Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd...

50
80 Xo[gd okjhI fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd# wZ XekbhB Gkosh ;z rhs dh gqw[Z y rkfJB F?bh j?. fjz d[;skBh ;z rhs gZ Xsh ftZ u fJ;dk fJZe gqw[Z y ;EkB j?. fJ;~ fjz d[;skBh ;zrhs d/ rb/ dk jko (ezmjko) ns/ ;[o, skb, ;kfjZ s dh ndG[ Z s fsqt/ Dh iK ;z rw th fejk frnk j?. 1 fJ; F?bh d/ T[dZ ks ;to{g pko/ fejk iKdk j? fe @@;kwt/ d d/ wz soK dh soQK, Xo[gd ftZ u rz Ghosk j[z dh j?. T[dkZ s GktBk - doFB, Xo[gd rkfJB dk w[Z y nz r j[z dk j?. fJ; ftZ u fynkb rkfJBF?bh d/ w[ekpb/ oz iesk xZ N j[z dh j? goz s{ fJ;d/ pkti{d okr F[Z Xsk, ;[o, b?n ns/ skb T[Zs/ nfXeko gqkgs eoB gZ y'I fJj rkfJB F?bh ftbZ yD j?.## fJ; y{p;{os rkfJB F?bh ~ p?i{ pktok, BkfJe r'gkb, ;tkwh johdk; ns/ skB;/ B tor/ wjkB ;z rhsekoK B/ ngBkfJnk ns/ T[BZ sh d/ fFyo sZ e gj[z ukfJnk. fJj' ekoB ;h fe brGr gz i ;" ;kbK sZ e fjz d[;skBh ;zrhs T[Z s/ fJ; rkfJB F?bh dk fJZ e Sso ;woki pfDnk fojk. Gkt/ I fJ; :[Z r ftZ u j'o rkfJB F?bhnK th gqubs ;B goz s{ Fk;so gZ y s' I fJj F?bh ;op'sw wz Bh iKdh ;h. Xo[gd okjhI Grsh o;, tho o; ns/ eJh ouBktK ftZ u fFz rko o; dk gqrNheoB pVk jh wBw'je bZ rdk j?. okr d/ ;Z u/ ;to{g d/ doFB eoB bJh fJ; rkfJB F?bh ~ fJZe nkXko wz fBnk iKdk j?. 2 mke[o i?d/ t ih B/ Xo[gd rkfJB F?bh ~ ftF[Z X o{g ftZ u Fk;soh, wjkB, p/ jZ d T[Z uh ns/ pkjoh nkvz po s' I w[es rkfJB F?bh tZ i'I ;theko ehsk j?. 3 fJ; F?bh dk nkoz G ed'I j'fJnk, pko/ ftdtkB fJZ e wZ s BjhI jB. fejk iKdk j? fe fJj rkfJB F?bh fgSb/ 500 ;kbK s'I T[ Z so ftZ u b'efgqn ojh. fJ; rkfJB F?bh dk nkoz G rtkbhno d/ okik wkB f;z x s'wo s' I gfjbK jh j' u[Z fenk ;h goz s{ fJ; F?bh d/ gquko-gq;ko dk f;jok okik wkB f;zx s'wo B{z jh fdZ sk iKdk j?. 1 Gos ftnk;, Xo[gd- ;wheFk, gz Bk 1 2 oki G?nk g[z Stkb/ @;z rhskukfonk#, Xo[ gd, Xwko rkfJB, gz Bk 3 3 mke[ o i?d/ t f;x, @@fjz d[;skBh ;z rhs- ftXkU ek ;'do: FkFso##, ;z rhs, ;sz po 2001, gz Bk 8

Transcript of Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd...

Page 1: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

80

Xo[gd okjhI fFzrko dh nfGftnesh

3H1 G{fwek L- @Xo[gd# wZXekbhB Gkosh ;zrhs dh gqw[Zy rkfJB F?bh j?.

fjzd[;skBh ;zrhs gZXsh ftZu fJ;dk fJZe gqw[Zy ;EkB j?. fJ;~ fjzd[;skBh ;zrhs

d/ rb/ dk jko (ezmjko) ns/ ;[o, skb, ;kfjZs dh ndG[Zs fsqt/Dh iK ;zrw th

fejk frnk j?.

1

fJ; F?bh d/ T[dZks ;to{g pko/ fejk iKdk j? fe @@;kwt/d d/ wzsoK dh

soQK, Xo[gd ftZu rzGhosk j[zdh j?. T[dkZs GktBk - doFB, Xo[gd rkfJB dk

w[Zy nzr j[zdk j?. fJ; ftZu fynkb rkfJBF?bh d/ w[ekpb/ oziesk xZN j[zdh j?

gozs{ fJ;d/ pkti{d okr F[ZXsk, ;[o, b?n ns/ skb T[Zs/ nfXeko gqkgs eoB

gZy'I fJj rkfJB F?bh ftbZyD j?.##

fJ; y{p;{os rkfJB F?bh ~ p?i{ pktok, BkfJe r'gkb, ;tkwh

johdk; ns/ skB;/B tor/ wjkB ;zrhsekoK B/ ngBkfJnk ns/ T[BZsh d/ fFyo

sZe gj[zukfJnk. fJj' ekoB ;h fe brGr gzi ;" ;kbK sZe fjzd[;skBh ;zrhs

T[Zs/ fJ; rkfJB F?bh dk fJZe Sso ;woki pfDnk fojk. Gkt/I fJ; :[Zr ftZu

j'o rkfJB F?bhnK th gqubs ;B gozs{ Fk;so gZy s'I fJj F?bh ;op'sw wzBh

iKdh ;h. Xo[gd okjhI Grsh o;, tho o; ns/ eJh ouBktK ftZu fFzrko o;

dk gqrNheoB pVk jh wBw'je bZrdk j?. okr d/ ;Zu/ ;to{g d/ doFB eoB

bJh fJ; rkfJB F?bh ~ fJZe nkXko wzfBnk iKdk j?.

2

mke[o i?d/t ih B/ Xo[gd rkfJB F?bh

~ ftF[ZX o{g ftZu Fk;soh, wjkB, p/jZd T[Zuh ns/ pkjoh nkvzpo s'I w[es

rkfJB F?bh tZi'I ;theko ehsk j?.

3

fJ; F?bh dk nkozG ed'I j'fJnk, pko/ ftdtkB fJZe wZs BjhI jB. fejk

iKdk j? fe fJj rkfJB F?bh fgSb/ 500 ;kbK s'I T[Zso ftZu b'efgqn ojh. fJ;

rkfJB F?bh dk nkozG rtkbhno d/ okik wkB f;zx s'wo s'I gfjbK jh j'

u[Zfenk ;h gozs{ fJ; F?bh d/ gquko-gq;ko dk f;jok okik wkB f;zx s'wo B{z jh

fdZsk iKdk j?.

1

Gos ftnk;, Xo[gd- ;wheFk, gzBk 1

2

oki G?nk g[zStkb/ @;zrhskukfonk#, Xo[gd, Xwko rkfJB, gzBk 3

3

mke[o i?d/t f;x, @@fjzd[;skBh ;zrhs- ftXkU ek ;'do: FkFso##, ;zrhs, ;szpo 2001, gzBk 8

Page 2: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

81

3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk noE j? nNb

gd, noEks fi; rhs dh fJZe ftF/F ukb j't/, rkfJB gZXsh mfjoh j'Jh j't/.

d{i/ FpdK fi; ftZu ed/ pdbkt BjhA j[zdk, i' nNb j? T[;B{z Xo[tgd iK

Xo[gd fejk iKdk j?.

4

Xo[gd Fpd ;z;feqs GkFk d/ @Xo[tgd# Fpd dk jh pdfbnk j'fJnk o{g

j?! @Xo[t# dk noE j? - fBns, ftF/F o{g Bkb ofunk frnk, @gd# dk noE

j?- @r?n Fpd@. Xo[gd T[j rkD j? fi;dk jo/e Fpd fBFfus ;[o ns/ skb

ftZu pzfBnk j't/. Xo[gd dh T[sgZsh gqpzX s' j'Jh.

5

T[drqkj Xo[tekG'rkzsow Xo[tgdw ;gqsw..##

fJ; soQK Xo[t s'AI Gkt j?

- ;fEo, fdqV, nub, ;EkJh, nNb ns/ gd s'A Gkt j? - r?n Fpd, gzesh

nkfd.

Fqh GktGZN d[nkok gq;s[s ehsh rJh Xo[gd dh gfoGkFk ns/ fJ; Bkb

;zpzXs Fb'e dk T[b/y Gos ftnk; B/ th nkgDh g[;se @Xo[gd# ;wheFk ftZu

fJ; soQK ehsk j?L-

@@rhtkoD wZXd/Fhn GkFk ;kfjZsn okihsw.

fdPus[otkfen ;zgBw BoBkoh eEkFq:w..

fFzqrkoo; GktkfXZnw okrkbkg gdksew..

gkdkzskB{gqk;:[esw gkdkzBs:[rew u tk..

gqshgkd :sq tdZXw/tw gkdu[sFN:w.

6

4

okik G?nk g[zStkb/, Xo[gd - Xwko rkfJB, gzBk -1

5

Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN Fqh uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk 89

6

Gos ftnk;, Xo[wd ;wheFk, gzBk 1

Gkt fJj j? fe ;z;feqs iK wZXd/F (yk;eo pqiGkFk) dh GkFk d/ ;kfjZs

d[nkok ;ikJh rJh, fi; ftZu d' iK uko tke j'D ns/ fi; dk ftF/ nkdwh iK

n"os dh eEk j't/, w[Zy o{g ftZu fFzrko o; ns/ GktK Bkb ;ih j't/, fi; ftZu

okr nkbkg tkb/ gdK dk w/b j't/, gdK d/ nzs ftZu nB[gqk; iK :[re j'D.

fi; ftZu uko'AI Gkr (T[gZo fbys o{g ftZu) fJ; gqeko pzB/ j'D ns/ fi; ftZu

T[drqkj, Xo[te, nzsok, nkG'r j'D T[;B{z Xo[gd fejk frnk j?.

Page 3: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

82

Xo[gd F?bh pko/ nkukfonk pqj;gsh ih fbyd/ jB fe rhs d/ uko nzr

j[zd/ jB - ;[o (okr), gd (GkFk), skb ns/ wkor . gd iK Fpd-yzvK, rhs

d/ p'bK d/ b?n gqXkB gq:'rK s'A fijBK rkB F?bhnK dh ouBk j[zdh j?, T[jBK Bz{{

@gdnkFfos rhshnK iK rkB F?bhnK efjzd/ jB. gdnkFfos rhsh d/ uko gqeko

jB - wkrXh, noXwkrXh, ;zGkftsk, fgqE[bk . fJjBK gdnkFfos rhshnK B{z jh

@Xo[gd-rkB-F?bh# efjzd/ jB.

7

noEks fiZE/ @@tke, toD (rkB feqnk), nbzeko, :sh, gkDh ns/ b?n dk

nkg;h ;zpzX j't/, T[jBK rhsK B{z Xo[tk fejk iKdk ;h##.

@@tkfentoDk jqhbzekok :s:L gkD:' b:kL.

Xo[twzB:'B:;zpZXk :;wks;wkd Xo[tkL;wfoskL..

8

Xo[tk rhsh ftZu

gq:'r j'D tkb/ gdK B{z[ Xo[tkgd fejk iKdk ;h gozs{ fJj gfoGkFk gqpzX rkfJB

d/ nftFeko s'A gfjbK wzBh iKdh ;h. gqpzX rkfJB d/ nftFeko s'AI pknd gqpzX

dhnK uko Xks{nK ftZu'A @Xo[t# BK dh fJZe Xks{ j'fJnk eodh ;h, fi; ftZu

rkfJnk ikD tkbk gd @go[gd# fejk iKdk ;h.##

9

skB;/B B/ fJZe ngqekFs Xo[gd d/ nB[;ko go[gd ftZu uko s[eK j'DhnK

ukjhdhnK jB, T[;B{z F[ZX nZyoK Bkb ;fink, uzr/ r[o{nK d/ u/fbnK d[nkok

pDkfJnk frnk ns/ w"e/ nB[;ko fe;h th o; ftZu o;wJh j'Dk ukjhdk j?.

10

Xo[gd ftZu T[drqkj Xo[te, nkG'r - fszB Xks{ j[zd/ jB ns/ fJj wZXd/Fh GkFk

ftZu pzB/ j[zd/ jB. e[M b'e fJ;d/ Xo[t BK d/ Gkr B{z Xo[gd efjzd/ jB.

11

7

nkukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh-1, gzBk-132-133

8

nkukfonk pqj;gsh, (fjzdh Nhek) BkNFk;so 28 tk nfXnkJ/ (;[onfXnkJ/), gzBk 302

9 nkukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh-1, gzBk 273 10 vkL beFwh BkokfJD ror, ;zgkdeh b/y, ;zrhs (iBH coH 1964) Xo[gd Xwko nze, gzBk 7 11 T[jh, gzBk 7

@@np[bc}b Xo[gd d/ beFDK pko/ fbyd/ jB fe Xo[gd ftZu uko b?npZX uoD

j[zd/ jB, fijBK dh bzpkJh e[M th j' ;edh j?. fJ;dk ftF/ nfij/ ftnesh dh

Page 4: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

83

gqFz;k iK T[;ss eoBk j[zdk j?, fijVk nkgDhnK FeshnK r[DK bJh gqf;ZX j[zdk

j?.##

12

@@nkukfonk Fkozrd/t B/ @Xo[t# BK d/ fJZe gqpzX dk toBD ehsk j?. gd

s'A Gkt j? - gqpzX ftZu gq:'r j'D tkbk GkFk Gkr. @Xo[t# BK d/ gqpzX ftZu

gq:'r j'D tkbk gd iK noE g{oB Fpd jh Xo[gd fejk iKdk j? . @J/bk#

nkfd gqpzXK d/ nzsors @Xo[t# BK dh Xks{ ftZu gq:'r j'D tkb/ gd B{z Xo[gd

fejk iKdk j?.##

13

Xo[gd rkfJB F?bh dk ;zpzX nkws"o s/ p?i{ pktok, r'gkb BkfJe,

;[nkwh feqFBdk;, ;[nkwh johdk; (1569 JhH s'A 1664 JhH), whnK skB;/B ns/

T[jBK d/ ;wekbh rkfJeK Bkb i'V fdZsk iKdk j? gozs{ @gqpzX# gqeko d/

@Xo[gd# dh uouk T[gZo fby/ ftdtkBK s'A gfjbK d/ ftdtkB fit/A - wszr (5th

AFskpdh d/ g{ot Gkr) nkfd d[nkok th ehsh rJh j?.

3H3 Xo[gd dh T[sZgsh ns/ ftek; eqw

14

wszr (5thA -7 th AFsh Jh;th) B/ nkgD/ rqzE @fpqjdd/Fh# d/ S/t/A nfXnkJ/

@gqpzX nfXnkJ/# ftZu gqpzX gqeko dh @F[ZXhfeqsk d/Fh rhsh# dk toBD ehsk j?.

fJ; ftZu eJh soQK d/ gqpzX gqekoK - X/Beh, J/bk, dzve, fd{geh,us[ozrk,

;oGbhbk nkfd dk T[b/y ehsk frnk j?. gkFotd/t (9 thII s'AI 11 th ;dh

Jh;th) B/ nkgD/ rqzE ;zrhs ;w/;ko d/ u'E/ Gkr ftZu gqpzX rhshnK dk T[&Zb/y

ehsk. fJ; ftZu @Xo[t gqpzX# ns/ T[;d/ gqekoK wzm, gqshwzm, fJZeskbh nkfd dk

T[&Zb/y j?. gqpzX gqeko dhnK rhshnK dk ft;Ekog{oB toBD Fkozrd/t (13 th A

Gos w[Bh B/ nkgD/ rqzE @BkNFkFso# ftZu 64 Fk;soh BkNrhshnK fijBK

B{z @Xo[tk# fejk iKdk ;h, dk toBD ehsk. fJj ;G fBpZX gqeko dhnK gqpzX

rhshnK jh ;B. (BkNFkFso, 32,352)

12 Blochmann and Colonel H.s. Jarrett (English Translation)-Aaine Akbari by Abul Fazal "Allami",Volme 3, Page 245 13 ;[GZdok u"Xoh (fjzdh ftnkfynk) ;zrhs osBkeo, Gkr-II, nfXnkJ/ IV, gzBk 307 14 Swami Prajnananda, Historical Development of Indian Music, Page 301-302

Page 5: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

84

;sh Jh;th dk g{ot Gkr) d[nkok ou/ rqzE @;zrhs osBkeo# d/ u"E/ Gkr ftZu

ehsk frnk. fJ; ftZu Xo[tk gqpzXK dh th uouk ehsh rJh j?.

15

;tkwh gqfrnkBzd ih d/ nB[;ko @;kbr;{v# iK @;kbr-Xo[tk-gqpzX# jh

wZXekbhB ns/ nkX[fBe ;w/A d/ @Xo[tkgd# ( iK @Xo[gd#) dh T[sZgsh dk nXko

j' ;ed/ jB. fJ; rkfJB F?bh B[z{ gq's;kjs ns/ fte;s eoB dk ekoi p?i{

pktok, r'gkb BkfJe, okik wkB f;zx s'wo, ;[nkwh johdk;, whnK skB;/B

d[nkok ehsk frnk. ;[nkwh gqfrnkBzd ih B/ fJ; rkfJB F?bh dh T[sgZsh dk

;wK g{ot wszr ekb wzfBnk j?.

16

Xo[tkG'rKso/ iks' Xks{ozfB:'sok fGX.. ..

(T) gqpzX s'A Xo[gd dh T[sZgsh pko/ ftukoL-

Xo[gd dh T[sZgsh gqpzX s'A j'Jh. Fkozrd/t (13thA Fsh B/ ;zrhs

osBkeo ftZu gqpzX d/ gqekoK dk toBD ehsk j?. gqpzX d/ gqekoK ftZu'A fJZe

;zfrnk @;kbr;{v# ;h fi;dk fJZe nzr @nzso# j[zdk ;h fijVk fe;/ j'o gqpzX

ftZu BjhA ;h.

17

;kbr;{v gqpzX d/ 7 G/d jB - Xo[t, wzm, gqshwzm, fBL;ko[e, ok;, fJZeskbh.

; s{ ;kbr;{v ;Eo{geFt/t fdqF:s/ .. (;zrhs osBkeo, gzBk 207)

noEks Xo[t ns/ nkG'r ftueko fJZe Xks{ j? - nzso . fJj Xks{

;kbr;{v gqpzX ftZu fwbdh j?. ;kbr;{v gqpzX dhnK fJj 4 Xks{nK jB -

1H T[drqkj 2H Xo[t 3Hnzso 4H nkG'r

18

fJjBK G/dK ftZu'A Xo[t gqpzX ftZu T[drqkj ns/ nkG'r d' Xks{nK j[zdhnK

jB. fJjBK d/ nZr/ i:zs, F/yo, T[jFkj, wX[o, fBowb, e[zsb, ekwb, uko,

BzdB, uzdqF/yo, ekw'd, fti?, ezdog, i?wzrb, fsbe, bfbs nkfd 16 G/d j[zd/

jB.

fJjBK ftZu'A gfjb/ Xo[t G/d d/ 16 T[gG/d j[zd/ jB.

19

15 ;[GZdok u"Xoh (fjzdh ftnkfynk) ;zrhs osBkeo, Gkr-II, nfXnkJ/ IV, gzBk 307 16

Swami Prajnananda –Historical Development of Indian Music, page 305-306 17

;[GZdok u"Xoh, ;zrhs osBkeo, Gkr-2 gzBk 207 18 Ujh, gqpzX nfXnkJ/, gzBk 306-307 19 ;[GZdok u'Xoh, (fjzdh ftnkfynk) - ;zrhs osBkeo-2, gqpzX nfXnkJ/, gzBk 308

fJjBK ftZu' Ajo/e dh ouBk d/ bJh nZyo ;zfynk, skb, o;-ftzfB:'r d/

Page 6: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

85

ftF/F fB:w ;B ns/ fJjBK d/ rkfJB Bkb ;ko/ :ZfrnK d/ cb ns/ bzw/oh

T[wo, foZXh, tzFtkXk, nfG;Zm, i?, G'r, T[s;kj, ;otf;ZXh nkfd cbK dh gqkgsh

j[zdh ;h, nfijk ws j?.

