisarza we wszelkiego rodzaju wypowiedziach nieliterackich: od – najważ-niejszych tu – kronik, przez eseje, sprawozdania, odczyty, listy, aż po rozpra-wy fi lozofi czne. Od razu trzeba zaznaczyć, iż rzadko teksty te poświęcone są

3 Por. F. Araszkiewicz, Bolesław Prus. Filozofi a. Kultura. Zagadnienia społeczne. Wrocław 1948, s. 182–200.

4 Por. S. Melkowski, Poglądy estetyczne i działalność krytycznoliteracka Bolesława Prusa. Warszawa 1963, s. 21–58.

5 Por. P. Grzegorczyk, Wstęp [w:] Prus jako krytyk sztuki. Wybór wypowiedzi. „Materiały do studiów i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki, krytyki artystycznej oraz metodologii badań nad sztuką”. Warszawa 1951, z. 6, zwł. s. 124–126.

11

wyłącznie zagadnieniom sztuki; częściej bowiem dociekania tego typu stano-wią fragment jakiegoś szerszego wywodu, niekiedy przybierając w nim status wręcz egzemplaryczny.

Jeżeli jednak stanowisko pisarza ma zostać rekonstruowane w sposób kompletny, to nie może w tej próbie zabraknąć i dzieł literackich. Tylko po-zornie założenie takie jest niekonsekwentne: literatura była dla Prusa równie ważnym – jak na przykład dyskurs publicystyczny – medium do wypowiada-nia własnych stanowisk. Nie bez powodu zatem wprowadzał on do swej pro-zy wątki, które bezpośrednio dotyczą zagadnień związanych z malarstwem, teatrem, muzyką czy architekturą. Ponadto w co najmniej kilku uzasadnio-nych przypadkach staram się zwrócić uwagę również na aspekty formalno--kompozycyjne, gdyż nawiązują one do reguł panujących w sztukach pięk-nych, tworząc tym samym ostatni – i najbardziej subtelny – poziom tej relacji.

* * *

Powstanie i opublikowanie niniejszej książki okazało się możliwe dzięki po-mocy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (praca naukowa sfi nan-sowana ze środków na naukę w latach 2011–2013 jako projekt badawczy nr N N103 406440) oraz Wydziału Polonistyki UJ. Instytucjom tym autor składa serdeczne podziękowanie.

Część pierwsza

ROZWAŻANIA TEORETYCZNE

Malarz jest to wirtuoz, który gra na promieniach światła...*

Rozważania o malarstwie

Malarstwo spośród wszystkich sztuk plastycznych odgrywało zdecydowanie najważniejszą rolę w dyskursie estetycznym Bolesława Prusa. Nader liczne uwagi pisarza poświęcone tej kwestii okazują się jednak niejednorodne: oscy-lują między syntetycznymi sprawozdaniami z wystaw a wnikliwą analizą po-jedynczych obrazów. Zróżnicowanie form wypowiedzi generuje analogiczną rozmaitość podejmowanych wątków oraz krytycznych standardów, które niekiedy sprawiają wrażenie nieuporządkowanych impresji. Nie jest wyklu-czone, iż Prus był świadomy tych mankamentów, dlatego dwukrotnie wpro-wadził do swoich refl eksji rodzaj metakomentarza, w którym bezpośrednio sformułował (i zhierarchizował) typologię stosowanych parametrów oceny.

W roku 1885, komentując stan polskiego malarstwa, stwierdzał:

W dziele sztuki można odróżnić trzy elementa: t re ś ć wziętą z życia, p omy s ł albo sposób, według którego autor pojmuje ową treść, i – w y kon a n i e techniczne (K VIII, 22)6.

W 1893 roku natomiast ponownie przypominał, iż

Każdy malarz, zasługujący na ten tytuł, musi posiadać trzy bardzo różne między sobą uzdolnienia:

1º Powinien umieć patrzeć – i – widzieć mnóstwo szczegółów, których nie spo-strzega oko zwyczajnego człowieka.

2º Powinien myśleć samodzielnie.3º Powinien dobrze władać rysunkiem i farbami (K XIII, 401).

* Użyte w tytułach wszystkich rozdziałów sformułowania są cytatami z pism Bolesława Prusa.

6 W ten sposób odsyłam do: B. Prus, Kroniki. Opracowanie Z. Szweykowski. Warszawa 1956–1970, t. I–XX; dalej: K, cyfra rzymska oznacza numer tomu, arabska – stronę.

