Weil, Gotshal & Manges

ZABEZPIECZENIE PRAWNE MAJĄTKU

DOROSŁYCH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

INTELEKTUALNIE NA WYPADEK ŚMIERCI ICH

OPIEKUNÓW – INSTYTUCJE TESTAMENTU

ORAZ FUNDACJI.

Seminarium

15 grudnia 2015 r.

Artur Zawadowski

Marcin Gruszka

Weil, Gotshal & Manges

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

￭ Przedmiot prezentacji:

Przedmiotem niniejszej prezentacji jest możliwość wykorzystania istniejących instytucjiprawnych – sporządzenia testamentu oraz ustanowienia fundacji do zabezpieczeniainteresów majątkowych dorosłych osób niepełnosprawnych na wypadek śmierci ichopiekunów.

￭ Plan prezentacji:

Testament

1) Testament jako forma rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci (mortis causa).

2) Rozrządzenia testamentowe.

3) Istota zapisu zwykłego, polecenia oraz ich wykonanie i odpowiedzialność z tym związana.

4) Wykorzystanie testamentu w strukturze zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłej osobyniepełnosprawnej intelektualnie.

Fundacja

1) Ustanowienie fundacji oraz ustalenie jej statutu.

2) Cele statutowe fundacji.

3) Wykorzystanie fundacji w strukturze zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłej osobyniepełnosprawnej intelektualnie.

￭ Podstawa prawna prezentacji:

1) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny („KC”);

2) ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach („UF”).

2

Weil, Gotshal & Manges

TESTAMENT

￭ Art. 941 KC: Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przeztestament.

￭ Termin "testament" występuje w różnych znaczeniach, w zależności odkontekstu oznacza bowiem czynność prawną albo dokument, w którymzostało zawarte oświadczenie woli testatora.

￭ Cechy testamentu jako czynności prawnej:

1) wyłączność (tylko w drodze testamentu można rozrządzić majątkiem na wypadekśmierci);

2) jednostronność (brak oznaczonego adresata);

3) skuteczność mortis causa (występuje odstęp czasu między sporządzeniemtestamentu, a wywarciem przez niego skutków - rozrządzenia stają się skuteczne wchwili śmierci spadkodawcy);

4) osobisty charakter (nie można dokonać testamentu przez pełnomocnika);

5) sformalizowanie (testament może być sporządzony wyłącznie w jednej z formprzewidzianych w Kodeksie cywilnym);

6) odwołalność (osoba powołana na spadkobiercę aż do chwili otwarcia spadku niema ekspektatywy prawa do spadku (ani do rzeczy i praw wchodzących w składspadku), a testator w dowolnym momencie może zmienić treść swojej ostatniej woli).

3

Weil, Gotshal & Manges

TESTAMENT

￭ Podsumowując testament jest czynnością prawną jednostronną, przy którejoświadczenie woli testatora nie jest skierowane do żadnej osoby, w każdejchwili odwołalną, mocą której spadkodawca osobiście, zachowując szczególnąformę, rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci, co do której przyjmujesię, z mocy przepisów ustawy, że musi być dokonana w formie szczególnej.

￭ Formy testamentu:

1) testamenty zwykłe:

a) testament własnoręczny (holograficzny) (art. 949 KC);

b) testament notarialny (art. 950 KC);

c) testament allograficzny (art. 951 KC);

2) testamenty szczególne:

a) testament ustny (art. 952 KC);

b) testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lubpowietrznym (art. 953 KC);

c) testament wojskowy (art. 954 KC).

￭ Art. 955 KC: „Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy odustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentuzwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Biegterminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie mamożności sporządzenia testamentu zwykłego.”

4

Weil, Gotshal & Manges

TREŚĆ TESTAMENTU - ROZRZĄDZENIA

￭ Większość doktryny wskazuje, że polskie prawo nie wyznacza zakresuminimalnej treści testamentu, a więc dla uznania określonego instrumentuprawnego za testament wystarczające i konieczne jest wyłącznie spełnienieprzezeń formalnych przesłanek ważności aktu ostatniej woli. Przede wszystkimna treść testamentu składają się tzw. „rozrządzenia testamentowe”, czylidyspozycje czynione na wypadek śmierci.