20

@@joh nkukfonk d/ rqzE - Fqh ikBehrhsw# ns/ wjketh

rkfJe i?d/t d/ @rhs-r'ftzd# d/ rhsh-ekft, fi; ftZu

Xo[gd d/ ;EkJh, nzsok, ;zukoh, nkG'r nkfd Gkr eqw

nB[;ko jB, B{z ;z;feqs dk fJfsjk;e Xo[gd-rkB jh fejk

frnk j?.##

fJjBK ;ko/ toBDk s'A FgZFN j? fe ;kbr;{v gqpzX d/ T[gG/d @Xo[t# s'A

Xo[gd dk T[dGt j'fJnk. fJjBK gqpzXK d/ YKu/ ns/ skb n"y/ j'D ns/ fB:wK

dh eoVkJh fiankdk j'D Bkb fJj gqpzX Bho; j'D bZr gJ/. ;kbr;{v dk

Xo[t gqpzX b'efgqn ;h ns/ fJ; ftZu E'V/ - pj[s pdbkt th nkT[Ad/ oj/ go

fJj xZN tZX o{g ftZu gqubs fojk. 13thA Fsh d/ T[sZo Gkr ftZu fJjBK gqpzXK

dk gquko xZND bZrk ns/ 15th A Fskpdh d/ g{ot Gkr sZe gj[zufdnK -2 gqpzX

gqeko fpbe[b ysw j' rJ, Gkt fJjBK dk gquko pzd j' frnk.f}nkdkso

ftdtkB fJjh wzBd/ jB fe fJ; F?bh dh T[sZgsh ;z;feqs d/ @Xo[tk# gqpzX s'A

j'Jh ns/ fJ;B{z okik wkB f;zx s'wo d/ dopko ftZu pVk gq's;kjB fwfbnk.

Fk;sqh gZy s'A Xo[gd rkfJB F?bh, nkgD/ ;w/A ftZu gqubs j'o rkfJB F?bhnK

ftZu'A ;op'sw wzBh iKdh ;h. t?fde ekb ftZu fouk rkB, g"okfDe ekb ftZu

SzdrkB ns/ fJ;/ d/ Bkb gqpzX ns/ Xo[gd gqpzXK dh gozgok dh F[o[nks j'Jh.

@Xo[tw# Fpd dk ;zpzX gqpzX rkB Bkb i'fVnk iKdk ;h, nZr'A fJj' Fpd

fJZe BthA rhs gozgok fBoXkfos eoB ftZu ;\b j'fJnk.Gos ftnk; ih d/

nB[;koL-

21

Xo[gd Gkosh ;zrhs dh BhIt j? ns/ f]nkb, m[woh, NZgk nkfd F?bhnK dk

iBw th fJ;/ F?bh TZ[Zs/ nkXkos j?. Gos ekb ftZu @Xo[t# dk ;G s'I tZX

wjZst ;h. fJjBK rhsK ftZu f;oc fBpZX gdK dk w/b j[zdk ;h ns/ jo/e gd

20 ;[GZdok u'Xoh, (fjzdh ftnkfynk), ;zrhs osBkeo, gzqpX nfXnkJ/, gzBk 309-310 21 Gos ftnk;, Xo[gd ;wheFk, gzBk 5

Page 7: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

86

fBFfus ;[o ns/ b?n Bkb rkfJnk iKdk ;h. fJ;dk rkfJB rzXot ns/ BkNe

d'jK ftZu b'efgqn ;h. fJ; soQK Xo[tk rhsK s'I Xo[gd d/ ftek; dh rZb ;kv/

nkX[fBe ftdtkBK d[nkok wzBh rJh j?. fJ; soQK gqkuhB Xo[t gqpzX nkfd ~

Xo[gd F?bh dk nkXko fejk iKdk j? feT[Ife gqpzX nkfd dh pDso ftZu gq:'r

j'D tkb/ tZy-tZy nzrK (fit/I fe ;[o dk gq:'r eoBk, fe;/ fJZe d/tsk, okik iK

fe;/ ftnesh ~ beF wzBe/ pzfdF dh ouBk eoBk ns/ T[; ftZu gqFz;k ;{ue

FpdK, r[DK ~ do;kT[D tkb/ BkwK, wzrb-noE Gog{o gdK, ed/-ed/ fwqdzrK iK

gykti d/ p'bK dk th gq:'r eoBk ns/ skb ftZu pzBQDk nkfd) dk xZN-tZX

wksok ftZu gq:'r, Xo[gd dh pDso ftZu th fwbdk j?.

(n) wkB f;zx s'wo ns/ Xo[gd F?bh dk ftek; L

fJ; F?bh d/ gquko-gq;ko pko/ fejk iKdk j? fe rtkbhno d/ okik wkB

f;zx s'wo (1486-1516) d/ ebkekoK B/ nkgD/ Fk;e d/ nkd/F nB[;ko fJZe BthI

rkfJB F?bh pDkJh. wkB f;zx s'wo B/ T[; ftZu'I e[M gdK ~ @ftF~gd# ns/

e[M ~ @Xo[gd# dk BK fdZsk.

22

wkBf;zx B/ T[; ekb dh }o{os ~ ;wMfdnK j'fJnK gozgok s'I ub/ nk

oj/ gqpzX ~ b'eGkFk d/ e/ gqubs ehsk. fJjBK Xo[gdK dk ftFk nkdwh ns/

n"os dk gq/w ;h ns/ ftF/ d/ nkXko #s/ Xo[gd F?bh r}b dk itkp ;h. T[;

ekb ftZu b'e fJ; F?bh ~ uzrk wzBd/ ;B. wkBf;zx d/ gd-gozgok ~ BtK

ihtB fdZsk. @ftF~ gd# ej/ ikD tkb/ gd GrtkB ftF~ dh Grsh Bkb

;zpzXs ;B. ftF~gd gozgok s'I jh ;k~ nFNSkg d/ ;{odk;, Bzddk;, e[zGBdk;

nkfd eth fwb/. ftF/ dh fdqFNh s'I fJj gd eZtkbh dk itkp ;B. GrsK ftZu'I

;[nkwh johdk; ih B/ Xo[gd gozgok dk nk;ok fbnk. nkgD/ fJ; wjkB ekoi

~ g{ok eoB bJh wkBf;zx s'wo ~ p?i{, p]F{ wfjw{d, b'jzr ns/ BkfJe gKvth

dk ;fj:'r fwfbnk. p?i{ pqiGkFk Xo[gdK dk F[o{nksh eth ;h ns/ T[;B/ pyF{

rhs d/ fi; o{g ftZu Szd dh EK #s/ skb dk

wjZst ;h, T[;~ @Xo[gd# fejk frnk idfe rhs dk T[j gqeko fi; ftZu skb,

Szd rkJ/ ikD tkb/ o{g ftZu ;B ns/ fi; ftZu t?FBt ;zgodkfJnK B/ bhbkrkB

ehsk, ~ @ftF~# gd fejk frnk.

22 nkukfonk pqj;gsh, w[;bwkB n"o Gkoshn ;zrhs, gzBk 97

Page 8: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

87

ns/ r'gkb ~ f;Zfynk fdZsh! pyF{ BkfJek G/d dk ftdtkB ;h ns/ T[;~

wkBf;zx s'wo s'I th fBod/FB fwbdk ofjzdk ;h. fJ; soQK pj[ws ftZu wkBf;zx

s'wo ~ jh Xo[gd dk fgsk wzfBnk iKdk j?. wkBf;zx (1486-1516 JhH) ns/

nepo (1556-1605) d/ ;w/I ftZu Xo[gd-Xwko F?bh dk pVk ftek; j'fJnk.

nepo d/ Fk;Bekb ftZu skB;/B B/ Xo[gd dk ]{p gquko ehsk.

i/eo fJ; F?bh d/ ftek; dh rZb eohJ/ sK fJj fejk iKdk j? fe 15thI

Jh;th (eZbh BkE dk ;wK) ftZu Xo[t gqpzX ouBk ftZu pdbkn nkT[D bZr/ ns/

nfij/ Xo[t gqpzX gqubs j'J/ fiBQK ftZu Fk;soh fB:wK (fit/I fe nZ]o ;zfynk,

skb, o; ;zfynk nkfd ) dh xkN ;h. fJjBK Xo[t gqpzXK ftZu nZ]o, o;, skb

nkfd d/ gq:'r d"okB pVh y[ZbQ tosh ikD bZrh ns/ fJj f;o\ wB'oziB dk

;kXB pDB bZr/. gzdothI ;dh Jh;th d/ ns/ ;'bthI Fsh Jh;th d/ F[o{nksh

;kbK ftZu rtkbhno d/ okik wkBf;zx s'wo B/ wZXd/Fh GkFk ftZu Xo[tgd

rkfJB dk gquko ehsk. n;b ftZu fJj Xo[gd rkD Xo[t-gqpzXK dk jh pdfbnk

j'fJnk o{g ;h. fJj BtK o{g g[okD/ Fk;soh o{g s'I fpbe[b nbZr ;h. fJ;d/

gdK dh GkFk pqi d/ y/so ftZu p'bh ikD tkbh wZXd/Fh GkFk ;h. fJ;d/ f;ZN/

ti'I wZXd/Fh GkFk ftZu o[uh ns/ T[drqkj, nzsok, nkG'r, Xks{nK Bkb ;ih jo/e

ouBk ~ @Xo[gd# fejk ikD bZrk, fJjBK dk ftFk, o;, Szd skb nkfd e[M th

j' ;edk ;h. nZr/ uZb e/ ;EkJh, nzsok, ;zukoh, nkG'r nkfd uko nzrK tkb/

u"s[e/ Xo[gd ns/ fes/-fes/ d' nzrK tkb/ d's[e/ Xo[gd th ftef;s j'D bZr/.

:[Zr pdbdk fojk ns/ Xo[gdK dh b'efgqnsk wzfdoK s'I f}nkdk oki dopkoK

ftZu b'efgqnsk tXh. nZi Gkt/I fJ; F?bh dk gquko xN fojk j? go c/o th

fJj ;kv/ gqkuhB r"otwJh ;zrhs d/ fJfsjk; dk fJZe wjZstg{oB ;p{s j?.

(J) Xo[gd F?bh dk ;\o - wzfdoK s'I dopkoK sZe

Xo[gd d/ fi; o{g dk gq:'r wzfdoK ftZu j[zdk ;h T[; ftZu wX[o T[gk;Bk

Grsh o; Gog{o ;zrhs d/ doFB j[zd/ ;B. fJ; ftZu ;[o, gd ns/ o;Gkt

nfGftnziBk iK gqrNktk nkfd w[Zy ;B. Xo[gd dh fJ; rkfJB F?bh ftZu ftF/

d/ w[skpe ;[o, gd, skb dk gq:'r ehsk iKdk ;h. d{i/ gk;/ dopkoK ftZu

gqubs Xo[gd ftZu Fk;eK dh gqFz;k, thosk dk toDB, ftbk;wJh t?Gt,

Page 9: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

88

ukgb{;h Gog{o gqFz;k nkfd dk rkfJB ehsk iKdk ;h. fJ; s'I fJbktk fJjBK

dopkoK ftZu rkfJeK-tkdeK ftZu eJh soQK d/ efmB w[ekpb/ j'fJnk eod/ ;B,

fijBK ftZu ;zrhseko, fwqdzr tkdeK Bkb jko-fiZs nkfd bJh w[ekpb/ efonk

eod/ ;B. j' ;edk j? fe fJjBK dopkoh gfo;fEshnK ekoB ns/ nkgD/-nkg ~

d{i/ s'I ;q/Fm ;kfps eoB dh j'V ekoB Xo[gd rkfJeh dk skb-b?nekoh Gog{o,

uwsekoh o{g gqubs j'fJnk j't/. gzfvs Gksyzv/ ih th fbyd/ jB fe tZv/-tZv/

okfinK d/ dopkoK ftZu rkfJek-tkdeK d/ dzrb (w[ekpb/) j[zd/ ;B. rkfJe ns/

gykti tkde d/ w[ekpb/ dh ebgBk d"okB @Xk# Bkb @Xk# ~ S'jB Bk d/ ;eD

dk sohek fwfbnk j't/rk.

23

Xo[gd dh T[sgZsh wzfdoK iK d/t xoK s'I wzBh j?. pknd ftZu id'I fJ;

F?bh ~ w[rb dopkoK ftZu gq;s[s ehsk ikD bZrk, T[; ;w/I s'I fJ; dh

nfXnkswesk ysw j'D bZr gJh . fejk iKdk j? fe nbkT[ZdhB fybih dh

gqFz;k ftZu r'gkb BkfJe B/ Xo[gd gq;s[s ehsk ;h. T[; s'I pknd jh nkgD/

;tkwh iK nk;ok d/D tkb/ dh gqFz;k ftZu rkJ/ ikD tkb/ Xo[tgdK dh gozgok

gqubs j' rJh ;h. @@okr Ghw gbk;h ftZu pzfBQnk ns/ T[;{b/ck]sk (;{bck]sk)

ftZu Xo[gd gozgok dk gfjbk Xo[gd r'gkb BkfJe dk jh gqkgs j[zdk j?. fJ;

fJZE/ efjD dk Gkt fJj j? fe dopkoK ftZu

rkfJe tkdeK ftZu j'D tkb/ efmB w[ekpfbnK ftZu fiZsD bJh eJh soQK d/

uwsekowJh gq:'r nkfd ehs/ iKd/ ;B. rkfJB-tkdeK dh fJ; nkg;h fGVzs

ftZu Xo[gd F?bh dk o{g ftrV frnk j't/rk, nfijh ;zGktBk j' ;edh j?.

fJ; F?bh dk nkozG 14thI Fskpdh ftZu j' frnk ;h ns/ 15thI Fskpdh

s'I 18thI Fskpdh sZe fJ; F?bh dk tX/o/ gquko j'fJnk. gqpzXK dk gquko sK

t?FBt ;zgodkJ/ sZe jh ;hws fojk gozs{ @Xo[gd#, i' fe F[o{ s'I jh Grsh

Gog{o iK nfXnksw Bkb ;zpzXs ;h, nZr/ uZb e/ dopkoh ;zrhs dh F?bh pD

frnk ns/ @gqpzX# wzfdoK ftZu rkJ/ ikD tkb/ ;zrhs iK Grsh ;zrhs dh F?bh

dk nkXko pfDnk fojk.

23 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek, S/tKnfXnkJ/, gzBk 43

Page 10: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

89

Xo[gd ftZu r'gkb BkfJe B/ nbkT[ZdhB fybih dh Fesh dk toDB ehsk j? i'

fe fJ; soQK j? L-

@@XedbB o/ gqpZb Bkd, f;zxBkd pb ngpb tZeo.

e[zvkBXho nzvkB fwbts, ugb ukg nugb nZeo..

rhs rkts BkfJe r'gkb ftZfXnkto.

;kfjBh;kjh nZbtdhI sg? fvbhBo/; ike/ t;[Xk ;[fus s{

nsZeXo..##

24

fJ; s'I pknd nkFo?dksktK dh gqFz;k ftZu rkJ/ ikD tkb/ Xo[gdK dh gozgok

fte;s j[zdh ubh rJh gozs{ e[M ftdtkB ;s[sh #s/ nkXkos Xo[gdK dh gozgok

dk gqubB wkBf;zx d/ ;w/I s'I jh wzBd/ jB.

25

fiBj/I dJhI ftZfXnk-p[Xh-XB dbhdo-rs-ekNh.##

okik wkB f;zx ][d fJZe e[Fb

eth ns/ ;zrhs dh ikDekoh oZyD tkbk ftnesh ;h ns/ T[;~ ftF~gdK dk

fBowksk wzfBnk iKdk j?. fejk iKdk j? fe peF{ B/ okik wkB f;zx s'wo s'I

gq/oDk bJh ns/ f;Zfynk gqkgs ehsh. fJ; bVh ftZu wzfdoK ftZu g{ik-gkm d/

ftF/ Bkb ;zpzXs ;zrhs s/ nkXkos rhsK dh ouBk j'Jh. peF{ B/ wkB f;zx

s'wo ~ r[o{, dkBh efj e/ T[;dh gqFz;k ftZu fJ; Xo[gd dh ouBk ehsh,

T[dkjoD L

@@nkts s/ ftZfXnkXo ;eb ftXkB e/ s[w j{z g? ;hyB

gfogkNh s[w s?IB B ;[o frnkfBB p[X ikB

s[w r[B eh e; e;"Nh mkNh.

i/ ej/ bZSB ;zrhs nzr rkfJB pkd fBos n"o w[dok eo BkNh.

;eb ebk ;zg{oB ikB okik wkB bkb.

26

peF{ iK p]F{ gqw'dsozr (gqp'Xsozr), skB sozr, BkfJe gKvth ns/

skB;/B nkfd wkB f;zx d/ dopko Bkb ;zpzX oZyd/ ;B ns/ wkB f;zx fJjBK

;G bJh gq/oDk ;o's dh soQK ;h. fJjBK Xo[gdK d/ eJh ftF/ j[zd/ ;B fit/I fe

24 nkukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh-1, gzBk 318 25 nkFk gKv/, wZXekbhB ;zrhs F?bh:'I ek T[drw n"o ftek;, gzBk 37 26 Ujh, gzBk 37-38

Page 11: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

90

oki dh gqFz;k, ;s[sh, ;zrhs, Fk;sq, o[ZsK dk toBD, tkd :zso iK BkfJe,

rkfJe d/ d'F, r[o{ wfjwk, ftqzd tkdB iK ftqzd rkB nkfd.

27

wkB f;zx s'wo s'I pknd nepo d/ ekb ftZu wjkB Xo[gd rkfJe

skB;/B B/ Xo[gd F?bh ~ fJZe ftbZyD rkfJB F?bh ti'I gq;s[s ehsk. skB;/B

d[nkok ou/ rJ/ Xo[gd rhs w[rbekb ftZu gqubs Xo[gd rkfJB F?bh pko/

ikDekoh fdzd/ jB. nepoh dopko d/ 36 ;zrhsekoK dh ;{uh ftZu skB;/B dk

BK ;G s'I T[Zs/ ;h.

fejk iKdk j? fe peF{ nkfd ebkekoK (i' fe wkB f;zx d/ dopkoh

rkfJe ;B) ~ nkofEe szrh d/ ekoB w[;bw gqGkt ftZu nkT[Dk fgnk ;h.

fJ; ;w/I sZe Gkosh ;zrhs d/ o{g ftZu eJh froktNK nk u[ZehnK ;B go peF{

nkfd ebkekoK B/ nkgDh Gkosh gozgok dh oZfynk ehsh feT[Ife fJjBK d/ wB

ns/ fdwkr T&[Zs/ ;zrhs d/ T[;/ g[oksB ;Zu/-;[Zu/ o{g dh SkfJnk pDh j'Jh ;h.

wkB f;zx B/ T[;/ ;zrhs d/ okrK ftZu Xo[gd ns/ j'oh nkfd gqpzX fdZs/. Xo[gdK

ftZu d/tfsnK ns/ wjKg[oyK dhnK gqFz;k ns/ BkfJek G/d #s/ nkXkos fFzrkoe

fuZso j[zd/ ;B. fJjBK ouBktK ftZu nkw iBsk ~ ihtB dhnK MbehnK th

t/yD ~ fwb iKdhnK ;B. fJj gqpzX b'e-GkFk #s/ nkXkos j'D eoe/ o'wKu

Gog{o ;B. fJ; soQK Xo[gd ns/ j'oh ~ y{p gq's;kjB fwfbnk.

