WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU ......Strony internetowe ..... 27 Literatura ..... 28...

WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA

W BIELSKU-BIAŁEJ

STUDIA PODYPLOMOWE:

MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO

Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim

w ramach programu edukacji ekonomicznej

PRACA DYPLOMOWA

Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego

Autor: Promotor:

Gwiazda Łukasz dr Elżbieta Rak - Młynarska

Bielsko-Biała, rok 2015

Zawartość

Wstęp ....................................................................................................................................................... 3

Rozdział I: Europejski Bank Centralny jako organ prowadzący politykę pieniężna strefy euro. ........... 5

Europejski System Banków Centralnych. ........................................................................................... 5

Istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje członkowskie strefy euro. .................... 9

Rozdział II: Instrumenty polityki pieniężnej Europejskie Banku Centralnego - definicja, zadania oraz

rodzaje. .................................................................................................................................................. 11

Definicja instrumentów polityki pieniężnej. ..................................................................................... 11

Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego. ................................................ 12

Rozdział III: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego .................................................... 20

Skuteczność działań Europejskiego Banku Centralnego.................................................................. 20

Ocena polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w okresie pierwszych 10 lat............. 22

Zakończenie........................................................................................................................................... 26

Spis tabel ............................................................................................................................................... 27

Spis rysunków ....................................................................................................................................... 27

Spis wykresów ....................................................................................................................................... 27

Strony internetowe ................................................................................................................................ 27

Literatura ............................................................................................................................................... 28

Wstęp

Tematem pracy są „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego”.

W swojej pracy postanowiłem zawrzeć najważniejsze informacje dotyczące Europejskiego

Banku Centralnego, przedstawić mechanizm działania Europejskiego Systemu Banków

Centralnych i scharakteryzować jego instrumenty. A na samym końcu podsumować jego

działalność.

Praca składa się z wstępu i zakończenia oraz trzech rozdziałów. Praca będzie miała charakter

teoretyczno - empiryczny. Dwie pierwsze jej części będą opierały się na założeniach

teoretycznych a ostatnia będzie zawierała elementy badawcze, w ramach której zostaną

przeanalizowane wykresy.

Celem mojej pracy jest krótka charakterystyka Europejskiego Systemu Banków Centralnych,

samego Europejskiego Banku Centralnego oraz jego instrumentów, podsumowanie jego

działalności w pierwszych 10 latach funkcjonowania oraz ocenienie skuteczności działań.

Rozdział pierwszy nosi tytuł „Europejski Bank Centralny jako organ prowadzący politykę

pieniężna strefy euro”. Składa się z dwóch podrozdziałów. Pierwszym z nich jest „Europejski

Bank Centralny” a drugi to „Istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje

członkowskie strefy euro”. Wyjaśnia on sposób działania i cel założenia Europejskiego

Systemu Banków Centralnych. Podrozdział drugi skupia się na wyjaśnieniu odbiorcy celu

prowadzenia zintegrowanej polityki pieniężnej. Głównym wątkiem jest tu bowiem

utrzymanie stabilności cen.

Rozdział drugi nosi tytuł „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskie Banku Centralnego -

definicja, zadania oraz rodzaje”. Składa się z dwóch podrozdziałów. „Definicja instrumentów

polityki pieniężnej” oraz „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku

Centralnego”. Jest to część teoretyczna oparta na literaturze.

Rozdział trzeci nosi tytuł „Polityka Pieniężna Europejskiego Banku Centralnego”.

W pierwszym podrozdziale przedstawiono skuteczność działań Europejskiego Banku

Centralnego. Oceniono jak operowano narzędziami polityki pieniężnej i zanalizowano ich

oddziaływanie na gospodarkę. Podrozdział drugi nosi nazwę „Ocena funkcjonowania polityki

pieniężnej Europejskiego Banku centralnego w pierwszych 10 latach. Dokonano analizy

wykresów na podstawie której wyciągnięto wnioski dotyczące skuteczności działań EBC

w pierwszych 10 latach funkcjonowania organu.

Rozdział I: Europejski Bank Centralny jako organ prowadzący politykę

pieniężna strefy euro

Europejski System Banków Centralnych

Europejski System Banków Centralnych (ESBC) jest to system organizacji bankowości

centralnej w unii gospodarczo walutowej. W skład ESBC wchodzi: Europejski Bank

Centralny (EBC) oraz narodowe banki centralne państw członkowskich Unii Europejskiej

(UE).1

ESBC funkcjonuje według zasad zawartych w Traktacie Ustanawiającym Wspólnotę

Europejską oraz Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego

Banku Centralnego.

Samo powstanie Europejskiego Systemu banków Centralnych było pierwszym krokiem do

utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. Powstanie tego sytemu wiąże się z trzema

etapami przekształcania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) w unię ekonomiczną

i walutową. Pomysł ten miał na celu eliminację wzrastających zagrożeń ze strony

niestabilności walut w latach 60-tych. W 1987 roku ówczesny przewodniczący Komisji

Wspólnot Europejskich Jacques Delors przedstawił swój raport. Ukazywał on pierwsze

perspektywy zjednoczenia Europy i miał nadzorować ich przebieg. Z kolei rok 1989 przyniósł

kolejną modyfikację raportu, w której ekonomista zarysował pierwszą wersję utworzenia Unii

Gospodarczej i Walutowej z wspólną walutą, jaką ma być euro. Raport ten zakładał trzy etapy

utworzenia Unii.

Każdy z etapów zawierał konkrety plan realizacji dla państw członkowskich. W latach 1994 –

1998 została przeprowadzona reforma dotycząca bankowości centralnej. Kończyła ona II etap

tworzenia Unii. Państwa członkowskie musiały przystosowywać prawo krajowe do dorobku

prawnego Wspólnoty, zwracając szczególną uwagę na uwzględnienie statusu banku

centralnego. Banki też dostały zakaz finansowania i kredytowania, w formie pośredniej lub

bezpośredniej sektora finansów publicznych.