Bibliografi a

1. Bibliografi a podmiotowa

1a. Teksty literackie

Dzieci [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1952, t. XXI. Dusze w niewoli [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1948, t. VIII. Echa muzyczne [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1948, t. VI (Szkice i obrazki,

t. II). Emancypantki [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa1951, t. XIV–XVII. Faraon [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. XVIII–XX.Katarynka [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1948, t. V (Szkice i obrazki, t. I). Lalka. Opracowanie J. Bachórz. Wrocław–Warszawa–Kraków 1998, t. I–II. Nic nie ginie! [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. XXV (Nowele, opowia-

dania, fragmenty, t. IV). Omyłka [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. XXIV (Nowele, opowiada-

nia, fragmenty, t. III). Placówka [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1951, t. X. Pod sztychami [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1948, t. III (Drobiazgi). Przed Kopernikiem [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. I (To i owo). Przemiany [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1950, t. XXVI (Nowele, opowia-

dania, fragmenty, t. V). Przy księżycu [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1948, t. V (Szkice i obrazki, t. I). Ze wspomnień cyklisty [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. XXIV (Nowe-

le, opowiadania, fragmenty, t. III). Widzenie [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1949, t. XXV (Nowele, opowiada-

nia, fragmenty, t. IV).

1b. Teksty pozaliterackie

Bolesław Prus o „Zmartwychwstaniu” Tołstoja [w:] I. Chrzanowski, Studia i szkice litera-ckie. Rozbiory i krytyki. Kraków 1939, t. 2.

Dwa światy. „Tygodnik Ilustrowany” 1902, nr 14.Japonia i Japończycy. „Kurier Codzienny” 1904, nr 108. Kłopoty babuni [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1950, t. 26.

364

Kroniki. Opracowanie Z. Szweykowski. Warszawa 1956–1970, t. 1–20.Listy. Opracowanie K. Tokarzówna. Warszawa 1959. Literackie notatki o kompozycji. Wstęp, wybór i opracowanie A. Martuszewska. Gdańsk

2010. Medytacje [w:] Prawda. Książka zbiorowa dla uczczenia dwudziestopięcioletniej działalno-

ści A. Świętochowskiego 1870–1895. Lwów 1899. Najogólniejsze ideały życiowe. Warszawa 1905, wyd. 2.O fotografi i w stosunku do sztuk pięknych. „Kurier Warszawski” 1875, nr 39. O ideale doskonałości. Warszawa 1906, wyd. 2.Od czego zależy powodzenie w życiu? [w:] Od upadku do odrodzenia. Szkice. Kraków 1918.Ostatnia miłość w życiu Bolesława Prusa. Odnalezione listy opracowanie i wstępem po-

przedziła G. Pauszer-Klonowska. Warszawa 1962. Powściągliwość krytyczna [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1950, t. 29 (Studia

i szkice literackie). Rzut oka na Ujazdów [w:] Wczoraj – dziś – jutro. Wybór felietonów. Wybór, opracowanie,

przedmowa, przypisy Z. Szweykowski. Warszawa 1973. Słówko o krytyce pozytywnej [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa 1950, t. 29 (Stu-

dia i szkice literackie). Wystawa projektów na pomnik Mickiewicza [w:] Pisma. Red. Z. Szweykowski, Warszawa

1950, t. 29 (Studia i szkice literackie).

2. Bibliografi a przedmiotowa

2a. Konteksty historyczne

Asnyk A., Orfeusz i bachantki [w:] tenże, Poezje zebrane. Wstęp Z. Mocarska-Tycowa. Toruń 1995.

Bain A., Th e Emotions and the Will. London 1865. – Th e Senses and the Intellect. London 1868.– Nauka wychowania. Warszawa 1880.

Baudelaire Ch., Nowoczesna publiczność i fotografi a [w:] Rozmaitości estetyczne. Wstęp i przekład J. Guze. Gdańsk 2000.

Bellessort A., Podróż do Japonii. Społeczeństwo Japonii. Przekład wolny J.P.  Warszawa 1903, t. 1–2.

Blanc M.Ch., Grammaire des arts du dessin. Architecture, Sculpture, Peinture. Paris 1870.Charvet L. i Pillet, Wykład początkowy rysunków do użytku szkół początkowych (Książka

nauczyciela). Warszawa 1906.Chrzanowski Z., Sztuka i rzemiosło. Warszawa 1912.Cuny P., Zasady perspektywy linijnej. Warszawa 1873.

– Wystawa Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie i zrobiony w sztukach pięknych postęp. Warszawa 1876.

Delacroix E., Dzienniki. Część druga (1854–1863). Przeł. J. Guze, J. Hartwig. Gdańsk 2007.Dostojewski F., O literaturze i sztuce. Wybór i przekład M. Leśniewska, wstęp J. Smaga.

Kraków 1976.Emery H., La photographie artistique. Comment l’amateur devient un artiste. Paris 1902.Flinzer T., Metoda nauki rysunku oparta na zasadach naukowych. Warszawa 1887.

365

Godebski C., Listy o sztuce. Opracowanie, wstęp i komentarz M.  Masłowski. Kraków 1970.

