XX-lęcie międzywojenneInformacje wstępneRamy czasowe i nazwa epokiDwud.ziesto|ecie międzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje , zamykasię w latach 1918 _ l939. Jest to niezwyk le włŻny okręs dlaPolski, ktÓra po ponad sfu latach wreszcie odzyskała upragnionąniepodległość. W nowym' odrodzonym i wo|nym państwie źaczę|arozwijać się kultura i |iteratura. Na początku największą ro|ę odgrywali piiarze tzw. starego pokole nia, czy|i ci, któizy twor zy|i jiszcze wokresie Młodej Polski' By1i to: Stefan Zeromski' Wacław Beren! Stanisiaw Przybyszewski, Żofia Nałkowską Bo|esław Leśmian,Leopold Stafl, Jan Kasprowicz' Potem jednak na arenę |iterackąweszli nowi, miołzi pisarze. Dwudziestolecie międzywojenne nie jestjednak okresem zupełnie jednorodnym. Najczęściej historycy literahrry wyróżniająw nim dwa okresy:,lata dwudziesie _ ók'"' tzw..jasnyi lata trzydzieste _ okres tzw. ciemny. W pierwszym okresie dominuje optymizm' radość, wiara w pizyszłość' które spowodowane byĘprzede wszystkim szczęściem z odzyskanej niepodległości. Wtedy też pojawia się najgłośniejs za gupa poetycka dwudziestoleciąSkamandęr, której twórcy proponują tematykę błahą piszą do prostego cżłowieki i poitugują się ni.ti'i gaiunkami. Kolejna grupapoetycka, Awangarda Krakowska, stawia na eksperyment 1iteracki' fascynuje się wszystkim, co nowoczesne, burzy konwenc.ió |iterackie iłamie zasady gatunkowe, opierając się na prowokacji literackiej. W prozie lat dwudziestych dominuje przede wszystkim poliiyka irozważanianad kształtem politycmym nowego panstwa. Na przełomie lat dwudzieĘctl i trzydziesiyc.h dochodzi do kryźysu cywilizacji iku|tury w całej Europie' Wzrasta stopniowo poczucie zagrozenia, niepewność jutra. ów niepóto.j spowodowany był właŚóiwie kryzysemekonomicznym (1928.1932) oraz narodzinami i rozwojem panstw totalitamych. Polska stałi się pństw".n s'c'egóhie naraŹonym, óozr.esztąpokazatapóźniej II wojna światową poniewaz otoczona zostałaprzez dwa systęmy: faszyzm i komunizm' Dlatego też wciemnym okresie dwudzięstolęcia pojawiają się tendencje katastroficzne, poczucie kryzysu wartósci' Takąpostawę reprezentowały będązwłaszczadratnatyStanisławaIgnacegoWitkiewiczą poezja!ózefaCzeehowiczaiŻagaryŚów,groteskowewiersżei(onstantegoIldefonsa Gałczyńskiego, proza debiutującego wówczas Witolda Gombrowicza. Jednoóześnie nańzy podkreślić ogromną rolę prorypsychologicznej. Reprezentowali ją Zofia Nałkowską Maria Kuncewiczową Michał Choromanski' Jarosław lwaszkięwicz. n^o'*i.ju .ięrównież proza nowatorska i eksperymentalna Brunona Schu|zą a także literatura popularną której najsławniejszym przedstawicielem byłTadeusz Dołęga-Mostowicz.

Pojęcia związane z epokąWitalizmPogląd' wedle którego, jak pisze Tomasz Wroczyński,

',biologiczna natura człowieka okazuje się wystarczającą racją istnienią uzasadniasens |udzkiego Życia.,. wita|izm widoczny jest szczegó|nie w początkowym etapie twórczości Skamandrtów.

KatastrofizmTym mianem okreś|amy pewną postawę w sztuce. Wyraża ona przekonanie o nieuniknionej katastrofie' zagładzie świata i całejcywi|izacii, upadku wsze|kich wartości. Katastrofizm sięga do romantycznych teorii historiozoficznych i często opiera się naromantycz-nym obrazowaniu. Zaptzyczyny katastrofizmu w okresie dwudziestolecia międzywojennego uważa się kryzys gospodarczy wEuropie i narastaiący tota|itwyzm. Wyraznie zobaczyć można elemęnty katastrofizmu w twórcżości !ózefaCzechowicza, ĆzęsławaM iłosza, J er zego Zagórskiego