1 www.uniaeuropejska.org Dostęp: 2015-04-25

Sam Europejski Bank Centralny powstał 1 czerwca 1998 roku, a ESBC rozpoczął swą

działalność 1 stycznia 1998 roku, czyli z chwilą rozpoczęcia tworzenia III etapu Unii

Gospodarczej i Walutowej.2

Rysunek 1 przedstawia wygląd Europejskiego Systemu Banków Centralnych.

.

Rysunek 1. Europejski System Banków Centralnych

Źródło: www.ebc.europa.eu

Skomplikowany kształt struktury organizacyjno – prawnej ESBC wynika z faktu, iż państwa

członkowskie chcą zachować suwerenność. Każdy członek ESBC pragnie mieć

samodzielność i odrębność, również z tego powodu że przygotowania prawno – traktatowe

muszą umożliwić powstanie unii walutowej obejmującej wszystkie kraje UE oraz

dopuszczają możliwość objęcia unia walutową tylko niektórych państw członkowskich UE.3

2 Górska A., Europejski System Banków Centralnych, praca zbiorowa, NBP, Warszawa 2004

3 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013

ESBC, mimo że jest złożony z EBC i banków centralnych krajów członkowskich, nie posiada

osobowości prawnej, jednakże elementy, które składają się na ten system, osobowość tę

posiadają. EBC nabył ją na mocy traktatu z Maastricht. Bank centralne krajów

członkowskich, natomiast otrzymują ja już w chwili powstania. Doprowadza to do sytuacji

w której ESBC ma charakter mało formalny.4

Z racji, iż ESBC nie posiada osobowości prawnej kierowany jest przez organy decyzyjne

EBC. To właśnie EBC pełni główną rolę w kierowaniu całym systemem. Organy EBC

prowadzą całą politykę pieniężną ESBC a banki centralne, zajmują się jej realizacją. Są one

narzędziem wykonawczym EBC. 5 EBC decyduje również o tym, jak reprezentowany jest

cały system na arenie współpracy międzynarodowej.

EBC został opatrzony szeregiem niezależności aby mógł lepiej wywiązywać się z swoich

zadań. Do czterech podstawowych niezależności należą:

niezależność instytucjonalna,

niezależność personalna,

niezależność finansowa,

niezależność funkcjonalna.6

Niezależność instytucjonalna polega na całkowitym zakazie przyjmowania wytycznych.

Żaden organ EBC nie może ubiegać się o wskazówki, ani nie może przyjmować wskazówek

dotyczących prowadzonej polityki, przez żadną jednostkę (instytucja, organy Wspólnoty,

rządy krajów członkowskich itp.). Wymienione jednostki są również zobligowane do

niewywierania wpływu na organy decyzyjne ESBC.

Niezależność personalna zwana inaczej osobową, to zbiór procedur, które mają zapewnić

ochronę jednostkom decyzyjnym EBC, czyli ESBC. Ochrona ta przejawia się

w bezpieczeństwie powoływania członków EBC, zapewnieniu im bezpieczeństwa i swobody

podczas kadencji oraz możliwości powoływania własnej kadry pracowniczej. Kadencja

kierownictwa EBC trwa 8 lat a prezesów Narodowych Banków Centralnych 5 lat. Jednakże

wszystkie te procedury, nie zapewniają całkowitej ochrony, gwarancji niezależności

i bezstronności członków zarządu EBC. Osoby sprawujące te funkcje wybierane są bowiem


5 www.uniaeuropesjka.org Dostęp: 2015-04-25


według klucza politycznego. Zapisy, które zawierają długość kadencji, eliminują możliwość

wcześniejszego odwalania się, mówią o możliwości sprawowania tylko jednej kadencji mają

bardzo ważny cel – aby członkowie zarządu EBC mogli swobodnie i bez presji podejmować

decyzję.

Niezależność finansowa ma na celu kontrolowanie prowadzenia całej gospodarki finansowej

EBC. Określa zasady tworzenia i podziału funduszy EBC. Wyklucza to wywieranie presji na

organy decyzyjne EBC w sprawach finansowych. Do najważniejszych kwestii jakie określa

należą: zasady zdobywania funduszy, wyposażenia w kapitał, podziały zysków, ustaleniach,

które dotyczą sposobu kształtowania warunków pracy i płac dla pracowników EBC oraz

całkowity zakaz kredytowania instytucji rządowych.

Niezależność funkcjonalna to zdolność EBC do kształtowania samodzielnie polityki

pieniężnej i do samodzielnego podejmowania decyzji w realizacji pozostałych funkcji

statutowych. Uprawnienia, które pomagają realizować tę niezależność to: emisja pieniądza,

ustalenia stóp procentowych kredytów oraz ustalanie wysokości stopy rezerwy

obowiązkowej. 7

Wszystkie niezależności EBC pokrywają się z tymi, które otrzymał ESBC. Podsumowując

wszystkie niezależności i uprawniania jakie ma EBC należy uznać, iż cieszy się on dużą

suwerennością. Jednakże autonomia funkcjonowania EBC jest jednym z podstawowych

warunków jego funkcjonowania. Tylko tak duże uprawnienia mogą zagwarantować

niezależność, bezstronność prowadzonej przez EBC polityki pieniężnej.

7 Proszek M., Europejska Integracja Monetarna od A do Z, NBP, Warszawa 2009

Istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje członkowskie

strefy euro

Jak wcześniej wspomniano podstawą prawną funkcjonowania ESBC jest Traktat

ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz załączony do niego protokół w sprawie

Europejskiego Systemu Banków Centralnych, znany pod inna nazwą jako statut ESBC i EBC.

Są w nim również określone podstawowe cele i zadania funkcjonowania tych podmiotów.

Z celów i zadań natomiast wynika istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez

kraje członkowskie strefy euro.