￭ Przykładowe rozrządzenia testamentowe:

1) powołanie spadkobiercy;

2) wyłączenie od dziedziczenia określonej osoby z kręgu spadkobiercówustawowych bez powoływania w jej miejsce innej osoby (testamentnegatywny);

3) wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku;

4) ustanowienie fundacji;

5) ustanowienie zapisu zwykłego (legat);

6) ustanowienie zapis windykacyjnego (nabycie przez oznaczoną osobęprzedmiotu zapisu z chwilą otwarcia spadku; forma aktu notarialnego);

7) polecenie;

8) powołanie wykonawcy testamentu.

5

Weil, Gotshal & Manges

ZAPIS ZWYKŁY

￭ Art. 968 § 1 KC: ”Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowezobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnieniaokreślonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapiszwykły).”

￭ Na skutek ustanowienia zapisu zwykłego pomiędzy obciążonym zapisema zapisobiercą powstaje stosunek prawny o charakterzezobowiązaniowym. W stosunku tym zapisobierca jest wierzycielem, obciążonyzapisem - dłużnikiem, a przedmiotem - świadczenie majątkowe określone przezspadkodawcę w testamencie.

￭ Zapisobiercy przysługuje więc roszczenie o spełnienie świadczenia z tytułuzapisu zwykłego.

Przedmiot zapisu zwykłego:

￭ Zapis zwykły musi mieć postać świadczenia o charakterze majątkowym,bowiem jego ustanowienie jest źródłem zobowiązania. Powinien byćskonkretyzowany i określać sposób wykonania, co jest istotne dla wzajemnychrelacji stron.

￭ Ponadto zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego przedmiotem zapisuzwykłego może być m.in. obowiązek spełniania przyszłych i powtarzających sięświadczeń, np. płacenia renty zapisobiercy.

6

Weil, Gotshal & Manges

ZAPIS ZWYKŁY

￭ Jeżeli jednak ustanowienie zapisu zwykłego zmierza do zrealizowania tegosamego celu, któremu służy umowa dożywocia, a mianowicie do zapewnieniazapisobiercy dożywotniego zaspokojenia wszystkich jego potrzeb życiowych, toidentyczność zarówno celu, jak i treści obowiązków pozwala na zastosowaniedo roszczeń zapisobiercy - w drodze analogii - niektórych przepisównormujących umowę dożywocia, w szczególności art. 913 § 1 KC , zgodnie zktórym sąd może „na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóreuprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentęodpowiadającą wartości tych uprawnień”.

￭ W związku z powyższym, stosując odpowiednio ten przepis do stosunkupowstałego między stronami wskutek zapisu zwykłego, sąd może przyznaćzapisobiercy tytułem odszkodowania za niespełnione świadczenia rentę wnaturze lub pieniądzach.

￭ Możliwe jest obciążenie spadkobiercy wprost obowiązkiem ustanowienia narzecz zapisobiercy dożywocia, przez co do stron stosunku będą miałyzastosowanie przepisy art. 903-907 KC.

7

Weil, Gotshal & Manges

POLECENIE

￭ Art. 982 KC: „Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lubna zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniącnikogo wierzycielem (polecenie).”

￭ Polecenie nie tworzy stosunku zobowiązaniowego, jednakże nakłada naobciążonego poleceniem obowiązek prawny danego działania lub zaniechania,którego wykonania może żądać każdy spadkobierca, wykonawca testamentu, aw niektórych przypadkach także właściwy organ państwowy. Osoba mającaodnieść korzyść z wykonania polecenia nie należy (jako taka) do kręgu osóbuprawnionych do żądania wykonania polecenia.

￭ Treść polecenia - przepisy nie precyzują żadnych konkretnych wymagań co dotreści polecenia, tak więc zastosowanie mają zasady ogólne dotycząceczynności prawnych. Przyjmuje się więc że niedopuszczalne jest m.in.polecenie sprzeczne z prawem, z zasadami współżycia społecznego lubzmierzające do obejścia prawa.

￭ Przedmiot polecenia – przedmiotem polecenia jest nałożenie obowiązkuoznaczonego działania lub zaniechania, a więc spełnienie świadczeniaoznaczonego przez spadkodawcę. W świetle powyższej szerokiej definicjiprzedmiotu polecenia, świadczenie z niego wynikające może polegać napodjęciu określonego działania o charakterze majątkowym lub niemajątkowym,a także może mieć charakter jednorazowy, okresowy albo ciągły.

8

Weil, Gotshal & Manges

WYKONAWCA TESTAMENTU

￭ Art. 986 KC: „§ 1. Spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę lubwykonawców testamentu. § 2. Nie może być wykonawcą testamentu, kto nie mapełnej zdolności do czynności prawnych.”