Ekspresjonizm|ermin został p<l1az picrwsz>, uŻy1y prr,ez ma|arza francuskiego J.A.HervÓ. który w ten sposób określił swoją twórczość. Ekspres jonizmicst kieruhkicm lv sżiucel który pe lnię osl{gnąI w XX ńieku. alc sięga do schyłku XlX wjęku. do twórczoścl przede wszystkinr ! incontavan Gogha i Edwarda Muncha. Dzieło ekspresjonistyczne ma oddziaĘwać na odbiorcę, na jego emocje, uczuciai psychikę.Ekspresjonizm wyrastał z głębokiego poczlciakryzysu wsze|kich wartości, niępokoiu, poczucia nadchodzącej upotutlp'y, osamotnieniajednostki w wielkim. rozwijającym się świecie. Był wyrazem buntu przeciw zmianom w kontaktach między|uiztich i usialonymporządkom' Po I wojnie światowej ekspresjonizm sprzyjał tendencjom pacyfistycznym, oczekującjednocześnie odnowienia świata pokatastrofie. Z,ałoizeniem artystycznym ekspresjonizmu było przeciwstawienie się impresjonizmowi i natura|izmowi. Zadanięm artysty niebyło odzwierciędlanie rzeczywistości, ale sięgarrie do jużni, do głębokich warstw świadomości, by wyrazić siebie. Dlatego tezmi|aizestosowali kontrast, bardzo wyraźnie operowali kolorem, eksponowali brzydotę, deformowa|i świat przedstawiony. Główni ma|arzę:Wasili| Kandinsky, Marc Chaga|l, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie się ekspresjonizmuprzypada na rok |917, kiedy Jerzy Hulewicz załoĘł w Pomaniu dwutygodnik literacko-aĘstyczny ,,Zdtój,,. Rok później wokółczasopisma skupiła się grupa aĄstów,,Bunt''. Należeli do niej m.in.: Jerzy Hulewicz, Janlerzy Wronięcki, Jan Panięński, WładysławSkotarek. Artyści współpracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i wydawali zeszyty ,,Zdroju,'.

FuturyzmJest kierunkiem w sztuce. Narodził się we Włoszech na początku XX wieku' 'Umawany jest za jeden znajbardziej awangardowych iantytradycyjnych, poniewaz twórcy ,,patrząw przyszłość,,, odrzucając przeszłość i rezygnując ztradycji. Manifest futuiystów ogłoszonyzostał w l909 roku przęzpoętę Filippo Tommaso Marinettiego lma|uzaUmbęrto Boccioniego. Potem futuryzm rozprzestrzenił się doinnych krajów. Dobry grunt ma|azł w Rosji, w ktÓrej najsławniejszymi futurystami byli: Włodzimierz Majakowski, Dawid Burluk'Wielimir Chlebnikow. W Po|sce okresem rozkwifu kięrunku byĘ |ata |918.1923. Futuryzm był kierunkiem prowokującym, poniewaŹpisarze głosi|i znięsienie wszelkich zasad ortografii, interpunkcji, gramatyki. Sztuka futurystyczna za&adała pełną wo|noŚć, oryginalność, 'wyzwolenie się z tradycji, bunt przeciw temu, co stare. Podkreślano dynamizm, ekstrawagancję, wesołość' wyzwolenie się z biemości imar.Vmu. Do,polskich futurystÓw należęli: Anatol Stern i Aleksandęr Wat oraz Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i Ty.tusCzyiewski.

DadaizmRuch w sztuce, którego nazwa pochodzi od słowa,,dada'', które zupełnie przypadkowo wybrał rumuński poeta Tristan Tzar, zaglądającdo słownika Larousse'a. W języku francuskim słowo to oznacza drewnianą zabawkę lub gaworzenie dziecka. Dadaizmnaiprawdopodobniej był reakcją na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektórych krajach europejskich' Dadaizm był ruchemawangardowym, który przede wszystkim opierał się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Do najwazniejszych twórcówdadaistycznych za|iczamy: Marcela Duchampa, Maxa Emstą Jeana Cocteau' Andró Bretona.

