WYKŁAD 1Kategorie badań etnicznych

(opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.)

:Część I

Etnos i etnicznośćLiteratura:1) W. Żelazny, Etniczność. Ład-konflikt-sprawiedliwość, Poznań 2006.

Etniczność

Słowo ethnos w nowożytnej grece oznacza to co w języku angielskim naród. Jest również kojarzone z takimi pojęciami jak „lud”, szczególnie lud obcy.Na gruncie polskim kategoria etnos-u choć używana nie zdobyła popularności. Jednak w innych krajach jest powszechnie stosowana w formie oryginalnej bądź zmienionej: w krajach hiszpańskojęzycznych (etnia); francuskojęzycznych (ethnie); niemieckojęzycznych (Ethnie).

Ethnos – pewna liczba osób żyjących razem; grupa ludzi; poszczególne plemiona; naród, lud; obce barbarzyńskie ludy, nie – Ateńczycy, nie – Żydzi (biblijna greka), poganie (Greek-English Lexicon, 1897).

Ethnos (liczba pojedyncza) i ethnea (liczba mnoga) – grupy narodowe, regionalne i językowe (grecki historyk Herodot). Grecy odróżniają się od innych grup na podstawie takich czynników jak: pokrewieństwo, język, religia, kultura i tradycja

Podział społeczeństw wg starożytnych Greków

Świat obcy Grekom

Polis (świat grecki) Ethnê (między Grekami a barbażyńcami)

Obcy

Porządek polityczno-cywilizacyjny

Porządek kulturowy

Poza kryteriami

Miasto-państwo, język i pismo, sztuka, demokracja

Tyranie, język i pismo, sztuka

Hordy mówiące nieznanymi językami

Ateny, Sparta, Teby, Sardes

Samos, Korynt, Megara

Scytowie, Persowie, Partowie, Arabia, Etiopia

Tracja, Licja Egipt, PaeoniaŹródło: W. Żelazny

Jednostka plemienna (A. Posern-Zieliński) – forma regionalnej organizacji społeczno-politycznej, opartej na krewniaczych powiązaniach, silnie zintegrowana poczuciem lojalności i solidarności, kierowana przez ponad lokalnego wodza i radę starszych, przywiązane do wspólnej tradycji genealogicznej i sprawujące kontrolę nad własnym terytorium.

Lud (A. Posern-Zieliński) – w klasycznej literaturze etnograficznej najczęściej spotykane określenie wyróżniające wspólnotę ludzką na podstawie specyfiki kulturowej – dysponującej zazwyczaj odrębnym językiem, obyczajami, własną nazwą i odrębnym terytorium etnicznym.

Etniczność – (z perspektywy grupy etnicznej) – kategoria lub grupa z jakimś poczuciem wspólnoty kultury, z której jeden lub więcej elementów będzie traktowanych jako podstawowe wyróżniki członkostwa (oraz wykluczenia nie-członków). Ma ona zdolność do instytucjonalnego, samowystarczalnego i niezależnego istnienia. Świadomość, mobilizacja i formalna organizacja etniczności może przybierać różne formy, od rozproszonej tożsamości większości kategorii do wojowniczego aktywizmu ruchu politycznego (Judith Nagata).

Różnice między etniczną tożsamością a etniczną organizacją (Judith Nagata)Etniczna tożsamość – W tym przypadku chodzi o wyjaśnienie, jak tożsamość jest kształtowana. Dlaczego na przykład ludzie zaczynają używać język, jakim mówią, za pewnego rodzaju wyznacznik przynależności grupowej i, co więcej, przynależności, z której nie łatwo się rezygnuje lub ją lekceważy?Etniczna organizacja – W tym przypadku pytanie dotyczy okoliczności, w jakich tożsamość staje się podstawą dla ruchu społecznego, dla wspólnej działalności politycznej lub dla jakiegokolwiek rodzaju zbiorowej organizacji, która wykracza poza codzienność samej tożsamości.  (Jestem użytkownikiem języka polskiego – My użytkownicy języka polskiego powinniśmy się trzymać razem)