Grosse E., Początki sztuki. Warszawa 1904.Guyau J.M., Zagadnienia estetyki współczesnej. Przeł. S. Popowski. Warszawa 1901.Jabłoński A. [pseud. Jasieńczyk], Co jest logiką w architekturze? Studium. Warszawa 1899.Joyau E., De l’invention dans les arts, dans les sciences et dans la pratique de la vertu. Paris

1879.Kleczkowski K., Analiza kształtów architektury. Warszawa 1885–1890, cz. 1–2.Konopnicka M., Rafael: Sistina [w:] tejże, Poezje, opracowanie J. Czubek, Warszawa 1915,

t. 4.Kostrzewski F., Pamiętnik. Warszawa 1891.Kremer J., Listy z Krakowa. Wstępne zasady estetyki. Wilno 1869, t. 1.

– Listy z Krakowa. Dzieje artystycznej fantazji. Część pierwsza. Wilno 1869, t. 2. Laguel A., Głos, ucho i muzyka. Rozprawa... przekł. i uzup. F. Bakszewiczowa. Kraków

1876.Lemcke K., Estetyka. Przeł. B. Zawadzki. Lwów 1874, t. 1–2.Libelt K., Estetyka, czyli umnictwo piękne. Część ogólna. Tom I. Petersburg 1854.Löbe J.Ch., Katechizm muzyki. Przeł. J. Kleczyński. Wyd. 2. Warszawa 1889.Maspero G., L’archéologie égyptienne. Paris 1887.Maszyński J., Wykład elementarny zasad perspektywy. Warszawa 1907.Materiały. Wydawnictwo Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana”. Kraków 1902, nr 1. Matuszewski B., Nowe źródło historii. Przeł. B. Michałek [w:] Bolesław Matuszewski i jego

pionierska myśl fi lmowa (dokumenty i wstępne komentarze). Warszawa 1980.– Ożywiona fotografi a, czym jest, czym być powinna. Przeł. Z. Czeczot-Gawrak [w:]

Bolesław Matuszewski i jego pionierska myśl fi lmowa (dokumenty i wstępne komen-tarze). Warszawa 1980.

Matuszewski K., O architekturze u obcych i u nas. „Biblioteka Warszawska” 1881, t. 3. Mayeux H., Pomysłowość zdobnicza. Przeł. W. Gerson. Warszawa 1896.Mehoff er J., Uwagi o sztuce i jej stosunku do natury. Kraków 1897.Orzeszkowa E., Do pana Antoniego Kamieńskiego [w:] Pisma zebrane. Red. J. Krzyżanow-

ski, Warszawa 1949, t. 32.Platon, Faidros. Przeł. L. Regner. Warszawa 1993.Pol W., Szkice z życia artystów [w:] tenże, Dzieła prozą. Lwów 1878, t. V.Prószyński K., Kinematograf dydaktyczny. Trudności dotychczasowe i nowa zasada kine-

matografi i. Warszawa 1936. Prudhomme S., L’expression dans les beaux-arts. Application de la psychologie á l’étude de

l’artiste et des beaux-arts. Paris 1883.Robert Djabeł. Wielka opera w pięciu aktach. Poezja pp. Scribe i Delavigne. Muzyka

Meyerbeera. Lwów 1873.Roux A., Życie artystyczne ludzkości. Przeł. J. Lorentowicz, Warszawa 1904.Sizeranne R. de la, Ruskin i kult piękna. Przeł. A. Potocki. Lwów 1898–1899, t. 1–2.

– Czy fotografi a jest sztuką? Przeł. W.  Witwicki [w:] Podstawy kultury estetycznej. Lwów–Warszawa 1907.

Souriau P., L’imagniation de l’artiste. Paris 1901.Spencer H., Prinicples de psychologie. Trad. sur la nouvelle ed. angl. par T.  Ribot et

A. Espians. Paris 1875, t. 1–2.

366

– Szkice fi lozofi czne. Warszawa 1883, t. 1–2.– O wychowaniu umysłowem, moralnem i fi zycznem. Przeł. M. Siemiradzki. Warszawa

1884.– Pierwsze zasady. Przeł. J.K. Potocki. Warszawa 1886.

Struve H., O teatrze i jego znaczeniu dla życia społecznego. Warszawa 1871.– Przegląd Teatralny. „Kłosy” 1874, nr 464, 491.– Estetyka i wykształcenie estetyczne [w:] Encyklopedia wychowawcza. Red. J.T. Lubo-

mirski, E. Stawiski, S. Przystański, J.K. Plebański. Warszawa 1885, t. 3.– Wstęp krytyczny do fi lozofi i, czyli rozbiór zasadniczych pojęć o fi lozofi i. Warszawa

1898.Sygietyński A., Album Maksa i Aleksandra Gierymskich [w:] Pisma krytyczne. Krytyka

literacka i artystyczna. Wybór i opracowanie J.Z. Jakubowski. Warszawa 1951.Szokalski W.F., Fantazyjne objawy zmysłowe, Kraków 1861, t. 1–2. Świecianowski J., Kapitele z kwiatów rodzimych. „Przegląd Techniczny” 1883, nr 6.