Nadrealizm|nnanazwa: surrealizm, to kięrunek w sztuce, który powstał w latach drvudziestych XX wieku we Francji. Z załoięnia surrea|izm miałbyć buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi w sztuce. Dlatego też często obrazy Śurrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy,

poKazuJąIantaz]ę' ha|ucynacJę' wlz.le onlryczne. NlęJako patronęm surTeahstÓw stał slę Zygmunt !ręud, ponlęw.V badał onpodświadomość, zajmował się hipnozą. Surrealistyczne wizje są często oparte na absurdzie. Do najbardziej Znarrych ma|arzy za|iczamy:Salvadora Dali, Marce|a Duchampa, Maxa Emstą Hansa Arpą a pisarzy: Louisa Aragoną Pau|a ńluarda' Tristana Tzarę.

AbstrakcjonizmKierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. PodstawowącechącharakterysĘcmąabstrakcjonizmu jest odrzuceniewszystkiego, co ma bezpoŚredni związek z tym' co rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jesi najczęściej bezprzedmiotowa ibezpostaciową ama|arze odchodzą od naśladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu uwaŹa się Wasi|ija Kandinskiego.

KubizmTo kierunek w sztukach p|astycznych, przede wszystkim malarstwie' którego twórcami byli: Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwakięrunku wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo ,,cubus'' oznacza kostkę. Kubizm nalodził się z fascynacji jego twórcówsztuką staroiberyjską i aĘkańską. Początkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale pÓŹniej wspólnie stworzy|i teoretyczne podstawykierunku. Kazdy przedmiot na obrazie kubisĘcznym zostaje wpisany w kształt kostki (czyli sześcianu), atakŻerozbity na wie|emniejszych płaszczyzn, które pokazywane sąw najrozmaitszymoświęt|eniu. Ws4rstko ma postać bryĘ, kubiści odrzucili równieżperspektywę, posługiwali się deformacją abstrakcją kolazem. Do najsławniej szychma|arzy za|iczamy również: Juana Grisa, MaxaWeberą Fernanda Lógera, Louisa Marcoussisa.

Najważniejsze wydarzenia historyczneEuropal l .1 l ' l 9l 8 _ kapitu|acja Niemięc i zakończenię I wojny światowej5. 0l .l91 9 - w Nięmczech w Monachium Anton Drex|er załoŻył DAP (Niemiecka Partia Robotnicza), pózriej przemianowaną naNSDAP.23.03.1919 _ Benito Musso| ini zało4ł we Włoszech partię faszystowską Fasci del Combattimento. .