28

skB;/B B/ eJh ftfFnK #s/ nkXkos Xo[gdK dh ouBk

ehsh fit/I - @fgsk dh gozgok iK wksk-fgsk Bkb ;zpzXs, okfinK-wjkokfinK

(nk;ok d/D tkbk iK nk;o/dksk) dh T[;ss, ;{ch ws s'I gqGkts, tkd :zsoK

dh ;kXBk pko/, r'oy gzE s'I gqGkts, Xkofwe, Xo[gdK ftZu GkFk d/ o{g pko/,

Szd-o{g pko/, nbzeko ftXh pko/, o[ZsK, BkfJe-BkfJek G/d pko/, o;-;zpzX ftZu,

fBor[D-;r[D Grsh, d/tfsnK-;o;tsh ;s[sh ns/ fFt Grsh, gqfeosh toBD,

;zrhs Fk;so, skB;/B dh okr wkbk nkfd.

29

27 nkFk gKv/, wZXekbhB ;zrhs F?bh:'I ek T[drw n"o ftek;, gzBk 37-38 28 Aaine Akbari by Abul Fazal (English translation) by H. Blochmann and Colonel H.S. Jarrett, Vol-1, Book-2 Page 611 29 nkFk gKv/, wZXekbhB ;zrhs F?bh:'I ek T[drw n"o ftek;, gzBk 43

skB;/B d[nkok ouhnK e[M Xo[gd

ouBktK d/ T[dkjoD L

nepo j' emsko j' pikt/

Page 12: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

91

r[D ;[wzrb ebgso.

nktM Bk e[o gktM gykti Bh ;{ m{mh ;[Bkt/

ip e'Nh j'Bh nkro nodh ftodh wB wBkt?

;wJ/ nshs nBkrs G/d r[fBns ;wMkJ/

ip noh xo voBh eKg? uko' uZe pukt?

;kjh @ibkb# o;kbj/ ;kro e'T{ nzs B gkt?

sp r[o{ ;kjh skjh @skB;/Bh# feT[I foMkt?

(nB{g-;z;feqs bkfJpq/oh dh gZsoeko gqsh s'I)

(okr wbjko)

wzvh oh xNk x o o o o,

fgqEh Bko ehJ/-f;zrko

ghT{ fwbB d? sKJh, tkT{ tki? GhD' bkr'

; o o o o.. 1 .. wz

w/jok po;B bkrk, dkwDh uweD bkrh. dkd[o p'bB bkrk, v o o o o.. 2

..wz

rois r[fjo rzGho, toFs i'o? Bho.

Bdh pj? BkT{ ukb?, s o o o o o .. 3 .. wz

@skB;/B# ssekb, rktsK w'o wbjko.

ozr wfjb Ghi?, M o o o o o .. 4 .. wz

fJsh gd (;zts 1730 fbfys)

fJ; ftZu poyk o[Zs d/ gqfeose B}kfonK ~ gq;s[s ehsk frnk j?.

(okr N'vh-u"skb)

gBxN BjhI i?I j'I, gBxN w/o' GkJh.

e[zto eBjkJh w' ;' eo? bzrokJh.

epj[z nkr? nkt?, epj[z ghS? s? Xkt?.

w[obh pikt? eo i'o? jk-jk ykJh.

@skB;/B# e' gqG{ nfXe bzrotk wkB? BkjhI.

Page 13: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

92

vo r[o{iB e' gqhsh eo? ftonkJh.. 447 ..

fJ; ftZu fJZe r'gh nkgDh ;yh ~ Fqh feqFB ih dh S/V SkV ns/ pj[s

BNyN j'D pko/ dZ;dh j? ns/ efjzdh j? fe T[j gkDh GoB BjhI ikt/rh feT[Ife

gBxN #s/ Fqh feqFB T[;~ go/FkB eod/ jB.

(okr ;kozr-nkVskb)

s[w ;" ejK ejhJ/ j' fgnko/ bkb

s[wj/ d'; BjhI d'; fJB nyhnB e',

i'Jh ;jkt? ;'Jh ;jhJ/.

r[B Go/ o{g Go/ g?I s[wj/ :'I BujhJ/

skB;/B gqG{ s[w pj[BkfJe,

uzd rkfJb i' rjhJ/.. 469 ..

30

nepo d/ ekb ftZu Xo[gd F?bh dk ftt;fEs ns/ ftef;s o{g ;kjwD/

nkfJnk ns/ Xo[gd F?bh dk Fbkxk:'r ftek; j'fJnk. nepo d/ dopko ftZu

tZy-tZy ebkekoK ~ nk;ok fwfbnk. rkfJe ebkekoK ftZu e[M BK fJ; soQK jB

- uzubo;, pki pjkd[o, skB;/B, skBsozr yK (skB;/B dk g[Zso), ;{odk; (wjK

eth ;{odk; BjhI). @np[bc}b d[nkok Xo[gd rkfJeh ~ iBsk d/ jo tor dh

fgqn rkfJeh fejk frnk. fJ; s'I fJbktk fJj th fejk frnk fe nepo d/

w[Zy ebkekoK dh ;{uh ftZu fJZe th eZtkb dk BK BjhI ;h. fJ; s'I fJ; rZb

dk ;ze/s fwbdk j? fe nepo ekb ftZu th Xo[gd rkfJB F?bh dk p'bpkbk

;h.#

y[d pkdFkj nepo \ko;h ns/ Gkosh okrK d/ f;XKse ns/ fttjkoe

gZy dh ikDekoh oZydk ;h. T[;d/ ekb ftZu ;zrhs ebk dk th ]{p gquko

j'fJnk. fJ; s'I fJbktk ;{\h ;zrhs th gquko ftZu ;h.

31

ijKrho (1605-1627) ;zrhs gq/wh ;h. T[;d/ dopko ftZu ;zrhsekoK ns/

ebkekoK ~ nk;ok fwfbnk ns/ T[j ebkekoK ~ ;BwkB th fdzdk ;h.

32

30 Fqh nrouzd BkjNk, ;zrhs ;wokN skB;/B e/ e[m ngqekfFs Xo[gd, ;zrhs Xo[gd Xwko nze (iBH-coH 19964), gzBk 193-194 31 nukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh, gqEw yzv, gzBk 55 32 H nkFk gKv/, wZXekbhB ;zrhs F?bh:'I ek T[drw n"o ftek;, gzBk 49

f;ZN/

tZi'I fJjBK ;zrhsekoK bJh ebk dh ;kXBk eoBk ns/ ihtB r[}koBk ;"yk j[zdk

ik fojk ;h. nepo, FkjijK, ijKrho ns/ n"ozr}/p d/ ekb ftZu th Xo[gd

Page 14: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

93

F?bh nkgD/ g/F/to o{g ftZu gqubs ;h. n"ozr}/p s'I pknd, w[rb pkdFkjK d/

dopkoK ftZu Xo[gd rkfJB F?bh dk gquko brGr fJZe' fijk fojk. fJ; ;w/I

d"okB f]nkb, r}b, m[woh, NZgk nkfd F?bhnK dk gquko th tZX fojk ;h.

T[Ii sK Xo[gd F?bh ftZu fFzrko Gkt ~ nfGftnes eoB tkb/ gdK dh

gozgok dk gqubB n"ozr}/p s'I th gfjbK j' u[Zfenk ;h. y[;jkb yK nfij/ gd

ouBkeko jh ;B. T[j FkjijK ns/ n"ozr}/p dk ;wekbh ;h. skB;/B dk Bksh

bkb yK ;h. T[;B/ FkjijK ns/ n"ozr}/p bJh eJh fFzrkogoe gdK dh ouBk

ehsh, fJj gd BkfJek G/d T[Zs/ nkXkos ;B. n"ozr}/p (1659-1707) s'I pknd

d/ w[rb pkdFkjK d/ ekb ftZu th Xo[gd rkfJeK dh gozgok ubdh ojh. whnK

vkb{ Ykoh B/ fdZbh d/ pkdFkj dh gqFz;k ehsh, fJ; ekb ftZu fp;okw yK,

fw;oh yK, G{gs, o;phB yK, BkfJe g{oB ns/ w[pkoe nkfd rkfJe th j'J/ ns/

fJjBK s'I pknd ftF/F eoe/ Xo[gd rkfJeK dh gozgok F[o{ j'Jh fijBK ftZu'I

;dkozr (B/ws yK) dk BK ftF/F wjZst oZydk j?. T[j thDk tkde ns/ Xo[gd

rkfJe ;B ns/ fJj w[nZ}wFkj ns/ ijKdko Fkj d/ dopkoh rkfJe oj/ .

fJjBK d/ j'oh ns/ poyk o[Zs pko/ fby/ Xo[gd rhs fwbd/ jB. ;dkozr d/

Bkb jh ndkozr (;dkozr dk u/bk, itkJhI) dk BK th wjZst oZydk j?, fJj th

tZvk Xo[gd rkfJe ;h ns/ fJjBK d[nkok ou/ rJ/ f]nkb th wjZstg{oB jB.

fJjBK dk n;b BK fco'} yK ;h. fJj w[jzwd Fkj ozrhb/ (1719-1748) d/

dopkoh rkfJe ;B. fJjBK B/ nkgD/ pkdFkj dh gqFz;k ftZu th Xo[gd rhs

ou/. ;dkozr d/ g[Zso wBozr d/ Xo[gd rhs th wjZstg{oB jB feT[Ife T[;

;w/I sZe fwbh-i[bh fjzd[;skBh rkfJB gZXsh tZv/ gZXo s/ gqubs j' rJh ;h.

w[rb ;kwoki dh ;wkgsh s'I pknd d/Fh okfinK B/ rkfJeK ns/ Xo[gdekoK ~

nk;ok fdZsk ns/ fJ; soK xokfDnK dh ;zrhs F?bhnK dk ftek; j'fJnk.

Xo[gd pko/ T[go'es ehs/ T[b/y s'I gsk bZrdk j? fe wZX ekb ftZu

Xo[gd dk rkfJB @Bo-Bkoh eEkfFqnw# ns/ @fFzrko o; Gkt# nkfd s/ nkXkos

fojk. Xo[gd dh ;zrhs bJh Xo[gd fBqs th ehsk iKdk ;h. wzrb nt;oK T[Zs/

Page 15: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

94

gzikph n"osK Xo[gd rkfJB d/ Bkb @vc# ;ki pike/ fBqs eodhnK ;B.

33

d{i/

gk;/ wjkB ftneshnK dh rkEk iK fto[dktbh (pjkd[oh dhnK eEktK) d/ o{g

ftZu T[jBK d/ r[DK dk toBD eoB tkb/ tho o; Gog{o Xo[gd th gqubs

;B, fijBK dh rkfJeh wodkBk s/ }'odko ;h. fJ; soK n;hI t/yd/ jK fe wZX

ekb ftZu jh Xo[gd rkfJB dhnK d' w[Zy F?bhnK pDhnK, fijBK ftZu fJZe wX[o

r[DK Bkb Gog{o ns/ d{ih tho o; Bkb Gog{o F?bh ;h. fJ; ekb ftZu jh

Xo[gd rkfJB dh r'okoh iK r[pojkoh, yzvkoh, vkr[oh, B'jkoh fJjBK 4 pkDhnK

dk ftek; j' u[Zek ;h. r[pojko pkDh ~ okik, yzvko ~ \"}dko, vkro ~

dhtkB, B"jko ~ peFh fejk frnk. @r[pojko# Fpd rtkfbnoh FpdK dh EK

#s/ gq:'r ehsk frnk ns/ fJ; pkDh ~ ;q/Fm fejk frnk.

34

f]nkb dh s[bBk ftZu Xo[gd rhs ouBk ftZu GkrK dh frDsh ft;Eko

y/so f}nkdk j?. fJ;d/ uko GkrK ;EkJh, nzsok, ;zukoh, nkG'r GkrK ~

rkfJe s[Ze efjzd/ jB. e[M Xo[gdK ftZu ;EkJh ns/ nzsok d' Gkr jh j[zd/

jB. Xo[gdK dh ouBk ;z;feqsh fjzdh, pqi, wkbth, T[od{ nkfd GkFktK ftZu j'Jh

j?. fJ;~ wodkBk ns/ }'odko rkBk fejk frnk. fJ; ftZu w[Zy s"o s/ fFzrko,

tho, Grsh ns/ FKs o; nkfd dk gqrNktk ehsk iKdk j?. Xo[gdK ftZu

d/tfsnK dh ;s[sh rkB, wzrb T[s;t dk toBD, okfinK dh gqFz;k, ;zrhs

Fk;so nkfd ftF/ fwbd/ jB ns/ fJ;~ u"skb, ;{bcke, Mzgk, shto, pqjw,

o{do nkfd skbK ftZu gykti dh ;zrs ftZu rkfJnk iKdk j?. nepo pkdFkj

d/ ekb ftZu fJ; dhnK uko F?bhnK ;B fiBQK ~ tkDh fejk iKdk ;h. fJj

uko ;B - yzvko, B"jko, vkr[o, r"ojko. skB;/B dk ;zpzX @r"ojkoh# Bkb,

;w'yB dk @yzvkoh# Bkb, pqiuzd dk @vkr[oh# Bkb ns/ Fqh uzd dk @B"jkoh# pkDh

Bkb fejk iKdk ;h. Xo[gd dk gquko nZieZbQ xZN j?.

3H4 Xo[gd rkfJB F?bh - w[Zy sZs ns/ ftF/FsktK L

35

33 H. Blochmann and Colonel H.S. Jarrett , (English translation) Aaine Akbari by Abul Fazal , Vol-1, Book-2 Page 256 34 nkFk gKv/, wZXekbhB ;zrhs F?bh:'I ek T[drw n"o ftek;, gzBk 43 35 okik G?nk g[zStkb/, Xo[gd Xwko rkfJB, gzBk 1-2

Page 16: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

95

pqi GkFk Xo[gdK ftZu gqpzXK d/ 6 nzrK ;[o, fpo[d, gd, s/Be, gkN,

skb nkfd dk jh xZN-tZX wksok ftZu gq:'r ehsk iKdk ;h. @;[o-nzr# ;[o

;zfrnktK dk rkB j?, @fpo[d# (ehosh, :F dk rkB) wzdoK ftZu g{ik bJh iK

gqkuhB ekb d/ BkNeK, dopkoK nkfd ftZu nkFo?dksktK dh gqFz;k bJh gq:'r

ehsk iKdk ;h, @gd#-noEg{oB ns/ o; Gog{o tkeK d/ noE ftZu gq:'r ehsk

ikD tkbk nzr j?, @s/Be# fJZe soQK dk ;[o;fjs ikg j? i' fe gowkswk dh

T[;ssh Bkb ;zpzXs j? ns/ fi;dk gq:'r Xo[gd rkfJB d/ nbkg ftZu j[zdk j?,

@gkN#-vwo{ iK fwodzr dh X[Bh j[zdh j? fijVh b?npZX j[zdh j?, @skb

6H Xo[gd ~ wodkBk ns/ }'odko rkfJB F?bh wzfBnk iKdk j?.##

#-Szd nzr

th pj[s wjZstg{oB ns/ }o{oh nzr wzfBnk frnk j?. Xo[gd pko/ gzH Gksyzv/ ih

fbyd/ jB L-

@@1H Xo[gd d/ ;EkJh, nzsok, ;zukoh, nkG'r 4 Gkr j[zd/ jB gozs{ eJh

Xo[gdK ftZu ;EkJh ns/ nzsok d' jh Gkr j[zd/ jB.

2H fJ; ftZu tho o;, fFzrko o; ns/ FKs o; dh gqXkBsk jz[dh j?.

3H fJ; ftZu GkFk T[Zu e'Nh dh gq:'r j[zdh j?.

4H fJ; dh ;zrsh u"skb, ;{bcke (T[;{b/ckysk), Mzgk s/tok, pqjw ns/

o{do nkfd skbK Bkb ehsh iKdh j?.

5H nkfJB/-nepoh dk T[b/y eofdnK j'fJnK T[jBK B/ dciB (vciB)

iK vc pikT[D tkbhnK n"osK pko/ dZf;nk j?. T[jBK dZf;nk fe

gzikph n"osK vc ns/ Ykb pik e/ Xo[gd rkfJB eodhnK ;B.

36

Xo[gd d/ bJh cehoT[bZkj B/ ;[d/F (;td/F) dh GkFk ~ }o{oh wzfBnk

j?. Tj[BQK d/ nB[;ko @@;[d/F s'I Gkt j? rtkbhno, fijVk nkrok (nepokpkd)

d/ oki dk e/Ido j? ns/ T[;d/ T[Zso ftZu wE[ok sZe, g{ot ftZu T[BZkt sZe,

Xo[gd dh gqfeosh rzGho j[zdh j? ns/ fJ; ftZu Bto;K dk gqrNheoB

j[zdk j?. BkfJek G/d, fFzrko, gqFz;k iK T[;ss nkfd d/ gd ftF/ d/ B}ohJ/ s'I

Gkt/I rzGho Bk j'D gozs{ okr ns/ skb ftXh d/ B}ohJ/ s'I Xo[gdK dh gqfeosh

rzGho jh j[zdh j?.

36 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek (Gkr-4), gzBk 46-47

Page 17: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

96

dZyD ftZu T{Ii sZe ns/ gZSw ftZu pkoK sZe. fjzd[;skB ftZu fJ; fJbke/ dh

GkFk ;G s'I tXhnk GkFk j?. fJj fJbkek Gkos ftZu T[; soQK j? fi; soQK

JhokB ftZu Fhoki.##

37

gfjbK Xo[gd F?bh ftZu rzGho gqfeosh dhnK ns/ e[M efmB skbK dk

gq:'r ehsk iKdk ;h go nZieb fJjBK skbK B{z f}nkdk wjZst Bjh A fdZsk

iKdk. nfijhnK skbK B{z f;o\ p[ZXh dk gqdoFB ;wM e/ nfijk wzB fbnk iKdk

j? fe fJjBK efmB skbK s'A o; dh f;oiDk BjhI j' ;edh ns/ fJjBK skbK

ftZu w"i{d f}nkdk wksoktK ns/ ftGkrK ekoB ebkeko d/ ebk gqdoFB ftZu

nVuB nkT[Idh j? ns/ rkfJB dh ;[zdosk d/ wkor ftZu o[ektN nkT[Adh j? go

nfijk efjDk mhe BjhI j?. ;Zu sK fJj j? fe Xo[gd F?bh bJh fijBK skBK

dk gq:'r j[zdk j?, T[jBK skBK dk efmB nfGnk; eoBk g?Idk j?. GktK d/

gqrNkt/ d/ ;zpzX ftZu f]nkb F?bh B{z wjZst fdZsk iKdk j? ns/ fejk iKdk j?

fe Xo[gd ftZu f]nkb dh soK GktK B{z ftnes eoB dh Fesh BjhA j?. fJ;dk

ekoB fJj th j' ;edk j? fe Xogd d/ bJh gqkuhB ;w/I ftZu fijBK yk;

feqnktK ns/ rwe d/ nB/e o{gK dk gq:'r }o{oh ;wfMnk iKdk ;h, T[jBK dk

nZi fttjkoe o{g ftZu gq:'r BjhI j[zdk idfe XB, ;zg[N nkfd fefonktK,

fJ; soK wkBf;zx s'wo s'I b? e/ ceho T[bkZj d/ ;w/I sZe Xo[gd dh

GkFk @d/Fh# ojh . Xo[gd F?bh dk ft;Eko okr, skb, b?n ns/ Gkt T[

-Z

s/

nXkos j[zdk j?. Xo[gd ftZu okr d/ F[ZX o{g d/ doFB j[zd/ jB. fJ; ftZu

okr d/ ;ko/ fB:wK dh gkbDk g{oh eoVkJh Bkb ehsh iKdh j?. T[dkjoD tZi'AAIA

fe;/ okr ftZu fe;/ ;[o dk xZN iK tZX gq:'r eoBk, fe;/ ;[o dk tofis j'Dk

nkfd. Xo[gd F?bh d/ rkfJe ebkeko dk skb frnkB gZek j'Dk ukjhdk j?.

b?n d/ tZy tZy o{gK - ;w, ftFw, nshs, nBkrs nkfd ns/ rqfj, fsjkJh, tzv

nkfd b?n d/ ftFEko d/ tZy tZy ;kXBK nkfd dk frnkB th Xo[gd F?bh s'A jh

j[zdk j?.