Głównym celem ESBC oraz EBC jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Jest to nadrzędne

dążenie. Zdefiniowane zostało w artykule 127 ust. 1 Traktatu.8 Utrzymywanie stabilnego

poziomu cen uznano za najlepszy instrument służący realizacji zadania, którym jest

harmonijne zrównoważenie stałego rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego poziomu

zatrudnienia i ochrony socjalnej.9 Wielu ekonomistów uważa że cel ten określono, wzorując

się polityką pieniężną niemieckiego banku centralnego Bundesbanku. Bank ten zyskał sobie

opinię jednego z najskuteczniejszych banków UE, stabilność cen jest bowiem jednym z jego

priorytetowych celów. Kolejne traktaty, które modyfikowały zadania ESBC, zmieniały

jedynie brzmienie założenia o utrzymaniu stabilności cen.

Ostateczna decyzja o uznanie tego celu za nadrzędny została podjęta 13 października 1998

w drodze formalnych rozporządzeń Rady Prezesów, która przyjęła najważniejsze składowe

strategii polityki pieniężnej ESBC. Decyzja ta brzmiała następująco „stabilność cen określona

jako roczny wzrost Zharmonizowanego Wskaźnika Cen Konsumpcyjnych (HICP) dla strefy

euro o mniej niż 2% oraz dotyczy ona średniego okresu”. Wywołało to fale protestów

ekonomistów, którzy twierdzili ze okrążenie dolnego limitu wskaźnika HICP uważali za

nieprecyzyjne. Doprowadziło to do zmiany określonej granicy tego wskaźnika. Opublikowana

w 2003 roku ocena strategii polityki pieniężnej zawierała zmianę ilościowej charakterystyki

cen. Inflacja ma być zbliżona do poziomu 2%10

.

8 www.ebc.europa.eu Dostęp: 2015-04-25

9 Baran K., Istota federalnego Europejskiego Systemu Banków Centralnych i jego niezależność, Prawo Bankowe,

2002 10

Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013

Należy również przeanalizować korzyści wynikające z utrzymywania stałego poziomu cen,

z punktu widzenia przeciętnego obywatela. Polityka pieniężna ukierunkowana w ten sposób

przyczynia się do ogólnego wzrostu gospodarczego i zadowolenia społecznego. Doprowadza

do ogólnego podwyższenia standardu życia obywateli, zapewnia swojego rodzaju spokój

gospodarczy, stabilne ceny zapobiegają bowiem zniekształceniu cen na rynku. Ułatwia to

obywatelom podejmowanie decyzji o prywatnych zasobach kapitałowych. Konsumenci

wiedzą jak trafnie lokować swoje środki pieniężne i pozwala to na bardzo efektywne ich

wykorzystanie11

.

Utrzymanie stabilnego poziomu cen jest w pewnym sensie odzwierciedleniem obecnych

koncepcji ekonomicznych na temat roli, zakresu i ograniczeń polityki pieniężnej oraz stanowi

fundament instytucjonalnego i organizacyjnego kształtu całej bankowości centralnej.

Jeżeli jednak stabilność cen nie jest zagrożona, ESBC ma wspierać ogólne polityki

gospodarcze we Wspólnocie. Artykuł 3 Traktatu o UE zawiera również wiele innych celów.

Jednym z innych celów jest długotrwały rozwój Europy, którego fundamentem jest

zrównoważony wzrost gospodarczy, stabilność cen oraz społeczna gospodarka rynkowa

o bardzo dużej konkurencyjności, która zmierza do eliminacji bezrobocia i ogólnego progresu

społeczeństwa. Zatem stabilność cen jest również podstawowym celem UE. Aby

uporządkować cele stawiane przed ESBC i UE w Traktacie o funkcjonowaniu UE oraz

w Traktacie o EU określono ich porządek. Za najważniejszy cel, jak wcześniej wspomniano

uznano utrzymanie stabilności cen; jest to jeden z najważniejszych wkładów polityki

pieniężnej w tworzenie sprzyjających warunków gospodarczych i eliminacji bezrobocia

w krajach szeroko rozumianej Wspólnoty 12

.

11

Proszek M., Europejska Integracja Monetarna od A do Z, NBP, Warszawa 2009 12

www.ebc.europa.eu Dostęp: 2015-04-25

Rozdział II: Instrumenty polityki pieniężnej Europejskie Banku

Centralnego - definicja, zadania oraz rodzaje

Definicja instrumentów polityki pieniężnej

Aby zdefiniować pojęcie „instrumenty polityki pieniężnej”, należałoby w pierwszej

kolejności przyjrzeć się samemu wyjaśnieniu pojęcia „polityka pieniężna”.

Polityka pieniężna jest definiowana jako działalność banku centralnego w imieniu całego

państwa, polegająca na wyborach i realizacji odpowiednich celów pieniężnych poprzez

wykorzystanie podaży i popytu pieniądza, przy wykorzystaniu właśnie odpowiednich

instrumentów13

. Polityka pieniężna jest również uznawana za jedną z najważniejszych

dziedzin gospodarki polityki o charakterze makro w działalności państwa14

.

Instrumenty polityki pieniężnej to natomiast narzędzia, dzięki którym bank ma możliwości

realizacji swoich celów. Z literatury wynika, że mogą mieć one różnorodny charakter. Ich cel

natomiast ma być jeden – zmiany w popycie i podaży na pieniądz. Są one nakierowane na

gospodarkę banków komercyjnych, z tego powodu, iż banki centrale i banki komercyjne

tworzą system bankowy o dwóch szczeblach15

.

Dobór odpowiednich instrumentów polityki pieniężnej uzależniony jest od kilku czynników.

Należą do nich m.in. stadium rozwoju na którym jest dany rynek pieniężny, sytuacji

gospodarczej krajów oraz przybrane cele strategiczne.

W odniesieniu do EBC definicja polityki pieniężnej oraz jej instrumentów opiera się na tych

samych zasadach, jednakże patrzymy z perspektywy wszystkich krajów Wspólnoty a nie

tylko poszczególnych krajów członkowskich.