Etnos – określa obiektywne cechy większej, ponadplemiennej zbiorowości ludzi, głównie w aspekcie ich wyróżników kulturowych, uważanych zwykle za rezultat wspólnoty pochodzenia i historycznych uwarunkowań oraz przynajmniej pierwotnych związków z wpływami środowiska określonego – terytorium etnicznego. Przy rozgraniczaniu różnych etnosów brano pod uwagę komponenty kultury:1) język; 2) religię; 3) twórczość ludową; 4) obyczaje; 5) obrzędy; 6) normy zachowania; 7) wspólnotę terytorium etnicznego.

S. M. Szirokogorow: „Etnos – grupa ludzi mówiących jednym językiem, uznających wspólnotę swego pochodzenia, kultywujących wspólne obyczaje, sposób życia, których tradycja kształtuje ich, chroni i odróżnia od innych”. J. M. BromlejEtnos w wąskim znaczeniu – rozumiany jako odpowiednik narodowości.Etnos w szerokim znaczeniu – organizm etnospołeczny, który obejmuje własne terytorium etniczne, rozwiniętą organizację społeczną i państwowość, a więc zbliża się do pojęcia narodu-państwa.

Etniczność – podstawowa właściwość jakiejkolwiek jednostki etnicznej, decydująca o istotnych różnicach międzyetnicznych, przejawiających się poprzez kompleks historycznie ukształtowanych cech społeczno-kulturowych określających specyfikę danej grupy względem innych grup i wyznaczających symboliczne granice etniczne oddzielających „swoich” od „obcych”.

Cechy etniczności: 1) zespół czynników subiektywnej autoidentyfikacji (świadomość wspólnego pochodzenia i dziedzictwa historycznego); 2) osobowość kulturowa enkulturacja – proces wrastania w kulturę danego społeczeństwa, albo proces nabywania cech kulturowych danego społeczeństwa; 3) zachowanie etniczne – świadome zaangażowanie się w działalność umacniającą spoistość i odrębność własnej grupy oraz z zachowań podejmowanych bez świadomości ich etnicznego sensu, ale wynikających z obiektywnych uwarunkowań etniczno-kulturowych.

Etniczność jest traktowana jako synonim:- grupy etnicznej;- identyczności grupowej (enkulturacja);- sentymentów etnicznych (świadomość i osobowość);- etnicznie uwarunkowanych zachowań członków grupy etnicznej;- etnicznie uwarunkowanych norm, wartości, wzorów życia (cech tworzących specyfikę kulturową).

Modele etniczności- Okolicznościowy: tożsamość etniczna jest ważna w określonych kontekstach; tożsamość jest stała, ale okoliczności decydują, czy ma ona znaczenie;- Sytuacyjny: sama tożsamość, wykorzystywana czy uczyniona istotną, zmienia się zgodnie z sytuacją społeczną jednostki; jeśli zmienia się sytuacja, to zmienia się odpowiednio tożsamość;- Instrumentalny: odwoływanie się do tożsamości może być widziane jako służące materialnym lub politycznym celom, a zatem jest kwestią wyrachowania.

(Niektórzy badacze – Glazer i Moynihan rozróżniali modele „pierwotnościowy” i „okolicznościowy”. Jednak większość tego nie czyni. To czy ludzie odczuwają swoją lojalność względem grupy etnicznej jako ważną, zależy nie od natury samego przywiązania, ale od ceny, czy w tych „okolicznościach” więź etniczna jest ta, która może zostać przywołana i użyta).