37 vkH beFwh BkokfJD ror, ;zgkdeh b/y, ;zrhs Xo[gd-Xwko nze (iBH coH 1964), gzBk 7

Page 18: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

97

rweK, eke{ gqekoK nkfd d/ gq:'r Bkb Xo[gd F?bh ftZu GktK dh T[sZgsh eoB

dh Fesh tZX iKdh j?.

38

fit/I fe fJj wzfBnk frnk j? fe Xo[gd d/ 4 yzv ;EkJh, nzsok, ;zukoh,

nkG'r j[zd/ jB go nZi eb f;oc d' Gkr ;EkJh ns/ nzsok jh rkJ/ iKd/

jB. rkfJB F?bh d/ 4 yzv gq:'r ehs/ iKd/ jB. - B'w s'w, pzfdF, b?nekoh

ns/ T[gi. ;G s'A gfjbK b?n ofjs nbkg j[zdk j?.nkbkg bJh B'w-s'w nkfd

p'b gq:'r ehs/ iKd/ jB. Fkozrd/t ih B/ th nkbkg B{z wjZstg{oB wzfBnk ns/

Xo[gd rkfJB F?bh dhnK nkgDhnK e[M ftbZyDsktK jB fijBK eoe/

fJ; F?bh s'AI fFzrko o; nkfd dh T[sZgsh j[zdh j?. fJ; F?bh ftZu ftbzps b?n

ftZu rkDk F[o{ eoe/ j"bh j"bh do[Zs b?n tb tZfXnk iKdk j? fi; eoe/ B'w-

s'w nbkg dh feqnk wBw'je bZrdh j?. b?n ftZi pzB/ ns/ rwe Gog{o do[Zs

nbkg s'AI pknd wZX ftbzps b?n ftZu gd rkT[D Bkb fJZe nB'yk gqGkt

T[sgzB j[zdk j?. T[jh Xo[gd F?bh dk gqkD j[zdk j?. gfjbK sK do[Zs b?n ftZu

rwe Gog{o nkbkg eoe/ wB ftZu e[M sBkt j[zdk j? gqzs{ go[gd @gd# dk

rkfJB F[o{ j[zfdnK jh fJj sBkt ysw j' iKdk j? ns/ ;o'sk dk wB g{oh soK

FKs j' iKdk j?, T[;B{z u?B dk nB[Gt j[zdk j?.fJ;d/ Bkb-2 Gkt, ntk} dh

rzGhosk, ftbzps wZX b?n d/ w/b ns/ fwqdzr dh ;zrsh d/ ekoB rkfJB d/

gqGkt ftZu ewh BjhA nkT[Idh ns/ wB B{z nBzd dk nB[Gt j[zdk j?. fJj nB[Gt

S/sh-2 xZN BjhI j[zdk. B'w s'w d/ nbkg s'IA pknd rhs d/ ukoK yzvK B{z rkT[D

;w/A wB FKs j' iKdk j?. fJ; s'I pknd gq:'r j'D tkbhnK nZbr-2 b?nK dk

wB T[

-

Zs/ pVk jh ndG[Zs gqGkt g?Idk j? fi; Bkb wB ftZu uwseko dk

nfj;k; jz[dk j?. b?n dk ezw ;zrhs dh ikDekoh oZyD tkb/ ns/ fJZe ;XkoD

;o's/ B{z th uzrk bZrdk j? feT[Ife b?n ns/ p'bK T[Zs/ nXkos p'btzv dh feqnk,

;[o, skb nkfd ;G d/ wB dk oziB eod/ jB. fJ; F?bh d/ Bkb fwqdzr

gykti fij/ rzGho, wX[o nktk} tkb/ ;kiK dk gq:'r fJ; F?bh B{z uko uzB

brkT[Idk j?.

38 Fqh s[b;hokw d/tKrB @;zrhskbzeko#, Xo[gd F?bh - J/e ftuko, ;zrhs-Xo[gd Xwko nze, (iBH-coH 1964,) gzBk 12

Page 19: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

98

fejk - @@nkbkg gqkrskbL ;:ks##

39

B'w s'w d/ nbkg dh b?n ftbzps s'A do[s

tZb tZXdh iKdh j? s/ c/o Xo[gd B[z{ ftbzps wZX b?n ftZu rkfJnK iKdk j? i'

fe rzGho X[Bh, ftbzps b?n ns/ gykti dh ;zrsh ftZu pVk jh nkBzd d/D

tkbk bZrdk j?. fJ; s'AI pknd Xo[gd ftZu ftftX b?nekohnK ehshnK iKdhnK

jB Ii' fe ;ob ns/ efmB d't/A soQK dhnK j[zdhnK ;B.fJ;/ soQK T[gi, p'btzv,

p'bskB nkfd th fJ; F?bh dh y{p;{osh B{z tXkT[D tkb/ sZs ;B. @gH Gksyzv/

ih @eqfwe g[;se wkbhek# ftZu fbyd/ jB fe Xo[gd ftZu skB BjhI j[zdh pbfe

fJ; F?bh ftZu d[r[B, u"r[B, p'bskB, rwe nkfd dk gq:'r j' ;edk j?. g[okD/

;w/I ftZu Xo[gd F?bh ftZu nfij/ gq:'r BjhI j[zd/ ;B ns/ nfijk gq:'r f;o\

Xwko rhs ftZu j[zdk ;h gozs{ nieZb Xo[gd ftZu th d[r[B, u"r[B, p'bskB

nkfd dk gq:'r j[zdk j?.@@

40

e[ziftjkoh ehI nNgNh pkBh n"o/ ejs eS[ n"o/ GzfB:'..

Xo[gd dhnK ouBktK ftZu ;[o dh wX[osk d/ Bkb Bkb eftsk dk ;[jZgD

th w[Zy j[zdk j?. fJZe ;'jDh eftsk d/ p'b th o; T[sZgsh ftZu ;jkfJe j[zd/

jB. ;[zdo eftsk d/ p'bk d/ d' T[dkjoD t/y'L

;[nkwh johdk; d/ fJZe gd ftZu okXk B{z ;zp'XB eoe/ ;yh efjzdh j?L

@okX/ ubh oh joh p'bs.

e'ehbk nbkgs, ;[o d/s gzSh, okr pzfB:'.

ijK w'o eKS pKX/ fBos eos, w/x gykti, pzXkB wzfB:'.

gqfeosh eh e'T{ Bkjh :ks/AI

;[osh d/ nB[wkB rJhj' nkJh w?A izfB:'.

Fqh johdk; e/ ;tkwh ;:kwk

41

okr r"V wbjko (skb u"skb)

d{ik T[dkjoDL

fJ; ouBk ftZu skB;/B B/ ebgBk ehsh j? fe pkfoF d/ pZdb ekwd/t

dh ;?Bk dh soQK jBL

39 gzL Fkozrd/t, ;zrhs osBkeo, (Gkr-2), gzBk 285 40 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek (Gkr-4), gzBk 47 41 ;zH beFwh BkokfJD ror, ;zrhs (cotoh 1959) johdk; nze - e/bhwkb e/ gd, gzBk 73 gd ;zfynk 14

Page 20: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

99

xB B j'Jh oh wkJh i' nkJh w'go wBwE eh c"i/I XktB.

dkfwBh tor bhn? p{zd pkB to;B roiB pho o; dwkw" piktB..

ik;{; uks[o bk:' j" N/o w'j wkjh ne/bh ;gs ;[oB dkd[o Bchoh ;[BktB.

;?jI?A BkfJBh w'o eos j? Bkuh Bkuh i/ ;p skB;?B e/ gqG{ e/ nkr/I nkts

eoB..

42

;[zdo ekft ouBk d/ Bkb-2 Xo[gd dk w[Zy e/Ado @okrnkbgsh# th j?

fJ;d/ ;[oK dk T[uZkoD nktk} d/ brkT[D dk Yzr, rweK dh y{p;{osh, wX[osk,

wB B{z w'j b?D tkbh ;EkJh nkfd ftF/FsktK ;o'fsnK B{z wzso w[rX eo

b?dhnK jB. nkgD/ fJjBk r[DK ;deK jh p?i{, ;[nkwh jfodk;, skB;/B nkfd

ebkeko fynksh d/ T[uZ gZXo s/ gj[zu/.Xo[gd F?bh nkw s"o s/ d/th d/tfsnK dh

gqFz;k, GrtkB fFt dh wfjwk, pkdFkjK dh gqFz;k, toyk dh o[Zs dh uouk iK

gqfeosh dk toBD nkfd j[zdk j?. g[okD/ ;w/A ftZu id'A fJj F?bh wzfdoK ftZu

rkJh iKdh ;h, T[; ;w/A fJ;dk wZ[y ftFk GrtkB dh ;s[sh eoBk nkfd j[zdk

;h. fJ;/ bJh ftFB{z, Fzeo, wj/F, rD/F, ;o;tsh nkfd d/th-d/tfsnK dh gqFz;k

T[&Zs/ nXkos Xo[gd ou/ rJ/. fJ; s'AI nbktk GrtkB feqFB ih dhnk bhbktK

ns/ ok; feqnktK, Fqh okw uzdo ih d/ wjkB ufoZso ns/ ;zrhs d/ Fk;sqh gZy

Bkb ;pzXs pzfdFK th fwbdhnK jB. id' Xo[gd w[rb dopkoK ftZu rkfJnk

ikD bZrk, T[; ;w/A fJ; ftZu BkfJe-BkfJek toBD s'AI nbktk okfinK-wjkokfinK

dh gqFz;k nkfd w[Zy ftF/ j[zd/ ;B. nZbkT[IdhB fybih, okik okwuzdo, nepo

ns/ ;zrhs d/ fto'Xh n"ozri/p sZe dh gqFz;k ftZu th eJh Xo[gd ou/ rJ/. e[M

T[dkjoD fJ; soQK j?

Gkt fJj j? fe pkfoF d/ pZdb, pZdb Bjh jB pbfe ekwd/t dh ;?Bk

jB fi;B{z ekwd/t d[nkok w/o/ T[

-

Zs/ jwbk eoB G/fink frnk j?. fpibh sbtko

dh soQK j?. p{zdK Bz{ shoK dh pkfoF fejk frnk j?. pZdbK dh roi vze/ T[&Zs/

pikJh ik ojh thoo; gqXkB X[Bh tKr j?. ukse (gghjk) T[; ik;{; tKr j?

fi;B/ w?B{z fJ; ;?BK nZr/ c;k fdZsk j?, vZv{ Bchoh pik oj/ jB ns/ w'o BZu-2

e/ FfjBkJh tik fojk j?.

42 Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN Fqh uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk 93-94

Page 21: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

100

@@nk:' nk:' o/ wjkpbh nkbwrho, ikeh Xke d/y/I e'T{ Xo? Bk Xho.

ngpbh sgpbh nkbh izr i"o/ s/T{ nNb rzGho

dfSB,dbwb/, fteN rY jbjb/, ikeh s'I X[nkJh (d[jkJh) fco? dfonksho.

uesktz; ;[bhskB n"ozri/p ;kjhBh w/ ;kjh n"bhnk fizdkgho##

43

d/s ekB, fsjkoh w:k s?A w'j{ e"I s'A xo nzrBk G:"I ;j; e';.##

BkfJek G/d ;zpzXh Xo[gdK ftZu n"ozri/p dk f}eo fJ; gqeko ehsk frnk

j? fJe T[dkjoDL-

@@gow frnkB r[Bh fBXkB ;[bhskB n"ozr}/p w/oh sI'A ejh

j{z Bk wkBs e?X'AI w/o/ GkrhfBj{ e" d';.n?;h d{sh b{sh f;y?

44

@Xo[gdK ftZu Bt o; s'I b? e/ Grsh, oki tzdBk, fJFto tzdBk, wzrb

T[s;t, Xow sZs, g[okD d/ ftfFnK Bkb ;pzXs eEKtK, w{b f;XKs, rqkw

w{oSBk, Fosh, ;[o, skB, gqpzX, fBqs, gkZso nkfd tZy-tZy ftfFnK dk gqrNktk

j[zdk j?. nkukfonk pqj;gsh ih nB[;ko wkBf;zx s'wo B/ d/tfsnK Bkb ;zpzXs

rhsK ns/ gq/w ;zpzXs rhsK B{z Xo[gd fejk j?. Gkt fJj fe wkBf;zx s'wo

f;oc fFzrkogoe rhsK B{z jh Xo[gd efjzd/ jB. fJ; soQK wkBf;zx s'wo B{z

ftFB{zgd (Fqh feqFB Bkb ;zpzXs) ;s[sh (d/t g{ik Bkb ;zpzXs) ns/ Xo[gd

(fFzrko o; Bkb ;zpzXs) fJjBK fszBK d/ rhsK d/ BkweoD dk f;jok fdZsk

iKdk j?. fJ; soQK wkBf;zx s'wo B/ Xo[gd B{z f;oc fFzrko gqXkB jh wzfBnk

j?

45

. ni'e/ ;w/A ftZu @@gz Gksyzv ih B/ th Xo[gd F?bh ftZu tho, fFzrko ns/

FKs o; dh gqXkBsk B{z ;thekfonk j?##

46

43 nukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzswDh-1, gzBk 290-91 44 Ujh, gzBk 290-291 45 nk;k gKv/, wZfXnekbhB ;zrhs F?bh:'I ek T[drw J/tw ftek;, gzBk 37-38 46 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek, gzBk 47

.

Xo[gdK ftZu fFzrko o; dk w/b w[rbekb dh Xo[gd rkfJB F?bh dk w[Zy

nzr ;h. w[jzwd Fkj ozrhb/ d/ dopkoh ;zrhseko @;dkozr#, fi;B/ ;kfjs dh

f;Zfynk gqkgs ehsh ;h, d[nkok ou/ Xo[gdK ns/ fynkbK ftZu ;kfjs dh T[j

fFzrko gqXkB Mbe ;h, fijVh pqi GkFk d/ dopkoh ethnK dh dks ;h.

Page 22: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

101

Xo[gd rkfJB t/d wzsoK d/ T[uZkoB s/ nXkos j? fJ; bJh ;G s'I

gfjbK fJj }o{oh j? fe rkfJe ftZu rhs d/ FpdK dk ;k\ T[uZkoD eoB, ;Kj

b?D dh xZN -tZX ;hwk dk frnkB j'Dk ukjhdk j?. FpdK d/ T[uZkoD B{z ;jh

sohe/ Bkb ;wMD bJh ;z;feqs GkFk dk e[M nfGnk; j'Dk ukjhdk j?. fJ; s'I

fJbktk gkfDBh d/ ftnkeoB ;{soK ftZu'A FpdK eh ;kXBk, nfGnk; ns/ frnkB

b?Dk }o{oh j?. FpdK dk T[uZkoD f;yD s'A pknd FpdK d/ Gkt s/ th fXnkB

d/Dk io{oh j? fit/I rhs ouBk dk ftFk eh j?, pzfdFK d/ p'bK dk Gkt eh j?

nkfd . BjhII sK rbsh j'D dk vo pfDnk ofjzdk j?. fJjBK FpdK T[&Zs/ ;[oK

dh XtBh dk b'VhIdk Gko iK ezgB eoBk, nkfd pko/ th fJZe rkfJe B{z frnkB

j'Dk ukjhdk j?, BjhI sK T[&ZukoD rbs j' iKdk j? ns/ FpdK dh Gkt-ftnziBk

BFN j' iKdh j?. fJ; soQK fJj fejk ik ;edk j? fe g{oh w}p{sh Bkb ;[oK

dk F[ZX-;jh T[&ZukoD eoB ns/ GktK dh ;[zdo nfGftnesh eoB bJh ;kfjs-

FkFsq dk frnkB j'Dk }o{oh j?. @;[oK dh ;Zuk ;[Zuk brkt Xo[gd d/ gqkDK dh

soQK j?, Fpd Foho j?, Gkt o{g j? ns/ GktBk fJ;dk fjod? j?. fJ;B{z fJzi th

;wfMnk ik ;edk j? fe ;[o fizB/ f}nkdk T[&Zsw j'Dr/, gqkD th T[&ZB/ jh

FeshFkbh j'Dr/, Fpd fizBk T[&Zsw j't/rk, Foho th T[&zBK jh w}p{s j't/rk

ns/ fizB/ ;'jD/ Gkt j'Dr/ T[&zBh jh fwmk; T[sgzB j't/rh, fJj fJZe ;[Gkfte

rZb j?.

47

Xo[gd Bz{ @fFzrko o; GktkfXnw# ns/ @Bo Bkoh eEkF/qnw# fejk frnk

j?. fJ; F?bh dh ;zrsh bJh @Xo[gd fBqs# dk nk:'iB ehsk iKdk ;h. ;[nkwh

johdk; ih B/ nkgD/ Xo[gdK ftZu eJh soQK d/ ;kiK fit/A thDk, pz;h, B[g[o

nkfd dk f}eo th ehsk j?. T[dkjoD -

nZi eZb d/ Xo[gd rkfJB d/ ;to{g ftZu eJh soQK d/ pdbkn

nkT[D Bkb fJ; F?bh s'I T[sgzB j'D tkb/ gqGktK ftZu th pdbkt nk u[Zfenk

j?, nfijk w/ok wzBDk j?. tZy tZy ftdtkBK (Gksyzv/ ns/ T[jBK d/ nB[nkfJnK)

d[nkok Xo[gd B{z }'odko, wodkBk rkfJB F?bh wzB fbnk frnk j? fi; eoe/

nZieZb d/ rkfJe Xo[gd ftZu fFzrko dh rZb jh BjhI eod/ ns/ fJ; F?bh B{z

tho o; gqXkB wzBd/ jB, fJj ;jh BjhA j?.

47 Gos ftnk;, Xo[gd ;wheFk, gzBk 35-36

Page 23: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

102

(feBzoh thDk) @jkE fezBoh wZX ;u[gkJh ;[bg okr okfrBhB ;" fwbh rktsh#

48

Xo[gd F?bh dh f;Zfynk s'A fpBQK Gkosh okr, skb dk frnkB e[M nX{ok

fijk ikgdk ;[o, okr, skb ns/ rkfJB d/ Bkb, Gkt ns/ GkFk Bkb, b?n ftZu

FpdK dh rsh B{z ikBD bJh FkFsqh fdqFNh s'I Xo[gd dh fB:w-f;Zfynk }o{oh

j?.

e/bhwkb-gd 66

49

48 vkL ewb/F, oke/F pkbk, wX{pkbk ;e;?Bk,;zrhs fBe[zi, gzBk 183 49 Gos ftnk;, Xo[gd ;wheFk, gzBk 77

fit/I fe n;hI fJ; pko/ gfjbK th uouk eo u[Ze/ jK fe gzH Gksyzv/ ih

d[nkok fdZsh Xo[gd dh gfoGkFk d/ FpdK ftZu nkg;h ;zpzX xZN j? feT[Ife e'Jh

F?bh fFzrko o; d/ Bkb-2 wodkBk ns/ rzGho rkfJB F?bh fet/I ejh ik ;edh

j?. nfijk bZrdk j? fe fJjBK ftdtkBK B/ nkgD/ ftuko Xo[gd d/ ;kfjs B{z

t/ye/ ftnes ehs/ jB. Xo[gd ftZu f;oc d/th-d/tsktK d/ GrshwJh fFzrko dk

jh toBD j[zdk j't/rk. fJ;/ ekoB gqkuhB Xo[gd dhnK pzfdFK f;oc d/th

d/tsktK d/ Grsh wJh fFzrko s/ nXkos fwbdhnK jB. BkfJe-BkfJek, By-f;y

toBD nkfd Bkb ;zpzXs Xo[gd dhnK pzfdFK f;oc w[rb ;wokNK B{z foMkT[D

bJh jh pDkfJnK iKdhnK j'DrhnK fJ;/ ekoB nfijhnK pzfdFk dh ;zfynk

f}nkdk BjhI j?.

nZi eb Xo[gd ftZu fi; soQK d/ ;kfjs ns/ skb nkfd d/ fB:wK dk

gq:'r j[zdk j? T[;B{z t/ye/ fJj bZrdk j? fe fJ; F?bh ftZu tho o; gqXkB j?

ns/ fJ;dk FKs, fFzrko o; Bkb d{o d{o sZe e'Jh ;zpzX BjhI j?. fJ; F?bh

ftZu rwe dk gq:'r, tZy tZy b?nekohnK, B'w-s'w dk nbkg nkfd dk rkfJB

j[zdk j?, Xo[gd ftZu tho o; s'I nbktk pkeh o;K dk doFB E'V/ ;w/A bJh

j[zdk j?. fJ; soQK Xo[gd d/ ;kfjs ns/ ;zrhs ftZu o; dh fdqFNh s'I t/yfdnK

j'fJnK e'Jh th skbw/b BjhI j?. o; dh fdqFNh s'I ftFB{zgd dk ;kfjs ns/

;zrhs pj[s w/b ykT[Idk j? feT[Ife T[; ftZu Fpd ns/ ;[o d't/I jh FKs ns/

fFzrko o; dh f;oiDk eod/ jB.