13

Przybylska – Kapuścińska W., Polityka pieniężna. Cele strategie i instrumenty, Wydawnictwo Akademii

Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002 14

Winiarski W., Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002 15 Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty, Wydawnictwo Uniwersytetu

Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009

Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego

Europejski Bank Centralny chcąc realizować swoje cele, posługuje się odpowiednimi

narzędziami, którymi są instrumenty polityki pieniężnej. EBC dąży głownie do osiągnięcia

stabilności cen. Narzędzia polityki pieniężnej, okazują się bowiem skutecznym środkiem,

oddziaływującym na strefę monetarną gospodarki oraz świetnym instrumentem na

wywieranie wpływu na kształtowanie się warunków gospodarczych w strefie euro.

W ogólnym podziale instrumenty polityki pieniężnej EBC występują w dwóch podstawowych

grupach:

instrumenty kontroli administracyjnej nazywane również bezpośrednimi oraz

instrumenty rynkowe nazywane inaczej pośrednimi lub parametrycznymi.

Rysunek 2 Podział instrumentów polityki pieniężnej

Źródło: Opracowanie własna na podstawie Współczesna polityka pieniężna – instrumenty M. Skropowski M.

Wiśniewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009

Instumenty polityki pienięznej

Instrumenty polityki ustrojowej

Instrumenty polityki procesowej

Instrumenty administarcyjne

( bezpośrednie)

Instrumenty rynkowe

(pośrednie)

Instrumenty iloścowe

Instrumenty jakościowe

Instrymenty kontrolii ogólnej

Instrumenty kontrolii selektywnej

Instrumenty kontroli administracyjnej przyjmują zazwyczaj formy zarządzeń lub dyrektyw,

które są kierowane do kontrolowanych przez BC instytucji finansowych16

. Są narzędziem

ograniczającym lub narzucającym całe działanie mechanizmu rynkowego. BC wręcz nakazuje

jako organ państwa, wykorzystując przy tym swoje uprawnienia wykonywanie swojej woli w

formie aktów prawnych. Powoduje to zmiany w przede wszystkim w bilansach banków

komercyjnych17

. Najczęściej dotyczą one nakładania maksymalnych lub minimalnych stóp

oprocentowania depozytów lub kredytów albo wolumenów tych zmiennych a, a jednym

z stosowanych ograniczeń są tzw. pułapy kredytowe. Określeniem tym nazywamy

maksymalne kwoty, do jakich banki komercyjne mogą powiększać wartość kredytów dla

sektora niefinansowego.

Instrumenty te są bardzo skuteczne. Banki centralne najczęściej decydują się na ich

wdrażanie w warunkach niskiego rozwoju rynków finansowych, czy w okresach silnych

zaburzeń finansowych. W takiej sytuacji nie jest możliwe stosowanie instrumentów

pośrednich polityki pieniężnej.

Instrumenty kontroli administracyjnej maja jednak bardzo dużo wad. Dlatego dużo częściej

stosowanym narzędziem są właśnie instrumenty rynkowe. Administracyjny charakter

instrumentów polityki pieniężnej powoduje spadek konkurencyjności na rynku. Dalszym

efektem tego działania jest spadek efektywności i zwiększenie kosztów usług finansowych.

Powoduje to kolejną lawinę negatywnych skutków zastosowania tych metod. Przyczynia się

to bowiem do powstania nadmiernych patologicznych zjawisk, które są związane z handlem

przyznanymi limitami i przez to są podtrzymywane nieefektywne banki. Ich nakazowy

i uznaniowy charakter powoduje niebezpieczeństwo faworyzowania przez banki centralne

określonych grup podmiotów finansowych. Bardzo to zakłóca poprawne funkcjonowanie

rynku. Poprzez podnoszenie się cen usług bankowych, bardziej aktywna staje się szara strefa.

Drugą opcją jest przenoszenie usług i działalności gospodarczych poza granice krajów

i osłabianie tym samym gospodarki18

.

Instrumenty rynkowe (pośrednie lub parametryczne) są narzędziami, których stosowanie

przez bank nie zaburza działania mechanizmu rynkowego. Są one najczęściej wybieranym

rozwiązaniem. Nakazują one bankowi centralnemu występowanie jako podmiotowi

16

Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 17

Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty, Wydawnictwo Uniwersytetu

Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 18


równorzędnemu bankom komercyjnym. Powoduje to zmiany w bilansie nie tylko banków

komercyjnych, ale również i w bilansie banku centralnego19

.

Wyróżniamy trzy podstawowe kategorie instrumentów pośrednich stosowanych przez

Europejski Bank Centralny:

rezerwa obowiązkowa,

operacje otwartego rynku,

transakcje depozytowo kredytowe,

oraz inne instrumenty, które zostaną przegłosowane w stosunku 2:3 przez Radę

Zarządzającą, pod warunkiem zachowania przez nie zasad wolej konkurencji

i efektywnej alokacji kapitałów.

Rezerwa obowiązkowa została wprowadzona w krajach strefy euro na podstawie postanowień

zawartych w słynnym Traktacie z Maastricht. Dał on możliwość stosowania tego instrumentu,

ale o jego funkcjonowaniu sam nie przesądza20

. Ostateczna decyzja o zastosowaniu tego

instrumentu zostaje podjęta przez Bank Centralny, w przypadku Wspólnoty przez Europejski

Bank Centralny. Oficjalnie rezerwa obowiązkowa została przyjęta w II połowie 1998 roku,

czyli tuż przed wejściem na rynek waluty euro.

Funkcję rezerwy obowiązkowej ilustruje Rysunek 3.

19 Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty, Wydawnictwo Uniwersytetu

Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 20

Art. 19 Statutu ESBC i EBC.

Rysunek 3 Funkcje rezerwy obowiązkowej

Źródło: Opracowanie własna na podstawie Współczesna polityka pieniężna – instrumenty M. Skropowski M.

Wiśniewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009

Rezerwa obowiązkowa spełnia bowiem dwie podstawowe funkcje:

stabilizacja stóp procentowych na rynku pieniężnym,

powiększanie stanu niedoboru płynności na rynku pieniężnym.

Stabilizację stóp procentowych na rynku pieniężnym umożliwia uśredniona zasada, która

daje możliwość utrzymywania środków w postaci wymagania jej rezerwy. Daje to z kolei

sposobność bankom do łagodzenia efektów krótkotrwałych wahań płynności. Instytucje

kredytowe mogą więc zarządzać swoją płynnością tak, aby średnio w okresie rezerwowym

utrzymywać środki w kwocie, do której zostały zobowiązane. Pozwala to eliminację

konieczności częstych interwencji banku centralnego na rynku pieniężnym.

Powiększanie stanu niedoboru płynności na rynki pieniężnym. Charakterystyczną cechą

środowiska, w którym funkcjonuje EBC jest strukturalny brak płynności w systemie

bankowym. Wobec tego rezerwa obowiązkowa jest podstawowym instrumentem

Funkcje rezerwy obowiązkowej

Funkcje tradycyjne

Zabezpieczenie wkladów

deponentów

Wpływanie na mnoznik kreacji

pieniądza

Przysparzanie dochodów bankowi

centralnemu a pośrednio paostu

Funkcje nowoczesne

Tworzenie popytu na pieniądż bankowi

centralnemu

Stablilizacja rynkowych stóp procentowych

wpływającym na wzrost skali tej brakującej płynności. Dzięki temu właśnie instrumentowi

zostaje wzmocniona rola samego banku centralnego jako kredytodawcy dla mniejszych

banków komercyjnych. Zwiększa to tym samym efektywność polityki pieniężnej

prowadzonej przez EBC21

.

Do podmiotów, które podlegają obowiązkowi utrzymania rezerwy obowiązkowej należą

instytucje kredytowe i oddziały instytucji kredytowych funkcjonujące na obszarze euro,

chociaż Europejski Bank Centralny dopuszcza możliwość zwolnienia niektórych podmiotów

z obowiązku utrzymywania tej rezerwy. Jednak zgodnie z istniejącymi zasadami banki

komercyjne muszą utrzymywać rezerwę obowiązkową i utrzymywać je na rachunkach

odpowiednich rachunkach w siedzibach narodowych banków centralnych.

Sam okres rezerwowy trwa z miesiąc. Rozpoczyna się 24 dnia każdego miesiąca a kończy 23

dnia miesiąca następnego. Podstawą wyliczenia rezerwy staje się stan środków z ostatniego

miesiąca poprzedzającego okres rezerwowy. Same środki stanowiące rezerwę winny być

utrzymywane na poziomie wymaganym średnio w miesiącu. Nazywamy to systemem rezerwy

uśrednionej. Instytucja kredytowa może mieć charakter nadwyżki lub niedoboru środków na

rachunku bankowym w stosunku do wymaganego poziomu, pod warunkiem że średnio

w miesiącu poziom ten zostanie zrealizowany22

.

Jeżeli natomiast chodzi o stopę naliczanie rezerwy obowiązkowej to formalnie funkcjonują

dwie stawki. Ich wyjaśnienie będzie zawierała Tabela 1.

\

21

Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP 22

Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP

2% stopa rezerwy

obowiązkowej

0% stopa rezerwy

obowiązkowej brak rezerwy obowiązkowej

depozyty o terminie

zapadalności 2 lat,

depozyty o terminie

zapadalności ponad 2 lata,

zobowiązana wobec innych

instytucji objęte rezerwą

obowiązkową,

depozyty „za

wypowiedzeniem” z okresem

do wygaśnięcia do 2 lat,

depozyty „za

wypowiedzeniem” z okresem

do wygaśnięcia ponad 2 lata,

zobowiązania wobec EBC

i NBC.

papiery dłużne z terminem

do 2 lat,

papiery dłużne z terminem

ponad 2 lata,

papiery rynku pieniężnego. transakcje repo.

Tabela 1 Stopa naliczania rezerwy obowiązkowej

Źródło: Opracowanie własna na podstawie Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu Olga Szczepańska

Operacje otwartego rynku są narzędziem aktywnego oddziaływania na system bankowy. Są

kluczowe w procesie wpływania banku na stan płynności na rynku, a w drugiej kolejności na

poziom rynkowych, krótkoterminowych stóp procentowych.

Operacje otwartego rynku są przeprowadzane za pośrednictwem narodowych banków

centralnych krajów członkowskich. Banki komercyjne, aby wziąć udział w transakcji, musza

kontraktować ze swym bankiem centralnym. EBC podejmuje tylko decyzje w sprawie

wielkości przyznawanych środków oraz wysokości stopy procentowej przyjętej w przetargu.23

Operacje możemy podzielić w pierwszej kategorii:

Zwiększenie płynności rynku pieniężnego

Ograniczenie płynności rynku pieniężnego

Drugi podział możemy przedstawić jako:

23


Operacje warunkowe bądź odwracalne . Występują gdy bank centralny kupuje

(sprzedaje) papiery wartościowe z jednoczesną umową ich odkupu/odsprzedaży po

upływie określonego czasu jak i ceny. Formą tych operacji są swapy walutowe ,a

przedmiotem waluty obce.

Operacje bezwarunkowe. Występują gdy bank centralny bez zobowiązań do

późniejszej transakcji odwrotnej zakupuje bądź sprzedaje papiery wartościowe.