– La roi de l’harmonie dans l’art grec, et son application a l’architecture moderne. Var-sovie 1888.

Taine H., Filozofi a sztuki. Przeł. A. Sygietyński. Wyd. 2. T. 1. Lwów 1911.Tarde G., Les lois de l’imitation. Étude sociologique. Paris 1890.Tołstoj L.N., Co to jest sztuka? Z upoważnienia autora spolszczył A.J. Cohn. Warszawa

1891.Trapszo A., Podręcznik sztuki dramatycznej. Kraków 1899.Véron E., Estetyka. Przeł. A. Lange. Warszawa 1892.Volkmann L., Wykształcenie artystyczne. Kształcenie oka. Przeł. z upoważ. aut. i notatką

opatrzył G. Kimon. Warszawa 1904.Witkiewicz S., Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr. Kraków 1978.

– Po latach. Kraków 1987.

2b. Opracowania historycznoliterackie

Araszkiewicz F., Bolesław Prus. Filozofi a. Kultura. Zagadnienia społeczne. Wrocław 1948. Bachórz J., Karta z dziejów zdrowego rozsądku, czyli o fi zjonomice w literaturze. „Teksty”

1976, nr 2.– Scjentyzm a sprawa polska [w:] Literatura południa wieku. Twórczość lat sześćdzie-

siątych XIX stulecia wobec romantyzmu i pozytywizmu. Red. J. Maciejewski. War-szawa 1992.

– Wstęp [w:] B. Prus, Lalka. T. 1. Wrocław–Warszawa–Kraków1998.– Pan Łęcki czyta Słupińskiego [w:] tegoż, Spotkania z „Lalką”. Mendel studiów i szki-

ców o powieści Bolesława Prusa. Gdańsk 2010.– Sprawa kupca Suzina, czyli Rosjanie w „Lalce” i niektórych innych utworach Bole-

sława Prusa [w:] tegoż, Spotkania z „Lalką”. Mendel studiów i szkiców o powieści Bolesława Prusa. Gdańsk 2010.

Bobrowska B., Enklawy quasi-ikoniczne w „Duszach w niewoli” [w:] tejże, Małe narracje Prusa. Gdańsk 2004.

Bolesław Prus 1847–1912. Kalendarz życia i twórczości. Oprac. K. Tokarzówna, S. Fita. Red. Z. Szweykowski. Warszawa 1969.

Budrewicz T., „Lalka”. Konteksty stylu. Kraków 1990.

367

– Konopnicka przed obrazem Brožika. „Roczniki Komisji Historycznoliterackiej” 1990, t. 27.

– „Jak się jada ryby nożem”. Savoir-vivre w „Lalce”. „Roczniki Komisji Historycznoli-terackiej” 1991, t. 28.

Czaplejewicz E., Lalki Prusa i Platona. „Miesięcznik Literacki” 1987, nr 1.– Architektoniczne wizje Prusa (państwa, człowieka i literatury) [w:] Dziewiętnasto-

wieczność: z poetyk polskich i rosyjskich XIX wieku. Red. E. Czaplejewicz, W. Gra-jewski. Wrocław 1988.

Fita S., Bolesław Prus a wiek XX. „Roczniki Humanistyczne” 1998, z. 1.– Bolesław Prus i Stanisław Witkiewicz [w:] tegoż, „Pozytywista ewangeliczny”. Studia

o Bolesławie Prusie. Lublin 2008.Furmanik S., Uwagi o „Emancypantkach” B. Prusa [w:] Prace o literaturze i teatrze ofi aro-

wane Zygmuntowi Szweykowskiemu. Wrocław 1966.Galek Cz., Myśl pedagogiczna Bolesława Prusa na tle pozytywizmu polskiego. Zamość

2005. Gielata I., Bolesław Prus na progu nowoczesności. Bielsko-Biała 2011.Gloger M., Determinizm w „Lalce” Bolesława Prusa. „Pamiętnik Literacki” 2000, z. 2.

– Bolesław Prus i dylematy pozytywistycznego światopoglądu. Bydgoszcz 2007.Głowiński M., Anioł wśród fałszywych języków (O „Emancypantkach” Prusa) [w:] tegoż,

Gry powieściowe. Warszawa 1973.– Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej. Kraków 1997.– Prus – parodysta: Ze wspomnień cyklisty [w:] tegoż, Monolog wewnętrzny Telimeny

i inne szkice. Kraków 2007.Grzegorczyk P., Wstęp [w:] Prus jako krytyk sztuki. Wybór wypowiedzi. „Materiały do stu-

diów i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki, krytyki artystycznej oraz metodologii badań nad sztuką”. Warszawa 1951, z. 6.