Page 24: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

103

Xo[gd w[Zy s"o s/ gd nkFfos rhsh dk gqeko j? fi;dk w[Zy beF? o;

dh nfGftnesh eoBk j?. fJj BK sK ;[o nkFfos j? Bk jh skb gqXkB, gozs{

fi; soQK nZieZb Xo[gd ftZu b?n skb dk pkihroh gqdoFB j'D bZr fgnk j?,

T[; eoe/ o; dh T[sgZsh ftZu o[ektN nkT[D bZr gJh j?.

gz Gksyzv/ ih B/ fbfynk j? fe okwg[o dh skB;/B gozgok d/ Xo[gd

rkfJe sK efjzd/ jB fe gqkuhB ekb ftZu Xo[tgd ftZu d[r[B-u"r[Bp'b skB

nkfd gqekoK d/ gq:'r dh wBkjh ;h.

50

Xo[gd rkfJB F?bh fJZe ;ksfte ns/ JhFto F?bh ;h. fJ; Xo[gd F?bh

s/ nXkfos fBqs dk BK th @Xo[tgd BosB# j?. Xo[gd rkfJB dk w{b Xo[tk

rhsK ftZu j?, fJ; eoe/ Xo[gd BosB d/ ;zpzX ftZu ikDekoh b?D bJh fJjBK

Xo[tk rhsK dh uouk ehsh iKdh j?. Xo[tk rkB dh gozgok Gos s'I gfjbK

th gqubs ;h go BkNe ns/ fBqs, T[;dk w/b Gos ekb ftZu jh j'fJnk. Gos

s'I pknd ;[pzX{ dh @tk;tdZsk# (6thI JhI), tkDGZN dh @ekdzpoh# (7thI JhI),

e[ZNhBhws (8thI JhI F), Bbuzg{ (10thI JhI F) nkfd dhnK ;kfjsZe ouBktK ns/

;zrhs d/ beFD rqzEK ftZu th Xo[tk rhsK d/ rkfJB pko/ toBD ehsk frnk.

Xo[tk ftZu gq:'r j'D tkb/ ekft Bz{ jh @Xo[tkgd# efjzd/ jB. fJ; @Xo[tkgd#

Fpd B{z jh nZr/ ub e Xo[tgd, Xo[gd, Xo[t, Xo[te ns/ dZyD Gkos ftZu

do{ iK do[gd fejk ikD bZrk

fJ; soK ni'e/ ;w/A ftZu gqubs Xo[gd

F?bh d/ o{g ftZu e[ZM BtKgB nkfJnk j? Xo[gd d/ T[; gqkuhB ns/ r"otFkbh,

o;wJh o{g B{z w[V ;[oihs eoB bJh fJ;d/ o{g ftZu nkJ/ d'FK B{z d{o eoB

dh b'V j?.

3H5 @Xo[gd BosB#

51

50 gzL Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek, Gkr 6, gzBk 43 51 Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN Fqh uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk 146

.Xo[gd bJh wZX d/F d/ fi; y/so dk toBD

ehsk frnk j?, T[; Gkr dh GkFk, fjzd[;skB ftZu ;G s'AI tfXnk j? ns/ fJ;

gqd/F dh w[Zy fBqs F?bh eZEe ejh iKdh j?. fJ; nXko s/ fJj fejk ik

;edk j? fe 15thI s'I 17thI Fskpdh sZe Xo[tgd BosB d/ o{g ftZu eZEe fBqs

jh Bt/I o{g gqubs j'fJnk. Grs ethnK ;{odk; Bzddk;, nkfd d[nkok t?FBt

Page 25: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

104

ehosB d/ nB/eK gd fBqswJh rkfJB d/ bJh ou/ rJ/. fJjBK gdK ftZu okXk-

feqFB s'I fJbktk eZEe fBqs d/ gfoGkFe FpdK, p'bK-N[efVnK nkfd dk gq:'r

j'fJnk. fJ; toBD s'I fJj f;ZX j[zdk j? fe T[; ;w/A d"okB wzfdoK ftZu eZEe

F?bh dk fBqs gqubs ;h. ;{odk; d/ fJZe gd dh T[dkjoD fdZsh ik ojh j?

fi; ftZu eZEe fBqs dh t/FG{Fk dk f}eo j?.

np w?I Bkfu:' pj[s r'gkb.

ekw eq'X d' gfjo u'bBk, ezm ftF? eh wkb.

wkfJnk e' efN c/AINk pKX:', b'G fsbe fd:' Gkb.

Gow Go:' wB GfJ:' gykti, ubs e[;zrs ukb..

BkBk Bkd eos xN Ghso, ib Eb ;[Xh BjhI ekb.

@;{odk;# eh ;p? nftZfXnk d{oh eo" Bzdbkb..

52

fJj' ekoB ;h fe fJjBK rkfJe ebkekoK d[nkok ou/ Xo[gd ;kfjZse

fdqFNhe'D gZy'I Tz[B/ tXhnk BjhI ;B. fizB/I fe Grs ethnK d/ ou/ Xo[gd j[zd/

;B. w[rb dopkoK ftZu ;zrhs d/ Bkb-2 Xo[gd BosB dk gqubB fojk go

fJj fBqs g{oB ftbk; wJh j[zdk ;h, fJ; ftZu dopkoh ebkekoK B[z ;Bwkbs

eod/ ;B, tZvhnK-2 T[gkfXnK fdzd/ ;B ns/ fJ;d/ Bkb-2 jh nkgD/ ebkekoK B{z

fFzrkoe jktK-GktK B{z tZX s'A tZX T[&Zs/fis eoB tkbhnK ouBktK ouB bJh

gq&/fos eod/ ;B. w[br ekbB d/ ftbk; wJh tksktoB dk gqGkt fBqs T[Z&Zs/ th

fgnk ns/ fJ; soQK fBqs nkgD/ xfNnk jktk-GktK d/ Bkb p}koK ns/ g/F/to

fJZE/ @e[;zrs ukb# nkVh b?n dk ;{ue j? idfe @BkBk Bkd# tZy tZy

tkd :zsoK iK p'b-goBK dk ns/ @ib Eb BjhI ekb# eZEe fBqs ftZu gq:'r

j'D tkb/ nDfrBs Gqwoh ns/ uZeoK nkfd d/ gq:'r tZb ;ze/s eodk j?. fJZe

gk;/ w[rbekb ftZu Xo[gd s/ nXkos J/eb ns/ ;w{je fBqs, i' fe Grsh o;

s/ nXkos ;h, wzfdoK ftZu cbdk-c[Z[bdk fojk go d{i/ gk;/ w[rb dopkoK ftZu

skB;/B s'I b? e/ ;dkozr nkfd wjkB rkfJeK B/ nkgD/ nk;o?dksktK dh gqFz;k

ftZu ns/ BkfJek G/d s/ nXkos Xo[gd rhs th ou/. fJj ;G ebkeko w[Zy s"o

s/ rkfJe ;B.

52

Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk -150-151

Page 26: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

105

b'eK ftZu gj[zu frnk. fJ; pko/ nepoh dopko d/ gqf;ZX fJshjk; eko b/ye

np[b c}b d[nkok gq;s[s @d\iB# dk T[b/y fi;dk f}eo pknd ftZu gz

Gksyzv/ ih d[nkok th ehsk frnk, pVk wjZst oZydk j?. gfjbK fJj n"osK

f;oc d{ihnK n"osK d/ ;kjwD/ jh rkT[IdhnK ;B go pknd ftZu iBsk d/ nZr/

gqdoFB eoB bZr gJhnK.

53

efjD dk Gkt fJj j? fe fi; Xo[gd B{z ;[nkwh

johdk;, skB;/B nkfd rkT[Id/ ;B T[;/ Xo[gd B{z fJj dciB n"osK, vcbh pik-

2 e/ m[ew/ brkT[IdhnK j'fJnk w}fwnK ftZu rkT[D bZrhnK. fJ; p[oh nt;Ek

s'A pknd th fJ; Xo[gd BosB d/ o{g ftZu ;[Xko fbnkT[D d/ isB j[zd/ oj/.

SZsogsh fFtkih d/ fgsk ih d/ ;Gk gzvs t/d ih fbyd/ jB fe id'I GktK d/

Bkb Xo[gd rhs rkfJnk iKdk j?, sd Boseh Bz{ nfijk Bku eoBk ukjhdk j?

fi; ftZu gq/fwek d/ jk;, eNkeF dk gqdoFB j[zdk j't/, tZy-tZy rshnK ns/

u/FNktK ns/ w[Zy okr d/ d[nkok GktK dk gqrNktk j't/, ;'jDk nzr ftzfBnk;

j't/, dzsgqGk e'b'I jkt, nfGftnes j'D dh Fesh gk oj/ j'D, fi;dh ouBk

Xo[tgd d/ yzvk d/ rkT[D Bkb ehsh j't/, fi;d/ ftueko-ftueko ezgB th j't/,

nfijk fBqs Xo[gd fBqs fejk iKdk j?.

54

gqf;ZX Xo[gd ebkeko Fqh nwhB{dhB yK vkro wzBd/ jB fe i/eo Xo[gd

Bz{ JhFto dh g{ik bJh rkfJnk ikJ/rk sK d[BhnK ed/ th fJ;dh j'Id Bz{ fwNk

BjhI ;e/rh go i/eo Xo[gd okjhI fe;/ wB[Zy dh T[;ss ehsh iKdh j? sK

fJ;sk gsB fBFus j?.

fJ; s'I pknd d/ ;w/I ftZu Xo[gd

rkfJB ns/ Xo[gd BosB ftZu BtKgD nkfJnk ns/ Xo[gdhnK ns/ gyktihnK dh

nkg;h Xo-geV F[o{ j'Jh. f;ZN/ tZi'I Xo[gd f;o\ fJZe rhs pD frnk fi; ftZu

f;o\ sseko ns/ goB N[efVnK dh g/Fekoh j'D bZrh. fJ; soQK Xo[gd jh

b'efgqnesk fdB-fdB xZND bZrh ns/ nZi eZb fJ;dk gquko e[ZM xZN j? idfe

Xo[gd fBqs sK fpbe[Zb ysw jh j' frnk j?.

55

53 H. Blochmamn and Colonel H.S. Jarrett, (English Translation) Aaine-Akbari by Abul Fazal 'Allami', Vo.-3, Page 256 54

Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk -153

55

oes jz;, Xo[gd ;wokN uzdB u"p/ Fskpdh ;wko'j-wE[ok ;zrhs wJh 1964, gzBk -4

Page 27: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

106

gqf;ZX Xo[gd ebkeko r[zd/uk GoktK dk Xo[gd pko/ efjDk j? fe @Xo[gd

Gkosh ;z;feqsh dh fJZe wjkB ftok;s j?. fJ;dh gqfeosh Xkofwe j? ns/

fJ;dk ;zpzX iB wB'oziB Bkb BjhI j? pbfe fJj ;o'fsnK ftZu FKsh ns/

fXnkB dh nt;Ek Bz{ ikrqs eodh j?. fJj Xkofwe ns/ Grsh Gog{o F?bh j?

fi;dh T[sZgsh ;kwt/d s'I j'Jh, nfijk ws j? . ;kwt/d Bz{ id'I fwmk; ns/ b?n

dh ;zrs ftZu rkfJnk iKdk ;h, sK T[;Bz{ ;kwrkB fejk iKdk ;h. :[r phsD

d/ Bkb-bkb fJjh Szd ns/ gqpzX nkfd rkB F?bhnK ftZu spdhb j' frnk. Szd

ns/ gqpzX d/ ftef;s j'D Bkb eftsk ns/ wksok d/ fB:w ;kjwD/ nkJ/.

fJjBK d'jK d/ w/b B/ Xo[gd dh T[sZgsh dk nkXko fsnko ehsk feT[Ife fJ;

ftZu wksok ns/ eftsk d'jK dk pokpo wjZst j[zdk ;h. fJ; soQK brGr

frnkothI Fskpdh sZe Xo[gd nkgD/ g[FN o{g ftZu ;kjwD/ nkfJnk ns/ nZi th

Xo[gd B/ nkgDh T[; y{p;{osh ns/ F[ZXsk Bz{ ekfJw oZfynk j?.

56

56

www. mysticamusic.com/dhrupad-morning dew c.d.by gundhecha brothers

nZieb Xo[gd dk gquko xZN j' ikD ekoB ;zrhs ftZu eJh ewhnK

nkJhnK jB. nZi eb d/ ;zrhs ftfdnkoEh dh ntk} ftZu wip{sh, fJZe o{gsk,

;fEosk ns/ gqGkt nkfd r[DK dh ;ys xkN j' rJh j?. nZi eb wfjfcbK

ftZu o;, ntk} dk nkBzd, b?n-skb-okr dk nNb nkBzd, fijVk wB Bz{ S{j

ikt/ e[M xZN ;[BD bJh fwbdk j?. fJ;dk ekoB th Xo[gd d/ nfGnk; ftZu

ewh j'Dk j?. Xo[gd f;Zfynk ftZu ekjb BjhI, ibdpk}h dh BjhI pbfe ;zs'y

dh b'V j?, fJ; s'I jh n;hI nNb ;[o dh gqkgsh eo ;ed/ jK. Xo[gd dh

oZfynk Gkosh ;zrhs dh oZfynk j?.

fJ; soK Xo[gd F?bh ftZu o; T[sZgsh eoB tkb/ eJh sZs j[zd/ ;B.

;G s'I gfjbK eqw j?-nbkgukoh. fi;Bz{ rkT[D bJh uko ;t;EkB fB:wK dh

gkbBk ehsh iKdh ;h. B'w s'w dk nbkg, ftbzps wZX, do[Zs b?n ftZu nbkg,

pzfdF rkT[D dk gqGktFkbh sohek, rwe, T[&Zu e'Nh dk ;kfjs, skb dk ftF/F

g'q:r ns/ gykti dh wX[o XtBh o; T[sgZsh eoB tkb/ sZs jB.

Page 28: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

107

3H6

gzH Gksyzv/ ih B/ Xo[gd d/ beFDK dk toBD eod/ j'J/ fJ; F?bh Bz{

@wodkBk ns/ i'odko rkfJeh# fejk j? idfe GktGZN ih B/ fJ; F?bh Bz{

@fFzrko o; GktkfXnw# efj e/ gfoGkFs ehsk. gzH ih d[nkok Xo[gd F?bh dh

i' gfoGkFk dZ;h rJh j?, nZieb fJ; gfoGkFk Bz{ t/d-tke wzfBnk iKdk j?, i'

fe mhe BjhI j?. Xo[gd d/ gqkuhB o{g Bz{ fFrkowJh wzfBnk frnk j?. fJ;dh

;zrhs ;zrsh Xo[gd fBqs Bkb j[zdh ;h. i/eo Xo[gd rkfJB ns/ Xo[gd BosB

tkbh rZb Bz{ nkg; ftZu i'V e/ ftukfonk ikt/ sK Xo[gd ftZu fFzrko o; d/

gqrNkt/ dh rZb ;gFN j' iKdh j? feT[Ife fBqs ftZu sK fiankdkso fFzrko o;

d/ jh tZy-tZy o{gK dk gqrNktk j[zdk j?. Xo[gd fBqs ftZu e[M ftF/FsktK dh

uouk ehsh iKdh j?, fit/I fe-Xo[gd rhs Bkb Boseh Bz{ nfijk fBqs eoBk

ukjhdk j?, fi; ftZu gq/fwek dh j;h, eNkeF (shy/ jkt-Gkt), tZy-tZy rshnK

ns/ w[Zy okr d/ Bkb GktK dk gqrNktk j't/, ;'jDk nzr ftzfBnk; j't/, dzsgqGk

s'I jkt nfGftnesh j'D dh Fesh j't/, fi;dh ouBk Xo[tgd d/ yzvK d/ rkT[D

w[skpe ehsh rJh j't/, fi;d/ ftueko ezgB dh feqnk th j't/, fi; ftZu

T[drqkj, Xo[te, nkG'r BK dhnK fszB Xks{nK wZXd/Fh GkFk ftZu j'D, Bz{ Xo[gd

fBqs fejk iKdk j?.

Xo[gd rkfJB F?bh ns/ fFzrko o;L-

57

Xo[gd dh rkfJeh Bz{ }'odko ns/ wodkBk efj e/ gfoGkFs eoBk gz

Gks yzv/ ih dk fBih ws iK gykti tkdeK Bkb fGVD tkb/ Xo[gd rkfJeK dh

;zrs dk f;ZNk th j' ;edk j??, fJ; pko/ e[ZM BjhI fejk ik ;edk, gozs{ gzH ih

d/ fJjBK ftukoK B/ nZi eb Xo[gd Bz{ fFzrko o; GktkfXnw gfoGkFk s'I pj[s

d{o eo fdZsk j? ns/ fJZe e[Fsh fijk pDk fdZsk j? fi; ftZu f;o\ rzGhosk

d/ doFB jh j[zd/ jB. gzH ih d/ ftukoK Bz{ t/yfdnK j'fJnk fJj fejk ik

Xo[gd fBqs dhnK fJj ;G ftF/FsktK Xo[gd F?bh ftZu

fFzrko o; dk wX[o gqrNktk j'D tZb ;ze/s eodhnK jB. Gkosh ;zrhs ;dk s'I

jh o; gqXkB fojk j?. Xo[gd F?bh Bz{ f;o\ wodkBk ns/ fJZe }'odko rkfJB

F?bh wzB b?Dk fJ;d/ T[dkZs ns/ pj[r[D ;zgzB o{g Bkb fJZe BkfJz;kch dh soQK

j? i' fe fpbe[b mhe BjhI j?.

57

Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk -153

Page 29: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

108

;edk j? fe fijBK rhsK ftZu fe;/ FeshFkbh okiK iK d/th d/tsk d/ goskg

dk toBD, thosk iK fe;/ :[ZX dk toBD nkfd j?, T[jBK Xo[gd ouBktK ftZu

thosk, wodkBk iK n'i r[D j' ;edk j? gozs[ Xo[gd ftZu ;G ouBktK fJZe'

fijhnK BjhI j[zdhnK. ;tkwh johdk; ih B/ nkgDhnK ouBktK ftZu eJh wX[o

Gkt gqrN ehs/ jB fJjBK ouBktK ftZu BkfJek dh e'wb Sp dk toBD th

fwbdk j? ns/ d{ih so\ nkgD/ gqG{ nZr/ nksw ;wogD ns/ Grsh Gkt th

fdykJh fdzdk j?. fJjBK e'wb GktBktK dk gqrNktk wodkBk ns/ }'odko sohe/

Bkb ;zGt BjhI j' ;edk fJ; s'I nbktk eJh okrK dh gqfeosh FKs iK wX[o

th j[zdh j?. fJ; soQK d/ okrK ftZu pzB/ j'J/ Xo[gd rhsK Bz{ }'odko, wodkB/

sohe/ Bkb rkT[D Bkb o; Gzr j' ;edk j?. fe;/ th pzfdF dh y{p;{osh eJh

sZsK-okr, GkFk, skb, b?n, o; nkfd r[DK dh XkoBh j[zdh j?. fJjBK nzrK d/

nkg;h skbw/b T[&Zs/ jh rkfJB dh y{p;{osh fNeh ofjzdh j? go fJ; s'I T[bN

i/eo fJjBK ftZu'I fe;/ fJZe nzr Bz{, T[dkjoD d/ s'o s/ skb nzr Bz{ jh

f}nkdk wjZst fdZsk ikt/ ns/ d{i/ Bz{ xZN, nfijk eoB Bkb rkfJB dk gqGkt

ysw j' iKdk j? ns/ nfijk fJZesocak gqdoFB eoB d/ Bkb ;zrhs dk w[Zy

T[d/F i' fe o; dh T[sgZsh eoBk j[zdk j?, g{oB BjhI j' ;edk .