Warto zwrócić uwagę ,że operacje warunkowe wpływają na płynność rynku między

zawarciem ,a przeprowadzeniem transakcji odwrotnej. Z kolei w przypadku operacji

bezwarunkowych płynność na rynku naruszona jest aż do momentu wykupu papierów

wartościowych. W przypadku występowania długookresowych zaburzeń na rynku

pieniężnym stosuje się właśnie te operacje, a gdy mamy krótkookresowe wahania na rynku,

to posługujemy się operacjami warunkowymi. Rentowność obydwu tych zabiegów jest

najważniejszym i podstawowym czynnikiem który wpływa na stopy procentowe. 24

Trzeci podział to podział na:

Podstawowe operacje refinansujące – transakcje regularne, co tydzień z dwu

tygodniowym wypowiedzeniem. Poprzez ten system odbywa się refinansowanie

sektora bankowego w strefie euro. W tej operacji do drugiego najważniejszego

zadania obok refinansowania możemy dołożyć łagodzenie krótkoterminowych wahań

rynkowych stóp procentowych, pełnią rolę sterowania poziomem stóp procentowych

na rynku. Są podstawowym instrumentem wpływania na kierunek polityki pieniężnej

EBC w strefie euro.

Dodatkowe operacje refinansujące. Przeprowadza się je co miesiąc z 3 miesięcznym

terminem. Zasięg i skala tych operacji jest mniejsza niż w przypadku operacji

podstawowych. Jest to 20 % które EBC dostarcza do systemu bankowego w ramach

operacji otwartego rynku, warto wspomnieć, że operacje podstawowe to aż 80 %

wpływów. Dodatkowe operacje refinansujące określane są długoterminowymi.

Krótko jak i długoterminowe operacje refinansujące stanowią stałe narzędzie, którym

posługuje się bank centralny w celu interwencji na rynku pieniężnym.

Niestety na rynkach występują również sytuacje niespodziewane które polegają na nagłym

wzroście lub ograniczeniu płynności. W tym przypadku mamy do dyspozycji:

24


Operacje dostrajające w okresie gdzie są wykorzystywane przyjmują formę operacji

absorbujących jak i refinansujących, posiadają termin zapadalności dowolny jak i

częstotliwość. Przeprowadzane są zazwyczaj na zasadach szybkiego przetargu.

Zabiegi te stosujemy w przypadku łągodzenia wpływów nagłych wahań płynności na

rynkowe stopy procentowe.

Cały zestaw instrumentów uwzględnia jeszcze zmiany w skali płynności i w tym przypadku

możemy posłużyć się:

Operacjami strukturalnymi – używane są ,gdy brak płynności ma wielkość

niepożądaną przez EBC, bądź przyjmie formę odwrotną.

W przypadku kiedy występuje nadpłynność system EBC ma do dyspozycji transakcje outright

sale oraz emisję certyfikatów dłużnych EBC, o terminie do 1 roku. W sytuacji odwrotnej EBC

może stosować operacje outright bądź repo agrement. 25

Bardzo istotne znaczenie ma również instrument, który daje możliwość składania przez banki

depozytu oraz zaciągania kredytu na jeden dzień O/N w banku centralnym. Inicjatywa ich

przeprowadzania leży po stronie banków komercyjnych, które kontraktują się ze swoim

bankiem centralnym. Operacje te oddziałują na stopy procentowe na rynku pieniężnym.

Operacje kredytowe polegają na udzielaniu przez NBP bankom komercyjnym kredytu

lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych. Zabieg ten umożliwia

bankom komercyjnym radzeniu sobie w krótkookresowych niedoborach płynności. Operacje

te są możliwe w przypadku, gdy bank ściśle trzyma się terminu spłaty który przypada

w następnym dniu operacyjnym po dniu jego udzielenia, jak również ważnym warunkiem jest

spłata kredytu poprzedniego.

W przypadku, gdy banki komercyjne maja nadpłynność środków przysługuje im możliwość

skorzystania z jednodniowego depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są do

końca dnia operacyjnego ,a zwrot zdeponowanej sumy wraz z odsetkami następuje

w kolejnym dniu. Oprocentowanie przysługuje według stopy depozytowej ustalonej przez

Radę Polityki Pieniężnej. 26

25

Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP 26

www.nbp.pl Dostęp: 2015-06-05

Rozdział III: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego

Skuteczność działań Europejskiego Banku Centralnego

Wiara w skuteczność polityki pieniężnej sięga już lat 60 i 70. Jedna z najważniejszych teorii

tych lat - to stabilna ujemna relacja między stopami inflacji i bezrobocia, która określona

jest jako krzywa Phillipsa, sformułował ją Samuelson i Solow na podstawie badań, które

przeprowadził A.W. Phillips w Wielkiej Brytanii. Ta koncepcja umożliwiła bankom

centralnym prowadzenie tak polityki finansowej, że głównym celem było stymulowanie

zatrudnieniem wraz z produkcją. Po początkowych zadowalających rezultatach takiej polityki

w latach 60 i 70 tempo inflacji i bezrobocia w USA i Wielkiej Brytanii zaczęło nagle wzrastać

co podważało tę teorię. W latach 1968 i 1967 amerykańscy ekonomiści Friedman i Phelps

wykazali, że inflacja wynika nie tylko z niedopasowania popytu i podaży, ale również

z oczekiwań inflacyjnych na przyszłość, o której wcześniej zapominano. Krzywą Phillipsa

skorygowano w „oczekiwaną stopę inflacji” i już pod koniec lat 60 krzywa Phillipsa zaczęła

przesuwać się w górę z czego wnioskuje się ,że wzrastająca inflacja nie musi koniecznie iść w

parze z niskim bezrobociem, może wynikać z wysokich oczekiwań inflacyjnych. Ciągłe

stymulowanie zatrudnieniem wiąże się jednocześnie z ciągłym wzrostem podaży pieniądza co

w dalszym etapie wiąże się z stałym wzrostem stopy inflacji. Z godnie z powyższym

twierdzeniem krótkookresowe obniżanie bezrobocia poniżej naturalnej stopy bezrobocia

powoduje wzrost stopy inflacji. W przypadku spadku inflacji wymagane jest wprowadzenie

restrykcyjnej polityki pieniężnej co spowoduje krótkookresowy spadek produkcji i wzrost

bezrobocia. We współczesnych czasach mamy brak możliwości do stymulowania

zatrudnieniem i produktem przy pomocy polityki monetarnej, próby takie związane są z

wystąpieniem wysokiej inflacji. W tym przypadku głównym i podstawowym celem polityki

pieniężnej prowadzonej w wszystkich bankach centralnych jest stabilizacja poziomu cen. 27

W całej historii Europejskiego banku Centralnego założone cele i strategia zostały

niezmienione od samego początku. Rozwój rynków finansowych i kryzys finansowy,

z którym boryka się cała gospodarka światowa od 2007 roku, przyczyniły się do weryfikacji

opinii na temat efektywności stosowania kanałów transmisji impulsów polityki pieniężnej.