Heine E., Teatr polski a literatura w latach 1864–1890 [w:] Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu. Red. J. Kulczycka-Saloni, H. Markiewicz, Z. Żabicki, t. III, Warszawa 1969.

Hendrykowska M., Śladami tamtych cieni. Film w kulturze polskiej przełomu stuleci 1895––1914. Poznań 1993.

Ilmurzyńska H., Stepnowska A., Księgozbiór Bolesława Prusa Warszawa 1965.Karpowicz-Słowikowska S., Od „Świata i poety” do „Poety i świata”. O stereotypie literata

we wczesnej twórczości Bolesława Prusa [w:] Z problemów prozy: powieść o artyście. Red. W. Gutowski, E. Owczarz. Toruń 2006.

Kielak D., Fotografi a w świadomości artystycznej przełomu XIX i XX wieku [w:] Literatura i sztuka drugiej połowy XIX wieku. Red. B. Bobrowska, S. Fita, J.A. Malik. Lublin 2004.

Kisielewska A., Film w twórczości Andrzeja Struga. Białystok 1998.Klemm W., Dusze w niewoli [w:] Z domu niewoli. Sytuacja polityczna a kultura literacka

w drugiej połowie XIX wieku. Red. J. Maciejewski. Wrocław 1988.– „Panna Leokadia widzi cały garnitur”. O ubraniach w „Lalce” Bolesława Prusa. „Pa-

miętnik Literacki” 1997, z. 4.Kosiński D., Sztuka aktorska w polskim piśmiennictwie teatralnym XIX wieku. Główne

problemy. Kraków 2003.– Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie tea-

tralnym swej epoki. Kraków 2005.– Teatra polskie. Historie. Warszawa 2010.

368

Kowalczuk U., Egipt Bolesława Prusa [w:] Bolesław Prus. Pisarz. Publicysta. Myśliciel. Red. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, S. Fita. Lublin 2003.

Koziołek R., Co gra „Katarynka” Prusa? „Pamiętnik Literacki” 2009, z.1. Kulczycka-Saloni J., O „Faraonie”. Szkice. Wrocław 1955.

– Realia warszawskie w twórczości Prusa i Żeromskiego [w:] tejże, Pozytywizm i Że-romski. Warszawa 1977.

Lehr-Spławińśki P., Prus jako kolorysta? „Przegląd Humanistyczny” 1988, nr 7. Lipiński J., Gościnne występy teatru z Meiningen w świetle warszawskiej krytyki teatralnej

[w:] Teatr warszawski drugiej połowy XIX wieku. Red. T. Sivert. Wrocław 1957.Litvak J., Caught in the Act. Th eatricality in the Nineteenth-Century English Novel. Berke-

ley 1992.Malik J., „Lalka”. Historie z różnych światów. Lublin 2005.Melkowski S., Poglądy estetyczne i działalność krytycznoliteracka Bolesława Prusa. War-

szawa 1963.Markiewicz H., Polskie przygody estetyki Taine’a [w:] tegoż, Z dziejów polskiej wiedzy o li-

teraturze. Kraków 1998.Martuszewska A., Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876–1895). Warszawa

1977. – „Lalka” i niektóre problemy intertekstualności [w:] Lalka i inne. Studia w stulecie pol-

skiej powieści realistycznej. Red. J. Bachórz, M. Głowiński. Warszawa 1992.– O „zbiorowym człowieku” i utylitaryzmie Bolesława Prusa [w:] Bolesław Prus. Pi-

sarz – Publicysta – Myśliciel. Red. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, S. Fita. Lublin 2003.– Bolesława Prusa „prawidła” sztuki literackiej. Gdańsk 2003.

Michalik J., „Ani kościół, ani wszechnica, ani nawet apteka”. „Roczniki Komisji Historycz-noliterackiej” 1990, t. 27.

Mocarska-Tycowa Z., Bolesław Prus o malarstwie [w:] tejże, Tropy przymierzy. O literatu-rze dziewiętnastowiecznej i miejscach jej zbliżeń z malarstwem. Toruń 2005.

Obsulewicz B.K., Antoniego Kamieńskiego kształt rewolucji [w:] Rewolucja lat 1905–1907. Literatura – Publicystyka – Ikonografi a. Red. K. Stępnik, M. Gabryś, Lublin 2005.

Okoń W., Sztuki siostrzane. Malarstwo a literatura w Polsce w drugiej połowie XIX wieku. Wrocław 1992.