T[go'es sZEK Bz{ ftukod/ j'fJnK n;hI efj ;ed/ jK fe Xo[gd Bz{ f;o\

skb-b?n T[&Zs/ nXkos rkfJB F?bh ;wM e/ }'odko em'o, wodkBk nkfd efjDk

fJ;d/ ;o{g Bkb BkfJz;kch j?. T[go'es ftukoK B/ fJ; F?bh d/ gquko-gq;ko

T[&Zs/ pj[s p[ok gqGkt gkfJnk j?, fi;d/ f;ZN/ tZi'I nkX[fBe ;w/I ftZu Xo[gd dk

gquko gfjbK Bkb'I th pj[s xZN j' fojk j? ns/ Fo'sk rD fJ; F?bh Bz{ Bho;

;wMd/ jB.

3H7 Xo[gd ftZu fFzrko o; dh j"Id Bz{ gqrNkT[D tkbk ;kfjs ns/

gd ouBktK d/ T[dkjoDL

Xo[gd d/ fJfsjk;e fgS'eV s'I gsk ubdk j? fe wZX ekb ftZu Xo[gd

o{gK ftZu gqubs j'fJnk. gfjbk o{g T[j ;h fi; ftZu Xo[gd Bz{ @BoBkoh

eEkFq/nw# ns/ @fFzrko o; GktwJh# wzBd/ ;B ns/ fJ; dh ;zrsh bJh wXo[

GktK tkb/ fBqs dk nk:'iB j[zdk ;h. wzrb nt;oK T[&Zs/ gzikph dciB n"osK

Page 30: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

109

Xo[gd rkfJB d/ Bkb vc pik e/ fBqs eodhnK ;B.

58

d{ik o{g T[j ;h fi;

ftZu gqf;ZX b'eK dh pjkd[oh d/ feZ;/ iK rkEk d/ o{g ftZu g[oF d/ r[dK Bkb

Go/ thoo; Gog{o Xo[gd rkJ/ iKd/ ;B, fijBK dh rkfJeh }'odko j[zdh ;h.

fJ; soQK wZXekbhB Xo[gd rkB dhnK d' F?bhnK ;B fijBK ftZu'I gfjbh wX[o

r[DK Bkb Gog{o ;h ns/ d{ih U} (thosk) Gog{o j[zdh ;h.

59

wkB f;zx d/ ekb ftZu Xo[gd d' o{gK ftZu gqubs j'fJnk. gfjbk T[j

o{g ;h fijVk fe pqi, n:'fXnk, tkokB;h, dtkoek nkfd shoEK T[&Zs/ pD/ wzfdoK

ftZu rkT[D tkb/ rkfJeK d[nkok ftef;s j'fJnk ns/ d{ik o{g T[j ;h fi;dk

gquko oki dopkoK ftZu j[zdk fojk. fJ; soQK nZr'I Xo[gd dhnK th d' F?bhnK-

wzfdoK dh Xo[gd F?bh ns/ dopkoK dh Xo[gd F?bh pD rJhnK. wzfdoK ftZu

gqubs Xo[gd Grsh Gog{o ;h. gowkswk dh g{ik, T[;ss ns/ nkgD/ nkg Bz{

gqG{ d/ uoBK ftZu nogs eo d/Dk jh GrsK d/ ihtB dk T[d/F j[zdk ;h.

Grsh ftZu @w?I# dh e'Jh irQk BjhI j[zdh p; gowkswk nZr/ rkT[Dk, gowkswk Bz{

foMkT[Dk jh w[Zy T[d/F j[zdk j?. wjkB Xo[gd eko johdk; ih B/ th fJjBK

GktK dk gqrNktk nkgD/ Xo[gdK okjhI ehsk. wzfdoK ftZu gqubs F?bh ftZu ;[o,

gd, o; nkfd gqXkB sZs j[zd/ ;B.

60

Xo[gd d/ fJ; o{g ~ wkB f;zx s'wo d[nkok @ftF~gd# fejk frnk

feT[Ife Xo[gdK d/ fJ; Xkofwe o{g ftZu t?FBt ;zgodkJ/ B/ bhbkrkB ehsk ns/

Xo[gd dk fJj o{g gowkswk dh Grsh, gowkswk d/ fFzrko ~ ftnes eodk

;h. t?FBt ;zgqdkJ/ ftZu feqFB ns/ okXk ~ e'Jh g"okfDe d/th-d/tsk iK ufoZso

ti'I Bk t/y e/ fJZe sZs d/ o{g ftZu t/fynk iKdk j?. t?FBt ;zgqdkJ/ fJ; ;z;ko

ftZu jo soQK d/ gq/w (ukj/ T[j wK-g[Zs, d' GoktK, gsh-gsBh, gq/wh-gq/fwek, wkbe

ns/ B"eo nkfd dk gq/w j't/) ~ fJeZmk eoe/ ns/ T[;~ wB[Zy o{g ftZu Fqh

feqFB wzBe/ g{idk j?. Xo[gd d/ fJ; Xkofwe o{g, fi;~ ftF~ gd fejk iKdk

;h, ftZu feqFB d/ jo o{g dk pVk jh nB'yk ns/ b[GktBk toBD ehsk frnk

j? T[dkjoD ti'I feqFB dk ekbk ozr fJj do;kT[Idk j? fe gq/w nzXk j? ns/

58

Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, ftZu'I Fso[xB F[eb ih d[nkok ofus b/y @Xo[gd

ek ftek;, toswkB gfo;fEshnK n"o GftF:#, gzBk -99

59

H. Blochman, (English Translation) Aaine-Akbari by Abul Fazal 'Allami', Page 256 60

Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;wfosh rqzE, gzBk -100

Page 31: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

110

nzX/o/ ftZu fe;/ soQK dk G/d-Gkt BjhI ehsk ik ;edk fJ; bJh ;qh feqFB ;G

d/ jB. T[jBK bJh ;G pokpo jB. fJ; soQK feqFB ih dk ekbk ozr th

wBw'je j?.

61

t;zsokr:fsskbkfGnkw rhns/.. gqpzX ..3..

i?d/t d[nkok ofunk frnk @rhs r'ftzd# feqFB Grsh dk fJZe ;Nhe

T[dkjoB j?. i?d/t dk @rhs r'ftzd# fJZe gqpzXkswe rhsekft j? fi; ftZu gqpzX

ns/ rhsh, d'jK d/ sZs jB, fJ; eoe/ fJ;dk jo/e rhs fJZe gqpzX j?. @rhs

r'ftzd# ftZu fFzrko ~ w[Zy o;, ;qh feqFB ~ pqjw, ;qh okXk ih ~ iht wzBe/

noEks fJ; ;ko/ ;z;ko dk e/Ido fpzd{ okXk-feqFB dhnK g/qw bhbktK ~ wzBe/

toBD ehsk frnk j?. okXk-feqFB d/ o{g ftZu Grsh ns/ gq/w d/ tZy-tZy o{gK

dk toBD wB ~ w'jD tkbk j?. rhs r'ftzd ftZu fpnkB ehs/ rJ/ fJ; gq/w

ftZu w?I BjhI p; s{z jh s{z d/ doFB j[zd/ jB. okXk ih ~ Gkt/I gq/fwek iK

GrsBh d/ o{g ftZu t/y', fJZE/ gqG{ d/ uoBK ftZu f;o\ ;wogD Grsh jh gq/w

j? ns/ gq/w jh Grsh j?. gq/w ns/ Grsh, d'jK ftZu nksw-fsnkr eoe/ nkgD/

;[nkwh, gqG{ iK fJFN d/ uoBK ftZu ;wogs j'Dk g?Idk j?. rhs r'ftzd Grsh

ns/ fFzrkowJh j?. fJ;d/ gdK ftZu fe;/ th EK s/ em'osk d/ doFB BjhI j[zd/

pbfe fJj gd sK wB dhnK e'wb GktBktK Bkb i[V/ jB ns/ e/tb @gq/w# d/

tZy-tZy o{gK d/ doFB eotkT[Id/ jB . e[M T[dkjoDK rhs r'ftzd d/ gdK ftZu'I

L-

62

Gkt noE - j/ ;yh ftojh iBk noEks i'rhnK bJh d[Zy d/D tkbh fJ; ;o;

p;zs o[Zs ftZu (;qh feqFB) itkB bVehnK d/ Bkb b"Ir dh p/b d/ w/b Bkb

Gkt-noE - p;zs okr ns/ :sh skb ftZu rkfJnk iKdk j?.. gqpzX ..3..

bfbsbtzrbskgfoFhbB e'wbwb:;who/

wX[eofBeoeozfps e'febe{fis e[zie[Nho/.

ftjosh johfoj ;o;t;zs/

fBqs:sh :[tshiB/B ;wI ;yh ftofjiB;Z: d[ozs/.. Xo[tgdw..2..

61

T[w gqekF u"o;hnk, ;zrhs o; gozgok n"o ftuko ftZu'I ihtB gkDh d[nkok fbfynk b/y-feqFB eEk n"o eZEe, gzBk 182

62

vkH beFwh BokfJD ror, (fjzdh ftnkfynk) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, nFNgdh 1, gqpzX ;zfynk 3, gzBk 195

Page 32: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

111

;[Zy d/D tkbh e'wb jtk tkbh, GztfonK d/ M[zv Bkb Goh, e'fJbK dh wX[o

nktk} Bkb e[ziD tkbh, e[zi-e[Nh ftZu fBqs eo oj/ jB.. Xo[gd ..2.. fJ;

Fb'e ftZu fFzrko d/ T[ZdhgB ftGktK dk toBD j?, fi;d/ Bkb fti'r fFzrko

dh g[FNh j[zdh j?.

r[oioh okr/D :shskb/B rhns/.. gqpzX ..5..

63

uzdqeuko{w:{o f;yzvewzvbtbf:se/Fw.

fJj gqpzX r[oioh okr ns/ :sh skb ftZu rkfJnk iKdk j?..5..

bzuodXo;[XkwX[oXtBhw[yfosw'jBtzFw.

ufbsfdqrubuzub w"fbe g'bftb'btzs;w.

ok;/ johfwj ftfjsftbk;w

;wosh sB' ww feqsgfojk;w.. Xo[tgdw ..2..

;qh okXk nkgDh ;j/bh ~ efjzdh j? fe j/ ;yh w/ok wB fJ; izrb ftZu

ok; eqhVk eoB tkb/, wX[o nfwqs Bkb Gog{o nXoK Bkb wB ~ w'j b?D tkbh

wX[o XtBh dh T[sgZsh eoB tkbh tibh pz;oh ~ XkoB eoB tkb/, uzub

B/soK ns/ rZbK sZe ;'jD/ e[zvbK tkb/, r'ghnK Bkb ok;, ftbk; ns/ j;hI-y/v

eoB tkb/ ;qh joh ~ @:kd# eodk j?.. Xo[gd ..2..

64

d/FhtokVhokr/D o[geskb/B rhns/.. gqpzX ..10..

gqu{og[ozdoXB[oB[ozfis w/d[ow[fdo ;[t/Fw.. ok;/H ..3..

;qh okXk nkgDh ;j/bh ~ efjzdh j? fe uzdqe (uzd'tk) d[nkok pD/ ;[zdo

w'o gzyK Bkb ns/ x/odko pkbK tkb/, nB/eK fJzdo XB[FK Bkb ;i/ j'J/, w/x

dh soQK t/F XkoB eoB tkb/, fJZE/ ok; ftZu, ftbk; ns/ j;hI-y/v eod/ joh ~

w/ok wB :kd eo fojk j?.

rhs r'ftzd d/ gzit/I ;or ftZu doFkfJnk frnk j? fe fJZe ;yh okXk

ih d/ fti'r ftZu ftnke[b j'J/ ;qh feqFB ih dk ;zd/F b? e/ okXk ih e'b iKdh

j? ns/ ;qh feqFB ih dh nt;Ek dk toBD okXk e'b eodh j?. fJZe T[dkjoD

L

65

63 vkH beFwh BokfJD ror, (fjzdh ftnkfynk) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, dP{ik ;or, gqpzX 5, gzBk 203-204 64 Ujh, Fb'e 3, gzBk 204 65

vkH beFwh BokfJD ror (fjzdh nB[tkd) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, gzitk ;or, gqpzX 10, gzBk 222

Page 33: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

112

fJ; ~ d/FhtokVh okr ftZu ns/ o{geskb ftZu rkfJnk iKdk j?.. gqpzX

..10..

tjsh wb:;who/ wdBw[gfBXkJ/.

;c[Nfs e[;[wfBeo/ ftofjjqd?ndbBkJ/ ..1..

st ftoj/ tB[wkbh ;yh ;hdfs.. Xo[tgkdw..

ekw GktBk irkT[D tkbh jtk pfj ojh j? iK jtk ub ojh j?,

fti'rhnK d/ fjod? ~ s'VB bJh c[Zb fyb oj/ jB ..1.. j/ ;yh s/o/ fti'r

ftZu GrtkB Fqh feqFB d[yh j' oj/ jB.. Xo[gd .. nZr/ ;yh efjzdjh j? fe

L-

djfs fFfFow:{y/ woDwB[eo'sh

gfss wdBftfFy/ ftbgsh ftebso'·sh! st ftoj/H ..2..66

66

vkH beFwh BokfJD ror, (fjzdh nB[tkd) nfGB? dogD n"o rhs r'ftzd, Fb'e 2, gzBk 223

uzdowk ;qh feqFB ~ fti'r ftZu ibkT[Idk j?, fi; Bkb T[j fBoiht j'

rJ/ jB. ekw d/ shoK Bkb }]wh j'D d/ ekoB T[j ftnke[b j' e/ ftbkg

eod/ jB. fJ; Xo[gd ouBk ftZu okXk ih d/ fti'r ftZu sVg oj/ ;qh feqFB

ih dh wB'dFk dk T[&Zb/y eJh soQK d/ T[dkjoD d/ e/ ehsk frnk j?. fJjBK

tZy-tZy T[dkjoDK s'I okXk-feqFB ih dh go;go gqhsh noEks gq/w dk nzdk}k

brkfJnk ik ;edk j?. d't/I jw/Fk fJeZm/ ofjzd/ jB gozs{ fJjBK d/ fJZe gb

th tZy j' ikD #s/ g?dk j'D tkb/ fti'r dk T[b/y eth i?d/t d[nkok ;dhnK d/

fti'r d/ ;wkB ehsk frnk j?. fJ; ;zi'r, fti'r ~ ;gZFN eoB bJh

fijVhnK ;zfrnktK, nbzeko T[gwktK ns/ T[dkjoBK dk gq:'r ehsk frnk j? T[j

;G e[M gqfeosh d/ o{g ftZu'I jh bJhnK rJhnK jB. @rhs# r'ftzd d/ ouBkeko

eth i?d/t B/ ftqzdktB d/ izrbK ftZu ;qh feqFB ih d[nkok ehshnK rJhnK

ndG[s ekw eqhVktK d/ ojZ; (ok}) ~ fJZe wX[o rhs d/ o{g ftZu ftnes ehsk

j?. fJ; ftZu gq/w d/ jo o{g d/ doFB j' iKd/ jB. @rhs r'ftzd# nkgD/

fJFN bJh GrshwJh gq/w dh fJZe ]{p;{os T[dkjoD j?.fJj ouBktK Grsh ns/

gq/w d/ e'wb gfjb{nK dk gqrNktk eodhnK jB.

Page 34: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

113

Xo[gd d/ fJ; gfjb/ ns/ Xkofwe gqeko ftZu fFzrko d/ fi; ;zi'r-fti'r

o{g dk gqrNktk j[zdk j?, T[;dk ;zpzX fJFto Grsh Bkb j[zdk j?. fJ;~ gdK

ftZu gqG{ d/ fi; fFzrko dk toBD ehsk frnk j?, fFzrko dk T[j o{g erotic

iK ekw[e BjhI j?,

67

xoh-gb fdB ;'J/ fcoj{z B nkt/ s'J/,

pbfe fJ; ftZu nkswk ~ gowkswk Bkb fwbD bJh

sVgd/ j'J/ fdykfJnk frnk j? ns/ nkswk-gowkswk d/ fwb ikD #s/ nkBzd d/

tksktoB dk gqrNktk ehsk frnk j?. fJjBK gdK ftZu okXk-feqFB ih d/ fFzrko

dk ;[szso toBD ehsk frnk j?. i/eo fJjBK gq;zrK ~ nkswk-gowkswk iK

Grsh d/ doFB dh fdqFNh s'I ;wfMnk ikt/ sK ;k~ fJjBK ouBktK ftZu Grsh

d/ jh doFB j'Dr/ gozs{ i/eo n;hI nkswk-gowkswk iK Grsh Gkt ~ SZv e/

e/tb gowkswk d/ fFzrko ~ jh t/yd/ jK sK ;k~ fJj Xkofwe ouBktK th g{oh

soQK fFzrkoe ns/ ekw[e gqshs j'DrhnK. fJZE/ rZb f;o\ Grsh d/ B}ohJ/ ~

;wMD dh j?. fit/I fe gfjbK fejk ik u[Zfenk j? fe Grsh ftZu @w?I# dh e'Jh

j'Id BjhI j[zdh, ;G e[M @s{z jh s{z# ftZu ;wkfJnk j[zdk j?. Grsh dk gow

nkBzd nksw ;wogD ftZu j[zdk j? ns/ fJj' Gkt Xo[gd d/ ;ksfte fFzrko ftZu

t/yD bJh fwbdk j?. fJjBK Xo[gd ouBktK ftZu ;z;koe w'j-wkfJnk ns/

nkvzpo dh SkfJnk BjhI j? pbfe fJ;dk jo ozr wB[Zyh wB ~ JhFto Bkb

i'Vdk j?. jK fJZE/ fJj fejk ik ;edk j? fe Xo[gd d/ fi; o{g dk gquko

pknd d/ ;w/I ftZu w[rb dopkoK ftZu j'fJnk, T[jBK Xo[gd ouBktK ftZu

pkdFkjK dh y[Fkwd, BkfJe-BkfJek d/ fFzrko dk rbs ns/ Fk;soK d/ fB:wK

s'I T[bN gq:'r ehsk frnk gozs{ Xo[gd d/ ;ksfte o{g ftZu fFzrko d/ ;zi'Ir-

fti'r ns/ BkfJe-BkfJek d/ gq/w nkfd ~ gowkswk #s/ nkXkfos ehsk frnk j?.

;[nkwh johdk; (;zH 1537 JhH - ;zH 1632 JhH) ih dk ofunk j'fJnk fJZe Grsh

Gog{o Xo[gd t/y', fi;dh ouBk ukoskb ftZu j'Jh j? L

okr Fzeok

@joh joh SKV e/ d{;oh Bk ehi/ pks,

J/e-J/e xoh s'j? eo'oB eh iks j?.

67

vkH beFwh BokfJD ror, (fjzdh nB[tkd) nfGB? dogD n"o rhs r'ftzd, gzBk 181

Page 35: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

114

fSB-Gzr d/j skeh woB i?;h xks j?.

gqG{ i' ;zGko fgnko/ pet' fp;ko vko,

si e/ nfwqs ftF ekj/ e' yks j?.

ej/ johdk; :jK ;K; e' ftFtk; ejK,

J/e-J/e fSB w/ t' s' fBe;-fBe; iks j?.

68

;[nkwh johdk; ih B/ nkgD/ fgnko/ fFnkwk fFnkw dh nokXBk ftZu i'

e[M th ofunk, T[;~ Fqh @e/bhwkb# d/ o{g ftZu ;zi'fJnk frnk. @e/bhwkb# ftZu

e[Zb 110 gd jB.