Powodzenie tradycyjnych instrumentów polityki pieniężnej została potwierdzona jedynie

w okresie poprzedzającym kryzys. Przy standardowych działaniach Europejskiego Banku

27


Centralnego można było zauważyć uodpornienie krótkoterminowych stóp procentowych.

Bank zmuszony był do opracowania specjalnych programów pomocniczych polegających na

regulowaniu płynności systemów bankowych oraz funkcjonowaniu rynków dłużnych

papierów wartościowych. Od roku 2007 EBC zapewnia bankom członkowskim

nieograniczony dostęp do płynności w euro, dolarach amerykańskich, funtach brytyjskich

i frankach szwajcarskich. Prowadzi to do akcji kredytowych które przesądzają o poziomie

konsumpcji, inwestycji oraz o kondycji gospodarek narodowych. Wcześniej wymieniony

program pomocowy pomógł w interwencji na wtórnym jak i pierwotnym rynku obligacji,

umożliwiając refinansowanie działalności bankom. Kryzys w sektorze finansów publicznych

przyczynił się do opracowania narzędzi, które pomogą w niwelowaniu różnic w poziomach

rentowności skarbowych papierów wartościowych w krajach członkowskich. Przez cały czas

Europejski Bank Centralny podejmuje działania zmierzające do przyjętego celu, operując tak

instrumentami polityki pieniężnej by dopasować się do panujących warunków na rynku. 28

28

Kochniak K., Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011, praca autorska

Ocena polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w okresie

pierwszych 10 lat

W 1999r., kiedy Euro system rozpoczął swoją działalność, inflacja była na bardzo niskim

poziomie, kształtowała się poniżej celu EBC. Zmiany inflacji możemy zobaczyć na rysunku

nr 4. Przed przyjęciem wspólnej waluty, banki centralne krajów strefy euro obniżyły

podstawowe stopy procentowe do 3 %. Początkowo analizy ekonomiczne generowały

sprzeczne sygnały dotyczące perspektyw inflacji, co mówiło o niskiej inflacji i spowolnieniu

gospodarczym i w dalszym etapie groziło deflacją. Z drugiej strony po okresie spadku, cena

ropy naftowej wzrosła, a kurs euro wobec dolara ulegał deprecjacji. Przez obawy deflacyjne

w kwietniu 1999 r obniżono stopy procentowe o 50 punktów bazowych.

Wykres 1 Wykres przedstawiający zmiany w inflacji w badanym okresie

Źródło: http://www.bankier.pl. Dostęp: 2015-05-10

Gwałtowny wzrost cen ropy naftowej i towarów importowanych w związku z deprecjacją

kursu euro nasiliły presję inflacyjną. Ożywienie aktywności gospodarczej , wzrost indeksów

na giełdach papierów wartościowych i analiza monetarna wskazywała na spadek możliwości

wystąpienia deflacji i rosnące zagrożenie inflacji . W tej sytuacji Eurosystem rozpoczął serię

stopniowych podwyżek stóp procentowych.

Od początku roku 2001 do połowy 2003 stopy procentowe uległy obniżce, łącznie o 2,75 pkt

proc. Powodem były oznaki spowolnienia gospodarczego, spadek stopy wzrostu PKB jak

http://www.bankier.pl/

również ataki terrorystyczne z 11 września 2001 r, które spowodowały utrwalenie się

niekorzystnych tendencji. Występował spadek popytu zagranicznego, jak i wzrost

niepewności negatywnie wpływający na popyt krajowy. Ataki terrorystyczne spowodowały

spektakularne obniżki stóp, o 50 punktów bazowych, w celu załagodzenia wstrząsów na

globalnych rynkach finansowych.

W latach 2003 do 2005 występowała stabilizacja stóp procentowych na niskim poziomie.

Stopy procentowe ustalone w połowie 2003 roku na rekordowo niskim poziomie

utrzymywały się nie niemal do końca 2005 r. W tym okresie presja inflacyjna nie wymykała

się z pod kontroli. Zmianę stóp procentowych możemy zobaczyć na rysunku numer 5.

Wykres 2 Zmiany stopy procentowej w strefie euro

Źródło: http://pl.tradingeconomics.com. Dostęp: 2015-05-20

Lata 2006-2008

Grudzień 2005 zapoczątkował serię podwyżek stóp procentowych. Łącznie wzrosły one o 400

punktów bazowych do połowy 2007 r. Podwyżki odbywały się w warunkach silnego wzrostu

gospodarczego i rosnącej stopy wzrostu podaży pieniądza. Wzrost podaży pieniądza rodził

zagrożenie dla stabilności cen w średnim i długim okresie. Inflacja wzrosła w ostatnim

kwartale 2007 roku a w pierwszej połowie 2008 r nastąpiło jej dalsze przyspieszenie głownie

przez zwiększanie cen surowców na rynkach światowych. Według statystyk najwyższe

podwyżki wystąpiły na cenach żywności i energii.