Olkusz W., „Madonna Sykstyńska” Rafaela i jej reminiscencje w literaturze pozytywistycz-nej. Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Filologia Polska. 1980, t. XVII. – Pozytywiści przed obrazem „Jan Hus przed sądem w Konstancji” Václava Brožika [w:]

tegoż, Z pozytywistycznych zbliżeń literatury i malarstwa. Studia i szkice. Opole 1998 .Olszewska M.J., „Tragedia chłopska”. Od W.L. Anczyca do K.H. Rostworowskiego. Warsza-

wa 2001.Paczoska E., „Lalka” czyli rozpad świata. Białystok 1995.Płachecki M., Wojny domowe. Szkice z antropologii słowa publicznego w dobie zaborów

(1800–1880). Warszawa 2009.Przybyła Z., „Lalka” Bolesława Prusa. Semantyka – kompozycja – konteksty. Rzeszów

1995.Ratajczak W., Jak w świecie „Lalki” ludzie patrzą na siebie? [w:] Bolesław Prus: pisarz no-

woczesny. Red. J.A. Malik, Lublin 2009.Rutkowski K., Wokulski w Paryżu. Gdańsk 2010.Sekiguchi T., Bolesław Prus o Japonii i Japończykach [w:] Jubileuszowe „żniwo u Prusa”.

Materiały z międzynarodowej sesji prusowskiej w 1997 r. Red. Z. Przybyła. Często-chowa 1998.

Indeks nazwisk

Andriolli Michał 49Andrychiewicz Zygmunt 22Araszkiewicz Feliks 10Arbuez Piotr 30Arystoteles 326Asnyk Adam 260, 265, 284, 285Auber Daniel 349

Bachórz Józef 82, 87, 179, 199, 280, 301, 318, 321

Badowski Adam 22Bain Aleksander 160–162, 207Bakszewiczowa Felicja 113Bałucki Michał 94Banaszkiewicz Władysław 106Barthes Roland 102Baudelaire Charles 97Beethoven Ludwig van 113Bellessort André 55, 56, 58Biegas Bolesław 63Blanc M. Charles 214Bobrowska Barbara 92, 171Bogusławski Wojciech 124Bogusz Jan 96Borkowska-Rychlewska Alina 349Borzym Stanisław 150Brandel Konrad 92, 93Brown Calvin S. 270Brožik Wacław 37Budrewicz Tadeusz 37, 119, 186, 291, 292,

296, 304, 309, 315, 316Bukowiecki Andrzej 104Byron George Gordon 116Bystroń Jan St., profesor 360

Canaletto 28Chaplin Charlie 232Charvet Leon 79, 80

Chodkowski Andrzej 271Chrzanowski Ignacy 143Chrzanowski Zenon 67, 75, 78Cieślikowska Teresa 270Cohn Adolf Jakub 144Craft on Donald 224Cuny Piotr 43, 44Czaplejewicz Eugeniusz 215, 296Czarnocka Krystyna 49Czeczot-Gawrak Zbigniew 107Czerniawski Adam 261Czetwertyński Włodzimierz 82Czubek Jan 47

Datner-Śpiewak Helena 317Delacroix Eugène 97Delavigne Casimir 347Devrient Ludwik 125Dmochowski Franciszek 156Dostojewski Fiodor 25, 41Dumas Aleksander 118Dykas Tomasz 62Dziadek Adam 183Dżeser 207

Edison Th omas 100Emery Henry 93, 94Eppelberg Heshl 132Espinas Alfred 150

Filipowicz Henryk 85, 89, 91Fita Stanisław 72, 83, 92, 106, 127, 144, 145,

213, 267Flinzer Teodor 79, 80Fornelski Piotr 243Frenkiel Mieczysław 120Furmanik Stanisław 323, 324, 329

374

Gabryś Monika 54Galek Czesław 117Gażycz Maria 28, 46Gerson Wojciech 76, 92Gielata Ireneusz 23, 92, 101Gierymski Aleksander 26, 27, 29, 92, 97Gierymski Maksymilian 97Gloger Maciej 105, 145, 146, 296Głowacki Aleksander zob. Prus BolesławGłowiński Michał 198, 235, 237, 266, 295,

321, 323Godebski Cyprian 143, 144Goff man Erving 317Golianek Ryszard Daniel 324Gomulicki Wiktor 53Górski Konrad 237Grabowska Grażyna M. 104Grabska Elżbieta 63Grajewski Wincenty 215Grosse Ernst 76, 78Grzegorczyk Piotr 10Gutowski Wojciech 147, 351Guyau Jean Marie 150Guze Joanna 97Gwóźdź Andrzej 105

Hartwig Julia 97Hedemann Oskar 96Heise Ewa 115Hejmej Andrzej 237, 266Helman Alicja 355Hendrykowska Małgorzata 99, 101, 106, 221,