;[nkwh ih B/ fJ; Xo[gd ouBk ftZu gqG{ dh Grsah eod/ ofjD tZb

;ze/s ehsk j?. gqG{ dh Grsh ~ SZv e/ :kBh fe nfwqs ~ SZv e/ ;z;kfoe w'j

wkfJnk i' fe (ftF) }fjo dh soQK j?, T[;d/ fgZS/ d"VB tkb/ wB[Zy ~ gqG{

f;woB eod/ ofjD dh gq/oBk fdZsh j?. ;[nkwh ih jw/Fk fFnkwk-fFnkw dh

:[rb i'Vh d/ GrshGkt ftZu bhB ofjzd/ ;B. T[jBK ~ pqi dh Xosh d/ eD-

eD ftZu, iw[Bk d/ fBowb gkDh ftZu, n;wkB d/ skfonK ns/ uzdowk dh i's

ftZu GrtkB feqFB-okXk dhnK nB'yhnK bhbktK ns/ uko'I gk;/ feqFB ih dh

pz;oh dh fwZmh skB ;[DkJh fdzdh ;h. T[jBK dhnK ouhnK Xo[gd ouBktK ftZu

feqFB-okXk dh bhbktK dk toBD pV/ wBw'je Yzr ;ksfte, Grsh wJh fFzrko

d/ doFB j[zd/ jB.

69

68 ;zrhs, Xo[gd, Xwko nze (iBH coH 1964), gzBk 196 69 Sri Kelimal-Radhe Krishna, Swami Haridasi Sampraday.Com

e/bhwkb e[zifpjkoh ns/ e[zifpjkoBh (feqFB-okXk)_ d/ gq/w

ns/ nkBzd dk nfijk ;w[zdo j?, fi;dh e'Jh Ekj BjhI j?. ;[nkwh johdk; ih

dhnK ouBktK ftZu, ftqzdktB d/ eD-eD ftZu ;w'JhnK okXk-feqFB dhnK bhbktK

dh uouk j?. nfijk bZrdk j? fit/I fJ; gftZso ftqzdktB ftZu jo/e uh} f;o\

fJZe' j?. fJZe gq/w, fJZe o;, fJZe soQK dh ]{p;{osh fi;~ FpdK ftZu pzfBQnk

BjhI ik ;edk. okXk-feqFB dk gq/w ns/ T[; gq/w s'I fwbD tkbk nBzd jo fJZe

gb ftZu tXdk iKdk j? ns/ fJ; d?th i'V/ ~ fJZe d{i/ s'I pr?o ofjD BjhI

fdzdk, p/u?B eodk j? idfe n;b ftZu fJj d't/I (okXk-feqFB) sK ed/ th nbZr

BjhI j[zd/. fJ; soQK ouBktK ftZu feqFB-okXk ~ jw/Fk fJeZm/ jh fdykfJnk iKdk

Page 36: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

115

j? ns/ Grs ethnK dh ouBktK dk fJj' beF ofjzdk j?. e[M gd ouBktK

@e/bhwkb# ftZu'I L-

1H wkJh oh ;ji i'oh gqeN GJh i{ ozr eh r"o fFnkw xB dkfwBh i?;/,

gqEw Bk j[sh nGj{ nkr/ j{z ojh j? Bk skoh s?;/

nzr-nzr eh T[iokJh, ;[xokJh, ;[zdosk n?;/,

Fqh johdk; e/ ;tkwh fFnkwk e[zifpjkoh ;w t?;/ t?;/.

70

Fqh johdk; e/ ;tkwh fFnkwk e[zifpjkoh, g/ ozr ojh:' o; jh w/ gkr/.

2H o[uh e/ gqek; go;go y/bB bkr/,

okr okfrBh nkb"fee T[gis, fBqsn ;zrhs nbr bkr bkr/

okr jh w/ ozr ojh:', ozr e/ ;w[zdo w/ ;/ d'T{ ikr/,

71

Fqh johdk; e/ ;tkwh fFnkwk e[zifpjkoh wB okB'.

3 n?;/ jh d/ys oj', iBw ;\b eoh wkB',

fgnko/ eh Gktsh, Gktsh e/ fgnko/ i[rb feF'o jh ikB'

fSB Bk No' gb j'j{ Bk fJs T[s, oj' fJe jh skB',

72

;qh johdk; e/ ;tkwh fFnkwk e[zifpjkoh Bk soB e'.

4H i'oh ftfusq pBkJh oh wkJh, ekj{ wB e/ joB e',

fusts fdqFNh Nos BjhI fJs T[s, wB tu eqw :jh ;zr GoB e'

fiT[I xB dkwhBh ;zr ojs fBs, fpS[os BjhI n"o toB e',

73

ohfM go;go gqhfs B'Jh..

5H J/e ;w/I J/eKs pB w/ eos f;zrko go;go d'Jh.

t/ T[Be/ e/ T[Be/ gqshfpzpB d/ys ojs go;go G'Jh..

i?;/ Bhe/ nki pB/ n?;/ epj{z B pB/,

nko;h ;p M{mh gohI e?;h n"o e'Jh,

;qh johdk; e/ ;[nkwh fFnkwk e[zifpjkoh,

74

70 vkH beFwh BkokfJD ror, ;zrhs (cotoh 1959), jfodk; nze, e/fbwkb e/ gd, gzBk 71 71 Ujh, gzBk 71 72 Ujh, gzBk 71 73 Ujh, gzBk 71 74 Ujh, gzBk 72

Page 37: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

116

6H f;nkwk f;nkw nkts e[ziwfjb s/ ozrwr/ ozrwr/.

worih pBwkb f;fEb eNh fezeB, no[B B?B wkB'I uko'I ikw ir/..

;p ;yh ;[xrJh rkts phB pikts, ;p ;[y fwfb ;zrhs gr/.

;qh johdk; e/ ;tkwh f;nkwk e[zifpjkoh, eh eNkeF;'I e'Nh ekw eo/..

75

skB;/B d[nkok ou/ rJ/ ns/ BkfJek G/d s/ nkXkos Xo[gdK ftZu

BkfJektK d/ o{g, ;[zdosk ns/ tZy-tZy fJZSktK dk toBD j?. feqFB ;zpzXs

Xo[gdK ftZu feqFB pkb bhbk, fBe[zi bhbk, t/D{ (pz;oh) tkdB, j'bh y/vD

nkfd feqnktK dk pVk o;wJh toBD ehsk frnk j?.

;zrhs ;wokN skB;/B (;B 1563 d/ brGr) dhnK Xo[gd ouBktK d/

eJh ftF/ jB. fJjBK ftZu f}nkdkso ouBktK d/th-d/tfsnK dh tzdBk, frnkB-

Grsh, oki-gqFz;k, ;zrhs ftZfXnk Bkb ;zpzXs, BkfJek G/d ns/ feqFB bhbk

nkfd ftfFnK #s/ nkXkos jB. d/t-tzdBk T[Zs/ nkXkos Xo[gdK ftZu rD/F,

;o;tsh, Fzeo, d[ork ns/ eJh j'o fjzd{ d/th-d/tfsnK dk r[BrkD ehsk frnk

j?. T[jBK d[nkok w[;bw Xow d/ gho-g?rzpoK d/ gqsh th FoXk gqrN ehsh

rJh. frnkB-Grsh d/ Xo[gdK ftZu pqjw dh ftnkgesk dk f}eo ehsk frnk

j? ns/ oki-gqFz;k d/ Xo[gdK ftZu okik okw uzdo ns/ nepo nkfed okfinK

dh gqFzFk ehsh rJh j?. ;zrhs ftF/ Bkb ;zpzXs Xo[gdK ftZu ;zrhs d/ tZy-tZy

nzrK dk T[b/y ehsk frnk j?.

76

fJjBK ftZu'I feqFB bhbk

ns/ BkfJek G/d ;pzXh Xo[gdK ~ ekft dh fdqFNh s'I ;q/Fm fejk iKdk j?.

77

i/Jh-i/Jh fXnkt?I, s/Jh-s/Jh cb gkt?I, uzdB b/g ehJ/I G[i dzv..

j[D

n;hI skB;/B d[nkok ou/ rJ/ d/t-tzdBk ns/ BkfJek G/d #s/ nkXkos Xo[gdK

ftZu fFzrko o; pko/ uouk eoKr/. Xo[gd dhnK d/t-tzdBk s/ nkXkos ouBktK

ftZu d/th-d/tfsnK d/ o{g, Fesh ns/ r[DK dk fFzrkowJh toBD j? - e[M

T[dkjoDK L

s[w j' rDgsh d/t p[ZXhdksk, ;h; Xo?I ri-;[zv.

75 vkH beFwh BkokfJD ror, ;zrhs (cotoh 1959), jfodk; nze, e/fbwkb e/ gd, gd 40, gzBk 77 76 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B, ihtBh n"o ouBkJ/A, gzBk 33-34 77 Ujh, gzBk 34

Page 38: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

117

f;ZX/Fto Bkw fsjko" ejh:s i/ ftfXnkXo,

shBh b'e wjhI, ;gs dhg Bt yzv

@skB;/B# s[we"I fBs ;[fwos, ;[o-Bo-w[Bh r[Bh-rzXot M[zv..

78

irs g'FB GoB..

T[go'es Xo[gd ouBk ftZu ;qh rD/F ih dh wfjwk, o{g, fFzrko ns/

Fesh d/ toBD ~ eJh soQK d/ ftF/FDK Bkb ;ik e/ pV/ GktwJh sohe/ Bkb

gq;s[s ehsk frnk j? L-

(T) fFt Fzeo d/ o{g, Fesh Bkb ;zpzXs Xo[gd ouBktKL-

Xo[gd

okfrBh r[oioh, u"skb

wjKd/t d/t d/tBgsh Jh; ;[o/; Bhbezm fFt,

gzukBB gkotsh-gsh d[y joB.

tkwd/t wjkd/t iNki{N rzrfFyo,

fvw-fvw vwo{ pkis g[Bh ohms ;[yeoB.

ftqFtkjB iNki{N rzrfFfy pj{o{g

dq[w-dq[w vwo{ pki? fso;{b XoB

@skB;/B# fFtFzeo dfJnk ehi? G'b/BkE,

79

XB-XB wjkd/t r[B;kro nkro, rkts @skB;/B# fpBkB..

okfrBh r[oioh, ;{bckysk

Bw' oN Fzeo d/tk wB o/, ftqFG-tkjB

sg;h gqpb fJFto wjk:'rh JhFkB

rzrkXo iNki{N bbkN FFh ;'j?, Xko?I joh fXnkB

Bhbezm T[o F/F-egkb wkbk, ftG{sh G[FB rob gkB.

rtoh noXzr, vwo{ eo, fgBke gkBh,

80

78 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B, ihtBh n"o ouBkJ/A, gzBk 54 79 Ujh, gzBk 60

Page 39: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

118

(n) skB;/B d[nkok ou/ rJ/ BkfJek G/d, o{g fFzrko ;zpzXh Xo[gdL ouBktK

(e[M T[dkjoD)

(o{g toBD)L

XB-XB o{g s/o" ftozu r[o{ ou:", x/odko x{zxN w/ uzdqpdB,

x[fw-x[fw gr Xo ubs ri-rsh XoB e"I.

xNkN'g x{zxN, ro?I ;'j? w[es wkb, efN fezfeBh,

;[zdo poBh, xkfJb j's bkrs e[u em'o Fqh cb ;/,

izx edbh jwB w'js ;zuoB e"I.

fxo nkJhI uj{zn"o ;Gh ;j/bh ozGk ;h,

bkrs G[i fwqBkb wqrB?IBh wkB"I fBf;eo-feoB e"I.

@skB;/B# gqG{ wB jo bhB"I, xkfJb eos of;eB e"A,

okik-wjkokik p; eo bhB'I froXoB e"I..

81

80 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B, ihtBh n"o ouBkJ, gzBk 61 81 Ujh, gzBk 102

fJ; ouBk ftZu BkfJek d/ o{g dk toBD tZy-tZy s[bBktK s/ nXkos j?.

fi; soQK fe BkfJeK d/ Foho Bz{ uzdowk d/ ;wkB, BkfJek dh ukb Bz{ ri-rsh

(jkEh dk ukb), xz{xN Bz{ xNktK d/ ;wkB, nZyK Bz{ fwqr (fjoB) dhnK nZyK d/

;wkB fejk frnk j?. fJ;h soQK dh fJZe j'o Xo[gd ouBk t/y'L-

fJ; ouBk Bz{ w[bskBh XBkFqh okfrBh, u"skb ftZu ofunk frnk j? ns/

fJ; ftZu th o{g dk s[bBkswe toBD gq;s[s ehsk frnk j?.

(fFzrko toBD)L

wzIiB eo frqj u"eh uzdB eh eJh fpSkJ/, sK go p?mh fgnkoh

nbe fYzr eg'b vkfo eu fpE[o oj/, wkB"I c[bpkoh..

i'fs fdg? fgnkoh feoB j{ eo i{E,

sK fYzr w[esk eh i'fs uzd j{ s?It T[finkoh.

ofu-gfu fpouh pBkJ/ ftXBk ;ztkoh,

bkj/ eh nzfrnk, T{dh ;koh..

T[&zrfoB eh Sft fBnkoh, nBpN[ fpS{nk

Page 40: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

119

Fpd p'bs MBB-MBB MBekoh.

pki{pzd-gj[zuh nw'be jho/ ifNs,

sk wXh w'sh wkB"I b/s j;s ozr,

uzge e" uzdjko, eioko" ;[G/F pzB:", fsn e"I fFzrko..

gkB ykJ/ ghe vko, b? dogB w[y fBjko,

nkJh j? fJzdqpX{, nBfos p;s fFzrko.

;or ubh ro?I jko nzrB foMkfJt? e"I,

@skB;/B# gqG{ b?j?I efo feqgk pfbjko..

82

ezuB gkfJb eh, ebk ezm @skB;/B# rkJ/ ojh ..

nkrw gfsek)

ghe/ nktB eh ;[Bh gqEw n;BkB efo,

wkB"I ;e[u pkdo ;/ pof; T[xo rJ/,

sk wfX pdB uzdq ;" fBoyh oh g{oB ;/s po,

:?j wkB"I uKdBh fB;h y/b ojh .

c[b/b ;B/ tko wkB" o?AB GhBh ;h,

bkrs wKr w[eskjb n"o nkG{FB T[VrB ;/,

bkrs fJzdq ng;okB eh ;'Gk,

fJB nkr? BK fjJ?I fJe fsb ojh ..

w[fo w[;ekJh d/ys G[i pdB jfoB eh ;h,

wziB d;B uwes, nXo gkB bkbh,

gqshfpzp d/yhns sk wXh wkB"I os J? rJ/,

ekw w[ofs eh u'g w/ nkJ/ ok; fwbh ojh .

fsbe ekwB feBkoh uzdB o; ;" bkrs,

nziB B?B B/j f;nkw gqrNh,uoB wjkpo wkB"I

ewb gzy[oh ;h,

bkrs J/Vh wkB"I e[zi e'wb gokr,

83

82 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 106 83 Ujh, gzBk 112

Page 41: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

120

(gko;gfoe gqhsh)L

go;go dzgfs fwb eos fFzrko,

J/e nzr"Sk b? g"ASs w[y, J/e ;[Xkos g/u gkr .

;p fB;h ikr/, gq/w-o{g o;-wd Ske/,

sks?A M[fe-M[fe ro?AI bkr-bkr ..

b? dogB nkg[; w/ fBoys fgnkoh

fgnko" b? phB pikts, rkts okr .

#skB;/B# gqG{ d"B"AI fuoziht oj",

d/s do; GrsB e"I XB-XB-XB Gkr ..

84

uzGks rks, fsoS/ B?AB fBjkoh e" ..

(;[osKs)L

okfrBh w[bskBh XBkFqh, u"skb

;'ts T[mh o?B-o; b/s nsh, ;[zdo ;'js pdB fgnkoh e"I.

b? dogB w[y d/ys, ngB/ wB w/ ;'u ;e[fu ojh,

B?AB j's biI"Aj? Bkoh e" ..

;[ ewb pdBh, wBjoBh, w'jBh w{os,

fgn o; p; eo ekw nks[o fusjkoh e" ..

@skB;/B# gqG{ ;zr, ozr oks ikrh, gkrh nkb;,

85

84 gqG{fdnkb whsb-;zrhs ;wokN skB;/B ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 113 85 Ujh,, gzBk 115

Grs ethnK ftZu'I ;[nkwh johdk; ih s'I S[ZN ;{o dk; ih dk BK th

nkT[Idk j? . ;[nkwh johdk; ih dhnK ouBktK B{z @Xo[gd# fejk iKdk j? ns/

;{odk; ih dhnK ouBktK bJh (gd) ;zfrnk gq:'r ehsh iKdh j? .pqiGkFk d/

eth r'gkb B/ nkgDh fJZe rt?fJnk ouBk ftZu gd ns/ Xo[gd d/ nzso B{z

;kc s"o s/ ;gZFN ehsk . T[jBK B/ ;{odk; ih B{z ;op'sw gd oufJsk

(ftFB{gd) ns/ ;[nkwh johdk; ih B{z ;op'sw Xo[gd ouBkeko fejk j? .

fJ;d/ Bkb-2 T[jBK B/ Grsh ekb d/ ethnK dh Szd ouBk dh ;op'swsk dk

T[b/y th ehsk j? .

Page 42: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

121

@uzdi{ e" Szd, SZg?n BkGk n"o p?skbi{ eh,

e/;" e" eftZs d'jok fpjkoh e/ rK; e" .

tZbGof;ei[ eh wKM, froXo eth e[zvfbnk,

tkfid eh nfoZb i' nsh ;? gqek; e"..

o; ok; j/ysk n" pks phopb i{ eh,

s[b;h eh u"gkJh n;b'e t/dftnk; e".

GBs @r[gkb# :/ irB phu ikfjo j?A,

gd ;{odk; e" Xo[gd johdk; e'# ..

86

;{o f;nkw-w[y d/yh nbg j;hI, nkBzd g[zi pYk:" ..23..

fJ; soK eth r'gkb B/ ;{odk; B{z ;op'sw (ftFB{zgd) gd eosk fejk

j? . d{ih soca ;[nkwh johdk; ih B{z ;op'sw Xo[gd eosk fejk frnk j? .

fJj d't/I wjkB ftG{shnK (ftFB{zgd ns/ Xo[gd) fJjBK F?bhnK d/ wjkB rkfJe

th ;B . ftFB{zgd F?bh dk gquko-gq;ko pqi d/ wzfdoK ftZu ubdk fojk ns/

johdk; ih dh Xo[gd rkfJeh rDhiBK d[nkok ngBkJh rJh . fJZe ;XkoD

ftnesh T[;dh T[&ZukJh iK ;op'swsk sZe BjhI gj[zu ;edk ;h . ;{odk; d[nko

ou/ rJ/ (ftFB{zgd) gdK ftZu fFzrko d/ doFB L

(ftFk-okXk feqFB)L ;zpzX ojZ;

pqijhI p;?I nkg[jhI fp;ok:"

gqfeosh g[o[F J/ejhI eoh ikBj{z, pksBh G/d eok;".

ib Eb ijK oj"I s[w fpB[ BjhI, p/d T[gfBFd rk:"

dP?-sB iht J/e jw d'T{, ;[y-ekoB T[gikfJ:"

pqjw-o{g fdPshnk BjhI e'T{, sp wB shnk iBk:"

87

T[go'es gd ftZu Fqh feqFB ih okXk B[z efjzd/ jB fe pqi ftZu n;hI

(okXk feqFB) nkgD/ n;bh o{g B{z G[bk e/ ih oj/ jK .gqfeosh ns/ g[oy B{z

86 Fqh okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;fwsqh rzqE dk ;zgkdehn fBt/dB, gzBk 3 87 ;zH Xho/AIdo towk, ;{o ;kro ;ko ;Nhe, (Gkr uko-okXk feqFB ;pzX ojZ;), gzBk 155

Page 43: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

122

fJZe' jh ;wMDk ukjhdk j? feT[Ife fJjBK ftueko e/tb p'bD dk iK efjD dk

jh nzso j? . t/d, T[gfBFd fJj' efjzd/ jB fe w?I ib, Eb fe;/ th EK s/

s/o/ fpBK BjhI ofj ;edk . ;kv/ Foho d' jB go ihtB o{g fJZe' j? ns/ fJ;

soK n;hI d' sB, fJZe iht o{g ftZu ;[y dk ;tkd b?D bJh g?dk j'J/ jK .

pqjw dk e'Jh d{ik o{g BjhI j?, fJ; soK Fqh feqFB B/ nkgD/ wB dh rZb okXk

B{z ;wMk fdZsh . ;{odk; ih efjzd/ jB fe feqFB d/ w{zj tZb t/y e/ okXk e[M

jZ;D bZrh ns/ fJ; Bkb T[jBK d'jK dk nkBzd-T[s;kj j'o th tZX frnk .