Kryzys i obniżki stóp procentowych (lata 2008-2009)

Od września 2008 roku nasiliły się napięcia na rynkach finansowych , zapoczątkowane przez

kryzys Suprime 2007 (pożyczki hipoteczne, których udzielały banki przy wysokim ryzyku

spłaty osobom o niewystarczających możliwościach finansowych). Na pierwszym planie stał

bank Lehman Brothers, który zbankrutował i doprowadził do dużych wahań na całym rynku

finansowym, niskich płynności w wielu segmentach tego rynku, poważnej restrukturyzacji

kilku dużych instytucji finansowych, tym kryzysu finansowego w Islandii i przenoszenia się

jego skutków na inne kraje. Zaburzenia na rynkach finansowych spowodowały wzrost awersji

do ryzyka co było bardzo niekorzystne dla realnej sfery gospodarki. Spadki PKB

odnotowano w drugiej połowie roku 2008 i pierwszej połowie 2009r.

W strefie Euro jak w innych głównych gospodarkach światowych zaczęła słabnąć presja

inflacyjna, powodem był spadek cen energii i innych surowców. W późniejszym okresie

ważnym powodem był spadek popytu wewnętrznego i zagranicznego. W połowie 2009

malejąca stopa inflacji przerodziła się w deflację jak również dynamika M3 i kredyt dla

sektora niefinansowego zaczął spadać.

Wszystkie te czynniki spowodowały podjęcie działań przez EBC mających na celu ożywienie

gospodarki jak i również zapewnienie płynności systemowi finansowemu. Pierwszą obniżkę

stóp procentowych zaczęto w październiku 2008 r i wyniosła 50 punktów bazowych. Procesy

te kontynuowano do maja 2009 r , kiedy podstawowa stopa procentowa osiągnęła wartość 1

%. Dodatkowo podjęto wiele działań ułatwiających bankom komercyjnym dostęp do

płynności.

Pod koniec 2009 r pojawiły się oznaki ożywienia. Zmiany w PKB jak i inflacji stały się

dodatnie. Sytuacje PKB w krajach euro w pierwszych swoich 10 latach możemy zobaczyć na

rysunku numer 6.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kredyt_hipoteczny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bank

Wykres 3 Zmiany PKB w strefie euro

Źródło: http://pl.tradingeconomics.com. Dostęp: 2015-06-07

W podsumowaniu tego trudnego okresu należy zwrócić uwagę na skuteczność polityki EBC

w dążeniu do stabilizacji cen. W ciągu tych pierwszych 10 lat średnia stopa inflacji wyniosła

2,2 % mimo silnych szoków na rynkach europejskich i światowych, w tym stymulujących`

inflacje wzrosty cen surowców, głównie ropy naftowe. 29

29


Zakończenie

W opracowaniu powyższego tematu przedstawiono, krótką charakterystykę Europejskiego

Systemu Banków Centralnych, Europejskiego Banku Centralnego oraz jego instrumentów.

Przeanalizowano działalność Europejskiego Banku Centralnego w pierwszych 10 latach jego

funkcjonowania oraz oceniono jego skuteczność.

W rozdziale pierwszym i drugim skupiono się na założeniach teoretycznych, które dokładnie

opisywały i definiowały politykę pieniężną i jej instrumenty. Wykorzystana literatura

pozwoliła dokładnie zapoznać się z funkcjonowaniem mechanizmu instrumentu polityki

pieniężnej. Przedstawiono również sam Europejski System Banków Centralnych. Ważnym

aspektem były również zadania i cele realizowane przez opisywany system. Podkreślono

ważność utrzymywania stabilności cen na obszarze funkcjonowania euro systemu. Całość

stała się spójnym i treściwym opisem wybranego tematu.

Rozdział trzeci ze względu na empiryczny charakter pracy zawierał część badawczą.

Przedstawiono pierwsze lata funkcjonowania euro systemu. Na wykresach przedstawiono

zmiany stopy inflacji, stopy procentowej jak i zmiany w PKB w państwach członkowskich.

Na podstawie danych wyciągnięto wnioski i krótko zostały one opisane. Można zobaczyć jak

kraje strefy euro reagowały na wahania cen na rynku surowców, zaburzeniom na rynkach

finansowych, czy ważnym wydarzeniom na świecie jakim był np.: atak terrorystyczny w 2001

roku. Sytuacji które wpływały w danym okresie jest cała mnóstwo, spróbowano przedstawić

te najważniejsze.

Ogólnie temat „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego”, jest

tematem otwartym, który ze względów praktycznych trzeba aktualizować, to samo się tyczy

sytuacji na rynkach, które wpływają na efektywność funkcjonowania tego systemu.

Spis tabel

Tabela 1 Stopa naliczania rezerwy obowiązkowej .................................................................. 17

Spis rysunków

Rysunek 1. Europejski System Banków Centralnych ................................................................ 6

Rysunek 2 Podział instrumentów polityki pieniężnej .............................................................. 12

Rysunek 3 Funkcje rezerwy obowiązkowej ............................................................................. 15

Spis wykresów

Wykres 1 Wykres przedstawiający zmiany w inflacji w badanym okresie ............................. 22

Wykres 2 Zmiany stopy procentowej w strefie euro ................................................................ 23

Wykres 3 Zmiany PKB w strefie euro ..................................................................................... 25

Strony internetowe

www.uniaeuropejska.org

www.nbp.pl

www.tradingeconomics.com

www.bankier.pl

www.ebc.europa.eu

Literatura

Baran K., Istota federalnego Europejskiego Systemu Banków Centralnych i jego niezależność,

Prawo Bankowe, 2002

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro, 2012

Górska A., Europejski System Banków Centralnych, praca zbiorowa, NBP, Warszawa 2004

Kochniak K., Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011,

praca autorska

Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP,

Warszawa 2013

Proszek M., Europejska Integracja Monetarna od A do Z, NBP, Warszawa 2009

Przybylska – Kapuścińska W., Polityka pieniężna. Cele strategie i instrumenty,

Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002

Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty,

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009


Winiarski W., Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002,

Art. 19 Statutu ESBC i EBC

WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU ......Strony internetowe ..... 27 Literatura ..... 28...

Documents

Transcript of WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU ......Strony internetowe ..... 27 Literatura ..... 28...