229Heraklit z Efezu 261Horowicz Bronisław 326, 332, 333Horowitz Leopold 22Hrankowska Teresa 69Hučková Jadwiga 226Hus Jan 37

Ilmurzyńska Halina 42, 44, 52, 67, 70, 71, 76, 79, 80, 90, 92, 93, 113, 119, 125, 139, 144, 145, 149–151, 153, 154, 161, 242

Irzykowski Karol 228, 233Iwan Groźny 20

Jakubowski Jan Zygmunt 97Jaroszewski Tadeusz S. 63Jasieńczyk-Jabłoński Antoni 70Jasieński Feliks 55

Jewsiewicki Władysław 104, 106Joanna d’Arc 30Joyau Emmanuel 124, 125, 139, 147, 153, 154Jurkowlaniec Grażyna 44

Kamieński Antoni 52–54, 59Karpowicz-Słowikowska Sylwia 147, 351Kaulbach Wilhelm von 30Kielak Dorota 92Kisielewska Alicja 233Kleczkowski Kazimierz 71Kleczyński Jan 242Klemm Waldemar 170, 171, 277, 300, 319Konopnicka Maria 47Kosiński Dariusz 120, 122, 124, 129, 286,

318, 321Kossak Juliusz 90, 92Kostrzewski Franciszek 50, 51, 59Kowalczuk Urszula 213Kowalski Alfred Wierusz 23Kozakiewicz Stefan 90Koziołek Ryszard 239, 354Kracauer Siegfried 223, 231, 232Krasiński Zygmunt 350Krassowski Witold 69Kremer Józef 150, 152, 154–156, 211, 213,

214, 216Krudowski Franciszek 37Krzemiński Stanisław 124Krzyżanowski Julian 53Kulczycka-Saloni Janina 115, 199, 200, 206

Lachowicz Jadwiga 170, 171Lachowicz Ludwik 169–173, 175, 176, 182,

353Lachowicz Zofi a 170Laguel A. 113Lange Antoni 150, 157, 201Lehr-Spławiński Piotr 18Lejko Krystyna 92, 93Lemcke Karol 140, 142, 152, 159Leśniewska Maria 25Libelt Karol 44, 115, 125, 154–156Lipiński Jacek 116, 117Litvak Joseph 295, 296Löbe Johann Christian 242Lorentowicz Jan 211Lubelski Tadeusz 105, 107, 224Lubomirski Jan Tadeusz 151

375

Maciejewski Janusz 171, 179Madej Alina 355Maggi Andrea 125, 126Malczewski Jacek 24, 25Malik Jakub A. 92, 196, 277, 296, 311, 313,

321Malinowski Jerzy 25, 45Markiewicz Henryk 115, 145, 196, 199Markowski Michał P. 45Marrené-Morzkowska Waleria 21Martuszewska Anna 67, 68, 89, 137, 145, 190,

266, 295, 321, 354–356Mascagni Pietro 132Masłowski Maciej 143Maspero Gaston 207, 209Maszyński Julian 24, 44Matejko Jan 22, 29–31, 41, 177, 178, 280Matuszewski Bolesław 106, 107Matuszewski Karol 71Mayeux Henryk 76Mehoff er Józef 143, 144Melkowski Stefan 10, 150, 157, 158Merwart Paweł 37Meyerbeer Giacomo 346, 347, 349Michalik Jan 117, 129Michałek Bolesław 106Michałowski Kazimierz 263Mickiewicz Adam 61, 246, 321Mocarska-Tycowa Zofi a 45, 265, 285Modrzejewska Helena 121–124Moniuszko Stanisław 245Mozart Wolfgang Amadeusz 132Münch S. 347, 349Munkacsy Michał 37Myszuga Aleksander 131

Napoleon Bonaparte 53Neron 33, 35, 36Niemojewski Andrzej 127Noskowski Zygmunt 112

Obsulewicz Beata K. 54, 259–261, 265Ochorowicz Julian 88Okoń Waldemar 31, 34, 42, 47, 65, 357Okopień-Sławińska Aleksandra 183, 304Olkusz Wiesław 37, 40, 47Olszewska Maria Jolanta 127Olszewski Andrzej K. 71, 72Olszyński Michał 90Orda Napoleon 50

Orzeszkowa Eliza 40, 47, 53, 94Owczarz Ewa 147, 351

Paczoska Ewa 199, 295Paderewski Ignacy 110–112Palladino Eusapia 88Panofsky Erwin 44, 47Pauszer-Klonowska Gabriela 96Pavis Patrice 321, 329Paz Octavio 243Pijanowski Lech 229Pillet Jules Jean 79, 80Piołunowicz Klemens 173, 175Piołunowicz Wanda 173, 174Platon 156, 157Plebański Józef K. 151Płachecki Marian 171Płuciennik Jarosław 46Pol Wincenty 47Popiel Tadeusz 37Popowski Stanisław Kasper 150Poprzęcka Maria 32, 37, 40Porębski Mieczysław 29Potocka Maria Anna 64Potocki Antoni 150Potocki Józef Karol 88, 211Proust Marcel 266Prószyński Kazimierz 104, 106Prudhomme Sully 152, 160, 219Prus Bolesław (Aleksander Głowacki) 9–11,