Poziomy etniczności

Poziomy tożsamości etnicznej

Wybory etniczne

Konflikty

Mikrospołeczny,indywidualny, subiektywny

możliwe Z własnym sumieniem

Mezospołeczny,Grupowy

ograniczone z własną grupą etniczną

Makrospołeczny,zbiorowy, obiektywny

niemożliwe z fatalizmem etnicznym

Źródło: W. Żelazny

Tożsamość etniczna (S. Fenton) – tożsamość wspólnotowa i indywidualna, wyrażana przez ideę „naszego ludu, naszego pochodzenia”, która wyraźnie różni się pod względem intensywności, z jaką jest wyrażana i odczuwana. Pewne cechy etniczności jako ważne wymiary relacji społecznych stale się powtarzają (Wyznaczniki: społeczna konstrukcja pochodzenia; kultura)

Totalna etniczność – kiedy organizacja etniczna i etniczne atrybuty ogarniają wszystkie lub prawie wszystkie sfery życia. W tych okolicznościach tożsamość etniczna jest totalna lub sumująca – angażuje wszystko inne. 

Milcząca etniczność (zerowa) – istnieje jakiś materiał kulturowy, mogący wywołać wzrost tożsamości etnicznej, ale praktycznie nie ma on znaczenia społecznego dla wszelkich zamiarów czy stawianych celów. Tymczasowa etniczność – jest czymś więcej od etniczności zerowej, ale jej pobudzenie występuje sporadycznie i przypadkowo. To, czy tożsamość etniczna przybiera jedną czy drugą postać, zależy w dużym stopniu od – zewnętrznych wobec jednostki - okoliczności społecznych.

Idealna kategoria „etnosu”- „epos” (pamięć historyczna);-„etos” (sakralizacja norm i instytucji mających regulować życie społeczne grupy);- „logos” (jako narzędzie komunikacji społecznej);- „genos” (pokrewieństwo i pochodzenie);- „topos” (symboliczne wyobrażenie o ziemi ojczystej).  

Biegun „biologiczny” 

Biegun „kulturowy”+/- polityczny +/- wspólnotowy

Biegun „wspólnotowy”+/- upolityczniony/społeczny

Biegun „polityczny”(przejście do prawomocnego przymusu)

RASA(jako zbiór ludzi należących do danej rasy)

Rasa jako wyróżnik społeczny

Plemię Tryb (trybalizm)

  KULTURA Tryb Lud (w rozumieniu politycznym)

  Cywilizacja ETNOS Narodowość (w sensie przynależności politycznej)

  Etniczność Lud Mniejszość (polit.)

  Wspólnota kulturowa Narodowość Większość (polit.)

  Wspólnota językowa Tożsamość narodowa Naród bez państwa, mniejszość etniczna

  Religia ( w sensie wspólnota wiary)

Mniejszość PAŃSTWO (jako substytut narodu)

  Wspólnota wyznaniowa (sekta)

Wspólnota regionalna

Obywatelstwo jako przynależność formalna

    Naród ( w sensie neutralnym)

 

    Wspólnota religijna  

    Sekta (wspólnota społeczna)

 

Zmiany epokowych formacji społecznych

Epoka Formacjeetniczne

Formacjeprzestrzenno-polityczne

Więź Ład społeczny

Naczelnazasada

OrganizacjaSpołeczna

Ponowoczesność

wielo-kulturowość

obszary„cywilizacyjne”

etniczność kapitał brak zasad

indywidualizm

Nowoczesność naród państwo obywatelstwo

prawo ideologia

klasowa

Średniowiecze lud ojczyzna narodowość zwyczaj podział pracy

hierarchiczna

Wczesne średniowiecze

plemię brak granic pokrewieństwo

siła wymiana

autorytarna

Źródło: W. Żelazny

Zależności terytorialno-etniczne

A. Terytorium B. Ludzkość

Przestrzeń kontynentalna(Europa, Azja, Ameryka ...)