￭ Zadaniem wykonawcy testamentu jest zapewnienie by wola spadkodawcyujawniona w testamencie została zrealizowana w jak najszerszym zakresie. Jeston gwarantem realizacji tej woli i zapewnia bezstronność przy wypełnianiuswoich obowiązków (w przypadku braku wykonawcy testamentu jego obowiązkisą pełnione przez spadkobierców).

￭ Ustanowienie wykonawcy testamentu może być szczególnie użyteczne, gdyspadkobierca jest małoletni albo jest osobą pozbawioną zdolności do czynnościprawnych, ponieważ wówczas to spadkodawca decyduje, kto będzie zarządzałjego majątkiem po śmierci (wyklucza to zarząd majątkiem, który wchodzi wskład spadku, przez przedstawiciela ustawowego).

￭ W doktrynie podkreśla się, że dopuszczalne jest powołanie zastępczegowykonawcy testamentu na wypadek, gdyby wykonawca testamentu powołany wpierwszej kolejności nie mógł lub nie chciał przyjąć tego obowiązku.

9

Weil, Gotshal & Manges

WYKONAWCA TESTAMENTU

￭ Okres działania wykonawcy testamentu:

1) Przepisy kodeksu cywilnego nie określają, w jakim czasie wykonawcatestamentu ma zrealizować ciążące na nim obowiązki, przez co przyjmuje sięże ustawodawca zaakceptował konstrukcję czasu zadaniowego, tzn. że okresten wynika z zakresu jego obowiązków.

2) Wykonawca testamentu ma przede wszystkim „zarządzać majątkiemspadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy zwykłei polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy”, jednakżespadkodawca może w testamencie postanowić inaczej.

3) Spadkobiercy mogą próbować doprowadzić do zakończenia pełnienia funkcjiprzez wykonawcę poprzez: (i) uprawnienie do żądania działu majątkuspadkowego, co związane jest z obowiązkiem wykonawcy do jego wydania(mechanizm ten nie będzie skuteczny, gdy dział spadku nie będzie mógłzostać przeprowadzony, np. gdy do dziedziczenia dochodzi jedynyspadkobierca; spadkodawca może ustanowić wykonawcę testamentu nawetwówczas, gdy powołuje jedynego spadkobiercę); (ii) możliwość wystąpienia dosądu na podstawie art. 990 KC domagając się zwolnienia wykonawcytestamentu z pełnionej funkcji dowodząc, że wykonawca celowo i zbędnieprzedłuża utrzymywanie swojego statusu zamiast wykonać ciążące na nimobowiązki.

10

Weil, Gotshal & Manges

WYKORZYSTANIE TESTAMENTU DO ZABEZPIECZENIA

INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ

￭ Proponowana struktura:

1) Opiekunowie dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie („OsobaNiepełnosprawna”) („Opiekunowie”) sporządzają testament w jednej z formzwykłych (tj. własnoręcznie, w formie aktu notarialnego lub ustnie w obecnościdwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty,marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędustanu cywilnego).

2) W treści testamentu dokonują następujących rozrządzeń testamentowych:

a) powołanie spadkobiercy, który będzie opiekował się Osobą Niepełnosprawną pośmierci Opiekunów oraz przepisanie na niego całości majątku, który będzie wchodziłw skład masy spadkowej („Spadkobierca”);

b) ustanowienie zapisu zwykłego na rzecz Osoby Niepełnosprawnej obciążającegoSpadkobiercę; świadczeniem majątkowym, które ma wykonać spadkobierca będziedostarczanie Osobie Niepełnosprawnej renty lub określonych usług i towarówniezbędnych do jej utrzymania i będzie ono miało charakter ciągły;

c) ustanowienie polecenia obciążającego Spadkobiercę, a polegającego na opiece idostarczaniu określonych usług, towarów, środków utrzymania na rzecz OsobyNiepełnosprawnej;

d) powołanie wykonawcy testamentu w postaci osoby trzeciej, do której obowiązkówbędzie należało wydanie majątku Spadkobiercy oraz nadzór nad wykonywaniemzapisu zwykłego oraz polecenia przez Spadkobiercę.