16.01.1920 - wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonychl 8.03. l 92 l _ w Rydze podpisano traktat pokojowy między Po|ską a radziecką Rosją i radziecką Ukrainą.3.04.1922 _ Józęf Stalin został seketarzem genera1nym radzieckiej partii komunistycznej.31.10'1922 * Benito Mussolini został Dręmierem Włoch.30.12.1922 Utworzono ZSRR.1.04.1924 _ skazanie Adolfa Hitlera na 5 1at więzieniazapróbę zamachu stanu.20.12.1924 - zwolnienie Adolfa Hit|era zwięzienia.18.07 .1925. W Niemczech ukazała się ksią7ka Adolfa Hitlera Mein Kampf.13.05.1927 - ,,czamy piątek'' w Niemczech stał się początkięm załwnwiaiię gospodarki niemieckiej.24.10.1929 - Krach na nowojorskiej giełdzie zapoczątkowuje Wielki Kryzys.24.06.1 93 1 _ PrzedłuŹenie radziecko-niemieckiego układu o neutra|ności.15.03.1933 - oficjalna proklamacja III Rzeszy w poczdamie.30.0ó.l934 - na polecenie Hitlera zostali rłymordowani jego przeciwnicy po|ityczni w NSDAP (Noc dfugich noży).2.08.l934 - z'mart prezydent Niemiec Paul von Hindenburg, I{it|er uzyskał pełnię władzy, stając się faktycznie dyktatorem.l6.05. | 935 _ ZSRR Zawalł układ o pomocy wzajemnej z Czechosłowacją. Była to odpowiedź na agresywną politykę Niemiec.5.05.193ó. DyktatorfaŚzyśtowsaich'1ł'io0h.T}ef,im'viuŚsro1ifll prcldaiiiówał powŚrani;1I lffipę}ifiń.ttŹyrnśkiigo.. '-.28.09. l 936 _ generał Francisco Franco został dowódcą sił nacjonalistycznych w Hiszpanii.l3'03.l938 _ wejście wojsk niemieckich na tery.torium Austrii i wcielenie jej do Rzeszy (Anschluss Austrii)23.09.l938 - powszechna mobi|izacja w Czechosłowacji26.09.|938 - częściowa mobi|izacja we Francji i Wielka Brytanii9 nal0.1 l.l938* wielki pogrom Żydów w Niemczech i Austrii (,,Kryształowa noc'')l l .04. 1 939 - Ado|f Hit|ęr zatw|ęrdził plan ataku na Polskę, okeś|ony mianęm ,,Fal| Weiss'' (,,Biały Plan'').23.08.1939 - Pomiędzy ZSRR i III Rzeszą został podpisany pakt o nieagresji.Polskal l.l l.l9l8 _ odzyskanie niepodległości przez Polskę; Rada Regencyj naprzekazila władzę nad podległym jej wojskiem JózefowiPiłsudskiemul4.1 1 .l918 - samorozwiązanie Rady Regencyjnej i przekazanie pełni władzy Józefowi Piłsudskięmu.22.|1. |9|8 - dękret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (wejście w życie 29 listopada); Józęf Piłsudskj zostałTymczasowym Nacze|nikiem Państwa.2ó grudnia l918- do Poznaniaprzybvł Ignacy Padęrewski.1 6.0l. l 91 9 - powstał rząd Ignacego Jana Paderewskiego.20.02.1919 - uchwa|enię tzw. Małej Konstytucji.l9l9_ I powstanie śląskie.I 0.0l . l 920 - Gdańsk stał się Wo|nym Miastem.25.04.|920 - zaczęła się wojna po,lsko-bolszewicka.| 3-l 5.08' l920 - bitwa warszawska zakończona zwycięstwem wojsk polskich nad oddziałami Armii Czerwonej dowodzonej przezTuchaczewskiego.17.03.1921- została uchwalona konsĘ4ucja (tzw. konstlucja marcowa)l 8.03. l 92 l - podpisany został pokój w Rydze kończący wojnę polsko-bolszewicką2.05.1921_ wybuchło III powstanie śląskie9.12.1922- cabrię| Narutowicz został wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej.16.1f .1922 - zwnach na prezydenta Gabrięla Narutowicza; powołanie pierwszego rządu Władysława Sikorskięgo.12.05.1926 * Józef Piłsudski dokonał przewrofu majowegol 2.05. l 93 5 _ śmi erć marsza|ka l ózefa Piłsudskiego.28.04' l 939 _ Niemcy wypowi edz\aĘ pakt o nieagresji wobec Polski.l .09' 1939 _ Niemcy napadły na Polskę; rozpoczęła się kampania wrzęśniowa'

Filozofia i psychologiaZygmunt Freud

Urodz|ł slę Ó maJa l E5ó wę lrelbergu na Morawach' a zmarł '23 wrzeŚn]'a l9J9 w Londynle. !.reud nle był t|lozotem, a|e Jęgo badanlaLimysłu |udzkiego wywarły ogromny wpĘw na filozofów, uczonych i artystów. Freud zajmował się objaśnianiem marzei sennych, któreuwuŻał zapewnego rodzaju kompensację, poniewaŹ człowiek realizuje w nich swoje marzeniai pragnienia. Stworzył również ieoriępopędów (człowiekiem rządząpopęd zycia [eros] i śmieci [thanatos])' zajmował się zagadnieniami rozwoju życia seksualnego (podzie|iłje na fazy), uznał ogromny wpływ nieświadomości na Ąlcie człowieką przedstawił teorię ,,ego'', ,'suporego'' i ,,id''. Uczniami Fieuda bylim.in.: Carl Gustav Jung i Alfred Adler. Do najwazniejszych prac Freuda za|iczamy: objaśnianie muzęń sennych, Marzenia senne,PsychopatologiaĘcia codziennego, Wstęp do psychoanalizy' Ego i id, Kulturajako zródło cierpień.

EgzystencjalizmWspółczesny kierunek ft|ozoflczny, który bada indywidualne |osy wo|nej i odpowiedzialnej, jednostki ludzkiej. Egzystencja|izmdowodzi, że człowiek jest skazany na wolność, poniewaz jako jedyny by.t sam dokonuje świadomych, wewnętrmych, wyborów. Jednakświadomość możliwość utraty owej wolności powoduje lęki egzystencjalne (np.: lęk przed osamotnieniem).

BehawioryzmJest to kierunęk psycho|ogiczny, który rozwinął się w XX wieku i miał ogromny wpłylv na literaturę. ZaVJadał on, Źe badaniepsychologiczne powinno ograniczać się do tego, co można zmierzyć,, awięc poddawaniu pacjęnta różnym bodźcom i obserwowaniureakc.ii na owę bodŹce.