15–47, 49–59, 61–65, 67–73, 75–83, 85–106, 109–127, 131–133, 135–146, 149, 151–165, 169, 171–179, 181–183, 187, 190, 195–197, 199–201, 203, 207, 209, 211, 214, 216, 217, 219–221, 223, 224, 226, 228, 234, 235, 237, 239, 240, 242–245, 249, 252, 258, 260–267, 271–273, 275–277, 280, 286, 287, 291–293, 295, 304, 305, 309, 311, 317–321, 323, 326, 330, 331, 333, 337, 347, 350–361

Przybyła Zbigniew 55, 296, 358Przystański Stanisław 151Puchalska Iwona 324

Radziwiłł Michał 81Rafael 46, 47Ratajczak Wiesław 277Redlich Henryk 49Regner Leopold 156Reisenauer Alfred 110

376

Reisz Karel 229, 231Rembrandt 47Ribot Th eodule 150Rossi Ernest 125Rouillé André 96Roux Alfons 211Rowiński Cezary 265Rubinstein Antoni 110, 112Rudziński Witold 324–326, 336, 337, 344Rutkowski Krzysztof 281Rygier Teodor 63Ryszkiewicz Andrzej 90

Sacewiczowa Alina 96Sardou Victorien 117, 118Scribe Eugène 347Sekiguchi Tokimasa 55, 358Sembrich-Kochańska Marcelina 131Seti 209Siemiradzki Henryk 29, 32, 34–36, 41, 88Siemiradzki Michał 146Sienkiewicz Henryk 40Simon G. 90Sivert Tadeusz 115Sizeranne Robert de la 92, 150Sławiński Janusz 183, 270, 304, 321Słowacki Juliusz 24Smaga Józef 25Snofru 207Sokalska Małgorzata 324, 350Souriau Paul 125Sowińska Iwona 105, 224, 231Spencer Herbert 73, 114, 145–151, 161, 211,

258Stabryła Stanisław 265Stawiński J. 99Stawiski Edmund 151Stepnowska Agnieszka 42, 44, 52, 67, 70, 71,

76, 79, 80, 90, 92, 93, 113, 119, 125, 139, 144, 145, 149–151, 153, 154, 161, 242

Stępnik Krzysztof 54Struve Henryk 127–130, 150, 151Styka Jan 37Surikow Wasilij 24Sygietyński Antoni 97Syska Rafał 105, 224, 228Szacki Jerzy 317Szekspir William 125Szokalski Wiktor F. 179, 180Sztachelska Jolanta 129

Sztadnara Magdalena 86Szubert Piotr 63Szwankowski Eugeniusz 69Szweykowski Zygmunt 15, 63, 82, 106, 115,

126, 127, 145, 209, 222, 267, 300, 323, 325, 333–335, 337

Szyller Fryderyk 116Szymanowski Wacław 26Szymborska Wisława 346Szyndler Pantaleon 21

Śpiewak Paweł 317Świątek Sławomir 321Świecianowski Julian 72Świętochowski Aleksander 113

Taine Hipolit 97, 145, 150, 151, 164Tarde Gabriel 119Tatarkiewicz Władysław 9Tokarzówna Krystyna 46, 80, 89, 106, 110,

127, 267Tołstoj Lew N. 143–145, 150Tomczakówna Stanisława 88Trapszo Anastazy 286Trznadel Jacek 102Tynecki Jerzy 232

Urbański Piotr 324Utamaro Kitagawa 57

Verdi Giuseppe 132Véron Eugène 150, 157–161, 200, 201, 214,

216, 219Volkmann Ludwik 90

Wallace Alfred Russel 88Wasilewski Zygmunt 360, 361Weloński Pius 64, 65Wertenstein Wanda 229Wiegand Ewa 270Wiercińska Janina 17, 55Wiszniewski Michał 155Witczak Witold 106Witkiewicz Stanisław 17, 24, 46, 92, 144, 153Witwicki Władysław 92Wolski Gustaw 173–176Woźniakiewicz-Dziadosz Maria 145, 213Wyczółkowski Leon 37Wyka Kazimierz 25Wysłouch Seweryna 330

377

Zabża Janusz 271Zachariasiewicz Jan 94Zalewska Agata 296Zalewski Cezary 94, 281, 319Zawadzki Bronisław 141

Żabicki Zbigniew 115Żdżarski Wacław 92Żelazowski Roman 95, 123, 124, 151Żółkowski Alojzy 123, 124