Wspólnoty cywilizacyjne:Europa zachodnia, świat kultury bizantyjskiej, Czarna Afryka, świat arabski, świat buddyjski, chrześcijaństwo

Przestrzeń podkontynentalna(Ameryka Północna, Centralna, Południowa; Karaiby, Afryka podzwrotnikowa; Bliski Wschód, Daleki Wschód)

Wspólnoty lingwistyczne:- rodziny językowe (łacińska, skandynawska, słowiańska, celtycka, turecka ...)- tego samego języka (przestrzeń frankofońska, arabska, portugalska).

ku uniwersalności PAŃSTWO – OBYWATEL ku partykularyzmowi 

Jednostki administracyjne „pierwszej” wielkości:stany Ameryki Północnej, prowincje Kanady, podmioty FR, stany (językowe) Indii, regiony językowe (Belgii), szwajcarskie kantony, regiony województwa

Etniczność:- przynależność etnolingwistyczna(Kurd, Tatar, Walon ...)- przynależność etnowyznaniowa(Druz, Kopt, Bośniak ...)- przynależność „wg pochodzenia etnicznego”(Amerykanie polskiego pochodzenia)- przynależność regionalna (Korsykanie, Ślązacy ...)

„małe ojczyzny”Jednostki terytorialne najniższych stopni (brytyjskie hrabstwa, powiaty, gminy)

Kategorie podetniczne(szczepy, plemiona, klany)

(Mała) OJCZYZNA – JEDNOSTKA

Typologia teorii etnicznych 1. Socjologiczne i politologiczne1.1. Teorie socjologiczne naturalistyczne (socjobiologiczne, primordialne)

1.2. Społeczne, instrumentalistyczne, aposterioryczne (oparte na doświadczeniu)

a) teorie konfliktoweb) teorie niekonfliktowe

2. Teorie kulturalistyczne a) Etniczność symbolicznab) Poetniczność

3. Teorie etniczne dotyczące dziejówa) teorie strukturalistyczneb) teorie historiozoficzne

1. Socjologiczne i politologiczne

1.1. Teorie socjologiczne naturalistyczne-         socjobiologiczneW założeniach tej teorii etniczność jawi się nam jako dana „z góry”, w którą wyposaża nas natura. Wynika z uwarunkowań genetyczno-społecznych.Stanowisko socjobiologiczne nigdy nie dominowało w etniczności, egzystowało na marginesie.Etniczność w ujęciu socjobiologicznym tworzy system społeczny zhierarchizowany, hierarchia wymusza zachowania, w tym przymus faworyzowania osób najbliższych kosztem obcych, w konsekwencji prowadzi do solidarności etnicznej.

-        Primordialne (E. Shils, C. Geertz)Rozpatrują etnos jako grupę nam daną i niezmienną, z którą nas łączy

wspólnota krwi. Więzy krwi wywołują nieopisaną moc przywiązania do rodziny i są

symbolicznie postrzegane jako sakralne. Zwykły człowiek na co dzień nie żyje ideologiami, lecz przebywa w związkach personalnych opartych o stan primordialny (E. Shils).

Rodzimy się „etnicznymi”, a nie stajemy się nimi. Każdy wraz z urodzeniem nabywa pewne cechy etniczne własne dla siebie w danej grupie, takie jak imiona, oraz własne dla grupy, a równocześnie własne dla siebie i grupy: język, religię, normy moralne, obowiązek solidarności ze „swymi”.

Rekrutacja do grupy etnicznej odbywa się przez urodzenie się w niej. Ale biologiczna reprodukcja grupy etnicznej, nie miałaby większego znaczenia, gdyby grupa ta nie pielęgnowała, nie odradzała warstwowo, z pokolenia na pokolenie, swych wartości naczelnych przekazywanych nowemu pokoleniu.

1.2. Społeczne, instrumentalistyczne,

aposterioryczne (oparte na doświadczeniu)

Społeczne teorie etniczności zaprzeczają stanowiskom socjobiologicznym i podchodzą z wielką ostrożnością do primordialności, upatrując w istnieniu etniczności głównie procesy społeczne, których wytworem jest etniczność.Dla teorii społecznych etniczność jest produktem społeczeństwa, manifestując się raz silniej, raz słabiej.