Literatura Polska:Poeci:SkamandryciPrzedstawicielę: Julian Tuwim, Jarosław lwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń. Grupa Skamander (odnazwy rzeki opływającej Troję) skupiała się wokół pisma ''Pro arte et studio''. Wprowadzili do poezji konkętność obrazowanią opięwalioptymistyczn ą radość Ęcia, preferowali tematykę dnia codzienne go, zwracając się do prostego człowieką wprowadza|i do poezji językpotoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.

FuturyściKięrunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową natomiast w Polsce okres glównych wystąpieńfuturystów przypada na|ata 1919-1921 . Głównymi przedstawicielami tego nurtu w Polsce są Bruno Jasieński, Stanisław Młodożęniec'Anatol Stem, Adam WazyĘ T. Czyżewski' Futurystów cechował agręsywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światemwspółczesnej techniki i cywi|izacji.

Awangarda krakowskaGłównymi przedstawicielami awangardy byli: Julian Prryboś' Adam Wazyk, Jan Brzękowski. Poęci Awangardy krakowskiej skupiali sięwokół czasopisma ''Zwrotnica'', ktÓre ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadęusz Peiper. Jego hasło to ''miasto' masa,maszyna".

iagaryściGfr-a.pocryck a,,Żagary" lzia|ałav Wilnie-w-I=atach | 93 l -34; w}dawaŁa-czasopisma żagarf i-Pionf ' ZałożentapiogfŹilno\fc grupy;-nawiązania do katastrofizmu' dekadentyzmu, poczucie zagrożenia Twórcy crupy (A. Rymkiewicz, J. Zagórski, Cz. Mi|osz, J. Putrament)powracają do'romantyzmu i symbolizmu.

Prozaicy:Stefan Zeromski, ZofiaNałkowską Maria Kuncewiczową Juliusz Kaden Bandrowski, Bruno Schulz, Witold Gombrowicz, AndrzejStrugDramatopisarze:Stan i sław l gnacy Witkiewicz, J er zy Szaniawski.

Literatura Obca:Franz Kafka * był pisarzem niemieckojęzycznym pochodzącym zPragi, która pod konięc XIX wieku należała do Austro-Węgier. Zpochodzenia Kafka był Żydem. Jego największym dziełem jest Proces, w którym bohater Józef K. jest człowiekiem samotnym,wyobcowanym' walczącym znienonlmiałądla niego machinąbiurokracji. Często mówi się, że książkątąKafkaprzepowiedziałtotatitaryzm. Inne wazne utwory: ZarrleŁ Ameryką Wyrok' Kolonia kamą Dociekania psa,Przemima.Tomasz Mann _ jeden z najwybitniejszychpisuzy niemieckich, laureat Nagrody Nobla w l929 roku. Do najwazniej szych dzięł' na|ęiLą;Czarodziejska górą Buddenbrookowie, Doktor Faustus, Mario i czarodz\ej, Śmierć w Wenecji, Lotta w Weimarze, Tristan, TonioKrÓger. Warto podkreś|ić' że Tomasz Mimn był tym, który sprzeciwił się dyktaturze Hitlęra i wybrał emigrację.Virginia Wolf - najbardziej znana angielską a zarazęm fominiĘczna pisarka okresu międzywojennego. Juz za iyciabyła znana,byłaczłonkiniąBloomsbury Group. Utwory: Pani Dalloway, Do Latarni Morskiej, Pokój Jakubą Noc i dzień, Fa|e,Lata, Chwi|e istnienia.Michaił Bułhakow - autor ksiązki, któraprzez wiele pokoleń uznawana jest za arcydzieło światowe, Mistrza iMał.gorzaty. Bułhakow byłpisarzem rosyiskim, który zakpił zrzeczywistości ZSRR, poniewaz napisał powieść o pobycie szatanaw ateistycmym kraju. Mistrz iMałgorzata to powieŚć ponadczasową nawiązująca do filozofii, religii, historii' psychologii, polityki. Inne teksty to: Notatki namankietach' Zapiski młodego |ekarza, Szkarłatna wyspą Zmowa świętoszków, Adam i Ewą Iwan Wasilięwicz.

Kontynuacje i nawiązaniaZ rewolucyjnego programu języka poetyckiego (załoŻeniaPeiperą futuryzmu itd) korzysta prawie cała liryka po l945 roku, np.:Tadeusz RÓzewtczMiron BiałoszewskiStanistaw BaranczakMarcin Swietlicki