11

Weil, Gotshal & Manges LLP

WYKORZYSTANIE TESTAMENTU DO ZABEZPIECZENIA

INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ

Spadkobierca

Opiekunowie

Renta

TestamentMasa

spadkowa

OpiekaUsługi

i towary

Wykonawca

testamentu

SĄD

Osoba

Niepełnosprawna

powołanie

zapis

zwykły

polecenie

powołanie

żądanie wykonania testamentu

kontrola kontrola

żądanie wykonania

testamentu

kontrola

Weil, Gotshal & Manges

FUNDACJA

￭ Założenie fundacji:

Fundację ustanawia fundator w drodze oświadczenia woli złożonego w formie aktunotarialnego (forma ta nie jest wymagana, jeżeli ustanowienie następuje w drodzetestamentu), a także ustala statut fundacji, który powinien zawierać postanowieniadotyczące:

1) nazwy i siedziby;

2) majątku;

3) celu lub celów fundacji;

4) sposobów realizacji celów fundacji, czyli zasad, form i zakresu działalności;

5) składu i organizacji zarządu; oraz

6) sposobu reprezentowania fundacji i zaciągania zobowiązań majątkowych.

￭ Organy fundacji:

Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd, który „kieruje jej działalnością orazreprezentuje fundację na zewnątrz”. Utworzenie innych organów oraz zakres ichkompetencji zależą od woli fundatora.

￭ Cele fundacji:

Art. 1 UF: „Fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymiinteresami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, wszczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata iwychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opiekanad zabytkami”.

13

Weil, Gotshal & Manges

CELE FUNDACJI

￭ Cele zakładanej fundacji są określane przez fundatora w statucie, jednakżezakres swobody w tym zakresie ograniczony jest przez ustawę o fundacjach.Z art. 1 UF jednoznacznie wynika, że cele fundacji muszą być zgodne zpodstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto muszą one miećcharakter społecznie lub gospodarczo użyteczny, co wyłącza możliwośćtworzenia fundacji rodzinnych.

￭ Nie można założyć fundacji, której celem będzie zaspokojenie prywatnego,osobistego dobra fundatora czy jakiejkolwiek innej osoby lub która będziewspierała inne cele nie mające charakteru publicznego.

￭ Ustawodawca zawarł katalog celów, które fundacja może realizować. Fundacjemogą prowadzić działalność statutową na obszarach:

1) ochrony zdrowia,

2) rozwoju gospodarki i nauki,

3) oświaty i wychowania,

4) kultury i sztuki,

5) opieki i pomocy społecznej,

6) ochrony środowiska i zabytków.

￭ Powyższe wyliczenie ma charakter przykładowy. Zakres możliwościprzysługujących fundatorowi w zakresie wyboru celu jest więc bardzo szeroki.

14

Weil, Gotshal & Manges

WYKORZYSTANIE FUNDAJCI DO ZABEZPIECZENIA

INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ

￭ Proponowana struktura:

1) Opiekunowie dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie („OsobaNiepełnosprawna”) („Opiekunowie”) ustanawiają fundację, określając jejstatut i wskazując cel o charakterze publicznym.

2) Celem, który Opiekunowie chcą osiągnąć jest opieka nad OsobąNiepełnosprawną, dostarczanie jej środków do życia czy nabywanie dla niejtowarów i usług.

3) Nie można założyć fundacji o takim celu, bo służyłaby ona tylko jednej osobie(wspierała indywidualne interesy Opiekunów oraz Osoby Niepełnosprawnej).Można jednakże powołać fundację, której celem byłaby przykładowo „ochronazdrowia oraz pomoc dla osób niepełnosprawnych intelektualnie”, przy czymjednym z beneficjentów tej fundacji byłaby Osoba Niepełnosprawna.

4) Takie ujęcie zakłada, że fundacja musiałaby działać nie tylko na rzecz OsobyNiepełnosprawnej, ale również realizować pozostałe cele statutowe, a więcprowadzić działalność o charakterze publicznym.

15

Weil, Gotshal & Manges LLP

kontrola

WYKORZYSTANIE FUNDAJCI DO ZABEZPIECZENIA

INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ

Fundacja

zarządzanie

majątkiem

powiernictwo

Opiekun Prawny / Kurator

Sąd Opiekuńczy

Kurator / Opiekun Prawny / Sąd

Osoba Niepełnosprawna

kontrola

świadczenia

Opiekunowie ustanowienie

usługi i towary

Pozostałe cele

statutowe

Weil, Gotshal & Manges

Dziękujemy za uwagę.