Dychotonomiczny podział społecznych teorii etnicznych

Racjonalne Uczuciowe

Instrumentalne i mobilizacyjne

Symboliczne

Statyczne Dynamiczne

Niekonfliktowe Konfliktowe, klasowe

1.2.1. Teorie konfliktowe

Teorie te zakładają, że etniczność z różnych powodów staje się podłożem wielu konfliktów. W Europie chodzi przede wszystkim o emancypację narodową grup etnicznych (czyli mniejszości narodowych i etnicznych), a w Ameryce – o emancypację klasową grup imigracyjnych.

- teorie mobilizacyjne: grup interesuWedług tej teorii tożsamość i ideologia etniczna wykorzystywane są do zdobywania wpływów politycznych i ekonomicznych. W ramach tej teorii badacze upatrują w etniczności źródła mobilizującego do zdobycia władzy politycznej (lobby etniczne) oraz dóbr ekonomicznych czy kapitałowych.

- teorie antagonizmów ekonomicznychW tych koncepcjach antagonizmy społeczne mają podłoże etniczne.

- teorie wewnętrznego kolonializmuIstnieją w dwóch wariantach: społecznym i terytorialnym.1) W pierwszym jest to sytuacja dyskryminacyjna dotycząca głównie

potomków byłych niewolników oraz emigrantów w zamożnych państwach,

2) W drugim – traktowanie terytoriów „obcych” etnicznie jako przynależnych do danego państwa.

1.2.2. Teorie niekonfliktowe

- teorie instrumentalne

W tym ujęciu etniczność jest instrumentem interpretacji sytuacji celem osiągnięcia maksymalnych korzyści. Tożsamość etniczna (M. Banton) – jest kwestią indywidualnego wyboru. Jednostki w odpowiednim czasie i miejscu dokonują wyboru etnicznego, ale mogą go zmienić na inny, w zależności od kalkulacji osobistych korzyści.

Jeśli różne jednostki dokonają tego samego wyboru tożsamości etnicznej tworzy się grupa etniczna.

- teorie neokulturalistyczneSkupiają się na sferze kultury symbolicznej. Analizują etniczność jako zjawisko kulturowe nie dane nam, lecz jako element komunikowania się. W teorii L. Drummonda nie istnieją grupy etniczne zdefiniowane a priori, ale zespół znaczeń zmiennych kategorii etnicznych, definiowanych i używanych przez ludzi celem zrozumienia się tam, gdzie z istoty swej istnieją różnice kulturowe, które ich dzielą, a równocześnie wymuszają zrozumienie.

- teorie interakcji kulturowej i społecznej (F. Bartha)

Negowano istnienie grup etnicznych i ras, ale nie podważano istnienie różnic między ludźmi i grupami. Zjawisko etniczności nie postrzegano jako statyczne, lecz dynamiczne i płynne. Jednostki przynależące do danej grupy nie są do niej przypisane na stałe, tylko wchodzą w relację z innymi grupami i jednostkami, często bez świadomości przekroczenia granicy etnicznej. Grupy etniczne podlegają ciągłym zmianom.

2. Teorie kulturalistyczne

W etniczności upatrują bowiem zmieniającą się cały czas esencję kulturową i społeczną, zanikającą i odnawiającą się, która każdorazowo jest wywoływana, a nawet odradzana, gdy trzeba odpowiedzieć na nowe wyzwania ekonomiczne, kulturowe, technologiczne, społeczne – tak w grupie etnicznej, jak i w społeczeństwie jako całości.

3. Teorie etniczne dotyczące dziejów

- teorie strukturalistyczne Ludzkość jest zbiorem etnosów, a etnosy jako takie charakteryzują się nieskończoną liczbą cech i komponentów:-  cechy są kryteriami bazy, raczej „fizycznymi”: grupa krwi, kolor skóry, cechy genetyczne czy antropologiczne;-  komponenty są składnikami nadbudowy, raczej „kulturowymi”: język, pismo, religia czy kultura.Niemożność zamknięcia listy cech i komponentów bierze się stąd, że zawsze można tworzyć podcechy i podkomponenty (grupa etnoreligijna: Druzowie, Samarytanie, Asyryjczycy i in.; grupa etnoidalna - Koptowie).