(okXk-;yh ;ztkd)

xojhI iks wB joF pYk:"

d[y vko:", ;[y nzr Gko goh, ubh b{N ;" gk:"

G"AIj ;e'osh ubsh wzd rsh, B?e[z pdB w[;[ek:"

sfjI fJe ;yh fwbh okXk e"I, ejfs G:" wB Gk:"

e[zi-;[tB joh-;zr fpb; o;, wB e" ;[cb eok:"

;[o ;[rzX u[oktBjo', e?;?I d[os d[ok:" ..26..

88

;{odk; wB eoBG{fw fYr, p'bs o[fuo wokb ..41..

fJ; gd ftZu fJZe ;j/bh okXk d/ w[yV/ dh w[;ekB, Xhwh ukb t/y e/

g[ZSdh j? fe izrb ftZu okXk B/ Fqh feqFB d/ fwbB dk ;[y gqkgs ehsk <

;{odk; ih efjzd/ jB fe ;yh okXk B{z efjzdh j? fe y[Fp{ u'oh eoB tkbk

fSgkT[D s/ th BjhI fSgdk .

(feqFB doFB) L

iw[Bk-ib fpjofs pqi Bkoh

sN mkY/ d/ys Bzd-BzdB, wX[oh w[obh eo Xkoh .

w'o w[e[N, ;sqtBfB wfB e[zvb, ibi-wkb T[o Gkis .

;[zdo ;[Gkr f;nkw sB Bt xB, ftZu pr gKfs fpokis .

T[o pBwkb ;[wB pj{ GKfsfB, ;/s, bkb f;s ghs .

wBj{z ;[o;oh sN p?m/ ;[e, poB poB sfi Ghs .

ghsKpo efN sN S[dqktfb, pkifs gow o;kb .

89

88 ;zH Xho/AIdo towk, ;{o ;kro ;ko ;Nhe, (Gkr uko-okXk ;yh ;ztkd), gzBk 156

Page 44: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

123

fJ; gd dk noE j? fe iw[Bk d/ib ftZu pqi dhnK n"osK fpjko eo

ojhnK jB s/ feBko/ s/ yV/ j'J/ Fqh feqFB fijBK d/ jZE ftZu pz;oh j?, T[jBK

r'ghnK B{z t/y oj/ jB . nZr'I feqFB d/ ;'jD/ o{g dk toBD j? fe T[jBK d/

f;o T[&Zs/ w'o w[eN, ezBK ftZu wDh dk e[zvb ns/ Sksh T[&Zs/ w'shnK dh wkbk

;ih j'Jh j? . wkbk dh F'Gk fJ; soK j? fit/I fe ;'jD/ feqFB d/ Foho o{gh

Bt/I pZdbK d/ ftueko pr[fbnK dh vko F'fGs j't/ . fJ; wkbk ftZu fuZN/,

bkb ghb/ eJh soK d/ c[Zb jB fit/I fe rzrk d/ feBko/ fBvo j' e/ eJh soK

d/ s's/ p?m/ j'D . ewo s/ ghbk eZgVk (ghsKpo) j? ns/ eoXBh pVh jh

nkBzdwJh nktkia eodh j? . ;{odk; ih efjzd/ jB fe fJj ;G e[M fJ; soK

j? fit/I fe T[j ;G ;'B/ dh Xosh T[&Zs/ nkgDh fJZSk Bkb jZ;-p'b oj/ j'D .

fJ; soK fJjBK gdK ftZu ;{odk; ih B/ pqi d/ eD-eD , iV-u/sB B{z Fqh

feqFB ih d/ nkb/-d[nkb/ fpikiwkB jo t;s{ B[{z iK ejhJ/ fe Fqh feqFB ih d/

uoBK ftZu ;wogs fdykfJnkl j? .

(okXk dk nB[okr)

okXk Bzd-BzdB nB[okrh .

G?n fuzsk fjod? BjhI J/e", f;nkw ozr-o; gkrh .

jod u{B ozr, g/n gkBh ihT[I, d[fpXk d[j{z eh Gkrh .

sB-wB-gqkD ;wogB ehBj", nzr-nzr osh ykrh .

pqi pfBsk ntb'eB efo-efo, gq/w fpp; sB[ fsnkrh .

;{odk; gqG{ ;"I fus bkr:", ;'ts s?I wB[ ikrh ..65..

90

fJ; gd ftZu ;yh feqFB okXk d/ gq/w pko/ dZ;dh j'Jh efjzdh j? fe

okXk B{z Fqh feqFB Bkb gq/w j? ns/ T[;d/ wB ftZu fe;/ soK dk vo iK fuzsk

BjhA j? . T[j feqFB d/ gq/w ozr ns// o; ftZu v[zph ofjzdh j? . d'jK ftueko

@d'# dk Gkt ysw j' frnk j? ns/ d't/I fJZe j' rJ/ jB fit/I jbdh, u{B/ ftZu

ns/ d[ZX, gkDh ftZu fwbe/ fJZefwe j' iKd/ jB, T[;h soK d't/I fJZe j' rJ/ jB

89 ;zH Xho/AIdo towk, ;{o ;kro ;ko ;Nhe, (Gkr uko-okXk feqFB ;pzX ojZ;), gzBk 162 90 Ujh, (Gkr uko-okXk dk nB[okr), gzBk 171

Page 45: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

124

. okXk B/ nkgDk sB, wB, gqkD nkfd ;G e[M gqG{ d/ uoBK ftZu ;wogs eo

fdZsk j? ns/ T[;d/ nzr-nzr ftZu osh ;wk rJh j? . pqi dhnK fJ;sohnK B/

T[;B[z t/y t/y e/ ns/ gq/w ftZu sVc-sVc e/ Foho fsnkr fdZs/ jB . ;{odk;

ih efjzd/ jB fe okXk dk wB feqFB ftZu fJ; soK ow frnk j? fit/I fe T[j

BhId s'I ir rJh j't/ . Grs ;{odk; ih d[nkok ou/ rJ/ gdK ftZu BkfJe-

BkfJek toBD B{z th pj[s ;'jD/ Yzr Bkb gq;s[Zs ehsk frnk j? .

Xo[gd rkfJeK ftZu'I skB;/B, p?i{, peF{, r'gkb nkfd ebkekoK dk BK

gqf;ZX j? . p?i{ d[nkok ou/ rJ/ Xo[gdK dk ;kfjs JhFto g{ik, pqjw dh

ftnkgesk, r[o{ dh wfjwk, Bkd ftZfdnk, BkfJek G/d nkfd ftfFnK Bkb Gog{o

j? . p?i{ d[nkok ouhnK ns/ BkfJek G/d T[&Zs/ nXkos Xo[gd ouBktK th

T[gbZpX jB . p?i{ d[nkok ouhnK rJhnK BkfJek G/d ns/ feqFB ;zpzXh Xo[gd

ouBktK dhnK e[M T[dkjoDKL-

(BkfJek G/d)

(;t?ehnk)

;[zdo nsh BthB gqthB wjk us[o,

fwqrB?Bh wBjoBh uzgepoBh Bko

e/joh eNh, edbh izx, BkGh ;o'i, Fqhcb T[o'i

uzdqpdBh, ;[eBkf;ek, G"IjXB[F, ekw Yko ..

nzr-nzr ;[rzX, gdfwBh, Gzto r[zis ;[pk;

nkts eq'X BjhI, ;Ks ;o{g

feq;sk jh dph iks pkoB e/ Gko .

XB XB ske" Gkr, s' ;h shnk ih xo,

@p?i{# gqG{ o; p; eo bhB/, ekw-ikb vko

91

XB-XB Gkr ;[jkfrB, ;o; ;[zdo shnk ozr,

(yzfvsk)

w/o?I BjhI nkJ? j" Bzdbbk, ikU feT[I B fsBe/ rqfj,

fiBe/ o; p; GJ/, oj/ ;[y tKjh o?B ikr/

91 gqG{fdnkb whsb, ;zrhskukfonk p?i{ n"o r'gkb, ihtBh n"o ouBkJ/A, gzBk 65

Page 46: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

125

nzr nG{FB ozr d/yh, pqi-G{g gq/w gkr/..

s[w j" r'gkb i{ rtkb ikfs njho p/gho,

go BkfoB ;"I fjs fus efo, s[wjo/ B?IBk bkr/.

@p?i{# gqG{ fBvo Yhm, bzro vro-vro xo-xo fcos,

S?b bkr/ ikpe-fuzB, o; uky/ wdB s?I

;[y-;dB d/y" pdB Yhb/ go/ pkr/..

92

eb B gos rks, ;p fdB-oks..

(;tZgB-fwbB)

nki ;[gB/ w/ ;Ktoh ;b"Bh ;{os d/yh,

;?IBB eoh w';"I pks

sps?I w?I pj[s ;[y gkfJU, ikrs GJh goGks..

wX[o puB p'b wdB wzsq gfY vko",

T[B fpB fSB-fSB eS[ B ;[jks.

@p?i{# pqi eh Bkoh, izsq-wzsq fby[ ;koh,

93

:fj GKfsB e/ ;[y d? ;[y b?, ozr pkb @p?i{# e/fb nzr..

(osh-ftbk;)

;z[do fwqrB?Bh ekfwBh, ofs wkBs gsh ;zr

G[I go ;h;, eg'b d;B wfX, e[u go eu[zeh szr..

iKxB go iKx, w[y szp'b, nXoB go Nges ozr

94

wrB GJh d/ys jfo nkBB..

(J) feqFB bhbk T[Zs/ nkXkos Xo[gd ouBktK

(tzFh tkdB) - (okr G?ot, u"skb)

w[obh pikJ/ foMkJ/ bJh w[y w'jB s?I,

r'gh ohfM ojh o;-skBB,

;[X-p[X ;p fp;okJh X[B ;[B wB w'j/,

92 gqG{fdnkb whsb, ;zrhsukfonk p?i{ n"o r'gkb-ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 65-66 93 Ujh, gzBk 67 94 Ujh, gzBk 68

Page 47: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

126

iht-izs[ gF{-gzSh, ;[o-Bo-w[fB w'j/,

jo/ ;p e/ gqkBB

@p?i{# pBtkoh pz;h nXo Xfo,

ftqzdktB-uzd p; ehJ/ ;[Bs jh ekBB..

95

:/j ;o{g do;-go; ftqzdktB e"I ;NZe:"..

(ok;) - (okfrBh w[bskBh XBkFqh, u"skb)

e[ziB wfX o?u:" ok;, ndG[s rsh bhJ?I r'gkb,

e[zvb eh Mbe d/y, e'fN wdB mNZe:"

nXo s" ;[ozr ozr, pK;[oh ;[jks ;zr,

N/Yh Sfp d/y-d/y w/o" wB nNZe:"..

J/oh np d/y" ikJ/, n?;/ ;" ejk p;kJ/,

nbeB eh rsh fBoy, F/FBkr ;NZe:"

fBoss ;zrhs oh, ss-ss E/Jh ss-ss-E/Jh

fsqGzrh nzfr ozrh ukb d/y, fJzdq XB[F gNZe:"..

o[Be-M[Be B{g[o m[Be, o{BM[B-o[B MBB-BBB,

;BB-BBB pz;h pki?, wzd w[y ;" wNZe:".

osh ftbk; ;[y eh ok; GBs @p?i{# r'gkb,

96

95 gqG{fdnkb whsb, ;zrhsukfonk p?i{ n"o r'gkb-ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 71 96 Ujh/I, gzBk 72

fJ; soQK p?i{ d[nkok ouhnK rJhnK fJjBK tZy-tZy Xo[gd ouBktK

ftZu fJFto d/ GrshwJh fFzrko o{g ns/ BkfJek d/ ;[zdo o{g dk fFzrkowJh

toBD ehsk frnk j?, fijVk fe pj[s wBw'je j?. r'gkb BkfJe d/ ou/ rJ/

Xo[gdK dk ;kfjs JhFto tzdBk, ;qhfeqFB, okfinK dh T[;ss, ;zrhs d/ tZy-tZy

sZsK fit/I fe Bkd tzdBk, Bkd f;ZXh nkfd, ftfFnK Bkb ;pzXs j? ns/ peF{

dhnK ouBktK d/ ftF/ jB - JhFto tzdBk, ;zrhs, gq/w nkfd. r'gkb BkfJe

ns/ peF{ d[nkok ou/ rJ/ Xo[gdK dhnK e[M T[dkjoDK gq;s[s jB L-

Page 48: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

127

(;) r'gkb d[nkok ouhnK rJhnK fFzrko o; nXkos Xo[gd ouBktK

(feqFB bhbk)

gq/w nk;Zesh, okfrBh goi, fsskbk

bkrh brBhnK e' S[Vkt?, e'T{ bky ej" fin J/e" B Gkt?.

x[zxN y'b fwb" feT[I BK fgn ;"I, bkr rJh ip fin so;kt?..

n"o pB c[b/-c[btkoh, jwo/ c{bB wB fin ne[bkt?.

97

wB wkB/ e" cr[tk b?j"I, i?j" ejK @r'gkb#..

j'bh, okfrBh G?oth f;zX{

y/bB nkJh ozroksh j'oh pkb.

;Ktb r'oh b?-b? d"oh, Go-Go w[mh r[bkb..

fJss?I nkJh Btb okfXek, T[ss?I nkJ/ Bzdbkb.

fJBe/ ;zr ;p r'g pX{ j?I, T[Be/ ;zr ;p rtkb..

pj[s fdBB go G?IN gJh j?, :/j fdB dhB fdnkb.

98

ntr[B @pe;[# fBs do;B gJhn?, uoB-ewb pfb iJhnK..

(j) pe;{ d[nkok ouhnK rJhnK Xo[gd ouBktK

pe;{ d[nkok oZy/ rJ/ Xo[gd JhFto tzdBk, ;zrhs ns/ gq/w nkfd ftfFnK

#s/ nkXkos jB gozs{ fJZE/ e/tb gq/w iK fFzrko s/ nkXkos Xo[gd ouBktK

dhnK e[M T[dkjoBK gq;s[s ehshnK ik ojhnK jB .

(nk;esh)

(okr efbzrVk, y/wNk)

ghnk SKV d/ w'oh pjhnK o/,

ngB/ roi e/ ;JhnK.

bro Mro e? fbgNs iks jmZJhnk..

jz;-jz; X;, o; p; gV rjb", n?;/ wB e/ SJhnK.

rJh ;' rJh w'oh p?; nekoE, npj{ ;wM r[;JhnK..

;p sie? Xkw s/o/ nJhb', n"o nkJ/ go"I gJhnK.

99

97 gqG{fdnkb whsb, ;zrhsukfonk p?i{ n"o r'gkb-ihtBh n"o ouBkJ/I, 79 98 Ujh gzBk, 80

Page 49: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

128

(e) skB;/B d/ g[ZsoK d[nkok ouhnK Xo[gd ouBktK L

(skBsozr dhnK ouBktK)

(okfrBh w[bskBh XBk;qh, u"skb)

fgnkoh L s/o" o{g ;[xo r[B g{oB ;w[dq G:",

sk wfX ;'Gk n?;h p[ZXh ijki.

:"tB sozr fbn?I, ewbk e" w[y wkB" w'shjd,

;/tk e[zvb ;tor nzpo ikB" whB jz; ski..

eq'X e" x[zxN ehn?I sK wfX w[y w:ze,

BjhA j? ebze skw?I, w/oh ikB p[X-;wki.

@skBsozr# gqG{ fBoy n;s[sh ehBjhI,

wjkikB pVh okDh wjkoki..

100

gqsh BJh nkBzd pY:" fin e"..

fpbk; yK dhnK ouBktK L (BkfJek G/d)

(wkfBBh) (N'Vh, Xwko Xog[d)

fgnk e/ wB B?BB Gkt?, Gkt? s/o" pdB fgn e'.

s/o/ o{g o; n?;" p; G:" gqkDgsh,

i' B ukj? nkBB ekj{ fsn e"..

o{g i'pB s'fj dhB" eosko pBkJ/,

nkbh! e'g B oky' rop fjn e".

@ftbk;# e/ gqG{ Btb bkb, nsh o;kb,

101

nkG'rL skB;/B gghjk gh:{ gh:{ p'b ej/ fos[ w:ze T[o nze brkJ/..

(y) Xo[gd dhnK fFzrko o; Bkb ;zpzXs e[M j'o T[&Zsw ouBktKL

Xo[gd, w/x okr - u"skb (r"ojkoh pkDh)

;EkJhL xBx'o SkfJU w/x dkd[o F'o w:{o rkt/.

nzsokL fFzrko ftZd:[s ehJ/ ir fBoy rks nB'yh fBos Gkt/..

;zukohL dkwhBh ekwhBh pkdo poD ehU fBoy Mo'y/ gtB bikt/.

102

99 gqG{fdnkb whsb, ;zrhskukfonk p?i{ n"o r'gkb-ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 83-84 100 Ujh, gzBk 200 101 Ujh, gzBk 203

Page 50: Xo[gd okjh fFzrko dh nfGftnesh 3H1 G{fwek L- @Xo[gd ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/8/08_chapter 3.pdf · 81 3H2 @Xo[gd# - Fkpfde noE ns/ gfoGkFk - @@Xo[gd dk

129

Xo[gd, okr goi

;EkJh L s{ osh ozr Goh nsh d/yhns j? oh okX/

nzsok L oj;h owh w'jb ;' t/B, o?B rsh nsh fFfEb

gqeN gbN/I gN r'o nzr go okis J/B.

;zukoh L ibi eg'b bfbs bN Gqe[Nh e[fNb fiT[I XB[F fgqs w?B

nkG'r L ;[zdo ofjp efjp ezu[fe es eBe-ebF e[u fpu By d?B.

nXo fpzpdb wfbB nko;:[s no[ nkBzd ;{fus ;yh B?B

fjs johtzF d[fos BjhI Bkroh, Bkro wX[g wEs ;[y B?B..

103

eko' fpyXo Bkiko' ep/ v; ikt/ oh..

(ouBkeko Fqh johtzF ih)

Xo[gd, :wB efbnkB

;EkJh - ;Kto' w'o/ jh dtko g/ fBs oko wukt/AI oh.

nzsok - w[obh nXo Xo/, tBwkb ghs p;B, shy/ B?B Bukt/ oh..

;zukoh - frqjeki eoB eki, ikT[I sjK s[oB nkg,

B?BB eh ;/Bd/n, ezm brkt/rh.

nkG'r- fuzskwJh :k fpqi, fSB fSB e[;b ekBj,

104

fdF: e[zdBwkfbBh ;h, uzubk ;h Ee e/oh..

Xogd, ywki

;EkJh L y/bs ;fyB ;zr, T[&Zwr:' nBzr nzr,

pkY:' o;ozr, J/e J/eB ;"I Se e/oh.

nzsok L uzge bsk ;h, ewbk ;h, ftwbk ;h,

105

nzsokL sB wB XB ;p pko' T[Bgo, uoB ewb T[go gkto fpSKT[Irh, B?B

gbB..

Xo[gd, nk;ktoh

;EkJhL tk fdB e/oh pb pb iJh:' oh sK fdB gqhsw ;' w/o/ w/j/bB pkE.

106

102 Gos ftnk;, Xo[gd ;wheFk, gzBk 20 103 Ujh, gzBk-29 104 okik G?nk, g[zStkb/, Xo[gd Xwko rkfJB, Gkr1, gzBk 7 105 Ujh, gzBk 24 106 Ujh, gzBk 50